FRAGMENTA HELLENOSLAVICA

FRAGMENTA HELLENOSLAVICA

Ψηφιακή Επετηρίδα της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων

E-Journal of the Hellenic Association of Slavists

httpejournalslibauthgrfragmenta

52018

HELLENIC ASSOCIATION OF SLAVISTS

P B 10610 Post Code 540 12 THESSALONIKI

Tel 2310 991369 E-mail iliasevtheoauthgr tarnatheoauthgr

Editorial Board

Dr Ioannis Tarnanidis Emeritus Professor

Chairman of Hellenic Association of Slavists

tarnatheoauthgr

Dr Ilias Evangelou Αssociate Professor

Vice Chairman of Hellenic Association of Slavists

iliasevtheoauthgr

Dr Athahnasios Athanasiadis

Secretary of Hellenic Association of Slavists

thanospaikoyahoogr

Dr Ioannis Sisiu

Treasurer of Hellenic Association of Slavists

isisvodafonenetgr

Dr Konstantinos Nichoritis Professor

Member of Hellenic Association of Slavists

knichoritisuomgr

Editor


tarnatheoauthgr

Secretariat

Dr Ilias Evangelou Αssistant Professor

iliasevtheoauthgr


thanospaikoyahoogr



ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Εκδοτικό Σημείωμα 5

Δρ Παναγιώτης Ασημόπουλος

Οι laquoΜεταναστεύσειςraquo του Μίλος Τσρνιάνσκι

9

Δρ Αθανάσιος Αθανασιάδης

Εννοιολογικές προσεγγίσεις εθνοτικών ζητημάτων στα

Βαλκάνια η μετεξέλιξη του θρησκευτικού όρου laquoμου-

σουλμάνοςraquo στον εθνωνυμικό όρο laquoΜουσουλμάνοςraquo στα

όρια της προτιτοϊκής και μετεμφυλιακής Γιουγκοσλαβίας

29

Dr Tatiana Borisova

The Great and Holy Friday Antiphons in the Early

Ecclesiastical Slavonic Tradition Comparative Analysιs of

the Troparia Composition

57

Dr Ilias Evangelou

Saint Clement of Achrida in the Greek Ecclesiastical Sources

83

Lidia Kolovou MA

The anticlerical images in traditional Bulgarian fairytales

103

Ελισάβετ Κυνηγού ndash Γιεβτουσένκο MA

Ένας Επίγειος Άγγελος Η μορφή της Νέας Οσιομάρ-

τυρος Ελισάβετ Φεόντοροβνα Μεγάλης Δούκισσας της

Ρωσίας μέσα από τα μάτια των συγχρόνων της

117

Δημήτριος Μπίκας MA

Fruska Gora Το Σερβικό Άγιον Όρος

131

Δρ Γεώργιος Τσούπρας

Ἐπίδραση πολιτικῶν ἐξελίξεων στο ἐσωτερικό της Γιου-

γκοσλαβίας στή μεταβολή τῆς κρατικῆς θέσης ἐπί τοῦ

laquoμακεδονικοῦraquo ἐκκλησιαστικοῦ ζητήματος κατά το έτος

1966

143

5 Fragmenta Hellenoslavica 5 (2018)

ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ο 5ος τόμος της επετηρίδας Fragmenta Hellenoslavica της

Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων περιλαμβάνει μελέτες που

ανακοινώθηκαν κατά την 3η Συνάντηση Ελλήνων Σλαβολόγων

με θέμα laquoΗ Θεσσαλονίκη και οι Κυριλλομεθοδιανές Σπουδές

στην Ελλάδαraquo η οποία πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 4

και το Σάββατο 5 Μαΐου 2018 στο Κέντρο Ιστορίας

Θεσσαλονίκης από την Ένωση Ελλήνων Σλαβολόγων και σε

συνεργασία με τον Δήμο Θεσσαλονίκης

Η Ένωση Ελλήνων Σλαβολόγων πιστή στην αποστολή

της που είναι η προώθηση της σλαβολογικής έρευνας και η

προβολή της διεθνώς και παρά τη δύσκολη οικονομική

συγκυρία ανέλαβε τη διοργάνωση της 3ης Συνάντησης

Ελλήνων Σλαβολόγων Η Συνάντηση αυτή όπως και οι δύο

προηγούμενες ήταν ανοικτή σε όλους τους ενδιαφερόμενους

Για μια ακόμα φορά η συμμετοχή των ενδιαφερομένων και

κυρίως η ποιότητα των ανακοινώσεων που παρουσιάστηκαν

κατέδειξαν την αναγκαιότητα διοργάνωσης τέτοιων ανοικτών

επιστημονικών εκδηλώσεων στις οποίες θα δίδεται ιδιαίτερα

στους νέους επιστήμονες η ευκαιρία να παρουσιάσουν τα

πορίσματα της έρευνάς τους και να καταστούν γνωστοί στην

κοινότητα των ειδικών

Το Διοικητικό

Συμβούλιο της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων


Fragmenta Hellenoslavica 5 (2018)

A r t i c l e s


Fragmenta Hellenoslavica 5 (2018) 9


Λέκτορας

Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων


1 Εργοβιογραφία του Μίλος Τσρνιάνσκι

Ο Μίλος Τσρνιάνσκι (Miloš Crnjanski) γεννήθηκε στις 26

Οκτωβρίου 1893 στην ουγγρική κωμόπολη Τσόνγκραντ

(Csongraacuted) όπου ο πατέρας του με καταγωγή από το σερβικό

χωριό Ιλάντζα (Ilandža) του Βανάτου υπηρετούσε ως δημόσιος

υπάλληλος Έζησε τα παιδικά του χρόνια στην Τιμισοάρα ενώ

το 1912 άρχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία Εξαγωγών της

Ριέκα Το 1913 στη Βιέννη ασχολείται με την Ιατρική τη

Φιλοσοφία και την Ιστορία αλλά ξεσπά ο Α΄ Παγκόσμιος

Πόλεμος Ως δεκανέας του αυστροουγγρικού στρατού μάχεται

κατά των Ρώσων στο μέτωπο της Γαλικίας1 τραυματίζεται

σοβαρά και σχεδόν όλο το 1915 νοσηλεύεται στο Στρατιωτικό

Νοσοκομείο της Βιέννης Το 1916 διορίζεται στη Διεύθυνση

Εθνικών Σιδηροδρόμων στην πόλη Σέγκεντιν (Szeged) της

νότιας Ουγγαρίας Το επόμενο έτος στέλνεται σε στρατιωτική

βάση στη σλοβακική πόλη Κομάρνο (Komaacuterno) και έπειτα στην

ουγγρική πόλη Έστεργκομ (Esztergom)

1 laquoΗ αποστολή μου στη Γαλικία ήταν να τρέχω μπροστά μπροστά από 11

ανθρώπους ουρλιάζοντας να δίνω διαταγές με το όπλο στο χέρι Να

είμαι λοιπόν ένα είδος Ναπολέοντα πάνω στη γέφυρα στο χωριό Άρκολα

[] Αυτό που με βοήθησε να αντέξω ψυχικά όλες αυτές τις αθλιότητες

ήταν η φύση του εδάφους στο οποίο σκοτωνόμασταν Αυτό το μέρος της

Γαλικίας με τους λόφους του με τα δάση του μοιάζει κάπως στη Σερβία

Εδώ το φθινόπωρο είναι ζεστό Μόλις τον Οκτώβριο όλα βυθίζονται στη

λάσπηraquo Б Радичевић Песме Београд 1975 148



Το τέλος του πολέμου τον βρίσκουμε στην κροατική

πρωτεύουσα στο Ζάγκρεμπ όπου συναναστρέφεται με

εξέχουσες προσωπικότητες τους λογοτέχνες Ίβο Άντριτς (Ivo

Andrić) και Ίβο Βόινοβιτς (Ivo Vojnović) το συνθέτη Πέταρ

Κόνιοβιτς (Petar Konjović) το ζωγράφο Πέταρ Ντόμπροβιτς

(Petar Dobrović) και συμμετέχει στην έκδοση του περίφημου

περιοδικού laquoKnjiževni jugraquo (Λογοτεχνικός Νότος) Το 1919 στο

Βελιγράδι σπουδάζει Συγκριτική Λογοτεχνία και Ιστορία

Εργάζεται ως καθηγητής ιστορίας στο laquoΤέταρτο Γυμνάσιοraquo από

το 1923 ως το 1927 Ταυτόχρονα αρχίζει τη δημοσιογραφική του

σταδιοδρομία ως συντάκτης στο πρώτο μεταπολεμικό

περιοδικό της Σερβίας του laquoDanraquo (Ημέρα)

Η πολυετής παραμονή του σε ευρωπαϊκές πόλεις και

πρωτεύουσες συνεπάγεται την παύση της λογοτεχνικής του

δραστηριότητας και τον ωθεί στην ενεργό ενασχόληση με τα

πολιτικά δρώμενα το 1934 και για σύντομο διάστημα εκδίδει το

ακροδεξιό περιοδικό laquoIdejeraquo (Ιδέες) Ως διπλωματικός

υπάλληλος θητεύει στην Κεντρική (Γερμανία) και στη Βόρεια

Ευρώπη (Δανία Σουηδία) ενώ κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο

είναι πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδας laquoVremeraquo

(Χρόνος) Επισκέπτεται τη Μεγάλη Βρετανία τη Νορβηγία και

την Ισλανδία εντυπωσιάζεται από το αρκτικό νησάκι Γιαν

Μαγιέν από όπου εμπνέεται τους laquoΥπερβόρειουςraquo

Τα τρία πρώτα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου

εργάζεται ως ακόλουθος Τύπου στη Ρώμη μέχρι που η

γιουγκοσλαβική παροικία αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη χώρα

Τον Αύγουστο του 1941 ο Τσρνιάνσκι με τη σύζυγό του Βίντα

Ρούζιτς (Vida Ružić) μέσω Ισπανίας και Πορτογαλίας φτάνει στο

Λονδίνο Το 1965 επιστρέφει στο Βελιγράδι όπου στις 30

Νοεμβρίου 1977 αφήνει την τελευταία του πνοή

Παναγιώτης Ασημόπουλος


Ο Τσρνιάνσκι ως ένας από τους σπουδαιότερους

δημιουργούς της σερβικής λογοτεχνίας του 20ου αιώνα

προκρίνει τη ριζοσπαστική αναδιάταξη της πολιτιστικής

παρακαταθήκης μέσω της λελογισμένης απόρριψης των

προπολεμικών αξιών και διακηρύσσει laquoΠλέον δε θα φοράμε

παριζιάνικα ποιητικά καπέλα θα αφήσουμε τους

αλεξανδρινούς στίχους και τις μεταφορές στους κυρίους

ποιητές στα Υπουργεία Δε θα είμαστε πια εθνικοί υμνώντας

τα κόκκινα γένια του Ντούσαν τα όμοια με του Μπαρμπαρόσα

Στα ποιήματά μας θα μπουν πεύκα αντί χρυσανθέμων

αρόσιμες εκτάσεις αντί μαύρων κλειδοκύμβαλων και στη θέση

των μικρών καρδιών των καθηγητών θα κτυπούν καρδιές

χιλιάδων όμοιων ανθρώπινων προσώπων Εμείς θα ρίξουμε

την ψυχή μας ενάντια στο ψεύδοςraquo2 Ανάμεσα στα

δημοσιευμένα έργα του πολυταξιδεμένου και πολυγραφό-

τατου3 Σέρβου συγκαταλέγονται

(α) Ποίηση

1919 laquoLirika Itakeraquo (Ο λυρισμός της Ιθάκης)

1954 laquoOdabrani stihoviraquo (Επιλεγμένοι στίχοι)

1962 laquoLament nad Beogradomraquo (Θρήνος πάνω από το

Βελιγράδι)

(β) Διηγήματα

1924 laquoPriče o muškomraquo (Ιστορίες περί άρρενος)

2 R Vučković Poetika hrvatskog i srpskog ekspresionizma Sarajevo 1979

193 3 laquoΟ Μίλος Τσρνιάνσκι με το ίδιο δημιουργικό πάθος έγραψε και ποίηση

και πεζογραφία και έμμετρα έργα και επικολυρικές συνθέσεις και

διηγήματα και μυθιστορήματα και πραγματείες και κριτικές και

ποιητικές κωμωδίες και κλασικά δράματα και σύντομα ταξιδιωτικά

κείμενα και μεγαλύτερα οδοιπορικά σύνολα αλλά ταυτόχρονα σε

σημαντικό βαθμό διεύρυνε τις δομικές δυνατότητες σχεδόν όλων των

προαναφερθεισών λογοτεχνικών μορφών και ειδώνraquo M Nedić Stilska

preplitanja Beograd 2011 263



(γ) Μυθιστορήματα

1921 laquoDnevnik o Čarnojevićuraquo (Το ημερολόγιο περί του

Τσάρνογιεβιτς)

1929 laquoSeoberaquo (Μεταναστεύσεις)

1962 laquoDruga knjiga Seobaraquo (Δεύτερο βιβλίο

Μεταναστεύσεων)

1966 laquoKod Hiperborejacaraquo (Στους Υπερβόρειους)

1972 laquoRoman o Londonuraquo (Μυθιστόρημα περί του

Λονδίνου)

(δ) Θεατρικά

1918 laquoMaskaraquo (Το προσωπείο)

1958 laquoKonakraquo (Το αρχοντικό)

1967 laquoNikola Teslaraquo (Νίκολα Τέσλα)

(ε) Ταξιδιωτικά

1921 laquoPisma iz Parizaraquo (Επιστολές από το Παρίσι)

1930 laquoLjubav u Toskaniraquo (Έρωτας στην Τοσκάνη)

2 Βασικές παράμετροι των laquoΜεταναστεύσεωνraquo

Το θρυλικό μυθιστόρημα με την ακραιφνή

αντιμιλιταριστική στοχοθεσία τις αυθεντικές ιστορικές4

αναφορές το αμιγώς λυρικό5 υπόβαθρο μα και τις

4 laquoΕγώ βέβαια ποτέ πια δε θα μπορέσω να γράψω τις ίδιες

Μεταναστεύσεις αλλά εγώ σε αυτές εξέφρασα αρκετά από αυτά που

ήθελα τις τύχες μας στο παρελθόν Δε με ενδιέφερε η ιστορία αν και

ήμουν καθηγητής ιστορίας στο Τέταρτο Γυμνάσιο Βελιγραδίου Δε με

ενδιέφερε η ιστορία η κουστουμαρισμένη ιστορία αλλά με

απασχολούσαν άνθρωποι που έζησαν στα δικά τους ιστορικά

κουστούμιαraquo V Bunjac Dnevnik o Crnjanskom Beograd 1982 110 5 Για την αυθεντική λυρικότητα του Μίλος Τσρνιάνσκι laquoΟι

μεσοπολεμικοί κριτικοί αποκαλούσαν το laquoΗμερολόγιοraquo και τις

laquoΜεταναστεύσειςraquo είτε laquoλυρικάraquo είτε laquoποιητικάraquo μυθιστορήματα και για

αυτό οπωσδήποτε είχα κατά νου ndash ενδεχομένως περισσότερο από ό τι

εμείς σήμερα ndash ότι αυτά τα μυθιστορήματα τα έγραψε ξεχωριστός

λυρικός ποιητήςraquo N Petković Seobe Miloša Crnjanskog Beograd 1985 9



μεταφυσικές αποχρώσεις απαρτίζεται από δύο τόμους (ο α΄

δημοσιεύτηκε το 1929 ο β΄ το 1962)

Η πλούσιας θεματολογίας πλοκή του συνυφαίνεται

άρρηκτα με δύο ομόκεντρους κύκλους τον ιστορικό που κατά

τον 18ο αιώνα διαδραματίζεται στους αφιλόξενους υγρότοπους

του Σρεμ δίπλα στον ποταμό Δούναβη μα και σε ευρωπαϊκά

θέρετρα μαχών αλλά και τον οικογενειακό που αντανακλά τις

διαπροσωπικές σχέσεις των τριών πρωταγωνιστών Το χρονικό

πλαίσιο καθορίζεται με εξαιρετική ακρίβεια η δράση

εκτυλίσσεται μόλις μέσα σε ένα έτος (άνοιξη 1744 ndash καλοκαίρι

1745)

Ο πολυσχιδής ρομαντικός6 συγγραφέας βασίζεται σε

τραυματικές βιωματικές καταστάσεις από τον Πρώτο

Παγκόσμιο Πόλεμο (τις πρωτόγνωρες φρικαλεότητες επέτεινε

η ακούσια σύγκρουση με τους εξαθλιωμένους ομοεθνείς του)

Αναβιώνει κατά υποδειγματικό τρόπο τα δραματικά

απομνημονεύματα του Σέρβου αξιωματικού Συμεών

Πίστσεβιτς (Simeon Piščević)7 ο οποίος στα ανθρωποκτόνα

laquoΤο μυθιστόρημα είναι αυτό ακριβώς βασισμένο σε απολύτως αξιόπιστη

ιστορική βάση με μελετημένα δεδομένα για ανθρώπους και περιστατικά

είναι μια ισχυρή λυρική σύνθεση μιας χαοτικής εποχήςraquo M Богдановић

laquoСеобеraquo Књига о Црњанском Београд 2005 131 6 laquoΜε τον Τσρνιάνσκι η σερβική κουλτούρα έφτασε στην πλήρη έκφραση

ενός ρομαντισμού τέτοιου που ως τότε δεν είχε γνωρίσειraquo R

Konstantinović laquoMiloš Crnjanskiraquo Biće i jezik Beograd 1983 349 7 Για τον Πίστσεβιτς С Матић laquoО Мемоарима Симеона Пишчевићаraquo

Зборник Матице српске за књижевност и језик 8 (1960) 66-69 М Павић

Рађање нове српске књижевности Београд 1983 561-582 Б Петровић

laquoСимеон Пишчевић и његови мемоариraquo Летопис Матице српске 407

(1971) 123-146 С Пишчевић Мемоари Београд 1963 Љ Ристић

laquoПрилог проучавању Пишчевићевог рада на историји српског народаraquo

Историјски часопис 25-26 (1978-1979) 99-111 С Лалић laquoДокументи о

оставци на војну службу Симеона Пишчевићаraquo Зборник Матице српске

за књижевност и језик 20 (1972) 373-377



χαρακώματα της Κεντρικής Ευρώπης υπερασπίστηκε τις

ιμπεριαλιστικές επιδιώξεις της πανίσχυρης αυστροουγγρικής

μοναρχίας

Άριστος γνώστης της ανθρώπινης ψυχολογίας ο

διεισδυτικός Τσρνιάνσκι περιγράφει την αμείλικτη ειμαρμένη

που ανεπαίσθητα συνδέει τις ετερόκλιτες συνιστώσες ενός

ενδοοικογενειακού ιψενικού τριγώνου ο Βουκ Ισάκοβιτς η

σύζυγός του Ντάφινα και ο αδερφός του Άρατζελ

Ενώ το παραδουνάβιο σύνταγμα των ταπεινωμένων

στρατιωτών (συμβολίζουν τον παραμελημένο από την

κεντρική εξουσία σερβικό λαό που ως laquoβάρβαροςraquo

αντιμετωπίζεται με απερίγραπτη σκληρότητα καθίσταται

εξιλαστήριο θύμα πολιτικοοικονομικών συμφερόντων ισχυρών

στρατιωτικών δυνάμεων και μάταια αναζητά τη laquoΓη της

Επαγγελίαςraquo) κινείται αργά στις ελώδεις περιοχές της

Βοϊβοντίνα και ο Βουκ περιπλανιέται στην ευρωπαϊκή ήπειρο η

όμορφη Ντάφινα παραδίδεται στη σθεναρή πολιορκία του

γοητευτικού Άρατζελ Η ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη

ευλογημένος καρπός μιας αναπόδραστης επαφής αλλά και

συνάμα απεχθούς σύζευξης διακόπτεται αδόκητα η

ερωτευμένη γυναίκα έρμαιο βασανιστικών ψευδαισθήσεων

τραυματίζει το ανυπεράσπιστο έμβρυο αιμορραγεί και πεθαί-

νει Ο συγκλονισμένος Άρατζελ μετά την τρομερή νέμεση

επαναπροσδιορίζει την ηθική του ταυτότητα ο αθώος Βουκ με

άσβεστο πάθος εύχεται το τέλος των πολεμικών συρράξεων8

λαχταρά την ειρηνική συμβίωση κοντά στα προσφιλή του

πρόσωπα

8 Χωρίς την πρωταρχική οικονομική και υπαρξιακή τους αιτιότητα οι

πόλεμοι αποκτούν laquoτο ψυχολογικό χαρακτηριστικό ισχυρής απαλλαγής

από κάποια στοιχειώδη ενέργειαraquo Ž Bojović Sumatraizam Miloša

Crnjanskog Beograd 1995 11



21 Σκιαγράφηση πρωταγωνιστικών μορφών

Το πολύπλοκο πλέγμα των ακραίων αντιθέσεων που

αφορούν τις δύο αλληλοσυγκρουόμενες άρρενες μορφές

εξυπηρετεί κατά εμφατικό τρόπο τη διττή σκηνοθετική ndash

ποιητική9 επιδίωξη του Τσρνιάνσκι αφενός προοικονομείται η

δραματική μεταστροφή της επαμφοτερίζουσας Ντάφινα

γεγονός που συνιστά νομοτελειακή έκβαση της άνισης

εσωτερικής της διαπάλης μεταξύ της κρυστάλλινης αγάπης για

το Βουκ και του αχαλίνωτου ερωτισμού για τον Άρατζελ

αφετέρου ο φυσικός θάνατος της συναισθηματικά

συγκεχυμένης γυναίκας και ηθικά παροπλισμένης συζύγου

9 Για την ποιητική ταυτότητα του Μίλος Τσρνιάνσκι laquoΣχεδόν όλοι οι

κριτικοί που έγραψαν για τα μυθιστορήματα του Τσρνιάνσκι

υπογράμμισαν τις ποιητικές του αρετέςraquo P Zorić laquoStruktura poetske

proze Miloša Crnjanskograquo Književno delo Miloša Crnjanskog Beograd 1912

209 laquoΤο ίδιο το βιβλίο μαρτυρά εγγυάται ότι η προέλευσή του δεν είναι

τυχαία ούτε αυθαίρετη μα το πνεύμα αυτό που τώρα έχει

αποκρυσταλλωθεί στο βιβλίο και που αυτή τη φορά μέσω αυτού (του

βιβλίου) ήρθε στη δημοσιευμένη του έκφραση έπρεπε νωρίτερα να

επιβεβαιώσει την έμπνευσή του και ότι και περαιτέρω η πραγμάτωσή του

θα βρίσκεται στην περιοχή της ποίησης Μόνο βιβλία όπως αυτό των

οποίων η ποίηση είναι αναμφίβολη φέρουν αυτήν την εντύπωση της

αναγκαιότητας διότι αυτά είναι φυσικές ενσαρκώσεις και πιστοποιούν

κάποιες αναπόφευκτες ποιητικές αναγκαιότητες Από αυτό προκύπτει

ότι εύλογα μπορώ και να επιμένω με αφορμή ένα μυθιστόρημα να μιλάω

περί ποιήσεως ενώ αν μιλούσα για τη μεγάλη πλειοψηφία των

ποιητικών συλλογών ίσως δε θα τολμούσα να αναφέρω αυτήν την

έννοιαraquo М Ристић laquoСеобеraquo Књига о Црњанском Београд 2005 142 laquoΗ

ποίηση του κυρίου Τσρνιάνσκι είναι μίγμα των πιο βάναυσων ωμοτήτων

εσκεμμένης αναρχίας παραδοξότητας ζωντανής και εντυπωσιακής

φαντασίας Υστερεί μόνο σε αυτό χωρίς το οποίο η αληθινή ποίηση δεν

μπορεί να υπάρξει στην υψηλή ισορροπία πνεύματος και βαθιάς ηθικής

βάσης εκείνου που πάντα θα είναι μονάδα μέτρησης ως προς την οποία

θα εκτιμάται η υψηλή θεϊκή ποίηση και η απατηλή μυθοποίηση των

ψευδοποιητώνraquo С Пандуровић laquoНаша најновија лирикаraquo Мисао 5

(19191920) 393



αντικατοπτρίζει την πολυεδρική αυτοκάθαρση των τριών

συντελεστών

(i) Vuk (Λύκος)10 στα νεανικά του χρόνια ο ατίθασος

γιος επιτυχημένου εμπόρου ήταν επιρρεπής σε έκφυλες

δραστηριότητες στην ατελείωτη κραιπάλη Οι συνεχείς

καυγάδες οι άφατες βλασφημίες (αν και ένθερμος θιασώτης

του κλήρου και άριστος ομιλητής της εκκλησιαστικής

σλαβικής) τα ολονύχτια μεθύσια τόνωναν έστω και

πλασματικά την κλονισμένη από τις επαγγελματικές του

αποτυχίες αυτοπεποίθηση Όμως ουσιώδη λύτρωση για τα

συσσωρευμένα του αδιέξοδα έβρισκε στη συστηματική

ενασχόληση με τα σπαθιά ή στην ανεπιτήδευτη αγάπη για τα

άλογα Έτσι ο ψηλός παχύς και μαυριδερός άντρας αφιερώ-

θηκε στην περιπετειώδη και επικίνδυνη στρατιωτική ζωή

Η υπαρκτή ιστορική προσωπικότητα καταρρακώνεται

από την αιματοβαμμένη νίκη στο φονικό πεδίο μισητών

μαχών εκδηλώνει την πλήρη εναντίωσή του σε κάθε πολεμική

σύγκρουση11 Κουρασμένος από τις αδιέξοδες μετακινήσεις12

10 Για τις λαϊκές αντιλήψεις που αφορούν το λύκο D Bandić Narodna

religija Srba u 100 pojmova Beograd 2004 Š Kulišić P Petrović N Pantelić

Srpski mitološki rečnik Beograd 1970 275-277 M Nikolić A Đurđević S

Petković J Crnobrnja-Isailović Narodna Verovanja i Divlje Životinje u Srbiji

Niš 2018 3 P Plas laquoVukovi i smrt Tanatološko značenje vuka u tradicijskoj

kulturi zapadnojužnoslavenskog područjaraquo Narodna umjetnost 47 (2010)

