Les citations ne sont données qu’en traduction française ... · mariage) et de plus une bague...
Transcript of Les citations ne sont données qu’en traduction française ... · mariage) et de plus une bague...
Olivier RICHARD, Mémoires bourgeoises. Memoria et identité urbaine à Ratisbonne à la fin
du Moyen Âge, Rennes, Presses Universitaires de Rennes, 2009.
CITATIONS EN LANGUE ORIGINALE
Les citations ne sont données qu’en traduction française dans l’ouvrage – sauf les rares citations en
latin. On les trouvera ici en langue originale, classées d’après la page et la note où elles figurent dans
le livre. Pour les références – cotes d’archives, éditions – indiquées, les abréviations utilisées sont les
mêmes que dans l’ouvrage (cf. la liste p. 317).
p. 57
Note 15 : « Item il ne doit pas y avoir plus de quatre hommes et trois femmes comme
parrains/marraines au baptême » : Item es sullen auch zu der kinttawffe nicht mer geen dann
vier man vnd iij frawen zu den gevattergeiden [RRLit. 411 fol. 175 r°].
Note 16 : On interdit au « parrain/marraine, femme ou homme, de donner à un enfant plus de
12 deniers, qu’il soit pauvre ou riche » : kain gevatter, weib noch man, kainem kind nicht mer
einpinten, es sey armer oder reicher, dann auf das aller maist xij dn [RRLit. 411 fol. 175 r°].
Note 17 : « la femme de [son] gevatter Berchtold, le juif baptisé, qui se tient devant
l’église » : meins gevatern Perchtolt dez taufften juden hausfraw, di vor den chirchen sitzt,
und seinen chinden [RRUrk. 2196 (1378 10 20)].
p. 58
Note 19 : « à mon cher parrain, le probst Erhard Schneck » : meinem lieben gfattern,
Erhardtn Snegken brobstrichter [GNM Reichsstadt Regensburg Akt. 214 (1459 05 04)].
Note 20 : Hans Turnagel donne « à son gevatter un godet d’argent, et à son fils, [son] filleul,
10 florins rhénans » : Item meinem gefattern Hansen von Steyer schaff ich auch ain silbren
pechr vnd seinem sone, meinem todten, schaff ich zehen gulden Reinisch [RT 1036 (1522 10
28)].
p. 59
Note 24 : « Item à propos de la cérémonie religieuse après le mariage, de même seulement viij
personnes [peuvent être invitées], sous peine d’une amende d’une livre, sauf si quelqu’un
[=un des mariés] a père et mère, frères et sœurs et enfants de frères et sœurs » : Item vnd zu
dem kirchgang nach der hochzeit desgleichen auch nur viij person bey j lb dn, ausgenomen,
ob ainer vater vnd muter, pruder vnd swester vnd geswistergeit kinder het [RRLit. 411 fol.
174 r°].
p. 61
Note 35 : « L’Ingolstetter susmentionné se fait appeler Ingolstetter mais n’a pas apporté la
preuve qu’il fait partie de la parentèle de Lucas Ingolstetter et en est un proche parent » : der
vorgenant Ingolstetter nenne sich Ingolstetter vnd hab doch noch nit auspracht, das er der
fruntschaft vnd Lucas Ingolstetters nachster frunde sei [BZAR ADK 1454 07 24].
Note 36 : « Veyt Lang, qui se fait appeler lui aussi Zadler, alors qu’il ne m’est apparenté que
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 2
par feue ma mère » : Veyten Langen, der sich auch ein Zadler nent, doch mir nur von meiner
muter seligen here gefrundt ist [RT 3469 (1513 10 24)].
p. 64
Note 50 : « Et s’il ne se marie pas conformément aux recommandations de mes exécuteurs
testamentaires, alors on ne devra pas lui donner le bien que je le lui ai légué » : Vnd ob er sich
nach meiner geschäfftherren rat nicht verheirat, so sol im dez gutz, das ich im geschafft han,
nichtz volgen [RT 2985].
p. 76
Note 5 : « [On sait] combien louable est la précaution des dernières volontés, par laquelle
l’homme, autant qu’il le peut, empêche pendant qu’il vit encore qu’après sa mort conflit et
querelle ne naissent entre ses parents et héritiers à cause des biens qu’il laisse » : loblich
zuachten ist fursichtigkait lesstes willens, damit der mensch, souil an ime gesein mag, in zeit
seins lebens furkumbt, das nach seinem tode vnd abganng seiner verlassenn hab halb
zwischen seinen frunden vnd erben irrung vnd gezenngkh nicht erwachssen [RT 3348 (1499
02 09)].
p. 77
Note 12 : « Mais si nous survivons tous deux à la première année de mariage, heiratgut et
widerlegung seront alors une [même] chose et un [même] bien, comme le prévoit le droit
matrimonial de la ville de Ratisbonne » : Vberleben wir aber pede jars vrist, so sind pede
heiratgut vnd widerlegung ain dinkch vnd ain güt, als heirat vnd der stat zu Regenspurg recht
ist, trewleich on geuerd [RRUrk. 1401 02 17, éd. dans F. BASTIAN, Das Runtingerbuch, t. 3,
Ratisbonne, Bosse, 1943, p. 47, n°62].
p. 80
Note 26 : « de sorte que cela profite au mieux à mon âme, à celle de mon mari, de tous nos
ancêtres et de tous les croyants et également aux âmes de tous ceux qui l’ont [ce surplus]
acquis par leur travail » : do es meiner sel, meins manns sel, aller vnser voruodern sel vnd
allen gelaubigen seln vnd auch aller der sel, di es erarbait habent, aller pestt bestatt sey vnd
czu hilf vnd czu trost chom [RT 2016 (1413 04 06)].
p. 83
Note 49 : « S’il arrivait que je laisse ma femme enceinte, et qu’elle mette au monde une
fillette, alors celle-ci aurait droit à la même part d’héritage qu’elle (sa mère) et que ses deux
filles susmentionnées. Mais si elle mettait au monde un garçon, alors il aurait droit en sus du
reste à la maison et à sa cour susmentionnées, situées sur le Danube, où j’habite, ainsi qu’à la
moitié de pré que je possède à Pfäter et qu’à mes deux vignes situées en Autriche et qu’à
toutes mes armes, que je leur ai léguées auparavant, et il n’en hériterait pas moins de la même
part qu’elles de toutes les choses que je leur ai léguées dans la présente charte » : Wär auch,
daz ich mein ëgenant[ev] hausfrawen swanger liezze, (...), genist sy dann eins maydleins, daz
schol mit sampt ir vnd iren êgenanten zwain töchtern geleichen erbtail haben (...). Genist si
aber eins chnaben, da schol daz vorgenant haus vnd hofstat daz gelegen ist auf Tunaw, do ich
selber yezu inn pin vor auz auf erben vnd geuallen vnd mein v[orgenant halften]tayl dez
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 3
wismatz ze Pfäter vnd mein êgenant zwen weingärtten gelegen in Österreich vnd aller mein
wappen, daz ich in vor geschaffet het. Vnd dannoh schol er mit sampt in geleich[en erbtail
haben] an ellev dev vnd ich in hie an dem brif geschaffet vnd gemaint han [RRUrk. 1317
(1361 02 08)].
p. 84
Note 51 : « et lorsque ma femme mourra, à Dieu ne plaise pendant longtemps, alors ma
maison susmentionnée et tous mes biens devront rester à mes deux enfants » : Vnd wann mein
hawsfraw nicht mer enist vnd von todez wegen abget, da got lang vor sei, so sol mein
vorgenantew behawsüng vnd all mein hab pei meinen czwain chinden beleiben [RRUrk. 2304
(1380 11 19)].
p. 85
Note 55 : « [il] aura l’avantage d’avoir [en plus] la maison où j’habite et ce qui va avec, ainsi
que les harnachements, qui demeurent à bon droit attachés à la maison » : den vortail haben,
das er mein behawsung, darinn ich wonung hab, vnnd ir zuegehor zwsambt dem harnasch,
der pillich bey dem hawß beleibt (…) sol nemen [RRUrk. 1467 02 25].
p. 89
Note 70 : « l’anneau que je porte quotidiennement et qu’avant moi feu mon mari a porté » :
meinen ringk, den ich täglich trag vnd vor mein man saliger hat tragen [GNM Reichsstadt
Regensburg Akt. 214 (1459 05 04)].
Note 71 : « [Elle lui demande] de garder ce joyau toute sa vie et de le donner à sa mort à son
fils » : daz si daz selb chlaineyd behalt di weil si leb vnd nach irem tod sol si ez irem svn
lazzen [RRUrk. 3111].
Note 72 : « un couteau d’argent qui lui appartenait autrefois » : ayn silbrein fawstmesser, daz
vor sein gewesen ist [RRUrk. 2697 (1387 02 14)].
