MASTER NEUROSCIENCES Spécialité Neurosciences Intégratives et Cognitives
Voyage mental : les apports des neurosciences pour l ...
Transcript of Voyage mental : les apports des neurosciences pour l ...
Voyagemental :lesapportsdesneurosciencespourl’anthropologie
duchamanismeCharlesStépanoff
EcolepratiquedeshautesétudesLaboratoired’anthropologiesociale
• ApprochedesEtatsmodifiésdeconscienceHéritagedeMirceaEliade(Lechamanismeoulestechniquesarchaïquesdel’extase1950).• Approchesocio-centrée:lestraditionschamaniquessontdesconventionsculturelles,sanssubstratpsychologique.
Eliade:vraieoufaussetranse?
• Rituelsdeschamanesaltaïens:uneimitationd’extaseplutôtqu’uneextasevéritable,« l’intérêtduriteestplutôtdramatiquequ’extatique. »
• Samoyèdes,« onal’impressionnettequelesvéritablestranseschamaniquessontplutôtrares ».
• Chukch:« pseudo-trance »:« onal’impressionquelatechniqueextatiqueestendécadence ».(Eliade 1968,167,188,208)
Leterrain:unritueldanslavalléeduKhüürektig,Süt-Khöl,Touva
Ondarmaa
Lechantd’Ondarmaa
Hamyŋar mèè duza kyldyrAldyy-dèèrden čalaraŋar ooj.Ekti mojnum čajgandyrganEeren-dözüm albystarymČaryn söögüm čajgandyrganČajaan-dözüm, Aldyy-dèèrim
Aidez-moi votre chamane,Descendez du Ciel inférieur.Vous avez secoué mes épaules, mon cou,Vous mes albys, mon esprit-racine,Vous avez secoué mon omoplate,Mon esprit-destin, mon Ciel inférieur.
(…)Ooj hinim-bile tuduš bolganMergen čajaan siŋirgeni Soŋgu Tyvam eeleriBurgannarym čaralaŋar
(…)Unis à mon nombril,Imprégnation de mon habile destin,Maîtres de Tuva nordMes dieux, descendez!
Plumesderapace
Omoplates,Zibeline,loup
Serpents
Expériencespsychologiquesrevendiquéesparleschamanestuva:Rêvesriches,mémorisésprécisément.Visionsspontanéesdechosesquelesautresnevoientpasdansl’espaceimmédiat,sanscomportementparticulier(danslaforêt,âme,esprit).Perceptiondesoncorpsdel’extérieur.Aucoursdesrituels,visionsdirigéesetspontanées,perceptiondesoiendehorsdel’espaceimmédiat(voyagechamanique),nonreproductiblesendehorsdudispositifrituel.Perceptionsauditives,tactiles,olfactives(plutôtlesprofanes)
Noll,Richard.1985.« MentalImageryCultivationasaCulturalPhenomenon:TheRoleofVisionsinShamanism ».CurrentAnthropology,443–461.TraitscommunsidentifiésparcomparaisondesethnographiesdesdiversestraditionschamaniquesenAsieetAmérique:individusàdispositionpourl’imageriementale,mémorisationdesrêves,techniquesculturellespermettantdecultivercescompétences(jeûne,déprivation sensorielle,isolement,latransen’étantqu’unetechniqueparmid’autresetnonunefinensoi).
L’imageriementale• Idéomotrice:l’imageriementaleactivenosfacultés
motrices(Yágüez etal.1998)• L’amorçagecognitifd’uneactionoud’unmouvementnous
permetdemieuxlesréaliser(Berthoz 2015)• Nouspouvonsmobiliserundoubledenous-mêmesdans
desmodèlesmentaux(baseneuraledanslajonctiontemporo-pariétale)
• Notrecapacitéànousimmergerdansl’imaginaireapourfondementnotrecapacitéànousengagerdanslemonde
• Remiseencausedudualismeontologiqueentreimaginaireetréelquiremonteàl’anti-onirismedesGrecs.
« Etredanslalune »50%denotreviementaleéveilléeconsacréàdessituationshorsdel’icietmaintenant(mind-wandering).Condamnécomme« distraction »,« manquedeconcentration »,« pathologie »enOccident.Commentexpliquerd’unpointdevueévolutionnairecettedispositionàl’imagination?
Levoyagementaldansletemps:nousvoyageonstousenesprit.