77-95 11 Ο πόλεμος διεξάγει laquoένα βάναυσο παιχνίδι ανώτερων δυνάμεων που

κυριαρχούν ανάμεσα στους ανθρώπους ένα αναπόφευκτο παιχνίδι όσο

στους ανθρώπους υπάρχει το καλό και το κακό γιατί αυτό το παιχνίδι

είναι η αναβίωση του ανώτερου κοσμολογικού αγώνα του καλού και του

κακού του φωτός και του σκότουςraquo Ž Bojović Sumatraizam Beograd 1995

75 12 laquoΗ σκέψη ότι θα μπορούσαν να ζήσουν καλύτερα και ωραιότερα η

αίσθηση ότι άξιζαν κάτι ομορφότερο και καλύτερο η ανάγκη να βρουν

μια χώρα στην οποία δε θα ήταν ξένοι όπου θα εγκαθίσταντο κάποιος

άγριος θυμός και ένα ένστικτο που σε αυτούς προκαλεί ο χώρος όλα



του θυματοποιημένου σερβικού λαού (μολονότι υποστηρίζει

ενδεχόμενη καταφυγή του στην ορθόδοξη Ρωσία) επιζητά την

οικογενειακή θαλπωρή και απλώς διψά για τις απλές χαρές της

καθημερινότητας13 Παράλληλα οραματίζεται την ειρηνική

συνύπαρξη όλων των ανθρώπων Αν και από τους στρατιώτες

του απαιτεί απόλυτη πειθαρχία και σταθερή προσήλωση στα

αδιαπραγμάτευτα ιδεώδη της φιλοπατρίας και της ύψιστης

ελευθερίας τους αγαπάει ανυστερόβουλα και τους περιβάλλει

με πατρική προστασία κατανοεί τις ψυχικές τους μεταπτώσεις

(ii) Aranđel (Αρχάγγελος) ο εντελώς διαφορετικός τόσο

στην ψυχοσύνθεση (επίμονος συγκρατημένος) όσο και στην

εξωτερική όψη (μετρίου αναστήματος αδύνατος ωχρός)

νεότερος αδερφός εκπροσωπεί την αναδυόμενη αστική τάξη

που πλουτίζει χάρη στις ακμάζουσες εμπορικές

δραστηριότητες αλλά και σε επικερδείς έκνομες συναλλαγές

(τοκογλυφία) Οι αρριβιστικές πρακτικές του εκμηδενίζουν

κάθε έννοια αξιοπρέπειας και αυτοσεβασμού η αδίστακτη

συμπεριφορά του λιγομίλητου νέου τού χαρίζει ευρεία

κοινωνική αναγνώριση αλλά και οικονομική ανέλιξη Κάθετα

αντίθετος σε επισφαλείς μετοικήσεις προτιμά τη μόνιμη

εγκατάσταση επιδοκιμάζει μόνο τις σταθερές συνεργασίες

αυτά σαν κάποιο βακτήριο ανησυχίας τούς διώχνει σε μεταναστεύσεις

σε ένα αιώνιο ταξίδι χωρίς τέλος και νόημαraquo M Первић laquoВојници и

странциraquo Савремена проза Београд 1973 706 13 laquolsquoΗ ζωή είναι πραότηταrsquo επαναλάμβανε ο Τσρνιάνσκι και πότε είναι

αυτή η πραότητα πότε είναι αυτό το μελαγχολικό και περιπαικτικό

αίσθημα πραότητας και της πολυπλοκότητας της ζωής της ήπιας

σχεδόν αγαπητής ανοησίας της ζωής αυτή η οικεία ανατριχίλα αυτή η

κατάσταση του ημιθανούς αυτή η γαλήνη μετά από όλα όσα έγιναν

μετά από την κιτρινόμαυρη παραφροσύνη μετά από τα πτώματα αυτή η

ηρεμία πριν από τη θύελλα στον αέρα στις λέξεις του Τσρνιάνσκι αυτό

είναι που αργότερα θυμήθηκα τόσες φορές πολύ αργότερα όταν πια

ήταν όλα ήδη διαφορετικάraquo С Велмар ndash Јанковић Између Сербије и

Суматре Београд 1957 81



Συναισθηματικά ευάλωτος υποκύπτει στη σαρκική πρόκληση14

θυσιάζει την αγνή αδερφική αγάπη ώστε να καλύψει το

ψυχικό του κενό

(iii) Dafina (Δάφνη) η αγέρωχη γυναικεία παρουσία

που με την ακαταμάχητη φιληδονία της στην ουσία συνιστά

παθητική προσωπικότητα Το ψυχικό ανάγλυφο και οι

πνευματικές της διαστάσεις αποτυπώνονται άμεσα σε

αγωνιώδεις εσωτερικούς μονολόγους ενώ τις έμμεσες ψηφίδες

της αμφιλεγόμενης φιγούρας της συναρθρώνουν ισοδύναμα ο

νόμιμος σύντροφος (Ισαάκ) και ο παράνομος έρωτας

(Άρατζελ) Η μοιραία γυναίκα παραδομένη στο ολέθριο πάθος

φέρεται με επικίνδυνη επιπολαιότητα Ως αεικίνητο εκκρεμές

κινείται μεταξύ της συζυγικής αφοσίωσης και της

αρρωστημένης έλξης για τον κουνιάδο της Συγκινούν οι

ατελέσφορες προσπάθειές της να εξισορροπήσει τις αντίρ-

ροπες δυνάμεις και να μην πραγματωθεί η τραγική

απομυθοποίηση του ευοίωνου ονόματός της Δάφνη το

διαχρονικό σύμβολο της δόξας και της ευημερίας

22 Ο τίτλος laquoΜεταναστεύσειςraquo

Εντυπωσιακή προτίμηση επιδεικνύει ο Μίλος

Τσρνιάνσκι στη λειτουργική χρήση γεωγραφικών όρων (χώρες

laquoΕπιστολές από τη Γερμανίαraquo πόλεις laquoΜυθιστόρημα περί του

Λονδίνουraquo νησιά laquoΣουμάτραraquo) ή ευφάνταστων λεξημάτων με

συναφές σημασιολογικό υπόβαθρο (laquoΜεταναστεύσειςraquo) Με

απαράμιλλη μαεστρία τα αξιοποιεί ως δομικές συνιστώσες για

τη διάφανη ανάδειξη των συνεκτικών δεσμών που ενυπάρχουν

14 Ο Άρατζελ laquoσυνειδητοποιεί ότι μαζί του έπαιξε κάποιος κρυμμένος

κακός θεός και ότι υπάρχει ένας τομέας στον οποίο αυτός με την

επιδεξιότητα και εφευρετικότητα δεν μπορεί να αλλάξει τίποταraquo N

Milošević Zidanica na pesku Književnost i metafizika Beograd 1978 222-

223



στα κωδικοποιημένα νοηματικά στοιχεία Ταυτόχρονα

επιβεβαιώνει ότι η στοχευμένη ονομασία των λογοτεχνικών

του έργων συνιστά laquoχώρο που βρίσκεται έξω από τη γλώσσα

και τα όριά τηςraquo15

Πιο συγκεκριμένα οι laquoΜεταναστεύσειςraquo δηλώνουν την

από μινιμαλιστικής σκοπιάς υπαρξιακή τάση κάθε

ανθρώπινου όντος (Βουκ Άρατζελ Ντάφινα) να απομακρυνθεί

συνειδητά από το σταθερό του άξονα και να περιπλανηθεί

αέναα στο χωροχρόνο μέχρι να βιώσει την εξατομικευμένων

προδιαγραφών πλήρωση Μα σε μαξιμαλιστικό επίπεδο

υπογραμμίζουν πως ο ανυπόταχτος σερβικός λαός (ο ίδιος ο

Τσρνιάνσκι) αναζητά τις συμπαντικές συντεταγμένες που θα

τον ενώσουν με τη σουματραϊκή16 ουτοπία τον απαλλαγμένο

από μηδενιστικές αγκυλώσεις στοχασμό καθώς laquoτα πραγμα-

τικά ταξίδια είναι τα πρελούδια για τα πνευματικά ταξίδια

προς κάποιο αστέρι ζωντανό ή νεκρό εντός και εκτός

εαυτού17raquo

23 Η συζυγική αγάπη και ο παράνομος έρωτας

Τα αναβλύζοντα συναισθήματα έντονης στοργής οι

ανυπόκριτες εκδηλώσεις προσωπικής αφοσίωσης και οι

δυναστικές επιθυμίες της συνείδησης που συγκρούονται

ανηλεώς με τα αδήριτα προστάγματα της καθεστηκυίας ηθικής

15 M Stojnić Semantika i poetika naslova u delima M Crnjanskog Beograd

1972 13 16 J Banković laquoSumatraism and expressionist firmament of Crnjanskirsquos

literary creationraquo Serbian Studies 7 (1993) 19-32 M Stojanović

laquoSumatraizam Miloša Crnjanskog u kontekstu evropskog modernizmaraquo

Facta universitatis Linguistics and Literature 5 (1998) 293-299 С Ракитић

laquoВечни суматраизам Милоша Црњанскогraquo Књижевне новине 743 (1987)

35-48 M Станковић laquoСуматраизам у лирици младог Црњанскогraquo

Књижевност и језик 1-2 (1976) 18-19 17 S Leovac Poezija i tradicija Beograd 1995 14



τάξης διέπουν αναπλάθουν αλληλοακυρώνουν τις έμφυλες

σχέσεις των τριών ηρώων

(a) Ντάφινα ndash Βουκ η ερωτευμένη γυναίκα προσφέρει

απλόχερα παθιασμένη αγάπη την οποία μετουσιώνει σε

σταθερή συναισθηματική στήριξη Αυτοβούλως έχει παραδοθεί

στον εξιδανικευμένο της σύζυγο πιστά ακολουθεί

πατριαρχικές νόρμες και κοινωνικούς φορμαλισμούς Αρνείται

πεισματικά να αποκαθηλώσει το αψεγάδιαστο αρσενικό αν

και προφανώς κατακλύζεται από πνιγηρή ανία και έχει

αυτοπαγιδευτεί σε αβυσσαλέο κενό Καίτοι σεξουαλικό άθυρμα

των δύο αδερφών διαπράττει το θανάσιμο αμάρτημα της

μοιχείας με τον laquoαγγελικόraquo Άρατζελ διότι η σωματική της

υπόσταση διψά για τις εγκόσμιες απολαύσεις αλλά και γιατί

κατατρύχεται από ανυπόφορη μοναξιά

(b) Άρατζελ ndash Ντάφινα η πρωταρχική του επιθυμία να

ικανοποιήσει το ερωτικό του πάθος σταδιακά εξελίσσεται σε

φλογερή αγάπη για την εκπάγλου ομορφιάς γυναίκα Υιοθετεί

υπερπροστατευτική στάση προς το ξεχωριστό πλάσμα που

εξευγενίζει τη θνητή ύπαρξή του Το τραγικό της τέλος

αποκαλύπτει κρυμμένη τρυφερότητα Η δίκαιη τιμωρία

εντελώς παράδοξα καθαγιάζει τους δύο ισότιμους φυσικούς

αυτουργούς18 αφού η υπεραισθητή αγάπη οδηγεί από τον

εξωτερικό στον εσωτερικό κόσμο του laquoσουματραϊσμούraquo

18 laquoΤην εύθραυστη ηθικότητα laquoπροϋποθέτει η λαχτάρα αυτών των

ανθρώπων για αληθινή αγάπη αλλά και η αδυναμία τους να την hellip

υλοποιήσουν κάτι που τους οδηγεί στην πραγμάτωση μιας περισσότερο

ή λιγότερο ανήθικης αγάπης ώστε κατά κάποιον τρόπο να

ικανοποιήσουν την καθαρή και ειλικρινή τους επιθυμίαraquo Bojović Ž

Sumatraizam Beograd 1995 90



24 Αποσαφήνιση αλληγορικών εννοιών

Την επιτυχή σύναψη πολυπρισματικής σχέσης μεταξύ

μυστηριωδών εξωπραγματικών φαινομένων ή φυσικά

απομακρυσμένων όντων και της συνειρμικής φαντασίας ο

Μίλος Τσρνιάνσκι βασίζει στο laquoποιητικό μαγικό επίπεδο στο

οποίο συμμετέχουν όλα τα καθορισμένα στοιχεία της

αισθητικοποιητικής ακολουθίαςraquo19

Τα οντολογικά θεμέλια συστατικά που δομούν το

φυσικό κόσμο στις laquoΜεταναστεύσειςraquo απηχούν ενδιαφέροντες

συμβολισμούς

(1) η γη με κυρίαρχο το αρνητικό πρόσημο

περιγράφεται κάθε γνώρισμα τής καταγεγραμμένης στο

υποσυνείδητο ως ζωοδότρας δύναμης Η παγωμένη της υφή

επιδεινώνει αισθητά τις αντίξοες συνθήκες διαβίωσης των ήδη

καταπονημένων ανθρώπων περίτεχνα προλέγει τη μακάβρια

ψύχρα του σωματικού θανάτου μα και της ψυχικής τους

αλλοτρίωσης Σε σκοτεινές κοιλότητες σε ελώδη ορύγματα

μόνο κατrsquo επίφαση ξεκουράζονται οι απροστάτευτοι

στρατιώτες του Βουκ που νοσταλγούν τα γόνιμα σερβικά

εδάφη και παρηγορούνται με την άφθαρτη εικόνα στον

υπεσχημένο παράδεισο της ορθόδοξης Ρωσίας

(2) το νερό η μανιχαϊστική του θεώρηση εδράζεται στο

ότι ο φέρελπις Δούναβης εμφανίζεται ταυτόχρονα ως

laquoσύμβολο ατερμοσύνης πηγή ζωής μέσο καθαρμού και κέντρο

ανανέωσηςraquo20 αλλά και ως φοβερή Στύγα καθώς laquoστη μια

πλευρά είναι απροσπέλαστα και προς τα εκεί δεν επιτρέπεται

19 Z Gluščević laquoMagijsko-utopijska horizontala i zvezdano-eterična

vertikalaraquo Književnost i rituali Beograd 1998 29 20 Dž Kuper Ilustrovana enciklopedija tradicionalnih simbola Beograd 1986

226



στην άλλη πλευρά είναι το αναπόφευκτο τέλος προς τα εκεί

πρέπει ndash προς τη σκοτεινή άβυσσοraquo21

Το υγρό στοιχείο καθορίζει καίρια την αναπότρεπτη

ειμαρμένη αφού οι όχθες του αδιάβατου θρυλικού ποταμού

είναι ο φυσικός χώρος όπου έχει ανεγερθεί η αρχοντική οικία

των Ισάκοβιτς η συντετριμμένη Ντάφινα επιδιώκει την ψυχική

της ηρεμία αφού τα ματωμένα της δάκρυα στα θολά νερά

λειτουργούν ως η μόνη υπαρξιακή σταθερά στην εφήμερη22

ζωή της ο πολυμήχανος Άρατζελ υλοποιεί τις επιτυχείς του

εμπορικές συναλλαγές οι άμοιροι Σέρβοι στρατιώτες και ο

ευαίσθητος Βουκ επικοινωνούν νοητά με τα αγαπημένα τους

πρόσωπα ή εκεί καταλήγουν τα άψυχα κορμιά τους βρίσκεται

το laquoμέσο επικοινωνίας του ανθρώπου με την καθολικότητα

μιας και μέσω αυτού του μέσου (ο Τσρνιάνσκι) θα ξεκινήσει

από τη μεμονωμένη μοίρα του ήρωά του έως το πανανθρώπινο

πεπρωμένοraquo23

(3) ο αέρας καλυμμένος από πυκνή ομίχλη δε θυμίζει

τον άπειρο φωτεινό χώρο που εμπνέει δημιουργικά αντιθέτως

δηλώνει τη δύσκολη ζωή τη μάταιη αναζήτηση του χαμένου

καταφυγίου Οι στιγμές νηνεμίας προπαρασκευάζουν την

απαραίτητη περισυλλογή προλειαίνουν την ενδελεχή

εκτίμηση των πεπραγμένων και την αντικειμενική αξιολόγηση

των συνεπειών τους

(4) η φωτιά την καταστροφική δύναμή της μη

προμηθεϊκής εκδοχής της προβάλλει κατά κύριο λόγο ο

Τσρνιάνσκι Ως ανεξέλεγκτο πάθος άπληστα λεηλατεί την

αποπροσανατολισμένη ψυχή αφού προάγει τις ασύμβατες με

21 Jeromonah J Ćulibrk Crno sunce i oko njega krug Beograd 1991 25

22 laquoΟ Τσρνιάνσκι αποσυνήθιζε τους ήρωές του από το θάνατο και τους

εξοικείωνε με το εφήμεροraquo Bojović Ž Sumatraizam Beograd 1995 44

23 Bojović Ž Sumatraizam Beograd 1995 27



την κοινή λογική ενέργειες Η πύρινη λαίλαπα που ως

αφοσιωμένος σύντροφος ακολουθεί τις πολεμικές συρράξεις

επιφέρει τον ανείπωτο όλεθρο διαβρώνει τις κοινωνικές

επαφές λόγω του ότι δεν αποπνέει οικεία θαλπωρή και ισχυρό

φως

(5) ο ουρανός αγναντεύοντας το πιο διάφανο φυσικό

στοιχείο που συνορεύει με το απέραντο κενό ο μελαγχολικός

Βουκ αισθάνεται πηγαία

αισιοδοξία Γαλήνιος ατάραχος24 φαντάζεται την

επουράνια λύτρωση την ταυτίζει με τη σωτήρια φυγή στη

μακρινή Ρωσία25

Κατά τις πρώτες φευγαλέες αναγνωριστικές ματιές μα

και στην αποχαιρετιστήρια οπτική του επαφή με τα λαμπερά

μάτια τής Ντάφινα ο Άρατζελ βιώνει ανεπανάληπτη ένωση με

το χειμερινό βραδινό ουράνιο θόλο

(6) ο ήλιος ίσως στην πιο κραυγαλέα διανοητική τους

σύγκλιση τα δύο αδέρφια με γνήσιο θαυμασμό επιβεβαιώνουν

τη ζωτική ισχύ που έχει το φωτεινό άστρο Το εκλαμβάνουν ως

σουματραϊστικών ιδιοτήτων στοιχείο που γεφυρώνει τον

ανθρώπινο μικρόκοσμο με το συμπαντικό μακρόκοσμο

Η Ντάφινα όμως επειδή ήδη βρίσκεται σε επιθανάτια

τροχιά και έχει παθητικά υποταχθεί σε νιχιλιστικά αδιέξοδα

24 Η ψυχική ηρεμία του ήρωα οφείλεται στον laquoκορεσμό από τις θύελλες

του κόσμου που επιτυγχάνεται με την ανεξαρτητοποίηση του ανθρώπου

από τον εσωτερικό κόσμο αλλά και με την κυριαρχία επί των

συναισθημάτων των επιθυμιών των παθώνraquo P Džadžić Kritike i ogledi

Beograd 1973 277

25 laquoΜε κάποιες ομοιότητες με το Βουδιστή ταξιδιώτη και τον

περιπλανώμενο στους λόφους και στους αγρούς ο αλανιάρης του

Τσρνιάνσκι έχει και όλα τα χαρακτηριστικά του Σλάβου αιθεροβάμονα

που ταξιδεύει και αιωρείται πάνω από τα ποτάμια και τα σύννεφαraquo M

Crnjanski Antologija kineske lirike i pesme starog Japana Beograd 1990

XVIII



αδυνατεί να αντιληφθεί τη μεγαλειώδη εικόνα του ουράνιου

σώματος

(7) το φεγγάρι ως εκλεπτυσμένο ποιητικό σημάδι το

μαγευτικό σεληνόφως καταργεί τα αυταπόδεικτα όρια της

υπαρκτής δημιουργίας και οριοθετεί τον προσιτό μόνο με τις

αισθήσεις παράλληλο κόσμο

Σαν το μυθικό Ιανό laquoτο ενοποιητικό σύμβολο που δίνει

την έκφραση διπολισμού του αρχετύπουraquo26 επιδεικνύει

αμφίσημη ταυτότητα βοηθά την αθόρυβη πορεία του σερβικού

στρατιωτικού σώματος αλλά και προδίδει τις ολονύχτιες

κινήσεις του υπνωτίζει την ψυχή με το μεθυστικό του φως μα

στρεβλώνει τις υγιείς σκέψεις με τις μυστικιστικές του πτυχές ή

τις συναφείς δεισιδαιμονίες

Οι τέσσερις υποδιαιρέσεις του ηλιακού έτους

λειτουργούν ως αξιοσημείωτοι φορείς διφορούμενων προεκτά-

σεων

(α) η άνοιξη η εναρκτήρια φάση του έργου που ο

αντισυμβατικός δημιουργός επίτηδες παρουσιάζει να διαρκεί

αντικανονικά περισσότερο από τις άλλες τρεις εποχές γεννά

την ερωτική αφύπνιση των ευδιάθετων ηρώων ωραιοποιεί τις

μύχιες σκέψεις τους ενώ δυναμικά αναζωογονεί κάθε έμβιο

οργανισμό

Ωστόσο ως καταληκτική εικόνα ρητά φανερώνει την

ψευδεπίγραφη ειδυλλιακή κατάσταση ο συμπαγής

οικογενειακός ιστός διαρρηγνύεται ανεπανόρθωτα οι

διαπροσωπικές σχέσεις αποσυντίθενται σαν το λευκό χιόνι που

καθώς λιώνει αργά μετατρέπει το βρεγμένο έδαφος σε

βρόμικη λάσπη οι βάσιμες ελπίδες για ειρηνικό μέλλον

εξαχνώνονται

26 C Jung Psihologija i alkemija Zagreb 1984 485



(β) το καλοκαίρι η άμεση συμβολή του στην

επιδιωκόμενη επίταση της κωμικοτραγικής χροιάς διαφαίνεται

από το βαρύ μεθυστικό άρωμα της περιρρέουσας ατμόσφαιρας

Τα ζωώδη ορμέμφυτα των ανθρώπων παρουσιάζουν

παροξυσμικά συμπτώματα

Μα οι αναπάντεχες εξελίξεις που χρονικά συμπίπτουν

με το τέλος της θερμής εποχής σηματοδοτούν το τραγικό τέλος

της εκκολαπτόμενης ζωής στα σπλάχνα της Ντάφινα και του

ερωτικού της ρομάντζου με τον Άρατζελ

(γ) το φθινόπωρο η καταλυτική του επιρροή

αποδεικνύεται από την αυθαίρετη παρουσία του σε όλες τις

εποχές Ο εμβόλιμος χαρακτήρας του (ζεστές ndash ηλιόλουστες

κρύες ndash βροχερές μέρες) δυσχεραίνει την αυτόνομη

ολοκλήρωσή τους Η μελαγχολική του γοητεία πιέζει τους

λόγω θέρους αμέριμνους ανθρώπους να προβούν σε γενναία

ενδοσκόπηση Επιθετικές έγνοιες τούς αιφνιδιάζουν

δυσάρεστα ο δύστυχος Βουκ πληροφορείται τον αιφνίδιο

θάνατο της λατρεμένης συζύγου του

(δ) ο χειμώνας η αχανής Ρωσία του πολικού ψύχους η

καλυμμένη από λευκά χιόνια χώρα ο ήσυχος και αγνός

προορισμός φαντάζει ως ο επίγειος παράδεισος των

κατατρεγμένων Σέρβων Έτσι αιτιολογούνται η μαρτυρική

στωικότητα και η τιτάνια αντοχή στις ασύλληπτες κακουχίες

Επιλεγμένοι εκπρόσωποι της σερβικής πανίδας ενυφαί-

νονται ως φορείς αιθερικού συμβολισμού

(i) το άλογο το οικόσιτο θηλαστικό στη σερβική

λαογραφική παράδοση συνήθως σχετίζεται με το ζοφερό

θάνατο (ιππεύει μαύρο άτι) και εν γένει τις χθόνιες δυνάμεις27

Όμως είναι ιδιαιτέρως αγαπητό ζώο στο Βουκ χάρη στη

μοναδική του ταχύτητα και στην ευχερή κατάκτηση του χώρου

27 Kulišić Š Petrović P Pantelić N Srpski rečnik Beograd 1970 182



αλλά και γιατί τού προσφέρει αναντικατάστατη αίσθηση

άυλης ελευθερίας28

(ii) ο κύκνος η φωτεινή ενσάρκωση της ισορροπημένης

κομψότητας παραλληλίζεται με τα καλοφτιαγμένα πλοία η

ανάλαφρη κίνησή του συνάδει με την ήρεμη ζωή των

απόμακρων Ισάκοβιτς τέλος δηλώνει την εξατομικευμένη

αναζήτηση πνευματικών αξιών

(iii) η αρκούδα η οξυμμένη επιθετικότητα29 του

ευμεγέθους ζώου και συνάμα η παιχνιδιάρικη διάθεσή του

διττά παραπέμπει στο Βουκ η αξεπέραστη μαχητικότητα του

ατρόμητου ηγέτη που αγωνίζεται με αυταπάρνηση και πατρικό

του ένστικτο ώστε να σώσει τους άνδρες του εναλλάσσεται

αρμονικά με τη στοργική συμπεριφορά του ευαίσθητου γονιού

που ανακτά την παιδική ξενοιασιά όταν αντικρίζει τη

χαριτωμένη του κορούλα

(iv) το περιστέρι τα ελεύθερα πουλιά παραδοσιακά

σύμβολα της αγνής αγάπης30 με το ουρανίσιο χρώμα τους

προσιδιάζουν στην άναστρη χειμερινή νύκτα στην οποία είναι

προσηλωμένα τα κυανόφαια μάτια της κρυψίνου Ντάφινα

Προφητικά μοιράζονται την ίδια ερωτική φωλιά όπου η

Ελληνίδα ηρωίδα (κατάγεται από την οικογένεια Χριστόδουλα)