Note 73 : « À Chunrat (Konrad), freunt de Michel, la table que Michel m’avait apportée (en
mariage) et de plus une bague sur laquelle est inscrit son nom » : Ich schaff dem Chunrat vnd
waz er dez Michels freunt den tisch den der Michel tzu mir pracht vnd dar tzu ein vingerl da
stet sein nam an geschriben [RRUrk. 2042 (1375 09 08)].
p. 91
Note 83 : « s’ils obtenaient des héritiers mâles légitimes, alors ceux-ci devront hériter de la
maison et du verger ainsi que tout ce qui en dépend, aussi longtemps que mon lignage des
Sintzenhofer aura des héritiers mâles légitimes, et il faudra que l’aîné des Sintzenhofer alors
en vie dispose de la maison » : vnd ob dye manleich eleich erben gewünen, darauf sol das
egenant haws vnd pawmgarten mit allem seinem zu gehorn erben, alz lang vntz meins
geslächtz der Sintzenhofer von manlichen eleichen erben nicht mer sind vnd es sol auch ye
der eltyst Sintzenhofer der dann lebtt daz selb haws vnd pawmgartten ynn haben vnd nützzen
[RT 2985 (1418 02 26 ou 09 24)].
p. 93
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 4
Note 94 : « Je lègue à mon fils aîné Martel (Martin) les droits que je détiens sur la chapelle de
Notre Seigneur chez les Augustins, et ensuite mon fils Wolfhart son frère devra en hériter, de
sorte qu’elle devra passer d’un proche parent à l’autre, toujours celui qui est alors l’aîné de la
souche des Prunnhofer, et aucun n’a le droit de vendre les droits susmentionnés en aucune
manière » : Ich schaff meinem eldern sun dem Martel die recht, die ich hon von vnßers herren
cappel tzu den Augusteynern, vnd darnach sullen si erben auf meinen sun den Wolfhart seinen
bruder vnd also sol es erben ye von ainem nochsten frewnt auf den andern, der ie dann der
elteßt ist vnder dem stam der Prunnhofer vnd ir chainer hat chainen gewalt, die egenanten
recht tzu verkaufen in dehain weis [RT 562 (1407 01 24)].
Note 98 : « pour que le testament de feu leur père soit honoré et qu’ils demeurent en bonne
amitié » : damit irers vaters saligen letzster wille bey wirden vnd sy in guter freuntschafft
beleiben [RRUrk. 1489 02 06].
Note 99 : « ni par inclination, ni par obligation juridique » : weder von trewen noch von
rechtens wegen ; « elle m’a ravi mon honneur en même temps que le sien propre » : vnd mich
vnd sy vmb trew vnd er pracht hat [RT 2397 (1417 07 28)].
p. 94
Note 106 : « Hans Gumpprecht son frère s’était emparé de tous les biens que leur défunt père
Leupolt Gumpprecht avait laissés et prétendait en être l’unique héritier, ce qui lui semblait
anormal, puisqu’elle se disait être une héritière naturelle et légitime de ces biens, par la chair
et le sang et de la souche de leur père au même titre que lui » : wie sich Hanns Gumpprecht ir
bruder aller der habe vnd gute so ir vater Lewpolt Gumprecht saliger lassen allein
zugebrauchen vnterwunden habe vnd vermayne der allein ein erbe zesein, das sie fremde
bedunck, nach dem als sie zu derselben lassen hab vnd gut als wol ein elicher leiplicher
naturlicher erb von flaisch vnd pluet vnd von stamm desselben irers vaters Lewpolt
Gumprechtz seligen sey als er [RRLit. 408 fol. 46 r°-v° (1449 03 22)].
p. 97
Note 124 : « Je lègue à ma bonne amie/parente Kathrein Ammanyn et à Anna sa fille, qu’elle
a avec moi » : Ich schaff meinem guten frewnt Kathrein der Ammanyn vnd Annen irer tochter,
di sy pey mir hat [RT 1048 (1406 05 28)].
p. 98
Note 133 : « Hans Kastenmair, bourgeois de Ratisbonne, qui était sans héritiers nés de lui » :
Hanns Castenmair purger ze R., der an leiblachen (sic) erben sein selbs gewesen ist
[BayHStA GN Kart. 5 (non folioté)].
Note 137 : « Je dispose aussi que, ce qui reste de ma part, en plus de ce qui est écrit dans cette
charte, tout cela, ma femme susmentionnée doit le distribuer à mes parents pauvres et d’autres
pauvres gens pour l’amour de Dieu et pour le salut de mon âme » : Ich schaffe auch, swaz
meins tayls vber wirt, vber daz vor geschriben stet an disem prief, daz schol mein vorgnantew
hausfrawe gar vnd gentzlich geben vnd taylen vnder mein arme frevnd vnd ander arm læut
durch got vnd durch meiner sel willen [RRUrk. 788 (1346 03 16) ; éd. partielle RUB I n°
1142].
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 5
p. 99
Note 144 : « alors les exécuteurs testamentaires des enfants, à qui ces biens seront confiés à
cause des enfants, devront les donner à mes parents pauvres et leur fournir ainsi une aide, si
tant est que j’ai alors de tels parents. Si cependant je n’ai [alors] pas de parents proches qui se
trouvent dans le besoin, il faudra placer l’argent et le donner là où l’on pense que cela est le
plus utile et aide le mieux mon âme, celle de tous les croyants et aussi celle de tous ceux de
qui l’argent provient et qui l’ont acquis par leur travail » : so sullent si der kind
geschaftherren, den es also von der kind wegen wär enpholhen worden, meinen armen
frewnten geben vnd den domit tzu stätten komen, ob ich die selben frewnt dannoch also hon.
Wär aber, daz ich nicht nachgestendiger frewnt hiet, di sein notdürftig wärn, so sol man si
anlegen vnd geben wie man sich versehe, das es meiner sel vnd allen gelaubigen seln vnd
auch aller der, dauon es her koment ist vnd erarbait habent, aller pest tzu hilf vnd tzu trost
kom [HVOR Urk. 154 (1409 10 24)].
Note 145 : « Item je lègue 10 lb pour qu’on l’on aide les enfants des parents pauvres ci-
dessous à avoir une situation honorable [= à se marier] ; ces 10 lb doivent revenir pour moitié
aux parents pauvres de feu mon mari et pour moitié à mes parents, qui nous sont apparentés
au quatrième degré ou plus loin, car ceux qui nous sont plus proches n’en ont pas besoin » :
« Item ich schaff x lb d. domit mon hernachgeschriben armer freundt kinde zu eren helff,
diselben x lb sullent ½ zusteen meins manns säligen armen freundten vnd ½ meinen
freundten, di vns dann gefreundt sind in der vierden sippt oder verrer, wann di vns nähner
(sic) sindt bedurffent des nicht » [GNM Reichsstadt Regensburg Akt 214 (1459 05 04)] ;
« mes parents pauvres, qui sont les enfants de mes frères et sœurs » : meinen armen freunden,
di geswistrigeit chint mit mir sind [RT 2233 (1413 12 07)].
p. 100
Note 146 : « et s’il en est certains dans le besoin, parmi ceux qui appartiennent à mon lignage,
s’ils le demandent aimablement comme une faveur, alors on pourra leur en donner en priorité
par rapport aux autres ; mais s’ils voulaient en réclamer en faisant appel à la justice, qu’on ne
leur donne rien du tout » : vnd ob sein notdürfftig sindt, die mir vnd meinem gschlächt
czugehoren, solichs petlich vnd freüntlich eraischen, so mag mon sy vor anndern domit für
sehen ; doch ob si solichs von rechtens wegen haben woltten, so sol man in nichtz geben noch
volgen laßen [RT 1262 (1452 05 06)] ; « ni par héritage, ni par quelque autre droit que ce
soit » : weder von erbschaft noch von kainerlay andern gerechtigkait wegen [RRUrk. 1479 07
17].
Note 149 : « à ses plus proches parents pauvres » : iren nächsten armen fründen [RRUrk.
1438 09 26].
p. 101
Note 156 : « là où il leur semble que cela pourrait être le plus utile à mon âme et aux âmes de
tous les croyants » : wohin sy bedunck, das das meiner vnd allen glaubigen seln am pesten zu
staten komen mug [RT 972 (1478 05 28)].
Note 157 : « étant donné que nous apprenons que Kungund Kueloterlin, Agnes Rapoltin et
leurs héritiers, mais aussi Paul et Erhart Flaischlen, comme proches parents de Hans Tynawer
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 6
(…) ont un grand besoin de ce surplus de biens » : als wir vernemen Kungund Kueloterlin
Agnes Rapoltin vnd ir erben auch Pauls vnd Erhart die Flaischlen als Hannsen Tynawers
saligen nachstgesipten frunde (…) solicher vbriger habe vnd gutes auch wol notturftig sind ;
« en raison de leur grande nécessité et pauvreté et non pas par héritage ou droit » : von
grosser irer notturft vnd armut vnd nit von erbschaft oder gerechtigkait wegen [RRUrk. 1479
07 17].
p. 103
Note 163 : « pour le service fidèle qu’elle me rend depuis longtemps, quand j’étais en bonne
santé ou dans la maladie » : für ir getrew dinst, so sy mir nü gut tzeit vncz bisher gesuntem
vnd krancken gethan hat [RT 2370 (1456 12 28)].