Suddendorf,Thomas,DonnaRoseAddis,etMichaelC.Corballis.2009.« Mentaltimetravelandtheshapingofthehumanmind ».PhilosophicalTransactionsoftheRoyalSocietyofLondonB:BiologicalSciences 364(1521):1317–1324.
Berntsen,Dorthe,&AnneStærk Jacobsen.2008.« Involuntary(spontaneous)mentaltimetravelintothepastandfuture »Consciousnessandcognition 17(4):1093-1104.
Corballis,MichaelC.2012.« Thewanderingmind:Mentaltimetravel,theoryofmind,andlanguage ».Análise Social 47(205):870-93.
• D’oùviennentcescapacitéshumainesauvoyagemental?Quelleestleurfonction?
• Quefontlesdiversessociétésdecesdispositionsmentalesextraordinairespartagéesparleshumains?
Fonctionsduvoyagemental:- Voyagedansletempsetcontinuitédelasubjectivité
- Voyagerdansl’espritdesautres(communication,empathie…)
- VoyagerdanslesmondesnonhumainsL’imagination:dimensioncapitaledenotrerapportaumilieuvivantParticularitéhumaine:nouslacommuniquonsetlapartageonspardesamorcespubliques.
Renne Deuxloupspoursuivantlerenne
Rennesauvage Deuxloupspoursuivantlerenne
Imaginationexploratoireetimaginationguidée
• Imagination:capacitéàconcevoirdessituationsdifférentesdel’icietmaintenantetàs’yimmerger.Perceptionsnonsensorielles.
• Imaginationexploratoirevs.imaginationguidée.
• Imaginationexploratoire:interpréterdessignes,rêver(amorcespauvres).
• Imaginationguidée:écouterunrécit,lireunroman,voirunfilm(amorcesriches).
Latentesombre,antichambredurêve
Rajnovich Reading Rock-art, p37
Chamanismeàchampignonetàtentesombre:deuxstimulantsdel’imageriementale
Amanitamuscaria
ChezlesOjibwad’Amériquedunord:pasdeconsommationd’Amanitamuscaria maisusagedelatentesombre
Traitsdelatentesombre,rituelcircumpolaire:• Dansl’obscurité(déprivation sensorielle,amorcespauvres)
• Chamanecontraint,parfoisligoté• Discussiondechacunaveclesesprits• Pasdescénarionidegéographiementalestables
Extensiondelatentesombre
Tentesombreettenteclaire
Latenteclaire
• Lumièred’unfeu,amorcesriches• Instrumentsrituels• Gestes,pantomimes• Chant-itinéraireavecscénarioétabli
Lechamanenganasan Tubiaku Kosterkin
Tambourkhakas (XXes.):desimagesguidesduvoyagemental
Soleil,lune,étoiledusoir,étoiledumatin
Seigneurgaucher
Arc-en-ciel
2corbeauxnoirs
Tuma-le-Noir
Salbyg Hirondelles
Chevaldutambour
9hommesnoirs
9fillesjaunes
2bouleaux
Lechamane
Ours
Chiens jaunes
2crapaudsHommevenantdugrandkhan
Hommenoir
Tente sombre Tente claire
Amorces publiques sonores visuelles et sonores
Rapport
vision/imagerie
mentale
remplacement coordination
Type de performance improvisation tendance liturgique
Techniques orales paroles improvisées
et chants sans
paroles
paroles chantées
héritées
Expérience
imaginative du public
exploratoire agentive guidée contemplative
Conclusions• Lesneurosciencesnousmontrentquelevoyagementalfaitpartie
del’activiténormaleducerveauetqu’ilmobilisenoscompétencesordinaires.
• Lechamanismes’appuiepluscourammentsurdesdispositionsmentalesordinaires(rêve,voyagemental)quesurdesétatsextraordinaires(transe).Encesensnoussommestousdeschamanespotentiels.
• Illescultiveetlesamplifiepardestechniquesefficaces(jeûne,déprivation sensorielle,psychotropes);ilenréguleculturellementladistributiondefaçonplusoumoinségalitaireouhiérarchique;ilenalimentelatransmission(chants,dispositifsrituels,cosmogrammes)
• Variabilitéentrelestraditions:plusoumoinsd’amorces,imageriementaleindividuelleplusoumoinsguidée,hiérarchieplusoumoinsmarquée.