28 laquoΣτον κόσμο υπάρχουν τόσο πολλά κακά και βάσανα λόγω του ότι στη

βάση του κόσμου βρίσκεται η ελευθερία Και στην ελευθερία υπάρχει η

αξιοπρέπεια του κόσμου και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου Το κακό και

το βάσανο μπορούν να αποφευχθούν μόνο με τίμημα την άρνηση της

ελευθερίας Σε αυτήν την περίπτωση ο κόσμος κατrsquo ανάγκη θα μπορούσε

να είναι τέλειος και ευτυχής Μα τότε αυτός θα στερούνταν της

θεομορφίας του Και αυτή η θεομορφία υπάρχει κατά κύριο λόγο στην

ελευθερίαraquo N Berđajev Ruska religijska filozofija i F M Dostojevski

Beograd 1982 288 29 Kulišić Š Petrović P Pantelić N Srpski rečnik Beograd 1970 212 214 30 А Гура Симболика животиња у словенској народној традицији

Београд 2005 458-462 Kulišić Š Petrović P Pantelić N Srpski rečnik

Beograd 1970 102



διέπραξε την κατακριτέα μοιχεία με τον παρορμητικό

αντράδελφό της Άρατζελ

About the author

Dr Panagiotis Asimopoulos was born in Athens Greece He has

studied Classical Philology in Athens From the Faculty of

Philosophy in Novi Sad Serbia he obtained his PhD in Serbian

Language and Linguistics with a thesis called ldquoVerbal rection in

Greek and Serbian language Greek ndash Serbian dictionary of verbal

rectionrdquo His scientific interests are in the areas of Classics Slavic

Languages Comparative Literature Pedagogy Philosophy and

Sociology His publications include monographs articles in

international peerreviewed journals Since 2002 he has been

teaching at the Hellenic Army Academy





ΕΔΙΠ Τμήματος Θεολογίας

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Εννοιολογικές προσεγγίσεις εθνοτικών

ζητημάτων στα Βαλκάνια η μετεξέλιξη του

θρησκευτικού όρου laquoμουσουλμάνοςraquo στον

εθνωνυμικό όρο laquoΜουσουλμάνοςraquo στα όρια της

προτιτοϊκής και μετεμφυλιακής Γιουγκοσλαβίας

Ο ιστορικός φιλόσοφος Ernest Gellner (1925-1995) που

πρόλαβε να γνωρίσει - πριν φύγει πρόωρα από τη ζωή - τη

διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και τα επακόλουθα αποτελέσματά

της αποπειρώμενος να ερμηνεύσει το εθνολογικό λαβύρινθο

της εθνοτικής προέλευσης των κατοίκων της Βοσνίας κατέληγε

στην εξής διαπίστωση laquohellipστη Βοσνία (της ενιαίας Γιουγκο-

σλαβίας) ένας εθνοτικός όρος παραπέμπει στο παρελθόν σε μία

θρησκεία και στο εξής ένας θρησκευτικός όρος αναφέρεται σε

μία εθνοτική ομάδαraquo1 Η διαπίστωση αυτή του Gellner αποτέλεσε

και προσωπικό μας προβληματισμό τον οποίον καταθέσαμε

διεξοδικά σε σχετική μονογραφία μας2 Στο παρόν άρθρο θα

καταθέσω εν τάχει πτυχές του παραπάνω προβληματισμού

Η ιστορική Βοσνία αποτέλεσε τον γεωγραφικό εκείνο

χώρο που επέλεξαν προς εγκατάσταση τα νεοεισερχόμενα

σλαβικά φύλα στα βόρεια του Βυζαντίου κατά τον 6ο αιώνα3 Με

1 Gellner E Έθνη και εθνικισμός (Nation and Nationalism) (μτφ Δ

Λαφαζάνη) Αθήνα 1992 257-258 2 Αθανασιάδης Αθ Ιδεατά έθνη στα Βαλκάνια Η εθνογένεση των

μουσουλμάνων της Βοσνίας Θεσσαλονίκη 2016 36-37και 42-44 3 Στην βοσνιακική (βοσνιομουσουλμανική) βιβλιογραφία οι απαρχές του

κοινωνικού βίου και των πρώτων πληθυσμιακών εγκαταστάσεων

Εννοιολογικές προσεγγίσεις εθνοτικών ζητημάτων στα Βαλκάνια


την πάροδο των αιώνων έγινε εμφανής η κυριαρχία των

δυναμικότερων κατοίκων της των σλαβικών φύλων των Σέρβων

και των Κροατών που επισκίασαν ή αφομοίωσαν τους λοιπούς

πληθυσμούς της Χαρακτήρισαν καίρια την πολιτική ιστορική

και πολιτιστική της παραγωγή έως την έλευση των Οθωμανών

το 14634 Μεταβολές του καθεστώτος αυτού έχουμε με τις

μετακινήσεις προς την Βοσνία πληθυσμών εξ ανατολών5 που

μεθόδευσε η Οθωμανική Πύλη με σκοπό την ενδυνάμωση της

συνοριακής γραμμής με την Ευρώπη Παράλληλα

ενεργοποιήθηκε ο γνωστός μηχανισμός του εξισλαμισμού του

χριστιανικού πληθυσμού δυτικού και ανατολικού που

μετέβαλε όχι μόνο το θρησκευτικό αλλά και το κοινωνι-

κοπολιτικό status της χώρας δημιουργώντας ένα πολυεθνικό και

πολυθρησκευτικό μοντέλο μοναδικό μέχρι τότε για τα

ευρωπαϊκά δεδομένα Προέκυψαν έτσι σημαντικές ποσοστώσεις

ανάγονται στην παλαιολιθική και νεολιθική εποχή Βλ ενδεικτικά

Imamović Env Bosna i Hercegovina od najstarija vremena do kraja Drugog

svjetskog rata Bosanski kulturni centar Sarajevo 1998 13-16 Ferjančić Bož

Vizantija i južni Sloveni [Το Βυζάντιο και οι Σλοβένοι] Beograd 1966 21-26

Babić Bor Vizantijski i postvizantijski izvori o prostoru i položaju

srednjovekovne Bosne [Βυζαντινές και μεταβυζαντινές πηγές περί του

χώρου και της θέσεως της μεσαιωνικής Βοσνίας] Zbornik Vizantološkog

Instituta XLVIII 2011 39-50 Ćorovic Vl Istorija Srba [Ιστορία των Σέρβων]

(prir Bogdan Tomanović) Oktoih -Nova Knjiga -Leo Komerc Novi Sad 2005

35-42 4 Βλ Imamović M Historija Bošnjaka [Η ιστορία των Βοσνιάκων] Centar za

bošnjačke studije laquoKultura baština Bošnjakaraquo Novi Pazar 2007 95-113 5 Ιδιαίτερα γλαφυρά παρουσιάζει ο νομπελίστας λογοτέχνης και

διπλωμάτης Ivo Andrić (1892-1975) την απέχθεια των γηγενών σλάβων

προς τους νεοφερμένους laquoΤούρκουςraquo στο έργο του Na drini cuprija ndash (Το

γεφύρι του Δρίνου) (μτφ Χρήστος Γκούβης)_εκδ Καστανιώτη Αθήνα

1997 Πρβλ επίσης τις αντιδράσεις του πληθυσμού τις απόψεις του Donia

R laquoThe battle for Bosnia Habsburg Military Strategy in 1878raquo Naučni Skup

Otpor autrougarskoj okupaciji 1878 u Bosni i Hercegovini Akademija Nauka i

Umetnosti Bosne i Hercegovine Posebna Izdanja knj XLIII Sarajevo 1979

108-121

Αθανάσιος Αθανασιάδης


μουσουλμανικών πληθυσμών στα κεντρικά Βαλκάνια που

βαθμιαία μέχρι τον 18ο αιώνα συνδιαμόρφωσαν μια

πολύμορφη ετερογενή κουλτούρα με στοιχεία σλαβικά

οθωμανικά και βοσνιακά6 Τούτο είχε ως αποτέλεσμα με την

πάροδο των αιώνων και στα όρια της Οθωμανικής Διοίκησης να

σμιλευτεί ένας έντονος τοπικός εθνοτοπικός χρωματισμός μιας

κοινότητας που αποτελούνταν από σλαβικούς πληθυσμούς που

ασπάζονταν όμως την μουσουλμανική πίστη7

Ως αφετηριακή ιστοριογραφική παραδοχή θα εκλάβουμε

την θέση ότι ο προσδιορισμός του σλαβικού αυτού πληθυσμού

της Βοσνίας από τους μεσαιωνικούς ακόμα χρόνους ήταν

θρησκευτικός και σαφής μουσουλμάνοι της Βοσνίας (Muslimani

Bosne) Αφορά δε κυρίως σερβικούς και δευτερευόντως

κροατικούς πληθυσμούς της ευρύτερης Βοσνίας οι οποίοι

εξισλαμίσθηκαν κατά την περίοδο της Οθωμανικής κατοχής8

6 Balić S laquoPovijesni značaj islama za jugoistočnu Evropuraquo [Η ιστορική

σημασία του Ισλάμ στη Νοτιοανατολική Ευρώπη] Behar ετ 7 1998 αρ 37

8-12 7 Πρβλ τη μελέτη του Balić Sm Kultura Bošnjaka muslimanska komponenta

Tuzla 19942˙ και Imamović M Historija Bošnjaka laquoKultura baština Bošnjakaraquo

όπ σελ25-32˙ Šabanović H laquoIslamska kultura u Jugoslovenskim zemljama

do XVIII Stolećaraquo [Η ισλαμική κουλτούρα στις Νοτιοσλαβικές χώρες μέχρι

τον 18ο αιώνα] Historija Naroda Jzgoslavije 601 κε˙ Tanasković D Islamska

ili Muslimanska kultura u Bosni [Ισλαμική ή μουσουλμανική κουλτούρα

στη Βοσνία] Islam i mi Partenon Beograd 2000 7-10 8 Βλ τις μελέτες των Bojić M Historija Bosne i Bošnjaka [Ιστορία της Βοσνίας

και των Βοσνιάκων] ειδικότερα τα κεφ I II Sarajevo 2001 19-119˙ Filipović

N Osvrt na pitanje islamizacije na Balkanu pod Turcima [Ανασκόπηση του

ζητήματος του εξισλαμισμού στα Βαλκάνια από τους Τούρκους] Godišnjak

ANUBiH βιβλ XII Centar za balkanološka ispitivanja 11 Sarajevo 1976˙

Samardžić R Prodor islama u jugoistočnu Evropu [Η διείσδυση του Ισλάμ στη

νοτιοανατολική Ευρώπη] Uporedna idtraživanja Beograd 1991 35-54˙

Handžić M Islamizacija Bosne i Hercegovine i porijeklo bosansko-hercegovačkih

muslimana [Ο εξισλαμισμός στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη και η καταγωγή

των βοσνιο-ερζεγοβίνιων μουσουλμάνων] Sarajevo 1940˙ επίσης Hadžić

Μ Islamizacija Bosne i Hercegovine i porijeklo Bosansko-Hercegovačkih Muslimana



Ένα από τα θέματα που προέκυψαν ήταν αυτό της

ονοματοδοσίας του λαού αυτού Κρίνουμε απαραίτητο στο

σημείο αυτό να προβούμε σε σχολιασμούς των ερμηνευτικών

αποκλίσεων των περιεχομένων των επικρατέστερων

εθνωνυμικών όρων Bošnjak9 (Βοσνιάκος-Βοσνιομουσουλμάνος)

musliman Bosne (μουσουλμάνος της Βοσνίας) ndash και των

[Ο εξισλαμισμός της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης και η προέλευση των

Βοσνίων και Ερζεγοβίνιων μουσουλμάνων] Islamska dionička štamparija

Sarajevo 1940˙ Vasić M Islamizacija u jugoslovenskim zemljama [Ο

εξισλαμισμός στις γιουγκοσλαβικές χώρες] Prilozi za orijentalnu όπ 425-

440˙ Miljković E laquoIslamizacija kao tema jugoslovenske istoriografije (1950-

2000)raquo [Ο εξισλαμισμός ως θέμα της γιουγκοσλαβικής ιστοριογραφίας]

Crkvene Studije 8 (2011) 371-372˙ Αθανασιάδης Αθ Ιδεατά έθνη στα

Βαλκάνια οπ 98-118˙ Αθανασιάδης Δ ndash Αθανασιάδης Αθ laquoΈνα ιστορικό

παράλληλο οι εξισλαμισμοί στην καθrsquo ημάς Ανατολή (Πόντος

Καππαδοκία) και στη Βοσνίαraquo Μακεδνόν 172006 293-305 9 Ο όρος στα τουρκικά απαντάται σε διάφορες φωνητικές εκδόσεις

Bosnaklar Bosnalu takimi Bosnalu kavm χωρίς βέβαια να αποκλείεται ο

συνήθης γενικός όρος για τους κατοίκους της Βοσνίας Τούρκοι (turci) O

Osman Nuri-Hadžić (1869-1937) δημοσίευσε στο περιοδικό Behar το άρθρο

laquoMuslimani a ne muhamedanci Poslanik a ne prorok i propheta ndash Jedan

predlograquo [Μουσουλμάνοι και όχι μωαμεθανοί Απεσταλμένος και όχι

προφήτης ndash Μία πρόταση] στο Bojić M Historija Bosne όπ 144 Πάντως

είναι επισφαλής η άποψη ότι στις τουρκικές πηγές αναφέρεται ο όρος

laquoBosnakraquo με τη σημασία του Bošnjak σημείο που επισταμένα υιοθετούν

ιστορικοί χωρίς ικανά επιστημονικά τεκμήρια Βλ τις θέσεις του Imamović

M Historija Bošnjaka [Η ιστορία των Βοσνιάκων] Centar za bošnjačke

studije laquoKultura baština Bošnjakaraquo Novi Pazar 2007 13-14 Τούτο οφείλεται

στο ότι συλλήβδην όπου εμφανίζεται ο όρος Turčin (Τούρκος) κατά τη

γνώμη μας αυθαίρετα υπονοείται συχνότατα από τους

βοσνιομουσουλμάνους ιστορικούς ο όρος Βοσνιάκος (Bošnjak) Αντίθετα

μάλιστα θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι όταν σε μεσαιωνικές πηγές

ή κυρίως σε μεταγενέστερες αναγράφεται ο όρος αυτός εννοείται ότι

πρόκειται για Τούρκο που προέρχεται από τη laquoνέο-οθωμανικήraquo Τουρκία

Θα προσθέταμε επίσης πως στις αναφορές κατά την οσμανλική περίοδο

στους όρους (bosnak bosnakca) υπονοούνται και μουσουλμάνοι που

κατοικούσαν στη Σερβία ή στο Σαντζάκι ή σε άλλες κατακτημένες

περιοχές Κατά συνέπεια δεν αποδίδεται ο όρος αποκλειστικά στον

κάτοικο της Βοσνίας



εννοιολογικών συνεκφάνσεών τους ndash για να εξετάσουμε από

επιστημονική σκοπιά την ποικιλωνυμία των διαφόρων θεωριών

που έχουν τεθεί Παράλληλα θα εξιχνιάσουμε τις βαθύτερες

αιτίες αλλά και προστριβές που οδήγησαν στη γένεση των

νεοφανών αυτών όρων Κρίνουμε πως η πορεία και ο ιστορικός

συγχρωτισμός των όρων αυτών αποδίδουν ουσιώδη

χαρακτηριστικά του φαινομένου της εθνογένεσης των

Βοσνιομουσουλμάνων10

Χρησιμοποιείται την εποχή αυτή ευρέως και ο όρος

Muhamedovac (Μωαμεθανός) για να δηλώσει τον μουσουλμάνο

κάτοικο της Βοσνίας11 Την χρήση του όρου αυτού υιοθετεί ο

λογοτέχνης και πολιτικός Mehmed-beg Kapetanović

Ljubušak (1839ndash1902) ο οποίος πιθανότατα να αποτελεί και την

πρώτη θεωρητικά απόπειρα διασύνδεσης των Βοσνιάκων με την

γνωστή για την έντονη δράση της στην μεσαιωνική Βοσνία

αίρεση των Βογομίλων12 Συνδέει δηλαδή την πνευματική

καταγωγή των Βοσνιάκων με το θρησκευτικό υπόστρωμα που

δημιούργησε η αίρεση αυτή13 Έτσι οι Βογόμιλοι καθίστανται

Βοσνιάκοι ασπαζόμενοι το Ισλάμ

10 Πρβλ Atanasiadis At Islamska dimenzija etnogeneze Bošnjaka Istorijski tokovi

i savremeno stanje [Η ισλαμική διάσταση στην εθνογένεση των Βοσνιάκων

Ιστορικές καταβολές και σύγχρονες τάσεις] Kragujevać 2015 ειδικότερα

112-136 11 Ο όρος Muhamedovac (μωαμεθανός) είναι πιθανό να προέρχεται από το

γερμανικό Muhammedaner Βλ Kapetanović M Budućnost ili napredak

Muhamedovaca u Bosni i Hercegovini [Προοπτικές και εξελίξεις των

Μωαμεθανών στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη] Tiskara Spindlera i Loumlschnera

Sarajevo 1893 12 Βλ Kapetanović M Što misle muhamedanci u Bosni [Τι πιστεύουν οι

μωαμεθανοί για την Βοσνία] Spindler amp Lӧschner Sarajevo 1886 13 Πρβλ Kapetanović M Budućnost ili napredak muhamedanaca u Bosni i

Hercegovini [Το μέλλον και η προοπτική των μωαμεθανών στην Βοσνία και

Ερζεγοβίνη] Spindler amp Lӧschner Sarajevo 1893 Επίσης βλ Ćapin Đ laquoMit

o bogumilimaraquo [Ο μύθος για τους βογόμιλους] Pogledi αρ 179 Kragujevac



Δεδομένου ότι στην οθωμανική Βοσνία ήταν σαφής η

διάκριση της αρχής των millet14 (με την παρουσία των

Ορθοδόξων των Ρωμαιοκαθολικών και των Εβραίων) ήταν

αναμενόμενο οι πιστοί του Ισλάμ στα δυτικά Βαλκάνια να

αναζητήσουν την αντίστοιχη εθνική ονοματοθεσία στον

θρησκευτικό τους γεννήτορα στο Ισλάμ15 Σε μεταγενέστερη

ιστορικά φάση μόλις κατά τον 19ο αιώνα τους αποδόθηκε ο όρος

Σεπτ 1995 25-26 επίσης Bougarel X laquoFarewell to the Ottoman Legacy

Islamic Reformism and Revivalism in Inter-War Bosnia-Herzegovinaraquo (επιμ

N Clayer- E Germain) Islam in Inter-War Europe London - Hurst 2008 313-

343 14 Βλ Škrijelj R laquoBalkanski nemuslimani u osmanlijsko-islamskom laquoMilletraquo

sistemuraquo [Οι μη μουσουλμάνοι Βαλκάνιοι στο οσμανοισλαμικό σύστημα

των bdquoMilletldquo] Islamobalkanika 1 51-58 Τη σχέση millet και εθνότητας στα

Βαλκάνια αναλύει ο Benjamin Braude στη μονογραφία των Braude B and

Lewis B Christians and Jews in the Ottoman Empire The functioning of a plural

society Holmes amp Meier Publishers New York - London 1982 166-167 όπου

ο Braude κάνει τη διαπίστωση ότι το σύστημα των millet ευνόησε τη

δημιουργία ξεχωριστών laquoεθνοτήτωνraquo στη Γιουγκοσλαβία όπως αυτές των

Βοσνίων μουσουλμάνων και των Σλαβομακεδόνων Για το θεοκρατικό

χαρακτήρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και την οργάνωση των

θρησκευτικών κοινοτήτων ο ιστορικός Λευτέρης Σταυριανός αντιστοιχεί

κάθε θρησκευτική μειονότητα με ένα millet στοιχείο που συνιστούσε

διάκριση των υπηκόων της αυτοκρατορίας Σταυριανός Λ Τα Βαλκάνια

από το 1453 και μετά (ιστ επιμ Βασίλης Γούναρης μτφ Ελένη Δελιβάνη)

Θεσσαλονίκη 2007 210 για τη σημαντικότητα του millet στη διοικητική

οργάνωση της αυτοκρατορίας βλ Banac Iv The National Question in

Yugoslavija Origins History Politics Cornell University Press New York 1984

41κε 15 Ο ερευνητής θα πρέπει να λάβει υπrsquo όψιν του τις αμφισβητήσεις του

Ισλάμ με τη δυτική έννοια του όρου της φυλετικής προέλευσης καθώς δεν

έχει πλήρως συμβιβαστεί με την έννοια αυτή Βλ επίσης Zilkić A

laquoHistorijski značaj islama na Balkanuraquo [Η ιστορική σημασία του Ισλάμ στα

Βαλκάνια] Islamobalkanika 1 Beograd 2010 17-23˙ Bougarel X laquoOd

ldquomuslimanaldquo do bdquoBošnjakaldquo pitanje nacionalnog imena bosanskih

muslimanaraquo [Από τον laquoμουσουλμάνοraquo στον laquoΒοσνιάκοraquo το ζήτημα του