Note 164 : « mais si elle ne restait pas jusqu’à ma mort, on ne lui devrait rien du tout » : belib
si aber nicht vntz an meinen tod bei mir, so wär man ir nichtz schulldig [RRUrk. 3111 (1391
07 29)].
Note 166 : « parce qu’elle l’a bien mérité et que je lui fais confiance pour s’occuper du salut
de mon âme » : wann si das allez wol vmb mich verdienet hat vnd getraw ir auch wol, si lazz
ir mein sel enpfolhen sein ; « comme si c’était consigné dans la charte » : als wär es in dem
brief verschriben [RT 3386 (1412 03 25)].
p. 107
Note 9 : « un châle en coton, que la Spitzzerin me légua » : aynn pawmwollein slair, den mir
dy Spitzzerynn schuf [RRUrk. 2302 (1380 10 29)] ; « la coupelle, que le Portner me légua » :
schal, di mir der Portner schuf [RRUrk. 2341 (1381 05 18)] ; « une coupelle, que Friedrich
Charg me légua » : schale, die mir F. der Charg schuf [RRUrk. 2530 (1384 08 06)].
Note 10 : « À Lieb von Erlach ma coupe, sur laquelle figure le blason de mon père » Lieben
von Erlach meinen napf, da meines vater schilt inne stet [RRUrk. 638 (1341 01 30)].
p. 109
Note 22 : « car je vois bien que mes exécuteurs ne peuvent pas convertir en argent
(numéraire) tous les biens que je laisse, marchandises, rentes et quoi que ce soit en un laps de
temps court » : wan ich daz bechenn, daz mein geschäfftherren alle mein hab, di ich han vnd
lazze an chaufmanschaft, an geltern, vnd an swev ich sy han vnd lazze ir churtzen zeiten nicht
zu beraitschaft pringen mügen [RRUrk. 1565 (1367 03 24)].
Note 23 : « on doit lui demander qu’il dise dans quelles conditions nous nous sommes quittés
la dernière fois, pour que mon legs ne soit pas donné à un étranger ou quelqu’un à qui il ne
revienne pas de droit » : man sull fragen, das er sag, wie er am nachsten von mir
abgeschaiden sey, damit mein geschäft nie einem frömden oder vnrechten geben werd (RT
240 (1468 08 17)].
p. 110
Note 26 : « car je leur ai fait plus confiance qu’à tous les autres » : wan ich in darzu getrawt
han fuer all ander laeutt [éd. dans F. C. T. KAYSER, Dissertatio, op. cit., annexe 4, p. 19-21
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 7
(1360 02 02)].
p. 111
Note 33 : « et comme mes parents susmentionnés, père et mère, sont tous deux vieux, faibles
et de simples personnes, je prie mes gracieux seigneurs du Conseil pour l’amour de Dieu
qu’ils confient mon testament à un de leurs collègues » : Vnd seind mein obgenant elltern
vater vnd müeter paide allt swach vnd ainfaltig leüt sindt, so pitt ich mein gnädig herren vom
rate durch gots willen, daz sy diß mein gschäfft aynem irem burger vnd ratesfrundt enpfelhen,
darob zusein [RT 1232 (1472 11 16)].
Note 35 : « comme ils veulent en retour recevoir la récompense éternelle » : alz sy von got
den ewigen lon dar vmb enpfahen wellen [par ex. RRUrk. 2135 (1377 04 27)].
Note 37 : « et on devra récompenser justement leur peine et bonté » : vnd vmb ir müe vnd trew
sol mon in ayn pillichs tün [RT 1233 (1472 05 12)].
p. 112
Note 40 : « Item iij sous et vj deniers quand nous avons mangé ensemble le vendredi après
letare en 1460 » : item iij ß vj d als wir mit einander assen an freytag nach letare im lx jar ;
« Item viij deniers pour ij coupes de vin quand nous avons fait l’inventaire des objets
domestiques » : Item viij d vmb ij koph weins als wir den hausradt liessen anschreiben [GNM
Reichsstadt Regensburg Akt 214].
Note 42 : « Item 60 dn de plus, à un pauvre compagnon boulanger, qu’Erhard Schneck m’a
envoyé, à la Saint-André 1462 » : Item mer lx d ainem armen peckenknecht, hat der Erhart
Sneck zu mir geschickt zu sand Andres tag im lxij [GNM Reichsstadt Regensburg Akt 214].
p. 127
Note 10 : « comme ils devront en répondre devant Dieu au jour du jugement dernier » (alz si
got an dem jungsten tag dar vmb antwurtten müzzen [RRUrk. 2094 (1376 08 22)].
Note 14 : « le chapelain doit célébrer la messe pendant la grand-messe [« la messe avec une
homélie »] tous les dimanches, lorsque le curé ou son vicaire fait son homélie, mais les lundis,
mercredis, vendredis et samedis le matin pendant les messes paroissiales, quand la plus
grande partie des gens est arrivée » : alle sonntag, so der pfarrer oder sein zugesell predigt,
sol der capplan vnnder der predig mess hallten, aber an monntag, mitwoch, freytag vnnd
sambstag des morgens zu den pfarrmessen do dann der merer teil des volcks khomen ist [KU
Regensburg-St. Emmeram 1489 09 15].
p. 130
Note 22 : « S’il arrivait que nos enfants meurent tous avant d’atteindre l’âge adulte, alors je
dispose et veux qu’avec l’argent que je leur ai légué on me fasse trois anniversaires
perpétuels » : Wær aber, daz vnserew chint ellew ab giengen vnd niht wærn, ê daz si zů iren
jaren choemen, so schaff ich vnd wil, daz man mir von dem gelt, daz ich in geschaft han, drey
ewig jartæg mache [RRUrk. 918 (1350 10 16), éd. RUB I n° 1292].
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 8
p. 133
Note 38 : « et pour lire cette messe, il faut prendre comme chapelain un de nos cousins
susmentionnés, s’il est devenu prêtre et est en vie, et ce sont nos plus proches parents qui
doivent attribuer cette messe » : vnd zu derselben meß zu lesen sol man zu einem capplan
nemen der obgenanten vnnserer vettern einen, ob der priester worden vnd in leben ist vnd
diselben meß sullen auch leihen vnser nachst fründt ongeuer [RRUrk. 1472 11 06].
p. 134
Note 46 : « pour moi-même, mon père et feue ma mère » : zu einer ewigen gedachtnus mir
selbs, meinem vater vnd meiner muter saligen [RT 1748 (1457 03 02)].
p. 138
Note 69 : « et le prêtre doit dire : "Récitez aussi un Ave Maria pour celui qui fut à l’initiative
de cette procession" » : pett auch ain Aue Maria dem, der solcher procession ein anfanng ist
gewest [BZAR AK I 1316 (1489 02 12)].
p. 139
Note 75 : « la distribution aux malades de l’hôpital, chaque vendredi de Carême, d’un
hareng » : an den siben vreitagen in der vasten iglichem siechen in unserm spital an iglichem
vreitag geben aeinen hærinch [RRUrk. 130 (1299 02 23)].
p. 140
Note 80 : « le prieur et deux frères parmi les plus âgés du couvent seront mis au pain et à
l’eau jusqu’à ce que l’anniversaire soit célébré comme prévu » : daz der prior vnd der eltzten
bruder zwen von dem conuent wazzer vnd brot sullen ezzen alz lang, bis man den vorgenanten
jartag beget, als vor beschriben ist [RRUrk. 1677 (1368 12 28)].
p. 141
Note 86 : « pour que les anniversaires et l’aumône ne tombent pas en désuétude » : da mit das
dy jartag vnd das almvsen nicht abgankch gewynn [RT 2985 (1418 02 26)].
p. 147
Note 20 : « Je demande que l’on embauche une personne craignant Dieu, qui fasse pour feu
mon mari et moi-même un pèlerinage à Rome. On devra lui payer 20 florins. Item je demande
deux pèlerinages auprès de Notre Dame à Aix et un à Einsiedeln, qu’on les fasse faire par de
pieuses personnes. (…) Je demande qu’on fasse faire des pèlerinages à Bogen, Haindling, aux
deux Stauf [=Donaustauf et Regenstauf], Ort, Sallern, Dechbetten et aux neuf cimetières,
autant qu’une livre peut payer » : Ich schaff, daz mon ainen gotforchtigen menschen / bestell,
der meinem hauswirdt saligen vnd mir j Romfart gee. Dem sol mon dafür ausrichten xx gld R.