εθνικού ονόματος των μουσουλμάνων της Βοσνίας] Rasprave όπ 130-131



musliman (μουσουλμάνος)16 ο οποίος προοδευτικά έλαβε

εθνοφυλετικό περιεχόμενο17 Μετακυλίεται δηλαδή από την

σφαίρα του θρησκευτικού στην σφαίρα του εθνικού ένας όρος

που στην παγκόσμια βιβλιογραφία έχει καταχωρηθεί ως

κατεξοχήν θρησκευτικός

Ενώ λοιπόν στην μεσαιωνική οθωμανική ιστοριογραφία

αλλά και διοίκηση γίνονται γνωστοί με τον περιφραστικό όρο

laquoμουσουλμάνοι της Βοσνίαςraquo η αποσύνθεση της αυτοκρατορίας

των Οθωμανών ως πολιτική μετεξέλιξη των αποφάσεων του

Συνεδρίου του Βερολίνου το 1878 (Occupation of Bosnia) και λίγο

αργότερα της προσάρτησης της Βοσνίας (Annexation of Bosnia

1908) τους καθιστά κατοίκους και υπηκόους της Δυαδικής

Μοναρχίας των Αψβούργων18 Την συγκεκριμένη εκείνη περίοδο

στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα

εντοπίστηκαν οι πρώτες προσπάθειες αναδιαμόρφωσης της

εθνικής και πολιτικής ταυτότητας των πληθυσμών αυτών Είχε

γίνει σαφές στο σύνολο του πολιτικού κόσμου των

μουσουλμάνων της Βοσνίας πως η ονοματολογία στην πορεία

16 Ο όρος μουσουλμάνος εννοιολογικά δηλώνει εξ ορισμού τον ανήκοντα

στην πίστη του Ισλάμ ομολογείται δηλαδή θρησκευτική ιδιότητα όχι όμως

εθνικότητα 17 Βλ Bougarel X laquoOd ldquomuslimanaldquo do bdquoBošnjakaldquo όπ 117-135 του ιδίου

Islam and Nationhood in Bosnia and Herzegovina Surviving Empires

Bloomsbury UK-USA 2018 7-29 Πρβλ και τις απόψεις του Imamomović

M Historija Bošnjaka όπ 9 όπου ο όρος Musliman νοηματοδοτείται

εθνοθρησκευτικά 18 Βλ Kraljačić T Kalajev režim u Bosni i Hercegovini 1882-1903 [Το πολιτικό

σύστημα του Kaacutellay στην Βοσνία και Ερζεγοβίνη 1882-1903] laquoKulturno

nasljeđeraquo Sarajevo 1987˙ Malcom N A short History Macmillan London

1994187-209˙Jelavich B Ιστορία των Βαλκανίων Ι 18ος-19ος αι (επιμ Βάσιας

Τσοκόπουλος μτφ Χριστίνα Δεληστάθη) Αθήνα 2006 565-568 Cvijić J

laquoDuh i smisa austrougarske uprave u Bosniraquo [Το πνεύμα και η σκέψη της

αυστροουγγρικής διοίκησης στη Βοσνία] Govori i članci Beograd 1921 220-

221



της αναγνώρισης του εθνικού τους κινήματος κατείχε

πρωταγωνιστικό ρόλο19

Σημαντικό σταθμό στην πορεία αυτή διαδραμάτισε το

εμπνευσμένο από τον εντεταλμένο αυστριακό Διοικητή της

Αψβουργικής Μοναρχίας στη Βοσνία και ικανό διπλωμάτη

Benjamin Kaacutellay (1839-1903) εθνοπολιτικό πρόγραμμα της

Κυβέρνησης Επιχειρήθηκε η επανασύνθεση του εθνοτικού

προσδιορισμού των μουσουλμάνων κατοίκων της Βοσνίας στη

βάση των πολιτικών σχεδιασμών της Μοναρχίας και της laquoκατrsquo

επίφασινraquo ισοπολιτείας20 Βασικό πρόκριμα της κατηγο-

ριοποίησης του πληθυσμού αυτού κατέστη το θρησκευτικό

στοιχείο21 Έτσι κυρίαρχο ιδεολογικό κριτήριο αποτέλεσε η

αντίληψη πως πρόκειται για άμεσους σλάβους επιγόνους της

19 Εύστοχα παρατήρησε ο καθηγήτής στο Πανεπιστήμιο του Σαραγέβου

Filandra Šaćir ότι laquohellipόποιος στην Ευρώπη δεν έχει εθνικό όνομα δεν μπορεί

να έχει ούτε ούτε και εθνικό κράτοςraquo Filandra Š Bošnjaci nakon socijalizma o

bošnjačkom identitetu u postjugoslavenskom dobu [Οι Βοσνιάκοι μετά τον

σοσιαλισμό περί της μποσνιακικής εθνότητας στη μεταγιουγκοσλαβική

εποχή] Synopsis-Preporod Zagreb-Sarajevo 2012 194 Atanasiadis At

Islamska dimenzija όπ 90-105 20 Ως προς τις εξαγγελίες του Kaacutellay για ισονομία στο νέο καθεστώς των

εθνικών ομάδων της Βοσνίας ο καθηγητής Predrag Puzović αναφέρει πως

αποτέλεσαν στην πράξη laquoνεκρό γράμμα στο χαρτί - bilo je mrtvo slovo na

papiruraquo Puzović Pr Srpska Pravoslavna Crkva Prilozi za istoriju 2 [Η Σερβική

Ορθόδοξη Εκκλησία Συμβολές στην ιστορία 2] Bogoslovski Fakultet

SPC Beograd 2000 25 Γενικότερα για το ρόλο της Αυστροουγγαρίας ο

Alan Taylor γράφει laquoΤην περίοδο που οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες

ενίσχυαν τις κατακτήσεις τους στην Αφρική η Αψβουργική Μοναρχία

εγκαθίδρυε στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη τις δικές της πνευματικές δυνάμεις

με νέο διοικητικό σύστημα (αρχαιολόγους εθνογράφους ζωγράφους

αρχιτέκτονες στρατιωτικούς) Taylor A The Habsburg Monarchy 1809-1918

Penguin Books UK 1964 166 Ενώ ο Kraljačić Tomislav αναφερόμενος στον

επιχειρούμενο διαχωρισμό των εθνοτήτων εκ μέρους της Αυτοκρατορίας

γράφει laquohellipΣτη Βοσνία οι χριστιανοί δεν επιτρέπεται να ονομάζονται

Βοσνιάκοιhellipraquo Kraljaćić T Kalajev režim όπ 86 21 Βλ Atanasiadis At Islamska dimenzija όπ 90-105



laquoπαλαιάς βογομιλικής φυλήςraquo22 μέρος των οποίων είχαν

ασπασθεί την ισλαμική πίστη Ωστόσο η αυτοσυνειδησία του

μουσουλμανικού αλλά εξισλαμισθέντος σλαβικού αυτού

πληθυσμού συχνά εθνικά συναρτώνταν με την σερβική ή

κροατική καταγωγή του Η απεξάρτηση του πληθυσμού αυτού

από τα μητροπολιτικά του κέντρα Βελιγράδι και Ζάγκρεμπ

αποτέλεσε μέρος του σχεδιασμού της Μοναρχίας23 Είναι η

περίοδος εκείνη κατά την οποία παρατηρείται μία σταδιακή

αποστασιοποίηση από το εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου

Bošnjak (Βοσνιάκος όπως το νοηματοδοτούσε ο Kaacutellay) και η

αντικατάστασή του από τον όρο musliman (μουσουλμάνος)24

Παράλληλα φαίνεται να έχει καθιερωθεί και ο κλασικός

τοπωνυμικός όρος Bosanac (Βόσνιος) Ο Bosanac ως γεωγραφικός

22 Bataković D Nova Istorija Srpskog Naroda[Νέα Ιστορία του Σερβικού

Έθνους] Naš Dom Beograd 2000 230 23 Ένα μέρος των μουσοουλμανικού πολιτικού κόσμου αυτό που εξέφραζε

τον ριζοσπαστισμό δέχτηκε ασμένως την ιδέα της αποστασιοποίησης από

τα εθνικά κέντρα του Βελιγραδίου και του Ζάγκρεμπ Ωστόσο ορθά

επισημαίνει ο Dušan Bataković πως μετά το Συνέδριο του Βερολίνου (1878)

και την επιδίκαση της Βοσνίας στην Αυστροουγγαρία οι σερβικοί και

μουσουλμανικοί πληθυσμοί συνεργάστηκαν ενάντια στον κατακτητή ο

οποίος βρήκε υποστηρικτές στη ρωμαιοκαθολική κοινότητα Bataković D

laquoLa Bosnie-Herzegovine le System des Lalliancesraquo Islam the Balkans and the

Great Powers (XIV-XX centuries) (επιμ Sl Terzić) SANU Beograd 1997 335

κεξ Η επιμονή άλλωστε του Kaacutellay για διείσδυση του νεοϊδεολογήματός

του στην εκπαίδευση με έντονο προπαγανδιστικό χρώμα δε βρήκε την

ανάλογη ανταπόκριση ούτε στους σερβικούς αλλά ούτε και στους

μουσουλμανικούς πληθυσμούς 24 Στις αρχές του 20ου αιώνα ο όρος διεισδύει και σε ευρύτερες κοινωνικές

δομές της πολιτικής όπως της Μουσουλμανικής Λαϊκής Οργάνωσης -

Muslimanska Narodna Organizacija (1906) του πολιτισμού και της

εκπαίδευσης όπως το Σωματείο Gajret (1903) ή ακόμα και του αθλητισμού

(El-Kamer) των εργατικών σωματείων κά Για τη σχέση του όρου με το

βοσνισμό βλ και Purivatra At Imamović M Mahmutćehajić R Muslimani i

Bošnjaštvo [Οι μουσουλμάνοι και ο Βσονισμός] Izdavačko-trgovinsko

preduzeće Biblioteka Ključanin Sarajevo 1991



όρος με εθνική απόχρωση δήλωνε τον ανεξαρτήτου εθνικότητας

και θρησκείας κάτοικο της Βοσνίας25

Γίνεται λοιπόν σαφές ότι και κατά την περίοδο της

Αψβουργικής Διοίκησης στις αρχές του 20ου αιώνα

διαγκωνίζονταν οι έννοιες μουσουλμάνος (musliman)

μουσουλμάνοι της Βοσνίας (muslimani Bosne) Βόσνιος (Bosanac)

Βοσνιάκος (Bošnjak - ως μια ιδιότυπη απόδοση) ως εθνοθρη-

σκευτικοί προσδιορισμοί δίπλα στους ασθενέστερους αλλά εν

χρήσει όρους Μωαμεθανοί (Muhamedanci) και Τούρκοι (Turci)26

25 Υπολείπεται επιστημονικά η άποψη που εκφράστηκε σε επιστημονικό

Συνέδριο σύμφωνα με την οποία ο όρος Bošnjak είναι laquoχιλιετής -

hiljadugodišnjeraquo ενώ η χρήση του όρου Bosanac εντοπίζεται στους

νεότερους χρόνους βλ Granić A laquoBosanski jezik ndash Mit ili stvarnostraquo

[Βοσνιακή γλώσσα ndash Μύθος ή πραγματικότηταraquo] Bosna (Zbornik) όπ 25

Πάντως ίσως για πρώτη φορά ο όρος Βοσνιάκος (Bošnjak) χρησιμοποιείται

στη διεθνή κοινότητα επισήμως στη Συνθήκη της Ουάσιγκτον (18 Μαρτίου

1994) και αφορά την ίδρυση της Ομοσπονδίας Κροατών και

Βοσνιομουσουλμάνων Η βοσνιομουσουλμάνα ιστορικός Dženita Sarač

αναφέρει την περίπτωστη του Enver Redžić ως του μουσουλμάνου εκείνου

που πρότεινε να διατηρηθεί η χρήση του όρους Bosanac Βλ Sarač-Rujanac

Dž Odnos vjerskog i nacionalnog u identitetu Bošnjaka od 1980 do 1990 godine [Η

σχέση θρησκευτικού και εθνικού στοιχείου στην ταυτότητα των

Βοσνιάκων από το 1980 έως το 1990] Institut za istoriju Sarajevo 2012 55

Στη σερβική κυρίως βιβλιογραφία συναντάται συχνά σημειολογικά ο όρος

laquoμουσουλμάνοι της Βοσνίας - Bosanski muslimaniraquo ως απεθνοποιημένος όρος

που δηλώνει τους μουσουλμάνους της Βοσνίας βλ επίσης Bataković D

Bataković D laquoEtnički i nacionalni identitet u Bosni i Hercegovini (XIX-XX

vek) Jezik vera identitetraquo [Εθνική και λαϊκή ταυτότητα στη Βοσνία (19ος ndash

20ος αιώνας) Γλώσσα θρησκεία ταυτότητα] Dijalog povjestičara-istoričara 3

(Fleck Hans ndash George Igor Graovac επιμ) Friedrich Naumann Stiftung

Zagreb 2001 67 68 73 74 26 Η καθιέρωση σε αρκετές περιπτώσεις και η εν μέρει αποδοχή του Turčin

(Τούρκος) αντί του Bosanac προκαλεί εύλογα ερωτηματικά Tι ήταν εκείνο

που καθοδηγούσε τη σκέψη του μουσουλμάνου σλάβου κατοίκου της

Βοσνίας ώστε να αποδέχεται τον όρο αυτό (Τούρκος) και όχι τον

εθνοφυλετικό του προσδιορισμό και την βοσνιακή καταγωγή του

(Bosanac) Γιατί να αποδέχεται και να αισθάνεται ότι ανταποκρίνεται στην

εθνική του προέλευση ο όρος αυτός ακριβέστερα από τον όρο Bosanac



Ένα καθόλου τυχαίο και συνάμα εξαιρετικά σημαντικό

γεγονός λάμβανε χώρα στην εσωτερική πολιτική σκηνή της

Βοσνίας στα τέλη του πρώτου μισού του 20ου αιώνα Ένας κύκλος

διανοητών μουσουλμανικής καταγωγής ακαδημαϊκών στην

πλειοψηφία τους εμιγκρέδων της διασποράς συγκρότησε μία

άτυπη πλην δυναμική ομάδα που έθετε γόνιμους

προβληματισμούς γύρω από την διένεξη της εθνικότητας των

Μουσουλμάνων (Μ κεφαλαίο) Η ομάδα αυτή παρουσιάζονταν

στους ευρωπαϊκούς διπλωματικούς και επιστημονικούς κύκλους

με την εικόνα του εκκοσμικευμένου Ευρωπαίου μου-

σουλμάνου27 Κύριοι εκφραστές τους ο πολιτικός επιστήμονας

Adil Zulfikarpašić (1921-2008) και o ιστορικός και καθηγητής dr

Σχετικά με τον όρο Turčin (Τούρκος) ο ιστορικός Jevto Dedijer δίνει τη δική

του ερμηνεία λέγοντας πως η ύπαρξη του όρου αυτού δηλώνει την

ανυπαρξία της εθνικής ταυτότητας στους μουσουλμάνους κατοίκους της

Βοσνίας laquohellipοι Μουσουλμάνοι δεν έχουν εθνική συνείδηση και για το λόγο

αυτό λένε πως είναι Τούρκοιraquo Dedijer J laquoPorijeklo bosansko-hercogovačkog

stanovništvaraquo [Η προέλευση του πληθυσμού της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης]

Hercegovina i Hercegovci (επιμV Maksimović ) Slobodna Knjiga Beograd

20032 25 βλ και Tanasković D Poliltički preporod bošnjaštva [Η πολιτική

αναγέννηση του βοσνισμού] Islami i mi [Το Ισλάμ και εμεις] Partenon

Beograd 2010 151-152 Χρήζει ιδιαίτερης προσοχής ο χειρισμός του όρου

Τούρκος (Turčin) σε σχέση με τους εξ ανατολών επήλυδες κατοίκους της

Βοσνίας από τον βοσνιοερζεγοβίνιο νομπελίστα λογοτέχνη Ivo Andrić O

Andrić χαρακτηρίζει όλους αυτούς οι οποίοι προφανώς δεν ομιλούν την

τοπική γλώσσα ως laquoανατολίτες - anadolciraquo για να τους διαχωρίσει από το

σλαβικό πληθυσμό βλ Andrić I Na drini ćuprija [Στη γέφυρα του Δρίνου]

Dereta Beograd 2006 σελ103 Πρβλ και τα σχόλια του Myhill J Language in

Jewish Society Towards a New Understanding Multilingual Matters Clevedon

2004 39 27 Όταν η πλειονότητα της μουσουλμανικής κοινότητας αποδεχόταν τον

όρο μουσουλμάνος το έπραττε κυρίως για να προσδιορίσει το laquoεθνικό της

κενόraquo έναντι των άλλων γνωστών εθνικών προσωνυμίων διευρύνοντας

τον όρο αυτό και σε άλλους τομείς της κοινωνικής της ζωής Milenković M

Od Libana do Bosne već viđeno [Από το Λίβανο μέχρι τη Βοσνία έχει ήδη

φανεί] NIU laquoVojskaraquo-ΙΡ laquoDobrotvorraquo Beograd 1995 94



Smail Balić (1920-2002) Διατύπωναν την άποψη ότι για να

αποφύγουν την πίεση του σερβικού και κροατικού ηγεμονισμού

αφενός και να αποσαφηνίσουν τη βοσνιο-μουσουλμανική

ταυτότητα αφετέρου θα ήταν αναγκαίο το κύριο όνομα

μουσουλμάνος να μεταλλαχθεί σε Bοσνιάκος εμπνεόμενο από

την διάχυτη στην μουσουλμανική κοινωνία εθνοθεωρία του

laquoΒοσνισμού (Bošnjaštvo)raquo28 Απώτερος σκοπός της κίνησης αυτής

ήταν να δοθεί ένας μεστός διακριτός και σαφής

εθνοπροσδιορισμός στο μουσουλμάνο πολίτη της Βοσνίας που

θα τον διαφοροποιούσε όχι μόνο θρησκευτικά αλλά και εθνικά29

από τους συνοίκους Σέρβους και Κροάτες Στον αντίποδα των

θέσεων αυτών στην πρώιμη φάση της πολιτικής του

σταδιοδρομίας τοποθετούνταν ο μετέπειτα πρώτος Πρόεδρος

της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης Alija Izetbegović (1925-2003) ο

28 Ως Βοσνισμό θα εκλάβουμε το σύνολο της πνευματικής και πολιτιστικής

παραγωγής των Βοσνιάκων που διαβούν από τα αρχαία χρόνια στην

Βοσνία και τους χαρακτηρίζονται εθνοφυλετικά από αυτό Βλ

Αθανασιάδης Αθ Ιδεατά έθνη στα Βαλκάνια όπ 151-209˙ Tanasković D

Protivrečnosti Neobošnjaštva [Αντιφάσεις του νέο-βοσνισμού] Islam i mi

όπ 170 Ο ιμάμης Kujević Ab αναφέρει laquoΟ Βοσνισμός είναι η θρησκευτική

μας υποχρέωση - Bošnjaštvo nam je vjerska obavezaraquo με διατυπωμένες

χαρακτηριστικές δηλώσεις στο wwwyoutubecomwatchv=TpDgECiGnUA

επίσης πρβλ του ιδίου laquoο Βοσνισμός είναι συνώνυμος του Ισλάμ -

Bošnjaštvo je sinonim islamaraquo στο httpwwwyoutubecomwatchv=y

KAn4OM1TkQ 12-11-2013 Πρβλ επίσης Αθανασιάδης Αθ laquoΗ έννοια του

Bošnjaštvo στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης των μουσουλμάνων

της Βοσνίαςraquo Πρακτικα ΛΕ΄ Ιστορικό Συνέδριο Ελληνική Ιστορική

Εταιρεία Θεσσαλονίκη 2016 173-182 29 Ο Zulfikarpašić έγραψε το 1963 άρθρο στο περιοδικό laquoBosanski poglediraquo

ενώ ο Balić εξέδωσε δέκα χρόνια αργότερα το ογκώδες σύγγραμμα laquoKultura

Bošnjakamuslimanska komponentaraquo [Η κουλτούρα των Βοσνιάκων το

μουσουλμανικό στοιχείο] Tuzla 19942 (η πρώτη έκδοση έγινε στη Βιέννη

το 1973) με το οποίο ουσιαστικά συντάχθηκε στη γραμμή Zulfikarpašić και

συμπορεύθηκε πολιτικά με εκείνον παρόλες τις κατά καιρούς μεταξύ τους

αντιπαραθέσεις Πρβλ επίσης Milenković M Od Libana do Bosne već viđeno

όπ 94



οποίος υιοθετούσε τη θρησκευτικο-μουσουλμανική ερμηνεία

του όρου την οποία θεώρησε συνώνυμη του βοσνισμού

Αργότερα ωστόσο και για λόγους πολιτικής αναδίπλωσης

αναθεώρησε τη στάση του και προσέγγισε τον Adil Zulfikarpašić

και τις νέες τάσεις αποδεχόμενος το σύνθετο περιφραστικό όρο

laquoΒόσνιοι μουσουλμάνοι - (Bošnjaci muslimani)raquo

Το δεύτερο σκέλος της ανάλυσης αυτής θα πρέπει να

ιδωθεί και στις πολιτικές πιέσεις που ασκούσε laquoο διεθνής

μουσουλμανικός βραχίοναςraquo ο οποίος εξακολουθούσε να

διαθέτει ισχυρά ερείσματα εντός και εκτός της χώρας Οι κύκλοι

αυτοί εξελάμβαναν ως κολακευτικό τον όρο μουσουλμάνος ως

μία προβολή ενός δικού τους θρησκευτικού ονοματικού

ιδιώματος σε ένα νεοπαγές έθνος της Ευρώπης Στο σύνολό τους

οι πολιτικές παραδοχές της μουσουλμανικής διανόησης είχαν

ιδιαίτερη βαρύτητα καθώς μαρτυρούσαν τους εσωτερικούς

κραδασμούς και τις επιρροές που δεχόταν η βοσνιομου-

σουλμανική κοινωνία από τους ποικίλους πανισλαμιστικούς και

φονταμενταλιστικούς θρησκευτικοπολιτικούς κύκλους του

ισλαμικού κόσμου

Το ισλαμικό ιερατείο της Θρησκευτικής Κοινότητας της

Βοσνίας (Islamska Zajednica) κατά την περίοδο που ακόμα ο όρος

Βοσνιάκος (Bošnjak) δεν είχε πλήρως αφομοιωθεί κρατούσε

στάση επιφυλακτική και πρόκρινε τον όρο μουσουλμάνος

Διαφαίνεται ότι πρόθεσή της ήταν η ταύτιση της πίστης με το

έθνος30 Θα σημειώναμε επίσης πως ιερατικοί κύκλοι

30 Βλ Imamović M Historija Bošnjaka όπ 374-383 Το φαινόμενο αυτό στη

βαλκανική εθνογραφία δεν είναι μοναδικό Υπήρξαν αντίστοιχα

παραδείγματα στα οποία οι Σέρβοι ταυτίστηκαν με την Ορθοδοξία και οι

Κροάτες με το Ρωμαιοκαθολικισμό Βέβαια η περίπτωση του Ισλάμ

παίρνει παγκόσμιες διαστάσεις όταν η αραβική ή η αφρικανική συνείδηση

σε κάποιες περιπτώσεις ταυτίζεται με το Ισλάμ Πρβλ Γιαννουλάτου Αν

Ισλάμ Θρησκειολογική επισκόπησις Πορευθέντες Αθήνα 200110 277



πανισλαμιστικών τάσεων με ευκολία ενστερνίστηκαν τον όρο

μουσουλμάνος ως ένα είδος υπεροχής έναντι του εθνωνυμίου Εξ

αυτού έχει παγιωθεί στην κοινή γνώμη των Βοσνιομου-

σουλμάνων το στερεότυπο της φράσης στην τουρκική μάλιστα

laquoDin ve millet birdir-vera i narod su svejedno-πίστη και έθνος είναι

έναraquo31

Το βέβαιο είναι πως η διαμορφωμένη θρησκευτικά στις

αρχές του 20ου αιώνα (1918) μουσουλμανική κοινότητα δια των

εκπροσώπων της αναζητά την ένταξή της στο Βασίλειο των

Σέρβων Κροατών και Σλοβένων στην πρώτη απόπειρα των

Νοτιοσλάβων να αποτελέσουν ενιαία πολιτική οντότητα

Ακολούθησε η ίδρυση της Β΄ Γιουγκοσλαβίας (1944) του νικητή

των αντιστασιακών παρτιζάνων Josif Broz Tito (1892-1980)