Item ich schaff ij fertt hincz vnnser lieben frawen gein Ach vnd j fart gein Ainsidl, dy mon
andachtig menschen sol verpringen laßen (...). Ich schaff, daz mon kirchfertt geen laß gein
Pogen, Haindling vnd paide Stawff, Ortt, Saler, Dechpeten vnd auf di ix freithof, souerr j lb d
raicht [GNM Reichsstadt Regensburg Akt 214].
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 9
p. 150
Note 25 : « Je lègue aussi à ma chère fille Aurelia 140 livres deniers ; cela doit servir à la
mettre dans un couvent, dès qu’elle aura atteint l’âge de huit ans »1 : Ich schaff auch meiner
lieben tochter Auryln hvndert pfunt vnd viertzich pfunt pfenning, da mit schol man sy in ein
chloster geben, zehant vnd si mit dem alter in daz nevnt jar chumt [RRUrk 1317 (1361 02
08)].
p. 153
Note 37 : « à tous les hôpitaux en Haute et Basse Bavière » : in allev spital in Obern Payern
vnd in Nydern Payern [RRUrk. 4038 (1356 01 25)].
p. 163
Note 78 : « on ne devra la placer qu’à St. Maria Magdalena ou à Heilig Kreuz, dans celui des
couvents que dame Margret sa mère préférera » : Man schol auch si nvr gein sand Maria
Magdalen oder hintz dem heyligen chraütz ein geben, in swelhes chloster fraw Margret sein
muter genad hat [RRUrk. 1317 (1361 02 08)].
p. 166
Note 101 : « et je veux que l’on déterre mon [premier] mari, le Setzer, et qu’on le place à côté
de moi dans ma tombe » : vnd ich main vnd wil, daz man meinen wirt den Setzer aus grab vnd
in zu mir in mein grab leg [RRUrk. 1165 (1358 07 24)].
p. 175
Note 127 : « mon curé à Niedermünster » : meinem pfarrer zu Nidermünster [RT 2817 (1409
03 22)].
p. 176
Note 130 : « Je lègue aux trois ordres mendiants à Ratisbonne 18 lb, 6 lb à chacun pour un
anniversaire perpétuel » : Ich schaff den dreyn petelorden czu Regenspurg achtzehen pfvnt
pfenning, iedem orden sechs pfvnt vmb ainen ewigen iartag [RT 1048 (1406 05 28)].
p. 178
Note 144 : « beaucoup d’entre nous ont mis leurs filles et parentes dans ce couvent, afin
qu’elles puissent mener une vie religieuse, pour louer et honorer Dieu tout-puissant » : in das
selb closter haben vnser fil ir töchtern vnd fründin gegeben vnd getan, dar vmb das sy da
selben dem almächtigen gott zu lob vnd zu eren ain götlich leben solten füren [GN Kart. 4 fol.
141].
p. 179
1 Et non pas neuf ans comme écrit par erreur dans le livre ; littéralement : « dès qu’elle sera entrée dans sa
neuvième année ».
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 10
Note 145 : « Item s’il arrive que la règle de l’observance à St. Klara ici à Ratisbonne perdure
et demeure ferme, comme on peut l’espérer, alors on placera 20 livres de mes biens au profit
de ce couvent. Mais si l’observance de cette règle est à nouveau abandonnée ou n’est pas
respectée, pour quelque raison que ce soit, alors il faudra laisser ces 20 livres dans ma
succession et dans mon surplus, et l’investir tel que cela est écrit ci-après » : Item ob sach wär
vnd sich begäbe, daz di regl der observantz datz sand Claren hie zu Regenspurg fürganngk
gewünne vnd füran in stäter halttung belibe, alz mon sich versicht vnd gut hoffnünng hat, so
sol mon meins guts demselben closter dartzüe nützlich anlegenn czwaintzigk pfündt pfenning.
Gienng aber di obseruantz derselbenn regl wider ab oder würd nicht gehaltten, von welherlay
vrsach oder irrüng sich daz begäbe, so sullenn diselbenn zwaintzigk pfünt pfenning in meinem
gschäfft beleibenn vnd in meiner ¨vbermasz auch angelegt werden, alz hernach geschribenn
stet [RT 2484 (1463 09 13)].
Note 146 : « Item il a été décidé que mes seigneurs [du Conseil] iront se renseigner le plus tôt
possible auprès des sœurs de St. Klara pour savoir si elles acceptent ou non les 20 livres que
la Reich leur a léguées pour [imposer] l’observance » : Item ist beslozzen, das sich mein
herren auf das erst si můgen vnuerlich an den closterfr[auen] zu sand Claren sich zu
erchenden, ob si dj XX lb so jn Reichin geschaft hat auf dj obseruantz annemen oder nit
annemen wellen [RRLit. 298½ fol. 400 v° (feria 3a ante Fabiani = 1479 01 19)].
Note 147 : « [Il affirma qu’] elles faisaient vœu de respecter et respectaient effectivement les
trois substantialia et principes fondamentaux de la règle de l’observance, obéissance, pureté
et pauvreté, et que personne ne pouvait dire qu’il y avait un quelconque manquement à ces
trois principes, car les sœurs s’habillaient d’un sac et mangeaient dans une écuelle » : denn es
wurden die drej substantialia vnd wesennliche stugk einer bewärten regl vnd obseruantz als
gehorsam reinigkeit vnd armuet darinn vouirt, verlubt vnd gehallten vnd mocht nyemannnd
redn, das darinn an disen dreyen wesnlichen stugken ainigerlej mangel wäre, denn es wurden
die frawen aus einem peuttl claitt vnd einem hafen gespeist [BZAR Klarissenkloster
Regensburg Urk. 606 (1490 06 07)].
Note 148 : « [Il prétendit] qu’il était de notoriété publique que les sœurs de St. Klara ne
respectaient pas la règle, qu’elles n’utilisaient pas en commun, mais à des fins personnelles,
les suppléments qu’elles pouvaient détenir, que certaines avaient plus à manger et à boire que
d’autres, et qu’il n’était pas vrai qu’elles s’habillent d’un sac et qu’elles mangent dans une
écuelle » : es wär wissennlich vnd am tag, das die frawn zu sanct Claren mit deme das sy aign
vnd ir zupuess der sy sich sonnderlich vnd nit in gemein gebrauchten auch aine an essn vnd
tringkn mer dann die annder hetten einigkeit der regl damit nit hiellten noch da gehallten
wurd. Er gstünd auch nit, das sy sich aus einem pewtl beclaitten vnd aus einem hafn ässn
[BZAR Klarissenkloster Regensburg Urk. 606 (1490 06 07)].
p. 181
Note 159 : « près du pilier où notre grand-père et notre père et nos ancêtres ont leur
sépulture » : an dem pfeiler, da unsers anherren und unsers vaters und unser vorvodern
begrebnüzz ist [BZAR AK I 465 (1393 08 29), éd. T. RIED, Codex chronologico-
diplomaticus, op. cit., II, p. 944-945].
p. 182
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 11
Note 169 : « qu’on m’achète et me commande quatre confréries à la cathédrale » : daz man
mir chauff vnd bestell vier pruderschefft datz dem tum [RRUrk. 1834 (1371 05 16)].
p. 183
Note 179 : « avec les confréries des orfèvres, et des cuisiniers et bouchers, dont je suis
confrère » (mit den bruderschefften der goldsmide, köch vnd fleischhacker darinne ich
mitbruder bin [HVOR Urk. 445 (1503 09 02)].
p. 190
Note 3 : « les modestes biens qu’[elle] a et laisse derrière [elle] » : mit der armüet, so ich hab
vnd hinder mir laße [RT 1688 (1470 04 11)].
p. 191
Note 8 : « et nous devons célébrer [un anniversaire] dans notre église collégiale de l’Alte
Kapelle comme pour d’autres personnes honorables » : vnd sullen in vnserm münster ze
Altencappell wegen alz andern erberigen lawten [RRUrk. 1356 (1362 09 14)].
Note 9 : « Item [je veux] que les cérémonies de funérailles dans la paroisse cathédrale et dans
les trois couvents des ordres mendiants soient célébrées dans chacune de ces églises avec des
vigiles, des offices et des messes basses, selon ce que penseront ma chère femme et mes
exécuteurs testamentaires et ément à mon statut » : Item das die begencknussen in der
thumbpfarr vnd in den dreyen clostern der petlorden bey yedem dero gotshaus ainem mit den
vigilien, seelambten vnd gesprochen messen nach meiner lieben hausfrauen vnd meiner
geschefftiger guten ansehen meinem stand nach gehalten werden sollen [RT 3469 (1513 10
24)].