έναντι των γερμανικών δυνάμεων κατοχής και η ένταξη της

θρησκευτικής κοινότητας των μουσουλμάνων Νοτιοσλάβων

στην ενιαία και μεγάλη Γιουγκοσλαβία Στα όρια της τιτοϊκής

Γιουγκοσλαβίας οι μουσουλμάνοι έλαβαν μέρος ως συστατικό

Χρήζει ωστόσο ιδιαίτερης μνείας και περαιτέρω διερεύνησης μία

παρατήρηση που κάνει ο ειδικός εμπειρογνώμονας του Υπουργείου

Εξωτερικών της Ελλάδος Ευάγγελος Κωφός και που αφορά τους

μουσουλμάνους κατοίκους της ΠΓΔΜ αλλά σχετίζεται με τον

προβληματισμό μας λέγει χαρακτηριστικά laquoΟι σλαβόφωνοι μουσουλμάνοι

(ενν Σλαβομακεδόνες) ταυτίζονταν με τους τουρκόφωνους ή αλβανόφωνους

ομοθρήσκους τους και όχι με τους επίσης σλαβόφωνους χριστιανούςraquo

Κωφός Ε laquoΗ εθνική κληρονομιά και εθνική ταυτότητα στη Μακεδονία του

19ου και του 20ου αιώναraquo Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη Νεότερη

Ελλάδα (επιμ Θ Βερέμης) ΜΙΕΤ Αθήνα 1999 239 Βλέπουμε λοιπόν ότι

τόσο στην ΠΓΔΜ όσο και στην Βοσνία το θρησκευτικό στοιχείο

καθίσταται επικρατέστερο έναντι του εθνικού 31 Στους διαλόγους των χρηστών του ιστοχώρου που αναφέρονται σε αυτόν

τον προβληματισμό ο αναγνώστης μπορεί με ευκολία να εντοπίσει

παγιωμένες αληθοφανείς ή αληθινές πραγματικότητες διατυπωμένες στη

βάση ιδεολογικών αγκυλώσεων ή εξαρτήσεων ακόμα και φονταμε-

νταλιστικών θέσεων Πρβλ httpsbnnbavijesti˙httpwwwbnvorgrs˙

httpsandzakpressnetbosnjacki-nacionalni-preporod



στοιχείο της Βοσνίας Ερζεγοβίνης μιας επιμέρους Δημοκρατίας

της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας

Συμμετείχαν αρχικά ως θρησκευτική κοινότητα η οποία

ασπάσθηκε το σοσιαλιστικό ιδεώδες και κλήθηκε να το

υπηρετήσει με το ιδεατό εθνωνύμιο του laquoμουσουλμάνου

Γιουγκοσλάβουraquo όπως αυτό καταχωρήθηκε στο Σύνταγμα της

Γιουγκοσλαβίας32

Μια προσεκτικότερη παρατήρηση στη σχετική

βιβλιογραφία θα μας οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι όταν

γίνεται λόγος για τις έννοιες του έθνους ή της θρησκείας στους

μουσουλμάνους της Βοσνίας οι όροι δεν είναι σε ικανοποιητικό

βαθμό διακριτοί συχνά μάλιστα αλληλοσυγχέονται33 Έτσι

συναντάται στο δημόσιο και επιστημονικό λόγο ο όρος

μουσουλμάνος ως terminus technicus άλλοτε με laquoΜraquo κεφαλαίο και

άλλοτε με laquoμraquo μικρό34 Ο λόγος είναι προφανής Όταν

32 Filandra Š Bošnjačka politika u XX stoljeću [Η βοσνιακή πολιτική στον 20ο

αιώνα] Sejtarija Sarajevo 1998 201-203 Στη βάση ωστόσο της παραπάνω

πολιτικοϊδεολογικής σύλληψης της ένωσης των Νοτιοσλάβων ιδρύθηκε

στο Σαράγεβο το 1919 η laquoDemokratska strankaraquo (Δημοκρατικό κόμμα) που

διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις της Βοσνίας 33 Ενδεικτική του ασαφούς περιεχομένου του όρου μουσουλμάνος είναι η

απάντηση στο ερώτημα εμπειρικής έρευνας από το Ισλαμικό

Πανεπιστήμιο του Σαράγεβου laquoσε ποια πίστη ανήκετεraquo και η

εισπραττόμενη απάντηση laquoστη μουσουλμανικήraquo σε ποσοστό 8 ενώ ορθά

laquoισλαμικήraquo απάντησε μόνο το 67 Βλ Islamčević (i grupa autora) Kriza

Bošnjačkog identiteta [Η κρίση της Βοσνιακικής ταυτότητας] Fakultet

Islamskih Nauka Sarajevo 201217-18 και 22 34 Βλ Tanasković D laquoNacija i vera između laquomraquo i laquoMraquo [Έθνος και πίστη

Ανάμεσα στο laquoμraquo και στο laquoΜraquo] NIN Beograd 2491989 25 Μία πρόσθετη

ερμηνεία της μετάβασης του musliman σε Musliman βρίσκει ο

ενδιαφερόμενος στο άρθρο του Radžić En laquoTačka na veliko Mraquo [Η θέση με

το κεφαλαίο Μ] Dani αρ 199 Sarajevo 30-03-2001 στο οποίο ο

αρθρογράφος φρονεί πως η πολιτική νομενκλατούρα της εποχής εκείνης

πειθαρχούσε στα τοπικά κελεύσματα των αποφάσεων του Κουμ-

μουνιστικού Κόμματος της Γιουγκοσλαβίας



αναγράφεται ο όρος με laquoΜraquo αναφέρεται στο Μουσουλμανικό

στοιχείο ως έθνος35 ενώ όταν αναγράφεται με laquoμraquo αναφέρεται

στο Ισλάμ ως θρησκεία Συχνά όταν περιγράφουν

χαρακτηριστικά του έθνους στην ουσία περιγράφουν θρη-

σκευτικά χαρακτηριστικά και άλλοτε όταν χρησιμοποιείται ο

όρος laquoμουσουλμάνοςraquo υπονοείται ο laquoΜουσουλμάνοςraquo Συνέπεια

της παραπάνω διάκρισης αποτελεί η ταύτιση τους έθνους με τη

θρησκεία αλλά και το αντίστροφο36 Οι εννοιολογικές αυτές

μεταπτώσεις θα εξαρτηθούν σε όλο το φάσμα της εξέλιξής τους

από την πολιτική ωρίμανση του εθνικού αιτήματος των

μουσουλμάνων της Βοσνίας στην εσωτερική πολιτική σκηνή

Η σταδιακή αυτή εθνοθρησκευτική μεταστροφή της

περίπτωσης των μουσουλμάνων της Βοσνίας έγινε φανερή στις

απογραφές που διενεργούσε η Στατιστική Υπηρεσία της χώρας

από το 1945 και εφεξής Πιο συγκεκριμένα στην πρώτη

μεταπολεμική απογραφή του 1948 ο πληθυσμός της

μουσουλμανικής κοινότητας που εγκαταβιούσε στη Βοσνία είχε

δύο επιλογές ή να ενταχθεί στις γνωστές εθνικές ομάδες

(Σέρβων και Κροατών) ή να αυτοχαρακτηριστεί απλώς ως

laquoαπροσδιόριστος εθνικά ndash (neopredeljen)raquo37 Το 1953 η αντίστοιχη

35 Πρόκειται ασφαλώς για τεχνητό όρο που συναντάται στη

γιουγκοσλαβική και αγγλόφωνη βιβλιογραφία θέση την οποία

υιοθετούμε στη μελέτη μας 36 Εξαιρετικό κρίνουμε το άρθρο για τις αμφίδρομες σχέσεις έθνους

θρησκείας του πολιτειολόγου Jevtić M laquoUloga religije u identitetu

južnoslovenskih nacijaraquo [Ο ρόλος της θρησκείας στην εθνική ταυτότητα

των νοτιοσλαβικών λαώνraquo] Fakultet političkih nauka Godišnjak 2 2 (2008)

171-186

37 Η κατηγορία αυτή συμπεριελάμβανε κυρίως μουσουλμάνους στο

θρήσκευμα αλλά απροσδιόριστους εθνικά πολίτες Η πολυεθνική αυτή

ομάδα σχηματοποιήθηκε παράλληλα με τη διαδικασία της πολιτικής

εθνοποίησης Έτσι η Νορβηγίδα ερευνήτρια Tone Bringa αναφέρει πως

παρουσιάσθηκαν περιπτώσεις καταγραφής που διήλθαν από πολλές

υποκατηγορίες Τέτοια περίπτωση ήταν το laquoανθρωπολογικό δείγμαraquo του



στατιστική κάρτα διαφοροποιείται και παρουσιάζεται στην

καταλογογράφηση μία νέα laquoεθνικήraquo κατηγορία οι

laquoαπροσδιόριστοι (εθνικά) Γιουγκοσλάβοι - neopredeljeni Jugo-

sloveniraquo Πρόκειται για έναν ιδεατό εθνοτικό προσδιορισμό που

συμπεριελάμβανε κυρίως τους μουσουλμάνους - αλλά και

άλλους κατοίκους της Γιουγκοσλαβίας38 Το 1961 παρουσιάζεται

σε νεότερη απογραφή για πρώτη φορά εθνωνύμιο με

θρησκευτικό προσδιορισμό η στατιστική κατηγορία

μουσουλμάνος με εθνικό περιεχόμενο Είναι η μεταβατική

περίοδος που οδήγησε στην οριστική εθνική τους αναγνώρισή

Μία δεκαετία αργότερα το 1971 η εθνική μετάλλαξη

ολοκληρώνεται αναβαθμίζεται και επισημοποιείται το τελικό

σχέδιο με τον χαρακτηρισμό της κοινότητας των laquoμουσουλμάνων

- muslimaniraquo σε laquoΜουσουλμάνοι-Muslimaniraquo (με Μ κεφαλαίο)

δηλαδή ως έθνος και αποκτάται έτσι το δικαίωμα της laquoλαϊκής

κυριαρχίαςraquo39

Atif γεννημένου στα μέσα της δεκαετίας του rsquo20 ο οποίος εγγράφηκε ως

laquoαπροσδιόριστοςraquo προσδιορίσθηκε αργότερα ως Κροάτης εξελίχθηκε ως

Μουσουλμάνος ή μουσουλμάνος μετεξελίχθηκε σε Γιουγκοσλάβο για να

καταλήξει σε Βοσνιάκο Βλ Bringa T Being Muslim the Bosnian Way Identity

and Community in a Central Bosnian Village Princeton University Press

Princeton New Jersey 1996 33 38 Στην απογραφή του 1948 στο ΒiH οι ανήκοντες στην κατηγορία αυτή

ανέρχονταν στους 778403 Στην απογραφή του 1953 αυξάνονται σε 891800

και στην απογραφή του 1961 μειώνονται σε 842248 Θα πρέπει στο σύνολο

αυτό να προστεθούν και οι 317125 μουσουλμάνοι που δεν ανήκαν στο

γεωγραφικό χώρο της Βοσνίας Imamović M Historija Bošnjaka όπ 563 και

Statistički Godišnjak SFRJ Beograd 1963 336 κεξ επίσης πρβλ Spasovski

M-Živković D-Stepić M The ethnic structure of the polulation in Bosnia and

Herzegovina University of Belgrade Faculty of Geograthy Belgrade 1995

wwwrastkorsistorijasrbi-balka 19-22 39 Ο καθηγητής της Νομικής και του Δικαίου στο πανεπιστήμιο του

Σαράγεβο Imamović Mustafa προσδιορίζει ως εθνο-θρησκευτικό τον όρο

Musliman στις απογραφές ndash τουλάχιστον από το 1971 και εξής ndash που

έλαβαν χώρα στην ενιαία Γιουγκοσλαβία Imamović M Historija Bošnjaka



Για να αποδώσουμε την εικόνα των εθνοτικών αυτών

ζυμώσεων οφείλουμε να διερευνήσουμε διεξοδικά τους

πολιτικούς σχεδιασμούς της Κεντρικής Διοίκησης της

Σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας Ειδικότερα ενώ μέχρι τα τέλη

της δεκαετίας του rsquo60 στα όρια της Γιουγκοσλαβίας είναι

αποδεκτός και εν χρήσει ο όρος μουσουλμάνος και το εθνολογικό

συνακόλουθό του μουσουλμανικό έθνος (muslimanska nacija)

αμέσως μετά διαπιστώνουμε μία μεταλλαγή από τη

θρησκευτική γενικότητα που φανερώνει ο όρος στην πολιτική

καινοφάνεια του ιδεολογήματος του βοσνισμού και των

Βοσνιάκων40 Η πολιτική αυτή στάση βέβαια έχει διττή

όπ 9 Το παράδοξο στοιχείο στις απογραφές ως έναν τουλάχιστον

βαθμό είναι ότι εξακολουθούν να αυτοαποκαλούνται Βόσνιοι (Bosanci) ή

Βόσνιοι μουσουλμάνοι της Βοσνίας ακόμα και σήμερα Πρβλ τις εμπειρικές

έρευνες του 2012 από το Ισλαμικό Πανεπιστήμιο του Σαράγεβο όπου

καταλογογραφούνται και πληθυσμιακές ομάδες μουσουλμάνων ως

Bosanci ή ακόμα παρατηρείται και η εθνική ομάδα του Bošnjak (Βοσνιάκος)

ndash με την έννοια του Bosanac Βλ Islamčević (i grupa autora) Kriza Bošnjačkog

identiteta [Η κρίση της Βοσνιακικής ταυτότητας] Fakultet Islamskih Nauka

Sarajevo 2012 17

Διακεκριμένοι ωστόσο διανοητές της Βοσνίας μολονότι ήταν

μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα (από εξισλαμισθέντες ορθοδόξους ή

ρωμαιοκαθολικούς) διαμαρτυρήθηκαν για τις εθνικές αυτές αυθαιρεσίες

και ομολόγησαν δημόσια την κροατική ή σερβική τους καταγωγή Τέτοιοι

ήταν ο Meša Selimović (σερβική καταγωγή) ο Ivo Andrić (σερβική

καταγωγή) ο Mak Dizdar (κροατική καταγωγή) κά Κατά την

μεταπολεμική περίοδο οι Βοσνιάκοι διανοούμενοι απαξιώνουν το

λογοτεχνικό και ιστορικό έργο του Andrić ασπαζόμενοι εθνικιστικές

βοσνιομουσουλμανικές ιδεολογίες Βλ Milutinović Z Bitka za prošlost Ivo

Andrić i bošnjački nacionalizam [Η μάχη για το παρελθόν Ο Ivo Andrić και ο

βοσνιακικός εθνικισμός] Geopetika Beograd 2018 Πρβλ επίσης την

παρουσία του σερβισμού στην ποίηση μουσουλμάνων ποιητών Bajić J

laquoSrpstvo srpskih pesnika muslimanske vereraquo [Ο σερβισμός Σέρβων ποιητών

μουσουλμανικού θρησκεύματος] O srbima muslimanske veroispovesti (επιμ

Momćilo Subotić) Institut za političke studije Beograd 2012 125-149 40 Οι μουσουλμάνοι αναφέρουν ως αιτία άρνησης του θρησκευτικού αυτού

όρου και το ότι ορισμένοι εξ αυτών ήταν άθεοι λόγω της αρνητικής



ανάγνωση Αφενός δηλώνει την απαγκίστρωση από την

πολιτική ταυτότητα του όρου μουσουλμάνος αφετέρου δηλώνει

τον προσανατολισμό των μουσουλμάνων της Βοσνίας στις

απαιτήσεις της αρχής των εθνοτήτων ώστε να επιτευχθεί ο

στόχος της δημιουργίας ενός ευρωπαϊκών προδιαγραφών

έθνους-κράτους41

Ο ιδεολογικο-θρησκευτικός όμως αυτός μετασχη-

ματισμός για να υλοποιηθεί προϋπέθετε τη σύγχρονη σθεναρή

και πολύπλευρη υποστήριξη ενός κρατικού μηχανισμού που

μεθοδικά ήδη είχε προετοιμαστεί για το σκοπό αυτό μέσα από

τις δομές της Γιουγκοσλαβίας Η εθνοκρατική δομή καθίσταται

στοιχείο σύμπηξης της κοινότητας και καθοριστικός

παράγοντας του εθνικού αυτοπροσδιορισμού42

Με την αποδοχή του όρου αυτού από τα θεσμικά κρατικά

όργανα και συγκεκριμένα του Κομμουνιστικού Κόμματος

Γιουγκολαβίας (ΚΚΓ)43 έχουμε μία μετατόπιση από τον

οθωμανικής προέλευσης οικουμενικό όρο μουσουλμάνος στον

προπαγάνδας του καθεστώτος Μάλιστα κάποιοι εξ αυτών υπήρξαν μέλη

της Ένωσης Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας Πρβλ επίσης τα σχόλια του

Bataković D Nova Istorija όπ 366 Πρβλ και το αξιόλογο άρθρο του

ακαδημαϊκού Kamberović H laquoStav političke elite o nacionalnom identitetu

Muslimana u Bosni i Hercegovini sredinom 1960-ih godinaraquo [Η θέση της

πολιτικής ελίτ της Γιουγκοσλαβίας σχετικά με την εθνική ταυτότητα των

Μουσουλμάνων στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη στα μέσα της δεκαετίας του

1960] Prilozi Contributions Institut za istoriju u Sarajevu Sarajevo 2009 38

(2009) 165-191 41 Η θέση αυτή απαντάται στο σύνολο των βοσνιομουσουλμάνων

ιστορικών των Imamović Filipović Balić Mahmućehajić και άλλων 42 Filandra Š Bošnjaci nakon socijalizma όπ 196 43 Για τον ρόλο που διαδραμάτισε στην εξέλιξη το Κομμουνιστικό Κόμμα

Γιουγκοσλαβίας βλ Lučić I laquoDrugovi Muslimani i bošnjaštvo Šta je Centralni

komitet SK BiH govorio o Muslimanimaraquo [Οι σύντροφοι Μουσουλμάνοι

και ο Βοσνισμός Τι συζήτησε η Κεντρική επιτροπή του Κομμουνιστικού

Κόμματος της ΒκΕ για τους Μουσουλμάνους] BH Dani αρ 652 (2008) 68-

71



αδιαμόρφωτο και όχι ακόμα κοινά αποδεκτό όρο Βοσνιάκος44 Ο

τελευταίος λειτουργούσε χρηστικά χωρίς συνειρμούς που θα

προκαλούσαν συναισθηματικές φορτίσεις σε αντίθεση με το

μουσουλμάνος που λειτουργούσε αρνητικά και μονοδιάστατα

θρησκευτικά στα μοντέρνα αλλά εθνοκεντρικά ενίοτε

ρατσιστικά ευρωπαϊκά περιβάλλοντα Με τον τρόπο αυτό

αποφεύγεται η διελκυστίνδα του Ισλάμ και των παραγώγων του

και υιοθετείται ένας νεωτερικός σύγχρονος με γεωγραφικό

προσδιορισμό και με ευρωπαϊκές προοπτικές όρος ο Βοσνιάκος45

(Bošnjak)

Το γεγονός αυτό συνδέεται με τις δρομολογούμενες

πολιτικές εξελίξεις που στόχευαν στην αναδιάταξη της

κεντρικής εξουσίας προς τις επιμέρους Δημοκρατίες στο πλαίσιο

της απόφασης του polit biro του Βελιγραδίου για υιοθέτηση του

πολιτικού μοντέλου αποκέντρωσης των εξουσιών και

αναγνώρισης των εθνοτήτων που συμβίωναν στις Δημο-

κρατίες46 Στην περίπτωση της Βοσνίας λοιπόν θα έπρεπε να

44 Για την πολιτική αποδοχή και προοδευτική μετεξέλιξη της χρήσης του

όρου εκ μέρους δύο προβεβλημένων στελεχών της μουσουλμανικής

κοινότητας του Rusmir Mahmutćehajić και Alija Izetbegovič βλ Filandra Š

Bošnjaci nakon socijalizma όπ 187-189 45 Βλ Karčić F (συνέντευξη στον Es Hećinović) laquoBošnjaci nisu osmanski

milet nego moderna nacijaraquo [Οι Βοσνιάκοι δεν είναι οθωμανικό millet αλλά

ένα σύγχρονο έθνος] Dani 770 16-03-2012 Η ανάλυση του καθηγητή του

Πανεπιστημίου του Σαράγεβο και μέλους της Rijaset ειδικού σε θέματα

Συνταγματικού Δικαίου Fikret Karčić περιγράφει τις προοπτικές ένταξης

της Βοσνίας στο γεωπολιτικό χάρτη της Ευρώπης ως ένα πλήρες και

ισόκυρο κράτος Πρβλ επίσης και το άρθρο του Halep A laquoBošnjaci ndash

Evropski narodraquo [Βοσνιάκοι ndash ένα ευρωπαϊκό έθνος] Bošnjaci net Sarajevo

23-05-2013 2 επίσης Atajić R laquoUloga i mjesto Bošnjaka u modernom svijeturaquo

[Ο ρόλος και η θέση των Βοσνιάκων στο σύγχρονο κόσμο] Bosna bosnjastvo

i bosanski jezik zbornik referata sa Osnivacke skupstine Matice Bosnjaka (Zbornik)

Zurich Matica Bosnjaka Wuppertal Bosanska rijec 1993 48-50 46 Βλ Donia R laquoVještački nalazraquo [laquoΨευδή ευρήματαraquo] ČSP 362004 89 Η

πολιτική αυτή αναδιάρθρωση είχε και οικονομικές διαστάσεις βλ σχετικά



οριοθετηθεί το ζήτημα της laquoεθνικής μουσουλμανικής

ταυτότηταςraquo στη βάση ενός ισότιμου ισόβαθμου ισόκυρου και

ενιαίου εθνοτικού status ώστε να μπορέσει να ευσταθήσει

πολιτικά δίπλα στις λοιπές Δημοκρατίες47 Ένας επιπρόσθετος

λόγος πίεσης προς την κατεύθυνση αυτή ήταν οι δεσμεύσεις του

αναβαθμισμένου πολιτικά στο Κίνημα των Αδεσμεύτων

Στρατάρχη Τίτο έναντι των μουσουλμάνων ηγετών τους

οποίους φιλοξενούσε συχνά στο Βελιγράδι48

την εισήγηση της οικονομολόγου Jović Lj Fiskalna decentralizacija u nekim od

zemalja sukcesora SFRJ Jugoslavije [Δημοσιονομική αποκέντρωση σε χώρες

που διαδέχθηκαν την Ομόσπονδη Γιουγκοσλαβία] Pregledni naučni rad

133-149 στον ιστότοπο httpwwwdoiserbianbrsimgdoi 20052013 47 Το πολιτικό αυτό ζήτημα της άνισης μεταχείρισης της Βοσνίας ήταν

υπαρκτό Το αίτημα είχε υποβληθεί από το διανοούμενου Husein Ćišić

αλλά είχε απορριφθεί από τη Βουλή με το σκεπτικό ότι οι

Βοσνιομουσουλμάνοι δεν είναι έθνος αλλά θρησκευτική κοινότητα

εξάλλου όπως ισχυρίσθηκε ο υπουργός της τότε Κυβέρνησης Đilas η

Βουλή δεν έχει την αρμοδιότητα να επιλύει τέτοια laquoθεωρητικάraquo ζητήματα

Βλ Selimović S laquoPitanje nacionalne posebnosti Bošnjaka u Jugoslaviji u

periodu 1945-1974 Godineraquo [Το ζήτημα της εθνικής ιδιαιτερότητας των

Βοσνιάκων στη Γιουγκοσλαβία κατά την περίοδο 1945-1974] laquoSuočavanje sa

prošlošću- put ka budućnosti Istorija Jugoslavije u dvadesetom veku ndash Opatija

Beograd 2009raquo 2-3 βλ και Imamović M Historija Bošnjaka όπ 555 48 Από τους διακεκριμένους υψηλούς καλεσμένους της Γιουγκοσλαβίας

επισκέπτονταν τα τζαμιά στο Σαράγεβο ο Συνταγματάρχης της Λιβύης

Μουαμάρ Καντάφι (Muammar Abu Minyar al-Qaddafi 1942-2001) ο

Αιγύπτιος πρόεδρος Νάσσερ (Gabel Abdel Nasser 1918-1970) και αρχηγοί

κρατών από το Πακιστάν τη Συρία το Ιράκ την Τουρκία το Σουδάν τη

Σαουδική Αραβία τις χώρες της Βόρειας Αφρικής κά Είχε ιδιαίτερη

πολιτική σημασία με διεθνή αντίκτυπο το γεγονός της επίσκεψης ή

προσευχής του προέδρου της Αιγύπτου Nasser στο περιθώριο των

πολιτικών διαβουλεύσεων στο Βελιγράδι και αλλού Στις πολιτικές αυτές

θα πρέπει να ληφθεί υπrsquo όψιν και η γεωστρατηγική σημασία των χωρών

του ΟΠΕΚ που διαχειρίζονταν τα ορυκτά καύσιμα της Εγγύς Ανατολής

Οι μουσουλμάνοι αξιωματούχοι της Γιουγκοσλαβίας φρόντιζαν να

αξιοποιούν τη θρησκευτική τους ιδιότητα και να δηλώνουν την αποδοχή

της θρησκευτικότητάς τους από το τιτοϊκό καθεστώς Οι δηλώσεις αυτές

στο πολιτικό περιβάλλον του laquoΚινήματος των Αδεσμεύτωνraquo που ήταν



Επίσης ήταν ήδη φανερή η οικονομική αναδιάταξη της

Γιουγκοσλαβίας στις ραγδαίες εξελίξεις των δεκαετιών του rsquo50

του rsquo60 και του rsquo70 με την έντονη εκβιομηχάνιση της χώρας κατά

την οποία οι κάτοικοι της Βοσνίας απολάμβαναν προνόμια και

ανάπτυξη που μετέβαλαν ριζικά την εικόνα της στο εσωτερικό

πολιτικό σκηνικό και αναδιαμόρφωναν την κοινωνική

διαστρωμάτωσή της Το βιοτικό επίπεδο με θετικό πρόσημο σε

συνδυασμό με τη συστηματικά εξωραϊσμένη πολιτικά εικόνα

του ηγέτη Τίτο στο εσωτερικό της χώρας του προσέδιδαν συχνά

την εικόνα του laquoεθνοσωτήραraquo αλλά και του laquoεθνογεννήτοραraquo

στην περίπτωση των Βοσνιομουσουλμάνων49

Εξ όλων αυτών ο όρος Musliman ορθά κατά τη γνώμη μας

παρατηρεί ο καθηγητής Darko Tanasković λειτούργησε στη

βοσνιακή κοινωνία ως κληρονομιά (tekovina) που δόθηκε από

την πολιτική δομή της Γιουγκοσλαβίας50 Διαφαίνεται λοιπόν ότι

θετικά διακείμενο απέναντί τους καθώς το μπλοκ των μουσουλμανικών

χωρών ήταν ισχυρό στους κόλπους του πιστώνονταν αναμφίβολα στο

στρατάρχη Τίτο 49 Ορισμένοι μελετητές ωστόσο παρόλη την φαινομενικά προοδευτική

εικόνα της Βοσνίας επισημαίνουν τον οπισθοδρομικό της κοινωνικό βίο

και τη σύγκρουση με τα στερεότυπα του θρησκευτικού μοντέλου Γράφει ο

Stevan Pavlović laquoενώ στη Σλοβενία κυριαρχεί μία ανοιχτή-δημοκρατική

αντίληψη στη Βοσνία Ερζεγοβίνη ο κομματικός μηχανισμός καλλιεργεί ένα

πνεύμα νεοσταλινισμού στην κεντρική διοίκηση της Δημοκρατίαςhellipraquo

Pavlovitch S The Improbable Survivor Yugoslavia and its Problems 1918-1988 C

Hurst and Co London 1988 154 50 laquoμία από αυτές τις κληρονομιές (του γιουγκοσλαβικού πολιτικού

συστήματος) υπήρξε η συνταγματική επισημοποίηση ανάμεσα στους

Μουσουλμάνους και στους μουσουλμάνους στα όρια της Γιουγκοσλαβίας hellip

του εθνικού ονόματος Μουσουλμάνοςraquo Tanasković D laquoSrbi turskoga zakona

ili Turci srpskoga jezikaraquo [Σέρβοι του τουρκικού νόμου ή Τούρκοι με

σερβική γλώσσαraquo] στο Tanasković D Islam i mi όπ 48 Και ο Χavier

Bougarel διατυπώνει την ίδια άποψη όταν παρουσιάζει τον Alija

Izetbegović σε ομιλία του σε μουσουλμανική στρατιωτική Ταξιαρχία στη

Ζένιτσα να λέγει πως η υπεράσπιση της Βοσνίας για τον πιστό πολεμιστή

αποτελεί laquoκληρονομιά- amanetraquo την οποία πρέπει να τηρήσει Βλ Bougarel



το σοσιαλιστικό τιτοϊκό περιβάλλον έδρασε ως ένας από τους

πυλώνες της εθνογένεσης των μουσουλμάνων της Βοσνίας51

Στην μεταγιουγκοσλαβική εποχή και μετά το ξέσπασμα

του εμφυλίου πολέμου στην Γιουγκοσλαβία52 (1990-1995) οι

εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες Το νέο στοιχείο που μετέβαλε τα

δεδομένα των όρων ήταν η παγίωση και καταξίωση του

εθνογεωγραφικού όρου Βοσνιάκος (Bošnjak)53 Το χρονικό

ορόσημο της ονοματικής αυτής μετάλλαξης σημειώνει ο

καθηγητής Robert Donia αποτυπώνεται στο έτος 1993 όταν στις

X laquoBosnian Islam as ldquoEuropean Islamrdquoraquo Islam in Europe (Diversity Identity and

Influence) (επιμ Aziz Al-Azmeh-Central European University Budapest - E

Fokas Hellenic Foundation for European and Foreign Policy) 2008 122

επίσης για την εξοικείωση του όρου musliman στο εσωτερικό της Κεντρικής

Επιτροπής της Ένωσης Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας βλ Lučić I

laquoStavovi Centralnog Komiteta Saveza Komunista Jugoslavije o nacionalnom

identitetu Bosanskih MuslimanaBošnjakaraquo [Οι θέσεις της Κεντρικής

Επιτροπής της Ένωσης Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας για την εθνική

ταυτότητα των Βοσνίων ΜουσουλμάνωνΒοσνιάκων] Rasprave o

nacionalnom identitetu Bošnjaka (Zbornik Radova) Institut za istoriju u

Sarajevu Sarajevo 2009 97-114 51 Είναι γεγονός πως στη μουσουλμανική βιβλιογραφία με δισταγμό

διατυπώνονται αντιρρήσεις που σχετίζονται με την κομμουνιστική

κληρονομιά της ονοματοδοσίας ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της κρίσης του

1990 Ο Filandra ως παράγοντας της μουσουλμανικής ακαδημαϊκής

κοινότητας αποτολμά να καταγράψει και να αντιταχθεί στο ιδεολογικό

αυτό στερεότυπο Βλ Filandra Š Bošnjaci nakon socijalizma όπ 187 κε 52 Για τις διαστάσεις του εμφυλίου πολέμου στην Γιουγκοσλαβία βλ τη

μονογραφία μας Αθανασιάδης Αθ Ο εμφύλιος πόλεμος στη

Γιουγκοσλαβία (1990-1995) Πτυχές της ιστορικής και θρησκευτικής του

διάστασης Θεσσαλονίκη 2008 53 Επιπρόσθετα η προαγωγή του όρου αυτού τοποθετούνταν εγγύτερα

στην ευρωπαϊκή κουλτούρα ως εθνοτοπωνύμιο Θα μπορούσε να

θεωρηθεί η οπισθοχώρηση του όρου musliman ως πρόσκαιρη χειραφέτηση

της διαδικασίας της εθνογένεσης από στοιχεία θρησκευτικά

(αποϊεροποίηση) με παράλληλη ενίσχυση του λαϊκού ή εκκοσμικευμένου

Ισλάμ Ο καθηγητής Filandra στις πολιτικές τους αφηγήσεις είναι σαφής

για την εκκοσμικευμένη διάσταση της ονοματοδοσίας Filandra Š Bošnjaci

nakon socijalizma όπ 196-198



διαβουλεύσεις της laquoΔεύτερης Συνόδου των Μουσουλμάνων της

Βοσνίας (Druga Skupština Bosanskih Muslimana)raquo (Sarajevo 1993)

κατακυρώθηκε επίσημα η επιλογή της πρόκρισης του

ονοματικού όρου Βοσνιάκος (Bošnjaκ)54 Στον όρο πλέον αυτόν

θα συμπεριλαμβανόταν το σύνολο των μουσουλμάνων πολιτών

της πρώην Γιουγκοσλαβίας55 Στη βάση της συλλογικής και

δημοκρατικής αυτής απόφασης επικράτησε αποκρυσταλ-

λωμένο σχετικά καθυστερημένα στην απογραφή του

Οκτωβρίου του 2013 το σύνθημα laquoVjera ISLAM Nacija BOŠNJAK

Jezik BOSANSKI ndash Πίστη το Ισλάμ έθνος το Βοσνιακικό γλώσσα η

Βοσνιακήraquo56 Αξιοσημείωτη είναι και η καταγραφή της

54 Ακολούθησαν οι νομοπαρασκευαστικές διαδικασίες που οδήγησαν στο

τελικό κείμενο του Συντάγματος της Συνομοσπονδίας της BiH το 1993 Θα

συμφωνούσαμε στο σημείο αυτό με την άποψη του ανατολιστή Xavier

Bougarel πως ο μετασχηματισμός του όρου musliman δεν έχει εξαλείψει

ικανοποιητικά τις ασάφειες που το συνοδεύουν και που αφορούν το

σύνολο του πληθυσμού της Βοσνίας Bougarel X laquoOd ldquomuslimanaldquo do

bdquoBošnjakaldquoraquo Rasprave όπ 117 Η εννοιολογική πανσπερμία των όρων

αυτών Bošnjak Bosanac Bosanstvo Bošnjaštvo Bošnjanin καταδεικνύεται

στα σχετικά λήμματα της Wikipedia Encyclopedia από τον λεξικογράφο ndash

λογοτέχνη Alija Isaković στο enwikipediaorgwikiBošnjak_(surname) Και

στην ελληνική κοινή γνώμη η έννοια Βόσνιος όχι λίγες φορές ταυτίστηκε

αποκλειστικά με τους μουσουλμάνους κατοίκους Οι παράγοντες που

διαφοροποίησαν την παραπάνω θέση στον ελληνικό δημόσιο λόγο θα

πρέπει να αναζητηθούν στην επιρροή που άσκησαν νηφάλιες αναλύσεις

ειδικών 55 Βλ Donia R Vještački nalaz όπ 74 Απο τη χρονική εκείνη στιγμή ο

επιθετικός προσδιορισμός laquoσερβικός - srpskiraquo ή laquoκροατικός - hrvatskiraquo

καταργήθηκε ενώ η χρήση του laquoμουσουλμάνοι της Βοσνίας - bosanski

muslimaniraquo υποχώρησε και αντικαταστάθηκε πλέον από το laquoΒοσνιάκοιraquo

χωρίς επιθετικό προσδιορισμό 56 Filipović M laquoDilema Bošnjak ili Bosanacraquo [Δίλημμα Βοσνιάκος ή

Bosanac] Večernje Novosti 3-6-2013 Υπήρξαν έντονες παρασκηνιακές

διαβουλεύσεις υπό το φόβο των laquoυπολοίπων - ostaliraquo εννοώντας όλους

αυτούς εκτός των Σέρβων και Κροατών που δεν θα επιθυμούσαν να

συγχωνευθούν στη χοάνη των Βοσνιάκων Πράγματι εμφανίστηκαν οι

μουσουλμάνοι του Μαυροβουνίου οι οποίοι όριζαν το εθνοτικό πολύπτυχο



κροάτισσας εθνολόγου Čičak ndash Chand Ružica η οποία

αποφαίνεται ότι επειδή ο όρος μουσουλμάνος (musliman) λόγω

της διττής και διφορούμενης έννοιάς του προξενούσε συγχύσεις

αλλά και εξαιτίας των αιματηρών γεγονότων του 1992-1993 που

ακολούθησαν θα έπρεπε να εισαχθεί ένας νέος laquoαδιάτρητος

όροςraquo Τις προϋποθέσεις αυτές εκπλήρωνε ο όρος Βοσνιάκος57

Στο μεταξύ ο όρος Βόσνιος (Bosanac) στο πλαίσιο των

εθνοτικών ζυμώσεων εντός της μουσουλμανικής κοινότητας και

με αφορμή τις εξελίξεις στα πεδία των μαχών (1992) άρχισε να

περιορίζεται βαθμιαία και τελικά να αντικαθίσταται από τον

όρο Βοσνιάκος (Bošnjak) στην πλειονότητα των μουσουλμάνων

κατοίκων της Βοσνίας Υπήρξαν βέβαια και μετριοπαθείς φωνές

ως εξής ΕθνικότηταΜουσουλμανική ΘρησκείαΙσλαμική Μητρική

γλώσσαΜαυροβουνιώτικη ΥπηκοότηταΜαυροβουνιώτικη Βλ Kurpejović

Av laquoMuslimani Crne Gore ndash Od Islamske deklaracije do bošnjačke

asimilacijeraquo [Οι μουσουλμάνοι του Μαυροβουνίου ndash Από την Ισλαμική

Διακήρυξη έως την εποχή της βοσνιακικής αφομοίωσης] OSVIT glas

Muslimana Crne Gore Matica Muslimanska Crne Gore έτ IV αρ 5

Montenegro-Podgorica 2013 38 Αντίστοιχα το σύνθημα για τους Κροάτες

απαντούσε στο εθνοτικό τρίπτυχο ΕθνικότηταΚροατική

ΘρησκείαΡωμαιοκαθολική Μητρική γλώσσαΚροατική Bλ Čović D

laquoHrvatice i Hrvati popišimo seraquo [Κροάτισσες και Κροάτες από-

γραφόμαστε] στον ιστότοπο wwwpopis2013net 14-11-2013 Πρβλ και το

άρθρο του Abazović D Bosnian Muslims and country in transition Islam at

the Balkans in the Past Today and in the Future (ed Dragoljub Dordević Dragan

Todorović Ljubiša Mitrović) Niš 2007 41-55 57 Čičak ndash Chand R laquoIslam i muslimani u Hrvatskoj skica stvaranja

muslimanskogbošnjačkog sociokulturnog prostoraraquo Migracijske i etničke teme

v15-4 1999 458 Βλ επίσης Tanasković D laquoPolitički preporod Bošnjaštvaraquo

όπ 160-161 Υπό το κράτος των πολιτικών εξελίξεων έπρεπε να δοθεί μία

εθνική λύση διότι υπήρχε και ο ενδεχόμενος φόβος laquoτο έθνοςraquo να χαθεί

μέσα στον ορυμαγδό των εξελίξεων laquohellipthe endangered ldquoBosnian Islamrdquo

without defining ithellipraquo Alibašić A laquoThe Bosnian profile of Bosnian Islam and

what West Europopean Muslims Could Benefit from itraquo Bosnischer Islam fuumlr

Europe Akademie der Diӧzese Rottenburg Stuttgart 11-2007 3 στο

httpdpwmpadsakademie-rsdeinterreligioeser-dialog07116_albasicbo

snianislampdf στις 24032012



κυρίως από φιλελεύθερους μουσουλμάνους πολίτες ακόμα και

από τον επίσημο πολιτικό χώρο που εξέφραζαν τις επιφυλάξεις

τους ως προς τη χρήση του όρου Βοσνιάκος Χαρακτηριστικό

παράδειγμα συνιστά η αντίδραση του αντιπροέδρου της πρώτης

Κυβέρνησης της Βοσνίας του Muhamed Čengić ο οποίος επέμενε

στην απόρριψη του όρου Βοσνιάκος ως στοιχείου αποσχιστικού

στις διακοινοτικές διαβουλεύσεις και υιοθετούσε τον όρο Bosanac

(Βόσνιος)58

Η εξεύρεση λύσης στο εθνοτικό της Βοσνίας είχε ως

απότοκο την δημιουργία εθνοθρησκευτικών τάσεων εντός της

μουσουλμανικής κοινότητας τα οποία μετεξελίσσονταν

σταδιακά σε ένα ιδιότυπο laquoβοσνιακό Ισλάμ (bošnjački islam)raquo Στο

πλαίσιο των θεσμικών λειτουργιών έκφρασης του laquoδημοκρα-

τικού Ισλάμ - demokratski Islamraquo γεννάται στα δυτικά Βαλκάνια

σε μία χώρα με έντονο το μουσουλμανικό στοιχείο ένα Ισλάμ με

συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ιδιώματα Πρόκειται για το

σχήμα που συνυφαίνει τη σλαβική καταγωγή τη βογομιλικής

προέλευσης θρησκευτικότητα και το παγκόσμιο ισλαμικό

πνεύμα (κορανικό πνεύμα) που laquoενσαρκώνονταιraquo στη ριζωμένη

στα παραδοσιακά ιδεώδη βοσνιακή ψυχή59 Η σωτηρία της ψυχής

του μουσουλμάνου πιστού στη Βοσνία ο εθνικός του

58 laquoΘα επέμενα στην ονομασία Bosanac (Βόσνιος) διότι κατά τη δική μου

άποψη οι συμπολίτες μας μπορούν να να είναι μόνο Bosanci (Βόσνιοι) και όχι

Βοσνιάκοι που είναι μια τουρικική ονομασία όπως ούτε Σέρβοι αλλά ούτε

και Κροάτεςraquo Čengić M laquoVrijeme za pravu opozicijuraquo [Καιρός για μια

δίκαιη αντιπολίτευση] Oslobođenje 28-08-2007 10 59 Τούτο ήταν ιδιαίτερα έκδηλο στους κηρυκτικούς λόγους του

θρησκευτικού ιερατείου Ως προς την καταγωγή του πληθυσμού αυτού

κεντρικός μουφτής στο Σαντζάκιο και πρόεδρος της Mešihat Muamer ef

Zukorlić διατείνεται πως η καταγωγή των Βοσνιομουσουλμάνων δεν είναι

ούτε τουρκική ούτε σλαβική είναι ιλλυρική Zukorlić ef Muamer laquoOdakle

potičemo mi Bošnjaciraquo [Από πού καταγόμαστε εμείς οι Βοσνιάκοι]

httpwwwyoutubecom 1322014



αυτοπροσδιορισμός αλλά και η πνευματική του ολοκλήρωση

σύμφωνα με τις αρχές της τάσης αυτής δεν μπορεί παρά να

αναζητηθούν στα ιδανικά της ισλαμικής πίστης και του

Κορανίου60

About the author

Athanasios Athanasiadis studied at the School of Theology at the

Aristotle University of Thessaloniki and at the Faculty of Theology

at the University of Belgrade He graduated from the School of

Theology of the Aristotle University of Thessaloniki with a PhD on

Slavic Ecclesiastical History His post-PhD was on the Faculty of

Theology (Modern History) at the University of Belgrade His

primary field of scholarly interest is the Slavic peoples of the

modern ethno-religious history and especially those of the former

Federal Republic of Yugoslavia Papers and articles in peer-

reviewed journals on the Transgender and Transnational Relations

of the Balkan Peoples

Currently he is teaching at the School of Theology of the Aristotle

University of Thessaloniki and also at the Undergraduate

Programme of Islamic Studies

60 Κατά τη γνώμη μας οι παραπάνω απόψεις απηχούνται εναργώς στο

κείμενο της Ισλαμικής Διακήρυξης του ηγέτη των μουσουλμάνων Alija

Izetbegović Βλ επίσης Karčić F laquoΙslamska Zajednica i reforma

jugoslovenskog političkog sistemaraquo [Η Ισλαμική Διακήρυξη και η

μεταρρύθμιση του γιουγκοσλαβικού πολιτικού συστήματος] Glasnik

Rijaseta IZ τ l 52 αρ 1 (January-February 1990) 7-13 και Alibašić A laquoThe

profile of Bosnian Islamraquo όπ 5




Dr Tatiana Borisova

Associate Professor

National and Kapodistrian University of Athens

The Great and Holy Friday Antiphons

in the Early Ecclesiastical Slavonic Tradition

Comparative Analysιs of the Troparia Composition

The present research attempts to analyze the early (up until

the end of the 13th century) Ecclesiastical Slavonic translations and

versions of the Great and Holy Friday Antiphons focusing on the

composition of the troparia in comparison with the Byzantine

tradition Fifteen Antiphons for different tones chanted during the

Great and Holy Friday Matins along with the reading of the first

six of the Twelve Gospels of the Lordrsquos Passion are numbered

among the earliest Orthodox hymns and are regarded as some of

the most important masterpieces of Byzantine hymnography1 In

the Modern Greek and Slavonic liturgical tradition this cycle

consists of 40 troparia and 15 Theotokia which are divided into 15

parts each containing from two to six troparia for the same tone

chanted alternately by two choirs and ending with one

Theotokion This anonymous cycle of troparia seems to be of

Syrian-Palestinian origin2 and to have first appeared in the

1 For the description of the Greek origin of the Antiphons see for example А

Дмитриевский Богослужение Страстной и Пасхальной седмиц во

святом Иерусалиме IX-X вв Казань 1894 124 - 139 S Janeras Le Vendredi

Saint dans la tradition liturgique byzantine Rome 1988 F Javier Πάθος και

Ανάστασις Ιστορική εξέλιξη της Βυζαντινής υμνογραφίας της Μεγάλης

Βδομάδας και της Εβδομάδας της Διακαινησίμου Διδακτορική διατριβή

Θεσσαλονίκη 2007 208-224 2 F Javier Πάθος και Ανάστασις 211



Jerusalem Typikon of the Church of Resurrection3 Various studies

and publications on the early Byzantine tradition showcase a great

variety in the troparia composition of the manuscripts4 Therefore

the question regarding the initial composition of the text in

Byzantine literature remains open and could not be possibly

answered without taking into account the evidence of the early

Slavonic translation which corresponds to the Greek versions of

the 9th ndash 14th century There have been some attempts to use

Slavonic manuscripts for the reconstruction of the initial Greek

text5 however they did not take into consideration all the early

Slavonic versions of the text being restricted to only one version

the Ecclesiastical Slavonic text of the Antiphons published by R

Jacobson from the East Slavonic Sticherarium (12th cent)6 Recent

textology research however has proven that this particular

version is not the original one7 In addition the lack of knowledge

of the researchers on the Ecclesiastical Slavonic language hindered

the identification of many Slavonic troparia Contrary to previous

studies we have tried to embrace every major early Ecclesiastical

3 А Дмитриевский Богослужение Страстной 124 ndash 139 4 See for example Α Παπαδοπούλου-Κεραμέως Ανάλεκτα Ιεροσολυ-

μιτικής σταχυολογίας Τ Βrsquo Εν Πετρουπόλει 1897 116 - 133 Τριώδιον

Κατανυκτικόν Εν Βενετία 1876 373 ndash 374S Janeras Le Vendredi Saint 130

ndash 133 F Javier Πάθος και Ανάστασις 208 ndash 224 5 S Janeras Le Vendredi Saint 130 ndash 133 F Javier Πάθος και Ανάστασις

208 ndash 224 6 R Jakobson Fragmenta Chiliandarica Paleoslavica A Sticherarium Ser

Monumenta Musicae Byzantinae Vol V Copenhagen 1957 15 ndash 18 27 v ndash 48

r 7 See for example M Momina Triodion und Pentekostarion nach slavischen

Handschriften des 11 ndash 14 Jahrhunderts Vol 1 Ser Patristica Slavica

Muumlnchen 2004 131 ndash 133 Т Борисова Текстология церковнославянских

переводов византийских гимнографических текстов по спискам Триоди

постной XII ndash XV веков Новосибирск 2016 199 ndash 208

Tatiana Borisova


Slavonic text that has been saved as well as the main Byzantine

versions as they appear in publications and research8

More specifically the present study analyzed 14 South

Slavonic and East Slavonic manuscripts dating from the 11th up to

the 14th century a full list of which is presented below

Α South Slavonic origin

1 Triodion and Pentecostarion (Shafarikovski)

12th ndash13th cent Russian National Library (Saint-Petersburg)

code FпI74 (hereinafter referred to as Shafar)9

2 Triodion and Pentecostarion first half of the

13th cent Russian National Library (Saint-Petersburg)

code FпI 68 (hereinafter referred to as FпI 68)

3 Triodion and Pentecostarion (Zagrebski) 13th

cent Zagreb Archive Skopje code IV d 107 (hereinafter

referred to as Zagreb) 10

4 Triodion and Pentecostarion (Orbelski) 13th

cent Russian National Library (Saint-Petersburg) code

FпI102 (hereinafter referred to as Orbel)11

5 Triodion and Pentecostarion end of the 13th

cent Russian National Library (Saint-Petersburg) code F

п I 92 (the folia which probably contained the part of the

text starting from the second troparion of Antiphon 2 up to

8 Α Παπαδοπούλου-Κεραμέως Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικής σταχυολο-

γίας 116 ndash 133 Τριώδιον Κατανυκτικόν Εν Βενετία 1876 373 ndash 374S

Janeras Le Vendredi Saint 130 ndash 133 F Javier Πάθος και Ανάστασις 208 ndash

224 9 The author would like to thank Prof Emilia Crvenkovska for the script of

this manuscript For the manuscript description see Л Макариjоска Э

Црвенковска Шафариков Триод Лингвистичка анализа Скопjе 2012 10 Э Црвенковска Загрепски Триод Сер Стари текстови Т VII