Note 12 : « le linceul et les cierges de la confrérie étaient disponibles pour tous, pauvres
comme riches » ; « le premier décédé avait droit à être enterré le premier » : Daz das tuch vnd
cherczzen ein gemains gut sey wem sein not geschech er sei arm oder reich und wer dez
ersten stirbt den sol man auch von erst besingen [RRLit. 707, p. 15 (1409 07 26)].
p. 192
Note 14 : « Premièrement je veux pour mon âme que l’on me commande deux confréries et
que l’on étende une étoffe dorée sur la bière, et qu’on célèbre mes funérailles dans la
cathédrale, et qu’une messe basse soit dite à chaque autel de la cathédrale pendant la messe
des morts chantée, et veux le petit glas, puis le grand, comme c’est la coutume » : Pey dem
ersten schaff ich vmb mein sel, daz [man mir zwai] pruder schefft hab vnd bestell vnd ain
gulden tuch auf di par leg, vnd daz man mich in dem tum besing vnd auf yedem altar in dem
tum ein gesprochnew mess hab vnder der gesungen sel mess vnd daz chlain geläwtt vnd
darnach daz gross geläwtt in dem tum, alz gewonleich ist [RT 1695 (environ 1398 02 01)].
Note 15 : « Premièrement je dispose et je fais savoir que je veux avoir mon enterrement à la
paroisse cathédrale et que je veux reposer près du luminaire perpétuel, et l’on devra recouvrir
mon corps d’une pierre tombale simple. On ne devra pas célébrer mes funérailles autre part
que dans l’église de la paroisse cathédrale, à l’endroit où l’on célèbre les funérailles des
pauvres gens. On ne devra pas non plus me mettre plus de quatre petits cierges, ceux qu’on
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 12
met pour les pauvres gens. De plus on devra célébrer mes funérailles sous le linceul qu’on
utilise pour les pauvres gens et on devra me mettre en bière dans ma maison avec ce linceul et
les quatre cierges. Je demande aussi qu’on m’achète deux étoffes grises, qu’on n’étendra pas
sur la bière, mais qu’on coupera et distribuera à de pauvres gens » : Pei dem ersten schaff ich
vnd lazz auch wizzen, daz ich mein begrebnüzz haben wil zü der tumpfarr vnd da wil ich ligen
bey dem ymmer lieht vnd man schol einen slechten stain ¨vber mich legen. Man schol mich
auch nyndert ander swo besingen dann in der tumpfarr an der stat, da man di arm laüt
besingt. Man schol mir auch nicht mer chirtzzen auf stozzen dann vier chlain chirtzzen, di
man arm laüten auf stözzt. Man schol mich auch besingen vnder dem tuch, da man di arm
laüt vnder besingt vnd mit dem selben tuch vnd mit den vier chirtzzen schol man mich in
meinem haus auf pärn. Ich schaff auch, daz man mir chauffen schol zwen loden grabs tuchs,
vnd der schol man nichtz auf di par legen. Man schol si geben vnd an sneiden arm laüten, wo
man wän, da ez wol bestätt sey [RRUrk. 2196 (1378 10 20)].
Note 17 : « En effet la dévotion des fidèles des anciens temps les poussait à avoir sur leurs
bières des linceuls précieux, non pas par orgueil, mais pour l’embellissement de l’ornement
pour l’office du culte divin, puisque les autels étaient revêtus de ces linceuls en leur
mémoire » : Fidelium enim antiquorum devotio studuit habere in suis feretris pannos
preciosos non propter superbiam, sed propter augmentationem ornatus ad divini cultus
officium pertinentes, quia de eiusdem pannis altaria ad eorum memoriam vestiebantur [éd.
dans A. DIRMEIER, « Die Wolfgangsbruderschaften », op. cit., p. 79].
p. 193
Note 20 : « vendu et cédé selon le droit de vente » : verchaufft vnd geben alz chauffes reht ist
[RRUrk. 1323 (1362 02 08), régeste RUB II n° 459].
Note 22 : « comme il nous a été transmis par feue dame Alhaid Grafläublynn, qui nous a
légué le siège en question » : alz er vns an chomen ist von frawn Alhaiden der Grafläublynn
säliger, dy vns den selben stul geschaft hat [RRUrk. 2462 (1383 07 06)].
p. 194
Note 26 : « notre siège et banc chez les Prêcheurs dans l’église, situé directement derrière
celui de la Gumpprecht et à côté du siège de la Sterner, ainsi que nos deux sièges à St. Jakob
près du tronc sur la colonne, avec tous les droits et bénéfices qui y sont attachés » : das wir
vnsern stul vnd pankch zu den predigern in der kirchen ze nachst hinder der Gumprechttinn
vnd an der Sternerynn stul vnd auch vnser zwen stul zu sand Jacob bey dem stokch an dem
pfeiler, mit allen rechten, eren vnd nützen [RRUrk. 1416 10 29].
p. 196
Note 45 : « auprès de son mari, avec une pierre tombale à faire pour son mari et elle-même,
ainsi qu’une plaque funéraire » : bey irm hauswirt, daselb ain stain irem hauswirt vnd ir
zumachen sambt ainer todntafl [RT 2018 (1511 12 25)].
p. 197
Note 49 : « dans cette ville, beaucoup de maisons ont des chapelles consacrées et leurs
propres prêtres » : Vil hewser in dieser statt haben geweiht kirchen unnd aign briester [cité
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 13
par R. STROBEL, « Regensburger Patrizier-"Burgen" », op. cit., p. 4]2.
p. 201
Note 73 : « mes exécuteurs testamentaires devront tout distribuer à des pauvres honteux, en
particulier ceux qui ont des enfants, ainsi qu’à des œuvres de miséricorde, là où ils pensent
que cela sera le plus profitable à mon âme, celles de mon mari et de tous les croyants » :
süllennt mein gschäfftherren allez tailen vnd geben hawsarmen leütten vnd sunderlich di mit
kinden beladen sindt vnd zu den werchen der parmherczikait, do si dann versteent, daz es
meiner, meins haüswirdts vnd aller glawbigen selen aller pestt zustatten kümbt [GNM
Reichsstadt Regensburg Akt 214 (1459 05 04)].
Note 74 : « Hans Osterreicher, cordonnier aveugle (quatre mesures de grain) » : hanns
osterreicher plint schuster in des eselmans hews zu hirberg iiij meczen korn ; « une pauvre
femme, nommée la Maurin (12 deniers) » : Item mer xij d ainer armen frawen, hayst dy
maurin ; « un pauvre homme, nommé le Paternoster, qui a sept enfants (12 deniers) : Item mer
auß xij [dn] ainem armen man mit vij kinden, haist der paternoster [GNM Reichsstadt
Regensburg Akt 214 (livre de comptes, non folioté)].
Note 75 : « Item le jeudi avant la Saint-Jacques 1478, j’ai donné à Mitiß, boulanger, 4 lb pour
le pain qu’il cuit pour de pauvres gens » : Item an pfinctag vor sand jacob tag im lxxviij hab
ich dem Mitiß pecken geben iiij lb d auff das prot das er armen leuten pacht [ibidem].
Note 76 : « Item 18 deniers à une pauvre femme qu’Erhart Schneck m’a envoyée » : Item xviij
d ainer arm frawen schickt der Erhart Sneck zu mir [ibidem].
p. 204
Note 96 : « Je lègue dans les sept béguinages ici, à chacun 30 deniers » : Ich schaff alhie in dy
siben selheüser in iegleich selhaws xxx d zu gebenn [RRUrk. 1444 01 24].
p. 205
Note 105 : « assister à la messe à la chapelle tous les jours et prier pour le fondateur Stefan
Notangst, son épouse et leurs ancêtres et tous ceux de qui les biens qui avaient permis
l’aumône (la fondation de l’hospice) étaient issus » : Item sy sullen all tag mess hörn in der
cappellen zu Sand Lorenczen an der Hayd vnd sullen do piten für iren stiffter Steffan den
Notangst vnd für sein hawsfrawen vnd für ir beder vorfodern vnd für alle dy selen von den
daz gut ie her chömmen ist, domit daz almusen gestifft ist ; « [ils devaient] aller dans les
églises de la ville, celles que chacun préférait, et y prier pour le fondateur et les âmes de tous
les croyants » : Darnach süllen sy gein kirchen gen in dy stat wo yeder genad hin hat vnd
sullen dann in den selben kirchen piten für irn stiffter vnd für all gelawbig sel [StAR alm B
1488 fol. 2 r°, éd. en ligne H. BOSHOF, Das Stiftungsbuch des Bruderhauses, op. cit.].
p. 208
2 Le texte de la version latine de la chronique de Hartmann Schedel, également publiée à Nuremberg en 1493,
est identique à celui de la version allemande : Plures in civitate domus consecratas ecclesias habent et proprias
(sic) sacerdotes (cf. l’exemplaire numérisé,
http://www.beloit.edu/nuremberg/book/6th_age/right_page/4%20(Folio%20XCVIIIr).pdf [28.03.2009]).