Скопjе1999 402 ndash 425 11 Э Црвенковска Л Макариjоска Орбелски Триод Сер Стари

текстови Т X Скопjе 2010 306 ndash 310



the penultimate troparion of Antiphone 11 have been lost)

(hereinafter referred to as FпI92)


cent State Historical Museum (GIM) (Moscow) Khludov

collection code 133 (hereinafter referred to as Khlud 133)

7 Triodion and Pentecostarion 1328 National

Library of Serbia (Belgrade) code 645 (hereinafter referred

to as NLS 645)

8 Pentecostarion 1359 manuscript collection

of Saint Catherinersquos Monastery (Sinai) code Slavonic 24

(hereinafter referred to as Slav 24)

9 Pentecostarion 1392 State Historical

Museum (GIM) (Moscow) Khludov collection code 134

(hereinafter referred to as Khlud 134)

B East-Slavonic origin

1 Triodion and Pentecostarion (Triodion of

Moses Kianin) 12th ndash 13th cent Russian State Archive of

Ancient Acts (Moscow) collection 381 137 (hereinafter

referred to as Kian)

2 Pentecostarion notched end of 12th cent

State Historical Museum (GIM) (Moscow) Voskresenski

collection code 27

3 Pentecost Sticherarium 12th cent Chilandari

Monastery manuscript collection code 307 according to

the phototype edition by R Jacobson12 the missing folio

between folia 41 and 42 containing the text of the

Antiphons was discovered separately in the Library of the

Russian Academy of Sciences (Saint-Petersburg)

Dimitrievski collection code 44

12 R Jakobson Fragmenta Chiliandarica 15 ndash 18 27 v ndash 48 r

Tatiana Borisova


4 Lent and Pentecost Sticherarium notched

13th cent State Historical Museum (GIM) (Moscow)

Uspenski collection code 8


12th ndash 13th cent Russian State Archive of Ancient Acts

(Moscow) collection 381 147

The comparison of the abovementioned manuscripts shows

that some have the same ndash or almost the same with some small

differences due to the mistakes of the scribes ndash troparia

composition Some of them can be grouped and examined

together as part of one literary tradition as shown below

bull All the Eastern Slavonic manuscripts ndash with

the exception of the Kian ndash which form the so-called

ldquoRussian traditionrdquo (or Gimovski type according to

M Momina13) (hereinafter referred to as RT)

bull Two Serbian manuscripts NLS 645 and

FпI92 based on the saved text of the latter which

form the Evergetis tradition (probably connected to

the introduction of the Typicon of Evergetis by St

Savva14 in Serbia during the 12th - 13th century)

(hereinafter referred to as ET)

bull Two manuscripts from the 14th century Slav

24 and Khlud 134 which represent the text reduction

that occurred as a result of the systematic book

correction carried out at Mount Athos near the end of

13 М Momina Triodion und Pentekostarion 132 - 133 14 See Т Суботин-Голубовиħ laquoО рукописима коjи садрже службе

светоми Савиraquo Зборник радова са меħународног научног скупа laquoСвети

Сава у српскоj историjи и традициjиraquo Београд 1998 337 ndash 345 М

Momina Triodion und Pentekostarion 132 ndash 133



the 13th century15 Said Athonite tradition will

hereinafter be referred to as AT

All other manuscripts display a unique composition of

troparia which could be owed either to the Slavonic text

correction according to the Greek manuscript which represents a

different tradition or to the compilation of various Slavonic

traditions16 On the present stage of this study the chronological

order of these versions could not be determined with certainty

The tables below provide comparative information in regard to the

troparia composition of all the aforementioned manuscripts

(traditions) separately for each Antiphon The corresponding

Greek troparia mentioned are only from the printed Greek

Triodion used for the liturgical service today (hereinafter referred

to as PGT)

Table 1 Troparia composition in the Slavonic manuscripts for

Antiphon 1 Troparion

(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68

Kian Zagreb Shafar RT ET Orbel Khlud

133

AT

кнези

людьсци

Ἄρχοντες

λαῶν

+ + + + + + + + +

слово

безаконно

Λόγον

παράνομον

+ + + + + +

чвьствия

наша

Τὰς

αἰσθήσεις

ἡμῶν

+ + + + + + + + +

сына яко

агньца

(Sth)

--- + + +

15 Г Попов laquoСреднебългарският светогорски превод на Триода от

първата половина на 14 векraquo Преводите през 14 столетие на

БалканитеДоклади от международната конференция София 26 ndash 28

июни 2003 г София 2004 173 ndash 184 16 See Т Борисова Текстология церковнославянских переводов

византийских гимнографических текстов по спискам Триоди постной

XII ndash XV веков Новосибирск 2016 202 ndash 206

Tatiana Borisova


дэвою

родила еси

(Th)

Παρθένος

ἔτεκες

+ + + + + + + + +

One can easily note that there are three manuscript groups

formed according to the troparia composition namely

bull Kian and Shafar which follow the contemporary

Greek liturgical tradition (PGT)

bull FnI 68 Zagreb and Khlud 133 which miss the

second troparion (Λόγον παράνομον)

bull Lastly the manuscripts of RT and ET as well as

Orbel These include two troparia devoted to the Mother of God

instead of one at the end of the Antiphon as is observed in most

manuscripts and the PGT While the final part of the Antiphon is

occupied by the common Theotokion (hereinafter referred to as

Th) in the penultimate part one can find the so-called

Stavrotheotokion (hereinafter referred to as Sth) To the best of our

knowledge the text that starts as follows сына яко агньца (with

the variant нŤня яко агньца in NLS 645 due to a mistake of the

scribe) could not be identified based on the known troparia of the

Greek tradition



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

тече

глаголе

июда

Ἔδραμε

λέγων

+ + + + + + + + +

милостию

богови

Ἐν ἐλέει

τὸν Θεὸν

+ + + + + + + + +

яко

щедрити

адама (Sth)

--- + + +



его же

роди дэво (Th)

Ὃν ἔτεκες

Παρθένε

+ + + + + + + + +

In this particular Antiphon the two first groups of

manuscripts seen above coincide while the third differs due to the

Sth яко щедрити адама which does not correspond to any known

Greek tradition


Antiphon 3

Troparion (incipit) Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

лазарева ти

ради

вьстания

Διὰ Λαζάρου

τὴν ἔγερσιν

+ + + + + + + + +

июдэиско

шетание

--- + + + +

на вечери ти Ἐν τῷ

δείπνῳ σου

+ + + + + + + +

иwан

вьпрошьш

Ἰωάννῃ

ἐρωτήσαντι

+ + + + + + + + +

на мьвени

ти

Ἐν τῷ

Νιπτῆρί

+ + + + + + + + +

бдите и

млитесshy

Γρηγορεῖτε

καὶ

προσεύχεσθε

+ + + + + + + + +

на

трехъдесетэхь

сребрьницэхь

Εἰς

τριάκοντα

ἀργύρια

+ + + + + + + + +

ридающи

христе

рожьдшия

(Sth)

---- + + + + +

спаси sect бэдь

(Th)

Διάσωσον

ἀπὸ

κινδύνων

+ + + + + + + + +

Tatiana Borisova


In this Antiphon one can see two Slavonic troparia that do

not correspond to the respective Greek ones the Sth ридающи христе рожьдшия (RT ET Zagreb Khlud 133 and Orbel) and the

troparion июдэиско шетание found in the manuscripts FnI68

Kian Shafar and Khlud 133 The latter may appear similar but

does not completely correspond to the troparion Τὸ ἄθροισμα τῶν

Ἰουδαίων from Antiphon 13 The absence of the troparion Ἐν τῷ

δείπνῳ σου in Khlud 133 is in accordance with the Greek tradition

as in the manuscript Vindob Theol Gr 18117



(incipit)

Corresponding Greek

text

FnI

68


133

AT

днесь июда

wставлэеть

Σήμερον ὁ

Ἰούδας

καταλιμπάνει

+ + + + + + + + +

днесь волеcopy

на страсть

приходить

--- +

днесь июда

sectлчаетьсshy

Σήμερον ὁ

Ἰούδας

παραποιεῖται

+ + + + + + + +

страшна и

дивна и

велиа

--- +

братолюбие

стежимь

Τὴν

φιλαδελφίαν

κτησώμεθα

+ + + + + + + + +

христе

бииство

неправедьноp

(Sth)

--- + + + +

радисе

wтъ насъ

(Th)

--- + + + + + + + + +

17 F Javier Πάθος και Ανάστασις 218



прэславнаа о

тебэ

вьзглашshy сshy

въсcopyд

Δεδοξασμένα

περὶ σοῦ

ἐλαλήθη

πανταχοῦ

+

Among the eight troparia found in the Slavonic tradition

for this Antiphon only four correspond to the PGT The other four

troparia include the Sth христе бииство неправедьноp found in RT

ET Zagreb and Orbel They also contain a Th where in place of the

Greek Δεδοξασμένα περὶ σοῦ ἐλαλήθη πανταχοῦ in all the

Slavonic manuscripts ndash with the exception of AT ndash a different one

is used starting with the words радисе wтъ насъ свshyтая богородице дэво which could correspond to the Apostichon from the

Saturday Vespers Service Χαίροις παρ ἡμῶν ἁγία Θεοτόκε

Παρθένε The other two troparia were found only in Shafar The

first could not be identified while the second (страшна и дивна и велиа таина) corresponds to another Apostichon from the Monday

Vespers Service Φοβερόν καί παράδοξον καί μέγα τό μυστήριον

It should also be stressed that the second troparion of the PGT

(Σήμερον ὁ Ἰούδας παραποιεῖται) is missing from the AT



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

ченикь

чителю

Ὁ μαθητὴς

τοῦ

Διδασκάλου

+ + + + + + + + +

днесь

глаголаше

Σήμερον

ἔλεγεν

+ + + + + + + + +

дньсь

зрещи

(Sth)

--- + + + +

неизреченн

о

зачьньши

Ἡ ἀῤῥήτως

ἐπrsquo ἐσχάτων

συλλαβοῦσ

α

+ + + + + + + + +

Tatiana Borisova


(Th)

The troparia composition of this small Antiphon in

Slavonic manuscripts generally follows the Greek tradition The

only difference seems to be the presence of an unidentified Sth

дньсь зрещи in the same group of Slavonic manuscripts (RT ET

Zagreb and Orbel)


Antiphon 6 Troparion (incipit) Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

днесь бдить

июда

Σήμερον

γρηγορεῖ

ὁ Ἰούδας

+ + + + + + + + +

днесь спасъ и

господь

--- +

днесь на

крестэ

Σήμερον

τῷ

σταυρῷ

+ + + + + + + + +

господи на

страсть

мк

Κύριε ἐπὶ

τὸ πάθος

+ + + + + + + + +

глаголаше

спасъ своимъ

ченикомь

--- +

господи всэ

дщи

рождьшия

(Sth)

--- + + + +

мири

молитвами

(Th)

--- + + + + + + +

ради сshy

(прстая) бце

яже

невьмэстимаго

(Th)

Χαῖρε

Θεοτόκε ἡ

τὸν

ἀχώρητον

+ +



Apart from the unidentified in the Greek tradition Sth

which is present in the following group of Slavonic manuscripts

RT ET Zagreb and Orbel this Antiphon is observed to contain

two different Th one used in the PGT (Χαῖρε Θεοτόκε ἡ τὸν

ἀχώρητον) found only in the Orbel and AT as well as a different

one мири молитвами which could correspond to the Greek

Apostichon from the Tuesday Vespers Service Εἰρήνευσον

πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου The use of the aforementioned Th in

this Antiphon is also observed in Greek tradition (Vindob Theol

gr 136 (215 r))18



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

имшимъ тебе

безаконикомъ

Τοῖς

συλλαβοῦσί

σε

παρανόμοις

+ + + + + + + + +

страха ради

июдеиска

--- +

третицею

sectверги петръ

Τρίτον

ἀρνησάμενος

ὁ Πέτρος

+ + + + + + + + +

июда

прэдать

владык

--- + + +

естьство

ставы

(Sth)

--- + + +

распинаема

зрещи (Sth)

--- +

кровь

покровъ твои

богородице

--- + + + + + + + +


Tatiana Borisova


(Th) яко дверь

спсительнcopycopy

и раи красенъ

(Th)

Ὡς πύλην

σωτήριον καὶ

Παράδεισον

τερπνόν

+

Only the first two troparia from this Antiphon could be

found in the PGT Three Slavonic manuscripts also contain the

troparion июда прэдать владык which could correspond to the

Greek Ἰούδας παραδίδει τὸν δεσπότην published in accordance

with the Jerusalem Typikon of the Church of the Resurrection by

A Papadopoulou-Kerameus19 As far as the Sth and Th are

concerned two different Sth are found in this particular Antiphon

namely естьство ставы in RT ET and Zagreb which could

correspond to the Greek Φύσεως τοὺς ὄρους from the manuscript

Vatopediou 1488 (101r)20 as well as распинаема зрещи in the Orbel

corresponding to the Greek Σταυρούμενον βλέπουσα21 (also see

Table 8) On the contrary all Slavonic manuscripts ndash with the

exception of AT ndash have the same Th which is not included in this

specific Antiphon of the PGT but corresponds to the Greek

Apostichon from the Tuesday Vespers Service Ἡ σκέπη σου

Θεοτοκε Παρθένε (also see Table 14)


Antiphon 8


γίας 124 20 F Javier Πάθος και Ανάστασις 220 21 Staurotheotikion from the Vespers service The full Greek text

Σταυρούμενον βλέπουσα καὶ τὴν πλευρὰν ὀρυττόμενον ὑπὸ λόγχης ἡ

Πάναγνος Χριστὸν τὸν φιλάνθρωπον ἔκλαιε βοῶσα Τὶ τοῦτο Υἱέ μου τὶ

σοι ἀχάριστος λαός ἀνταποδίδωσιν ὧν πεποίηκας καλῶν αὐτοῖς καὶ

σπεύδεις με ἀτεκνωθῆναι παμφίλτατε Καταπλήττομαι εὔσπλαγχνε σὴν

ἑκούσιον σταύρωσιν



Troparion

(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

рьцэте

безаконьни

Εἴπατε

παράνομοι

+ + + + + + + + +

да

распьнетьсshy

пропрнетьсshy

Σταυρωθήτω

ἔκραζον

+ + + + + + + + +


зрещи (Sth)

--- + + +

непроходная

двери (Th)

--- + + + + + + + +

яко не

имамъ

дрьзновенiа

(Th)

Ὅτι οὐκ

ἔχομεν

παρρησίαν

+

This is the only Antiphon in which the Orbel does not

include any Sth The same Sth was also used in Antiphon 7 (see

Table 7) As mentioned above the Sth of RT ET and Zagreb

corresponds to the Greek Σταυρούμενον βλέπουσα It should also

be highlighted that all Slavonic manuscripts except for AT use a

different Th compared to the PGT namely непроходная двери

which corresponds to the Greek Ἡ ἀδιόδευτος πύλη22



Greek text FnI 68

Kian Zagreb Shafar RT ET Orbel Khlud 133

AT

поставише

тридесети

сребрникъ

Ἔστησαν

τὰ

τριάκοντα

ἀργύρια

+ + + + + + + + +

вьдаше

дашcopy въ ядь

брашно

Ἔδωκαν

εἰς τὸ

βρῶμά

+ + + + + + + + +

жасашесshy --- + + + +


Tatiana Borisova


видещи (Sth)

тshy првочистая

свshyтопръвочисто

похвало (Th)

--- + + + + + + +

iже sect shyзыкъ

сcopyщеи славно

поем тshy бце

чстаа (Th)

Οἱ ἐξ

ἐθνῶν

ὑμνοῦμέν

σε

Θεοτόκε

ἁγνή

+ +

This Antiphon is observed to include an unidentified in

Greek tradition Sth жасашесshy видещи in the same group of

manuscripts (RT ET Zagreb Orbel) The Th from the PGT is used

only in the Orbel and AT while the rest of the Slavonic

manuscripts use another Th тshy првочистая свshyтопръвочисто похвало which corresponds to the Greek Apostichon for the Monday

Vespers Service Ἁγιόπρωτε σεμνή


Antiphon 10 Troparion (incipit)

Corresponding Greek text

FnI 68


AT

одэеисshy

свэтомъ

Ὁ

ἀναβαλλόμενος

φῶς

+ + + + + + + + +

ченикъ

sectвержесshy

Ὁ μαθητὴς

ἠρνήσατο

+ + + + + + + + +

иереи

книгочию

распеше

свshyщенни

даришcopy

тshy

--- + + +



бес

страсти

рождьшия

тshy (Sth)

--- + + + +

его же

роди дэво

(Th)

--- + +

радость

ангеломъ

приемшия

(Th)

--- + + + +

копиемъ

боде сshy

(Th)

--- + +

мири

миръ (Th)

Εἰρήνευσον τὸν

Κόσμον

+

Aside from the Sth found in the same Slavonic

manuscripts this particular Antiphon contains another

unidentified troparion found in various Slavonic translations

namely иереи книгочию распеше свshyщенни даришcopy тshy which is

also present in the Serbian manuscripts ET and FnI68 as well as

in the Shafar The Slavonic manuscripts showcase a great variety of

Th even though only one of them ndash the one from the ATndash is used

for this Antiphon in the PGT As far as the other manuscripts

(FnI68 and Kian) are concerned there is a repetition of the Th of

Antiphon 2 Ὃν ἔτεκες Παρθένε which in some Greek

manuscripts (Great Lavra collection G 68 (49v) Vindob Theol Gr

136 (213v))23 is used in Antiphon 11 Most manuscripts use the

troparion радость ангеломъ приемшия which corresponds to the

Greek Ἡ τὸ χαῖρε διrsquo ἀγγέλου δεξαμένη as a Th in this Antiphon

The Greek text of the certain Th is also found in the same


Tatiana Borisova


Antiphon in the Jerusalem Typikon of the Church of

the Resurrection published by A Papadopoulou-Kerameus24



Greek text

FnI

68


133

AT

за благая

въмэсто

благыхъ яже

сътвори

Ἀντὶ

ἀγαθῶν ὧν

ἐποίησας

+ + + + + + + + +

о прэдань

невольнь

Ἐπὶ τῇ

προδοσίᾳ

οὐκ

ἠρκέσθησαν

+ + + + + + + + +

ни земля

егда тресесе

Οὔτε γῆ ὡς

ἐσείσθη

+ + + + + + + + +

живота

подателю

(Sth)

--- + + + +

его же роди

дэвою

единочshyдна и

единосщна

(Th)

---

+

+

единочедыи

единосщьне

единочcopyдно

нераздэление

(Th)

--- + + + + +

(господа) бога

ис тебе

въплъщъшасshy

размэхомъ

(Th)

--- + + +


γίας 127



With the exception of the unidentified Sth this particular

Antiphon has three variants of Th found in different Slavonic

manuscripts not one of which corresponded to the PGT Only the

last one found in Kian AT and Orbel could be identified as

corresponding to the Greek Θεὸν ἐκ σου σαρκωθέντα from

Antiphon 15 of the manuscript Vat gr 771 (177v)25 It should also

be stressed that in this particular Antiphon various Greek

manuscripts (Great Lavra G 67 (49v) and Vindob Theol Gr 136

(213v)) are observed to include the Th of the second Antiphon Ὃν

ἔτεκες Παρθένε26 which is similar but not completely identical to

the Slavonic его же роди дэвою единочshyдна и единосщна (ET Orbel)

Moreover it is noted that the Orbel in this Antiphon has three

troparia devoted to the Mother of God ndash one Sth and two Th


Antiphon 12 Troparion (incipit) Corresponding Greek

text FnI 68


AT

сице глеть

господь

Τάδε λέγει

Κύριος

+ + + + + + + + +

дресь црковьная

завэса wпона

Σήμερον τοῦ

Ναοῦ τὸ

καταπέτασμα

+ + + + + + + +

законоположьници

законници

излиеви

Οἱ νομοθέται

τοῦ Ἰσραήλ

+ + + + + + + + +

безаконющимь

едина (Sth)

--- + + + + +

цэсарь нбсны

(Th)

--- + + +

ти еси

(богородице)

wржие наше

(Th)

--- + + +

25 F Javier Πάθος και Ανάστασις 220 26 F Javier Πάθος και Ανάστασις 219

Tatiana Borisova


радисshy двьри

црshy славыи (Th) Χαῖρε ἡ πύλη

τοῦ βασιλέως

τῆς δόξης

+ +

дво родила еси

неисксwбрачнаа

(Th)

--- +

In this Antiphon the Sth is found in one more manuscript

namely the Kian when compared to the previous ones This is the

only time the Sth is observed in this manuscript As for the Th one

can again notice the great variety in which they appear in the

Slavonic traditions with only two manuscripts (Kian and Orbel)

corresponding to the PGT Most manuscripts use the troparion ти еси (богородице) wржие наше (corresponds to the Greek Σὺ εἶ

Θεοτόκε τὰ ὅπλα ἡμῶν) 27 as a Th while FnI68 Shafar and

Khlud 133 use the Th цэсарь нбсны which probably corresponds to

Ὁ βασιλεύς seen in Antiphon 14 in a Greek manuscript from the

Great Lavra collection G 72 (25v)28



Greek text FnI 68


AT

сборище июдеиско Τὸ

ἄθροισμα

τῶν

Ἰουδαίων

+ + + + + + + + +

его же всачьская

(боcopyтсshy)трепещть

трshyсcopyтсshy

Ὃν

πάντα

φρίσσει

καὶ

τρέμει

+ + + + + + + + +

27 The full Greek text reads as follows Σὺ εἶ Θεοτόκε τὰ ὅπλα ἡμῶν καὶ

τεῖχος σὺ εἶ ἡ ἀντίληψις τῶν εἰς σὲ προστρεχόντων σὲ καὶ νῦν εἰς

πρεσβείαν κινοῦμεν ἵνα λυτρωθῶμεν τῶν ἐχθρῶν ἡμῶν 28 F Javier Πάθος και Ανάστασις 220



давы законь

пророки (Sth)

--- + + + +

видещи те висеща

(Sth)

--- + + +

приемьшая радость

англомь радисshy

яже радwсть sect

аггла прiемше (Th)

--- + + + + +

умири всего мира

(Th)

--- +

The defining characteristic of this Antiphon is that some

manuscripts (RT ET Zagreb) have two Sth the unidentified in

Greek tradition давы законь пророки and the Sth of Antiphon 15 the

last Antiphon of the PGT (видещи те висеща - Ὁρῶσά σε

κρεμάμενον) Orbel uses the troparion умири всего мира instead which corresponds to the Th of Antiphon 10 of the PGT

Εἰρήνευσον τὸν Κόσμον Lastly the manuscripts FnI68 Shafar

Kian Khlud 133 and AT ndash the only manuscripts without Sth ndash use

the troparion приемьшая радость англомь радисshy яже радwсть sect аггла прiемше as a Th which corresponds to the Greek Ἡ τὸ χαῖρε

διrsquo ἀγγέλου δεξαμένη ie the Th of Antiphon 10 from the

Jerusalem Typikon of the Church of the Resurrection published by

A Papadopoulou-Kerameus29



text

FnI

68


133

AT

господи иже

разбоиника

сьпьника

приемь

Κύριε ὁ τὸν

Λῃστὴν

συνοδοιπόρον

λαβών

+ + + + + + + + +


γίας 127

Tatiana Borisova


маль гласъ Μικρὰν

φωνὴν

+ + + + + + + + +

немал болэзнь

имэяше (Sth)

--- + + + +

кровь твои

богородице (Th)

---- + +

радисе

присноживотьныи

источьниче (Th)

---- + + +

радисshy агломъ

радость мир

приживши (Th)

Χαῖρε ἡ διrsquo

Ἀγγέλου τὴν

χαρὰν τοῦ

Κόσμου

δεξαμένη

+ +

страшна чюда

зрshyще (Th)

---- +

чистаа два

слов двери

(Th)

---- +

In this Antiphon one can also observe the great variety of

Th in different Slavonic manuscripts Apart from the Sth found in

the same manuscripts as in previous Antiphons five different Th

are used with only one ndash the one used in the Orbel and Khlud 133

ndash corresponding to the PGT Moreover FnI68 and Kian feature

the text кровь твои богородице as Th which corresponds to the Greek

Apostichon for the Tuesday Vespers Service Ἡ σκέπη σου

Θεοτοκε while Zagreb RT and ET opt for the Theotokion радисе присноживотьныи источьниче (Greek Χαῖρε τὸ ἀείζωον ῥεῖθρον30)