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 14
Note 118 : « pour marier des jeunes filles » : junkchfrawn damit zu verheiratten [RT 2966
(1420 05 10)].
Note 119 : « Je dispose que mes exécuteurs testamentaires (…) doivent aider à se marier,
chaque année et à perpétuité, trois jeunes filles honorables, qui se sont comportées
honorablement et comme des jeunes filles, et qui sont natives de la ville de Ratisbonne. Pour
cela je lègue 100 florins hongrois [de rente] sur les 300 que je tiens de la ville de Passau ainsi
que les 50 livres de deniers de Ratisbonne [de rente] que j’ai de la ville de Ratisbonne. Et l’on
doit distribuer chaque année les 100 florins hongrois et les 50 livres chaque année à trois
jeunes filles comme je l’ai dit, en en informant mes seigneurs du Conseil et en prenant leur
avis » : Darnach schaff ich, das mein geschafftherrn, di hernach begriffen und geschriben
sind, all jar ewiclich dreyn erberen junkfrawen, di sich dann erberlich und junkfraulichen
halden und gehalden haben, und di von der stat zu Regenspurg pürttig sind, zu statten komen
sullen zu heiraten; darauf schaff ich di hundert ungrisch gulden von dein dreynhundert
gulden ungrischen, di ich von der stat Passaw hab, und di funfczig pfund Regenspurger
pfening, di ich aus meiner herren von Regenspurg stat kamer hab. Di vorgeschriben hundert
ungrisch gulden und funfczig pfund pfening sol mon also jarlich dreyn junkchfrawen in
vorgeschribn mass geben und under sy tailen und das sol alles geschehen mit meiner herren
vom rat rat und wissen ungeverlich [RT 631, éd. F. FUCHS, « Ulrich und Hans Kastenmayr »,
op. cit., p. 152].
p 209
Note 122 : « à la demande de [sa] parentèle et d’autres gens honorables » : von pete wegen
meiner freuntschafft vnd anderer erberger leutt [RRUrk. 1462 07 03].
Note 124 : « Fritz Hager / Item 2 livres ont été accordées à la fille du maçon Hager pour un
mari. In vigilia Urbani anno 70 » : Item dez Hager mawrer tochter sind II lb dn zu 1 man
zügsagt. Jn vigilia Vrbani anno 70 (= 1470 05 24) [StAR Hist I 1 fol. 15 r°].
p. 210
Note 132 : « Et cette charte sur l’aumône doit être lue tous les ans, au moment où l’on élit un
nouveau conseil, le jour de la Saint-Jean d’été, devant le conseil restreint et les Quarante-
Cinq, et elle doit également être copiée dans le registre municipal » : Vnd es soll auch diser
briefe über das almüsen alle jare gelesen werden wenne man einen newen rate zu sand
Johanns tag czu sunwenden welet vor gemainem rate vnd den funffvndviercziger, vnd solle
auch in der stattpuch geschriben werden [StAR alm Urk. 464 (1469 07 06)].
Note 133 : « Élection 1470. Item le vendredi, Saint-Achatius, on élisait le conseil, et on a lu
pour la première fois devant les Quarante-Cinq la lettre de fondation de la Riche Aumône de
Hans Liskircher, qui a débuté en 1469 ; les électeurs du camérier étaient seigneur Schneck,
seigneur Portner, Amman et Christoph Grafenreuter, qui ont élu camérier seigneur Lukas
Pfister. Les électeurs du conseil étaient Pankraz Portner, Martin Werder, Herman Mayr et
Alban Nagel, qui ont réélu les 16 membres précédents et ont élu comme curateurs de la Riche
Aumône à nouveau Hans Aunkofer, car l’aumône est encore nouvelle et que lui la connaît
bien ; on lui a adjoint Wilhelm Altmann, du Conseil et Simon Zölff des 45 » : Wal 70 / Item
am freytag die Achacii welet man den rat vnd ward dy erstenn vart gelesenn vor den 45 jm rat
Hannsen Listkircher stifftbr[ief] dez reichen almusen, daz jm 69 iar angefanngen ist. Vnd
waren weler des camrer her Snegk, her Porttner, Amann vnd Christoff Grafenr[eutter]. Dy
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 15
haben zu camrer erwelt herr Lucasen Pfisztter. So sind weler des rats gewesen Panngratz
Porttner, Mart[in] Werder, Herman Mayr, Alban Nagl; dy haben dy voderen all 16 hinwider
gewelt vnd zum reichen almusen geseczt Hannsen Awnkofer hinwider, seind daz almusen
noch new vnd jm wol kundig ist; dem hat mon zugeben Wilhalm Altman dez rats vnd von den
45 Symon Zolffenn [RRLit. 298 ½ fol. 271 r°/263 r ].
p. 221
Note 2 : « Nous décidons aussi que tous nos bourgeois et bourgeoises, pauvres et riches,
bénéficient d’un droit général : quiconque fait son testament et le scelle de son sceau ou d’un
plus grand nombre de sceaux, que ce testament demeure valable et inattaqué, dans les termes
mêmes où il est rédigé » : Wir setzen auch, daz daz ein gemaines recht sei allen unsern
purgern und purgerinne, richen und armen, swer sin geschaefft schaffet und versigelt under
sinem insigel oder under mer insigeln, daz dazelb geschaefft staet und unzerbrochen beleibe,
als ez von wartt ze wartt ist verschriben [RUB I, n° 387 (1320 07 21)].
Note 5 : « sauf si un homme ou une femme se trouvaient hors de la ville : ils pourraient [alors]
prendre qui ils veulent pour [exécuter] leur testament : ez waer dann, das ain man oder ain
frawe ausserhalb der stat wa
er, dy mugen zu irem gescha
efft nemen, wen si gehaben mugen
[éd. dans T. ENGELKE, Statpuech, op. cit. (1385 06 24), n° 644, p. 345].
p. 222
Note 7 : « il aurait fait son testament à l’oral, comme le curé de St. Kassian et d’autres le
sauraient bien » : so het er mit dem mund sein geschäfft tan, dauon dem pfarrer zu sand
Cassian vnd andern wol wissenlich wer [RRLit. 408 fol. 19 v°(1450 02 06)].
Note 10 : « aussi longtemps que la charte est scellée d’un sceau ou de plus, qu’elle soit être
valide et incontestée » : di weil auch der brief versigelt ist mit einem insigel oder mer, so sol
er gut vnd vnuersprochen sein an aller stat [RRUrk. 2304 (1380 11 19)].
p. 223
Note 16 : « En ce qui concerne les testaments, que vous vous comportiez fidèlement, et que
vous n’écriviez que ce qui sort de la bouche de celui qui fait son testament. Et si quelqu’un
d’autre vous demande d’en écrire moins ou plus, que vous ne le suiviez pas » : Das ir mit
geschaftbriefen trewleich vmb get vnd nur auz dez mund schreibt, der da das geschäfft tut.
Vnd ob ewch yemant anders mynner oder mer hiezz schreiben das ir dez nicht volget [éd. dans
T. ENGELKE, Statpuech, op. cit., n° 690 (1401 12 01)].
p. 224
Note 17 : « Item écrire fidèlement et sans tromperie et rechercher l’héritier légitime avec soin.
Item tenir le testament secret jusqu’à sa publication, sauf si le conseil le demande. Item
n’écrire que ce qui sort de la bouche de la personne qui teste et vérifier avec soin que cette
personne a tous ses sens. (…). Item les 8 scribes des Wachten (districts de défense de la ville)
et les 8 sergents des Wachten ont juré que, quand ils savent des bourgeois et bourgeoises
mourant, ils doivent prévenir les trois scribes de testaments ou l’un d’entre eux » : Jtem all
gschefft trewlich vnd vnferlich schreiben vnd den rechten erben fleisziclich nach vorschen.
Jtem gschäfts verswigen sein bis mon es geöffent dann souil von der obrikait rates darjnn
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 16
gepeten wirt. Jtem allain aws der person münde schreiben, dy da schafft vnd fleiszlich war
nemmen, daz sy person gut vernümfft hab. (…) Jtem dy 8 wachtschreiber vnd dy 8 wachtpütl
haben an ayds stat globt, wo sy burger vnd burgerinn jn tods noten wiszen, sullen sy den 3
gschaftschreibern oder ir 1 zu wiszen tün [éd. dans T. ENGELKE, Statpuech, op. cit., n° 691
(1472 09 18)].
Note 18 : « et nous disons que, puisqu’un scribe assermenté a écrit le testament de la Strebin,
que le Schultheiß l’a scellé et qu’il a été confié à des exécuteurs honorables, son testament est
valable selon le droit de Ratisbonne » : vnd sprechen mit dieser geschrift als die Strebin ir
geschäft getan vnd das ein gesworner schreiber geschriben vnd der schulthais versigelt vnd
erbern geschaflewten beuolhen hat, das dasselb ir geschäft nach der stat rechten craft vnd
macht hat [RRLit 408 fol. 25 v°].
p. 225
Note 25 : « dès que mes seigneurs du Conseil entendent dire ou apprennent que j’ai perdu la
raison ou la parole, qu’ils prennent possession de mes biens et s’en servent pour exécuter mon
testament tel qu’il est écrit ici » : alspald mein herren vom rat horent oder erfarent, das ich
meiner vernunft noch meiner red nicht gehaben mag, so sullen si sich aller meiner hab vnder
winden vnd mein geschafft da von ausrichten als voruerschriben ist [RT 2485 (1414 08 14)].
p. 227
Note 32 : « et de ce tiers des biens, un tiers doit revenir à l’âme et être investi selon les
recommandations et les ordres de mes seigneurs du Conseil, sauf l’enterrement, que l’on doit
payer sur l’ensemble des biens » : Vnd von dem selben drittail der selben hab sol der drittail
der sel volgen vnd an gelegt werden nach rat vnd haizzen meiner herren vom rat, ausgenomen
di leichleg sol man von gemainem guet vorauz aus richten [éd. dans T. ENGELKE, Statpuech,
op. cit., n° 650 (1410)].
p. 228
Note 39 : « 60 deniers d’amende aux pauvres nécessiteux de St-Lazare auf die stayngrub à
Ratisbonne » : sechtzich Regenspuerger pfenning ze pen den armen dürftigen hintz sand Lazer
auf die Stayngrub ze Regenspurg [RRUrk. 1127 (1357 07 24)].
p. 230
Note 47 : « en tenant informé le Conseil de ville de Ratisbonne » : mit wissen des ratz der stat
zu R. [RRUrk. 1418 05 11].
p. 232
Note 58 : « Item à l’époque où l’église de Prüfening était si endettée que plusieurs personnes
qui y détenaient des rentes perpétuelles ou viagères durent souffrir une interruption de
paiement, on attribua au Bruderhaus, en remplacement de la rente de huit livres, les rentes
perpétuelles écrites ci-après, dont les frères ont joui jusqu’à maintenant sans difficulté » : Item
in der czeit do daz gotzhaws Prufnynng in schulden stuend daz mäniclich di dann güllt oder
leibting daselbs hetten abpruch dulden vnd nachlaszen tün müesten ward dem prüderhaws für
seine acht pfunt güllt die hernach geschriben aynczig ewig güllt eingeantburtt vnd vbergeben
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 17
der auch di brüeder vncz bisher in stiller gwer geseszen sind vnd genoszen haben [éd. H.
BOSHOF, Das Stiftungsbuch des Bruderhauses, op. cit., fol. 35 v°].
p. 233
Note 66 : « sur demande (…) des exécuteurs testamentaires » : Auf anrueffen vnd beger
Hainrichen Weyssenn Seytzen Püller vnd Cuntzen Hawsmanner baid wolburchen vnd burger
zu Regennspurg alls geschefftiger Hannsen Widennpergers [RRUrk. 1492 09 15].
p. 235
Note 80 : « Mes seigneurs [=le Conseil] commandent aussi, comme ils l’ont déjà demandé,
que quiconque est convaincu d’avoir donné une contribution aux Frères Blancs, que ce soit un
don ou autre chose, devra payer une amende d’une livre » : Min herren gebitent ovch, als si e
geboten habent, swer die weizze gebrvder mit ihtev stewert, mit gab oder mit ihtev, der mvz
ein pfvnt geben der sin ¨vberredet wirdet [éd. dans H. KURSCHEL, Das älteste
Stadtrechtsbuch, op. cit., n° 84 (1306)].
p. 237
Note 91 : « Item mes seigneurs commandent instamment, que désormais personne, ni femme
ni homme, ne se fasse commémorer dans les paroisses et les couvents plus longtemps qu’un
an, sous peine d’une amende d’une livre de deniers, à l’exception des fêtes de Pâques,
Pentecôte, Toussaint et Fête des Morts, Noël et Purification de la Vierge ». Item es gebieten
auch mein herren ernstlichen, das mann nü furan nyemant mer weder frawen noch mann in
pfarren vnd clöstern nit lenger gedenken sol lassen dann ein jar vnd hynnach nymmer bei
verliesung vnd pen eins pfunt pfenning, awsgenomen tzu ostern, zu pfingsten, tzu aller
heiligen, vnd selentag, zu weynnachten vnd tzu vnnser lieben frawen tag der liechtmessen
[RRUrk. 408 fol. 11 r°].
Note 92 : « Item à propos de la commémoration des âmes, sur laquelle ils [=les clercs] ont
demandé des comptes à mes seigneurs, en prétendant qu’il n’était pas chrétien de priver les
âmes de cela, mes seigneurs ont répondu qu’ils ont décidé cela sur demande de leur
commune, car cela n’est pas une innovation ; au contraire, cela a déjà été appliqué sous leurs
prédécesseurs, et quand quelqu’un voulait faire célébrer les funérailles d’un parent, son 7e
jour ou son 30e [après la mort], il ne faisait pas lire plus de quatre, six ou huit messes » : Item
als von der sel wegen zu gedencken dorümben sie mein herren zu rede gesetzt haben wie das
vncristenlichen sey, das man den selen solichs abslah, also haben mein herren solichs im
besten fürgenomen von irer stat gemain wegen, wann solichs nit ain newe sach sey sunder
solichs sey durch ir voruodern auch beschehen vnd also gehalten gewesen vnd so ayner etwen
seines fründts grebnüs sibenden oder dreissigisten begen hat wellen lassenn, das ayner nit
mer dabey meß lesen hat lassen dann bey viern, vj oder achten [RRLit. 411 fol. 148 r°].
p. 238
Note 95 : « il faut acheter tous les sacrements pour une somme donnée, on voit bien si c’est
juste et plaît à Dieu » : man müeß also alle sacrament vmb ain genants geltt kauffen; ob das
billich vnd gotlich sey, mag man wol versteen [RRLit. 411 fol. 147 v°].
Note 96 : « autant de messes basses qu’il plaira à ma femme et notre fils » : mit souil
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 18
gesprochen messen alz meiner hausfrawen vnd vnnserem sün gefellt [RRUrk. 1462 02 14].
p. 239
Note 99 : « aux messes, prières, prédications, à ses jeûnes, abstinences, veilles, œuvres, et aux
bienfaits [de l’ordre] » : omnium missarum, orationum, predicacionum, ieiuniorum,
abstinenciarum, vigiliarum, laborum ceterorumque bonorum [RUB II n° 64 (1352 09 11)].
p. 241
Note 110 : « après avis et commandement du Conseil » : sol der drittail (vom drittail) der sel
volgen vnd angelegt werden nach rat vnd haizzen meiner herren vom rat [éd. dans T.
ENGELKE, Statpuech, op. cit., n° 650 (1410)].
Note 114 : « qui devra être appelée pour l’éternité messe de Wenzla Neupeck » : die hinfur zu
ewigen zeitten genant vnd gehaissen solle werden des Wentzlaw Newbecken messe [RRUrk.
1479 09 17].
Note 115 : « à propos de la messe de Neupeck à l’autel saint Barthélemy, dont l’honorable
conseil a le droit de patronage et de présentation, 1472 » : vmb des Neypekh meß deren ein
ehrbare rate patron vnd leyher sein auf sand Bertlmeß altar 1472 [RRUrk. 1472 11 06].
p. 242
Note 119 : « Item quand il reste un surplus [une fois les legs retranchés], celui-ci doit être
attribué aux œuvres de miséricorde après avoir informé le Conseil et pris son avis » : Jtem wo
übermass wirt, dy sol mit wiszen vnd nach rat zu den werchen der parmherrczikait zukomen
verschrieben werden [éd. dans T. ENGELKE, Statpuech, op. cit., n° 691, p. 385 (1472 09 18)].
p. 248
Note 8 : « pour qu’ils aident mes exécuteurs, de sorte que mon testament soit exécuté
rapidement et sans problème » : darvmb das si meiner geschäfftherren vor sein, daz mein
geschäft fuderlich on irrvng aus gericht wird [RT 1417 07 28].
Note 12 : « à [ses] gracieux seigneurs du Conseil pour les travaux qu’ils effectuent dans la
ville de Ratisbonne » : « meinen genadigen herren vom rat czu irem paw der stat czu R. [RT
177 (1431 02 27)].
Note 16 : « mes seigneurs du Conseil de la ville de R. me doivent 20 lb pour le pavement; je
les en délivre » : mein herren vom rat der stat czu R sind mir schuldig an dem pflaster 20 lb;
der schaff ich si ledig [RT 2233 (1413 12 07)].
p. 249
Note 18 : « Je lègue à la ville de Ratisbonne 100 livres de deniers de Ratisbonne, pour
qu’avec cet argent l’on finance une tour vers le Preprunn, au milieu du Danube. L’argent
devra être remis à sieur Albrecht Greymolt et sieur Hans Pfolnchofer, qui ne devront pas
investir l’argent pour quelques autres travaux de la ville que ce soit, ni pour d’autres de ses
besoins, mais seulement pour cette tour » : Ich schaff der stat tzu Regenspurg hvndert pfunt
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 19
regenspurger pfennig, das man das selb gelt tzu stewr haben sol an ainem turen tzu
Prenprvnn, da mitten in der Tvnaw. Di selben hundert pfunt pfennig sullen ein nemen her
Albrecht Greymolt vnd her Hanns Pfolnchofer. Di sullen auch das gelt nyndert anderswo an
dhainerlai anderer paw der stat noch tzu dhainen andern notdurfften anlegen dann tzu dem
turen [RT 971 (1413 11 29)].
Note 21 : « pour les travaux des remparts » : zu dem paw der stat mawr [RT 2966 (1420 05
10)].
Note 23 : « à mes seigneurs [du Conseil] de Ratisbonne (…) une livre. Mes exécuteurs
doivent en financer des travaux, pour une construction d’intérêt commun, là où ils pensent
que cela sera le plus profitable à mon âme » : Ich schaff meinen herren hie tzu Regenspurg ain
phunt phenning; die sullent mein geschaftherren verpawen, wie si sich versehent, do es vmb
meiner sel hail tzu ainem gemainen pau aller pest bestat sey [RT 1789 (1410 11 24)].
p. 250
Note 25 : « et si tous mes enfants et mes parents sont morts, alors je demande que la dîme et
la grange reviennent et soient légués à mes gracieux seigneurs du Conseil pour le bien
commun et les besoins de la ville » : wenn dann also weder von meinem kind noch freundt
nyemant mer in leben ist, so schaff ich, das alsdann der obgenant zehend vnd stadtel meinen
gnedigen herren vom rate zu gemainer statt nütz vnd notturfft heymgeen vnd volgen soll [RT
2900 (1475 03 02)].
p. 252
Note 31 : « Premièrement je lègue à mes seigneurs de Ratisbonne de la ville 52 livres de
deniers de Ratisbonne, pour qu’ils soient dépensés dans des fondations au profit des pauvres
et des riches » : Tze dem ersten schaff ich meinen herren von Regenspurg an di stat tzway vnd
fümftzikch pfunt Regenspurger pfenning, daz si arm vnd reichen tze frum chommen [RRUrk.
1916 (1372 11 29)].
p. 259
Note 62 : « « je lègue à chaque curé de Ratisbonne, et à chacun des trois ordres des Prêcheurs,
des Franciscains et des Augustins à chacun 60 deniers, pour que chacun d’entre eux
m’inscrive dans son livre des âmes et prie pour moi, et lègue dix livres de Ratisbonne à tous
les reclus et recluses dans la ville de Ratisbonne et dans un rayon d’une lieue autour de la
ville » : Ich schaff ye dem pfarrer ze Regenspurg vnd den drein örden den predigern, den
parfuzzen vnd den Augustinärn ir yegleichem sechtzikch pfenning, daz mich ir yegleicher in ir
selpücher schreiben vnd mein gedenkchen, vnd schaff zehen pfunt pfenning allen chlosnärn
vnd chlosnärynn in der stat ze Regenspurg vnd in ayner mayl vmb di stat [RRUrk. 1825 (1371
05 16) ; régeste RUB II, n° 933].
p. 260
Note 63 : « dans toutes les paroisses et couvents » : hintz allen pfarren vnd chlöstern [RRUrk.
788 (1346 03 13)].
Note 65 : « toutes les chapelles ici en ville » : allen chapellen hie in der stat [RRUrk. 4038
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 20
(1356 01 25), régeste RUB II n° 178].
p. 268
Note 8 : « Et comme les quatre saints corps de saint Denis, saint Emmeram, saint Wolfgang et
saint Erhard sont conservés dans cette ville de Ratisbonne, elle peut jouir de l’intercession
auprès de Dieu tout-puissant de ces saints qui sont ses patrons » : Und nach dem in diser statt
Regenspurg die vier heilige leichnam sant Dionisij, sant Emerams, sand Wolffgangs und sant
Erharts besloßen sind, so mag sich die selb statt der fürbit und verdienstnus derselben irer
heiligen patron und hawßvater gegen Got dem almechtigen wol billich frewen [Hartmann
SCHEDEL, Weltchronik. Kolorierte Gesamtausgabe von 1493. Édition fac-similé de l’édition
de Nuremberg, Anton Koberger, 1493. Introduction et commentaire de S. FÜSSEL, Cologne,
Taschen, 2001, fol. XCVIII r°.]
p. 271
Note 19 : « le chef de saint Erhard et d’autres grandes reliques d’Obermünster » : sand
Erhartz hawbt vnd ander gross heiligtum von obermuenster ; l’avait mis dans une telle colère
qu’il annonça que « si un tel spectacle devait se reproduire, pour quelque cause que ce soit, il
garderait les reliques par devers lui, dans la Ahakirche ou dans un autre endroit où on pourrait
les conserver dignement » : und tet in als zorn, daz si gen peden abbtessynn sprachen
offenlich, ob si ez furbas mer taten vmb chainerlai sach, daz si dann daz heiligtum selb wolten
behalten in der aekirchen oder anderswo, do man ez mit ern mocht behalten [éd. dans T.
ENGELKE, Statpuech, op. cit., n° 615].
p. 272
Note 29 : « samedi après la St-Mathieu l’apôtre, 1468 : Jorg, Heinrich et avec eux Balthasar,
les Notthafft, [sont apparus] devant mes seigneurs du Conseil chez les Augustins dans la pièce
de derrière » : An sampstag nach Matthie apostoli anno etc. LXVIIII ist Jorg Heinrich vnd mit
jn Balthasar die Notthafft vor meinen herren einem rate zu den Augusteiner jn der hindern
stuben (…) gewest [RRLit. 298½ fol. 240 r°].
p. 273
Note 35 : « Item l’honorable conseil a fondé à l’autel Saint-Barthélemy cinq messes (…)
hebdomadaires, les dimanche, lundi, mardi, mercredi, jeudi, après les messes dans les
paroisses » : Item ein ersamer rat hat gestifft auf sand barthlmeen alltar v messe (…) ; der
selb capplan [=herr Andre] soll lesn v tag in der wochn nemlich sontag, montag, ertag,
mitwoch vnd pfintztag on vnderlaß eins yedem tags nach den pfarrmessen [RRLit. 720, fol. 1
r°].
Note 36 : « chapelain de la ville » : gemeiner stat capplan [RRLit. 720, fol. 3 r°].
Note 37 : « à l’heure où l’on commence à sonner les cloches du Conseil » : auf dj zeit vnd
stund, so man in den rat vnd die rat gelogkn zuleutten anfahet [RRLit. 720, fol. 4 r°].
p. 282
Note 96 : « Item lv dn de Ratisbonne pour porter l’équipement (l’armure) à la procession et
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009
O. RICHARD, Mémoires bourgeoises – Citations originales – 21
pour lui redonner sa beauté » : Item lv d R geben den harnasch anzutragen zu dem vmb gang
vnd wider schön zu machen [RRUrk. 1468 03 30].
p. 283
Note 98 : « De la procession autour de la ville (…) / (…) Mes seigneurs demandent
instamment qu’on fasse la procession dans le recueillement et décemment, et que l’on ne se
livre à aucune outrance ni inconvenance, et en particulier que les femmes marchent derrière et
ne se mêlent en aucun cas aux hommes. Et qui contrevient à cela sera durement châtié » : Von
des vmb gangs wegen vmb die stat (…) / (…) so wellen mein heren ernstlich das man
andechtiglich vnd züchticlich also vmbgee vnd das man kaynerlay vnbeschaidenhait noch
vnzücht nicht treibe vnd das auch die frawen besunder hinden nach gen vnd sich mit nichte nit
vnder die man mischen; vnd wer das ¨vberfur, den wil man dorumben hertticliche straffen etc.
[RRLit. 408 fol. 287 v° (1452)].
Note 99 : « Item tout cela provient du premier fondateur mon seigneur le Runtinger, [habitant]
près du marché aux poissons, le grand-père de Wenzel Lech, que Dieu les ait en sa
miséricorde, amen » : Item dez allez ist anfanchk und erster stiffter mein herr der Ranttinger
an dem Vischmarkt, dez Wentzla Lechen anherr, den got allen genadig sei. Amen [éd. dans F.
BASTIAN, Das Runtingerbuch, op. cit., III, n° 86 p. 71-72].
http://www.pur-editions.fr/detail.php?idOuv=1988 6/4/2009