Shafar on the other hand uses the unidentified страшна чюда зрshyще

30 The full text reads as follows Χαῖρε τὸ ἀείζωον ῥεῖθρον τῆς ἀφθαρσίας

χαῖρε ἡ ὁλόφωτος τοῦ ἡλίου νεφέλη χαῖρε ὄχημα τῆς Θεότητος ὅλης χαῖρε

κιβωτὲ τοῦ ἁγιάσματος



while AT prefers чистаа два слов двери as a Th (corresponding to

the Greek Theotokion Ἁγνὴ Παρθένε τοῦ Λόγου πύλη31)



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

днесь висить

на дрэвэ

Σήμερον

κρεμᾶται

ἐπὶ ξύλου

+ + + + + + + + +

не яко

июдеи

Μὴ ὡς

Ἰουδαῖοι

+ + + + + + + + +

кресть твои

господи

Ὁ

Σταυρός

σου Κύριε

+ + + + + + + +

свэтило си

разма

--- + + +

млсрдия

источникъ

(Th)

--- +


ты еси лоза

истиннаа

(Th)

--- + + + + +

прэславьню

христов

матерь (Th)

--- + + +

It is interesting to note that while Antiphon 15 is the only

Antiphon with Sth in the PGT no Slavonic manuscript features Sth

in this specific Antiphon The manuscripts that usually include Sth

(RT ET Orbel) prefer another troparion for this Antiphon the

unidentified свэтило си разма Among the three Th found in the

Slavonic manuscripts not one corresponds to the PGT (excluding

the Sth) Two have been identified богородице ты еси лоза истиннаа 31 Full Greek text Ἁγνή Παρθένε τοῦ Λόγου πύλη τοῦ Θεοῦ ἡμῶν Μήτηρ

ἱκέτευε σωθῆναι ἡμᾶς

Tatiana Borisova


(FnI68 Zagreb Kian Shafar AT) which corresponds to the

Greek Apostichon from the Thursday Vespers service Θεοτόκε σὺ

εἶ ἡ ἄμπελος ἡ ἀληθινή and прэславьню христов матерь (RT ET

Orbel) which corresponds to the Τὴν ὑπερέδοξον τοῦ Χριστοῦ

μητέρα from the Jerusalem Typikon of the Church of

the Resurrection published by A Papadopoulou-Kerameus32 It is

also interesting to note that for this Antiphon the Zagreb

manuscript cannot be categorized in the same group as RT ET

and Orbel as is the case for Antiphones 3 - 14 but has the same

troparia composition as FnI68 and Kian

In summary of the main results of our research 14

manuscripts which represent different Ecclesiastical Slavonic

traditions of the Great and Holy Friday Antiphons were found to

contain various text versions when the composition of the troparia

was examined In the total of 100 different troparia

stavrotheotokia and theotokia found in the Ecclesiastical Slavonic

manuscripts only 52 correspond to the modern Greek tradition

(PGT) Among the other troparia stavrotheotokia and theotokia

23 corresponded to the troparia from other Greek versions of this

hymn saved in various manuscripts and editions They also

corresponded to the theotokia and stavrotheotokia from other

hymns and church services The greatest variety one can observe is

found in the theotokia of the Ecclesiastical Slavonic Antiphons

where only the theotokia of Antiphons 1 2 3 and 5 correspond to

all the manuscripts of the Greek tradition

This variety in the Ecclesiastic Slavonic version of the text

probably derives from four Greek traditions that are the origins of

these particular translationsversions


γίας 133



bull the tradition which includes one Theotokion

at the end of every Antiphon The other troparia follow the

PGT tradition accurately enough with the exception of the

Theotokia for most Antiphons and the fact that some

troparia are missing (eg Λόγον παράνομον ndash second

troparion of Antiphon 1) A ldquopurerdquo rendition of this

tradition can be found in the manuscript FnI68

bull the version that includes one Theotokion at

the end of every Antiphon as well as some extra troparia

in the text of the Antiphons that do not correspond to the

PGT This version the ldquopurerdquo rendition of which can be

found in the manuscript of Shafar also differs from the

first in some Theotokia (see Antiphon 10 14)

bull the version where each Antiphon ends with

two troparia devoted to the Mother of God

Stavrotheotokion and Theotokion It is interesting to note

that this same structure is observed in the Jerusalem

Typikon of the Church of the Resurrection published by

A Papadopoulou-Kerameus33 and yet the Stavrotheotokia

in most Antiphons are different Moreover the

Stavrotheotokia used in this particular Ecclesiastical

Slavonic version have not been correlated with any Greek

troparia so far and probably follow some lost Greek

tradition The ldquopurerdquo version of this tradition is

represented by the manuscripts of the Russian Tradition

(RT)

bull finally the Greek tradition which was the

origin of the Athonite correction (AT) was closer to the

PGT in regard to the troparia composition More


γίας 116 ndash 133

Tatiana Borisova


specifically it contains the same Theotokia in all

Antiphons except for 13 14 15

All the other Slavonic manuscripts display some

variation in the troparia composition which was probably a

result of the interaction between different Ecclesiastical

Slavonic traditions For example the Zagreb manuscript in the

first second and last Antiphon conforms with the first

tradition (FnI68) but in the remaining Antiphons it follows

the third one (RT) That leads us to believe that said version

was composed of two Slavonic sources each one of which was

used for one specific part of the text

The significant differences in the Theotokia

composition between various Greek and Slavonic traditions

have led us to the conclusion that the initial text of the hymn

did not include any Theotokia which were added to the

hymnrsquos structure later in accordance with different topical

variants

Therefore the comparative analysis of the troparia

composition of the early Ecclesiastical Slavonic manuscripts

helped us reveal several lost Greek versions of the hymn and

better understand the way the translations and the subsequent

corrections of the Byzantine hymnography were carried out in

the Ecclesiastical Slavonic language More precise results in

regard to the relationship between various Slavonic and Greek

traditions could be obtained through the analysis of several

text variants of this hymn



About the author

Dr Tatiana Borisova was born in Novosibirsk Russia She studied

Philology at the Faculty of Humanities of the Novosibirsk State

University and in 1998 she received her first PhD in Russian

Language History from the same university She continued her

studies at the Department of Philology of the University of Crete

receiving her second PhD in Byzantine Philology in 2007 Her

scientific interests include the study of the Church Slavonic

language and literature and the Greek - Slavic cultural relations

She has published books papers and articles on various aspects of

Paleoslavistics as well as on teaching Russian as a foreign

language Since 2008 she teaches at the Faculty of Slavic Studies of

the National and Kapodistrian University of Athens since 2018

works at the same Faculty as an Associate Professor


Dr Ilias Evangelou

Associate Professor

Aristotle University of Thessaloniki

Saint Clement of Achrida

in the Greek Ecclesiastical Sources

The life and work of Saint Clement of Achrida the most

important pupil and follower of Saints Cyril and Methodius has

been researched for many decades systematically So today we

know precisely many aspects of his turbulent life and rich work1

1 From the extensive literature see Kliment Ohridski Bibliografija 1878-1944

Săst Kl Ivanova Sofija 1966 Kliment Ohridski Bibliografija 1945-1980 Săst

V Stoeva etc Sofija 1980 where the entire literature for saint Clement is

gathered up to the year 1980 For the recent literature which is also

extensive see Άγιος Κλήμης Αχρίδος Η προσωπικότητα και το έργο του

ed Ειρ Χατζηεφραιμίδης Florina 2016 Delikari Ang Der Hl Klemens und

die Frage des Bistums von Velitza Identifizierung Bischofsliste (bis 1767)

und Titularbischoumlfe Thessaloniki 1997 id Η Αρχιεπισκοπή Αχριδών κατά

τον Μεσαίωνα Ο ρόλος της ως ενωτικού παράγοντα στην πολιτική και

εκκλησιαστική ιστορία των Σλάβων των Βαλκανίων και του Βυζαντίου

[Ελληνισμός και Κόσμος των Σλάβων 12] Thessaloniki 2014 257-290 id

laquoΗ συμβολή του αγίου Κλήμη και των μαθητών του στην εξέλιξη του

σλαβικού πολιτισμούraquo Βυζαντινο-Σλαβικά Μελετήματα Thessaloniki

2017 54-62 id laquoΗ Χαμένη Διήγηση () της κυριλλο-μεθοδιανής

αποστολής στη Μεγάλη Μοραβία και ο εκτενής Βίος του αγίου Κλήμη

Αχρίδοςraquo ibid 63-70 Dobrev Iv laquoBil li e Kliment Ohridski episkop na

Dragovištaraquo Starobălgarska Literatura 13 (1983) 29-41 id laquoTekstologičeski

problem na klimentovoto tvorčestvoraquo Starobălgarska Literatura 22 (1990)

14-33 Ευαγγέλου Ηλ Ιστορία της μεσαιωνικής γραμματείας των

Ορθοδόξων Σλάβων Thessaloniki 2017 163-172 Hristova Hr laquoEpiskopijata

na sv Kliment Ohridskiraquo Izvestija na Bălgarskata Patriaršija CIAI ndash CIAM t

2 1984 225-237 Jovčeva M laquoNovootkriti himnografski proizvedenija na

Kliment Ohridski v Oktoiharaquo Palaeobulgarica 23 (1999) No 3 3-30 id

laquoKliment Ohridskiraquo Istorija na bălgarskata srednovekovna literatura Săst

An Miltenova Sofija 2009 230-237 Nihoritis K laquoNeizvesten prepis ot



According to the scholars Clement has been associated

with Methodius and Cyril from an early age and followed them in

Magna Moravia2 There he was distinguished between their

students by working for the success of the mission After 885 when

Methodius passed away he struggled hardly alongside

Methodiusrsquo successor Gorazd to deal with the Frankish clergy who

were opposed to the work of the mission of Cyril and Methodius

in Magna Moravia and Pannonia Unfortunately their attempt

failed and led to the discontinuation of the Cyrillo-Methodian

mission Hence all the pupils of Cyril and Methodius were

expelled from the region3

grăckata služba i ot prostrannoto žitie na sv Kliment Ohridskiraquo Kyrillo-

Metodievski Studii t III Sofija 1986 66-72 id laquoTeofilakt Ohridski Avtor na

părvičnata grăčka služba v čest na Kliment Ohridskiraquo Godišnik na Sofijski

Universitet Naučen Čentăr za Slavjano-Vizantijski proučvanija ldquoIvan

Dujčevrdquo 3 83 (1989) 163-173 Obolensky D rsquoΕξι βυζαντινές προσωπο-

γραφίες trans Π Πούγιουρου Άγγ Νικολάου - Κονναρή Athina 199813-

52 Peneva Iv laquoOtnovo za identificiraneto na Velika episkopskata katedrala

na Kliment Ohridski v 893 graquo Istoričeski Pregled 11-12 (1990) 30-37

Petkanova D Bălgarska srednovekovna literatura Veliko Tărnovo 20014

174-207 Popov G laquoHimnografskoto tvorčestvo na Kirilo-Metodievite

učeniciraquo Bogoslovska Misăl 1-4 (2001) 5-20 Savov R laquoKăm diskusijata za

eparhijata na sv Kliment părvija episkop na bălgarski ezikraquo Bogoslovska

Misăl 8 (2003) 1-2 58-79 Slavova T laquoEvangelskite i apostolskite citati v

slovata na Kliment Ohridski i preslavskata knižninaraquo Kirilo-Metodievski

Studii 8 (1991) 60-83 Stančev Kr Popov G Kliment Ohridski Život i

tvorčestvo Sofija 1988 Stančev Kr laquoKliment Ohridskiraquo Kirilo-Metodievska

Enciklopedija Glav Red P Dinekov Sofija 1995 320-335 Ταχιάου Ἀ Αἰ

Πηγές ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας τῶν Ὀρθοδόξων Σλάβων Τεῦχος Α΄

Thessaloniki 1990 11-54 Velinova V Kliment Ohridski Učiteljat i tvorecăt

Sofija 1995 id laquoNovi prepisi i proizvedenija na Kliment Ohridski v ruski

knigohranilištaraquo Palaeobulgarica 19 (1995) No 3 55-69 2 Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδος ως παράγων προσέγγισης

του ελληνικού και του σλαβικού κόσμουraquo Άγιος Κλήμης Αχρίδος Η

προσωπικότητα και το έργο του ed Ειρ Χατζηεφραιμίδης Florina 2016

59-60 3 Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδοςraquo 60

Ilias Evangelou


Clement along with Angelarius and Naum fled to

Bulgaria where they were cordially received and were quickly

presented to the ruler of the country Boris ndash Michael4 He offered

them all the means needed to make Bulgaria a new cradle of Slavic

literature Almost immediately Clement was sent by Boris ndash

Michael to the western provinces of the Bulgarian state where he

worked in the area of Achrida There he struggled zealously to

resurrect the work of his teachers which had been interrupted in

Magna Moravia But he did not limit himself only to that He went

even further by completing and expanding their work while

contributing decisively to the consolidation of Christianity by the

newly-convert Slavic populations of the region5

Seven years later and while Symeon (893-927) the son of

Boris ndash Michael had already ascended to the Bulgarian throne

Clement was elected bishop of Dervenitza namely Velitza

(Δρεβενίτζας ήτοι Βελίτζας) The boundaries of his bishopric are

not known precisely However it is considered to be in the wider

area of Achrida (nowadays Ohrid)6

Clement belonged to the first Slavic-speaking bishops of

the Bulgarian Church This fact is definitely linked to the

Bulgarian leaderships attempt to release the Bulgarian Church

from the ecclesiastical influence of Constantinople through the

ordination of Slavic-speaking clergy of all grades and especially

bishops who manned the Bulgarian Church and made it virtually

independed7

Clement was bishop of the Bulgarian Church for 23 years

During this period he promoted and completed the work that had

4 Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδοςraquo 61 5 Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδοςraquo 61-62 6 Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδοςraquo 62 7 Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδοςraquo 62-63



begun after his appointment by Boris in the region of Achrida

achieving the consolidation of Christianity in the region and

creating the prerequisites for its emergence as a center for the

cultivation of Slavic literature - the famous School of Achrida8

He ended his life peacefully in 916 and he was buried in

the Monastery of Saint Panteleimon which he himself had

founded in Achrida9 Immediately after his death he was honored

as a saint both by his Slavic flock and the Greek flock of the

Archbishopric of Achrida Although the Archbishopric was

founded later it promoted especially his face and it contributed

decisively to the establishment of his memory among the Greek

populations of its jurisdiction10

8 Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδοςraquo 63 9 Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδοςraquo 63 10 Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδοςraquo 63-64 There is exhaustive

literature about the Archbishopric of Achrida that has sufficiently

illuminated its historical course from its foundation until its abolition in 1767

See Δεληκάρη Αγγ Η Αρχιεπισκοπή Αχριδών κατά τον Μεσαίωνα Ο

ρόλος της ως ενωτικού παράγοντα στην πολιτική και εκκλησιαστική

ιστορία των Σλάβων των Βαλκανίων και του Βυζαντίου [Ελληνισμός και

Κόσμος των Σλάβων 12] Thessaloniki 2014 Gelzer H Der Patriarchat von

Achrida Geschichte und Urkunden [Abhandlungen der Philologisch-

Historischen Klasse der Koumlnigl Saumlchsischen Gesellschaft der Wissenschaften

Bd 20 Nr 5] Leipzig 1902 Κωνσταντίνου ή Τέγου-Στεργιάδου Ευαν Τα

σχετικά με την αρχιεπισκοπή Αχρίδας Σιγιλλία του Βασιλείου Β

[Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Τμήμα Ιστορίας και

Αρχαιολογίας ΑΠΘ Παράρτημα 1] Thessaloniki 1988 id Η

αρχιεπισκοπή Πρώτης Ιουστινιανής (συμβουλή στη διερεύνηση του

προβλήματος) [Doctoral Thesis submitted to the School of Pastoral and

Social Theology in the Aristotle University of Thessaloniki] Thessaloniki

2003 Ναξίδου Ελ Eκκλησία και εθνική ιδεολογία από την Aρχιεπισκοπή

της Aχρίδας μέχρι την ίδρυση της Αυτοκέφαλης ldquoΜακεδονικής

Εκκλησίαςrdquo Thessaloniki 2000 Snegarov I Istorija na Ohridskata Arhie-

piskopija Tom 1 Оt osnovavaneto j do zavladjavaneto na Balkanskija

Poluostrov ot Turcite Sofija 19952 (= 1924) Tom 2 Ot padaneto j pod Turcite

do nejnoto uništoženie (1394-1767) Sofija 19952 (= 1932) Săbev T Samostojna

Narodnostna Cărkva v srednovekovna Bălgarija Hristijanizatorski process

Ilias Evangelou


The honor to Saint Clement which was given to him by the

Greek populations of the wider region is clearly depicted in the

Greek ecclesiastical sources These sources are valuable because

they give us important information about the personality and

work of Saint Clement and help us get a complete picture of him11

The medieval Greek ecclesiastical sources dedicated to

Saint Clement include the two Greek Lives the Long12 attributed

to Theophylactus of Achrida13 and the Short14 attributed to the

distinguished Archbishop of Achrida Demetrius Chomatianos or

Chomatenos15 as well as the Little and the Great Vespers the

Matins of 25th of November and 27th of July and the Supplicatory

osnovavane i văzhod avtokefalija i mežducerkovno položenie Cărkva i

Dăržava rolja i značenie Sofija 1987 26 ff Ταρνανίδη Ἰ Ἡ διαμόρφωσις

τοῦ αὐτοκεφάλου τῆς Βουλγαρικῆς Ἐκκλησίας (864-1235) Thessaloniki

1976 94-110 id laquoΗ Αρχιεπισκοπή Αχρίδας ανάμεσα στο Οικουμενικό

Πατριαρχείο και στον σλαβικό κόσμοraquo Β΄ Συμπόσιο Η Μακεδονία κατά

την εποχή των Παλαιολόγων Θεσσαλονίκη 14-20 Δεκεμβρίου 1992

Thessaloniki 2002 563-569 id Θεωρία και πράξη στην ιστορική εξέλιξη

του αυτοκεφάλου των Σλαβικών Εκκλησιών Thessaloniki 2006 88-102

Ταχιάου Ἀ Αἰ laquoΠερί καταργήσεως τῶν Ἀρχιεπισκοπῶν Ἀχρίδος και

Πεκίου ἐπῖ Γενναδίου τοῦ Σχολαρίουraquo Γρηγόριος ὁ Παλαμάς 46 (1963)

202-211 id Πηγές ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 66-73 id laquoΗ Αρχιεπισκοπή

Αχρίδος ως υπόδειγμα ελληνοσλαβικής συμβίωσηςraquo Χριστιανική

Μακεδονία Πελαγονία ndash Μια άλλη Ελλάδα Θεσσαλονίκη ndash Αχρίδα ed

Αθ Αγγελόπουλος Thessaloniki 2004 457-462 11 For the importance of Greek sources see Ταχιάου Ἀ Αἰ Πηγές

ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 11-16 end Νιχωρίτη Κ Θέματα ιστορίας και

πολιτισμού των σλαβικών λαών Thessaloniki 2015 420-425 12 Ταχιάου Ἀ Αἰ Πηγές ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 18-50 (hereinafter

Εκτενής Βίος Κλήμεντος) 13 Ταχιάου Ἀ Αἰ Πηγές ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 15-16 and Νιχωρίτη Κ

Θέματα ιστορίας και πολιτισμού 379 where more literature 14 Ταχιάου Ἀ Αἰ Πηγές ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 50-54 (hereinafter

Σύντομος Βίος Κλήμεντος) 15 Ταχιάου Ἀ Αἰ Πηγές ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 16 Νιχωρίτη Κ

Θέματα ιστορίας και πολιτισμού 379



Canon (Paraklesis)16 Besides the Supplicatory Canon there are five

more Canons dedicated to his memory which are assigned to

primates of Achrida Theophylaktus (about 108990-1108)17

Demetrius Chomatianos or Chomatenos (12167-1236)18 and

16 See laquoἈκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος Ἀρχιεπισκόπου

Ἀχριδῶνraquo Cyrillomethodianum 10 (1986) 53-120 Pesni za Kliment Službi

za sv Kliment Ohridski pisani ot X do XX vek pod red Iskr Hristova ndash

Šomova i dr Sofija 2016 215-307 17 See Katičić R laquoΒιογραφικά περί Θεοφυλάκτου Ἀρχιεπισκόπου

Ἀχρίδοςraquo Ἐπετηρίς Ἐταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 30 (1960-1) 370-373

Gelzer H Der Patriarchat von Achrida Geshichte und Urkunden

[Abhandlungen der (KGL) Saumlchsischen Gesellschaft der Wissenschaften

Philologisch-Historische Klasse Band 20 Nr 5] Scientia Verlag Aalen 1980 (=

Leipzig 1902) 8 Gautier P Theacuteophylacte dAchrida Discours Traiteacutes

Poeacutesies Introduction texte et notes Thessalonique 1980 id Theophylacte drsquo

Achrida Lettres Thessalonique 1986 Snegarov I Istorija na Ohridskata

Arhiepiskopija Tom 1 198-204 Mullett M Theophylact of Ochrid Reading

the Letters of a Byzantine Archbishop London 1997 Obolensky D rsquoΕξι

βυζαντινές προσωπογραφίες trans Π Πούγιουρου Άγγ Νικολάου -

Κονναρή Athina 1998 53-132 Ναξίδου Ελ laquoΗ σύγκλιση μέσα από την

απόκλιση ο Αρχιεπίσκοπος Αχρίδας Θεοφύλακτος και οι θέσεις του για

τη Δυτική Εκκλησίαraquo Κύριλλος και Μεθόδιος Παρακαταθήκες Πολιτισμ-

ού Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου laquoH Πολιτισμική κληρονομιά του έργου

των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου ως παράγοντας ενότητας με τους

λαούς της Ν Α Ευρώπηςraquo (Αμύνταιο 21-22 Μαΐου 2010) ed Κ Νιχωρίτης

Thessaloniki 2012 323-339 Podskalsky G laquoTwo Archbishops of Achrida

(Ochrid) and their Significance for Macedonias Secular and Church History

Theophylaktos and Demetrios Chomatenosraquo Byzantine Macedonia Identity

Image and History Papers from the Melbourne Conference July 1995 ed

John Burke Roger Scott Brill 2000 139-148 18 See Gelzer H Der Patriarchat von Achrida 11-12 Δήμου Β Η πολιτική

θεωρία του Δημητρίου Χωματηνού [Doctoral Thesis submitted to the

Department of History and Archeology in the University of Ioannina]

Ioannina 1995 Snegarov I Istorija na Ohridskata Arhiepiskopija Tom 1 207-

210 Σταυρίδου ndash Ζαφράκα Α Νίκαια και Ήπειρος τον 13ο αιώνα

Ιδεολογική αντιπαράθεση στην προσπάθειά τους να ανακτήσουν την

Αυτοκρατορία Thessaloniki 1991 Podskalsky G laquoTwo Archbishops of

Achrida (Ochrid)raquo 139-148 Prinzing G (ed) Demetrii Chomateni ponemata

diaphora [Corpus Fontium Historiae Byzantinae 38] Berlin 2002

Ilias Evangelou


Constantine Kavasillas (13th century)19 The Archbishops

Theophylaktus and Demetrius composed the Services of 25th of

November and 27th of July respectively20 Finally the Archbishop

of Achrida Gregorius (beginning of the 14th century) 21 the bishop

of Dyrrachium Kosmas (1694 - 1702) 22 and later the eminent monk

Athanasios Parios (1721-1813)23 contributed to the completion of

the hymnical compositions in honor of Saint Clement

19 See Gelzer H Der Patriarchat von Achrida 12 Grοzdanov Cv Portreti na

svetitelite od Makedonija od IX-XVIII vek Skopje 1983 180-190 id Studii za

ohridskot živopis Skopje 1990 84-107 Vasiliev A Bălgarski svetci v

izobrazitelnoto izkustvo Sofija 1987 131 ff Snegarov I Istorija na

Ohridskata Arhiepiskopija Tom 1 211 Νιχωρίτη Κ Ανέκδοτη ελληνική

ακολουθία προς τιμήν του αρχιεπισκόπου Αχριδών Κωνσταντίνου

Καβάσιλα Οι άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος Οι αγώνες και το έργο τους

για την ένταξη των Σλάβων στον βυζαντινό πολιτισμό και τα ελληνικά

γράμματα Thessaloniki 2000 173-204 20 See Nihoritis K Atonskata knižovna tradicija v razprostranenieto na kirilo-

metodievskite izvori [Kirilo-Metodievski Studii Kn 7] Sofija 1990 148-151

id laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδος στην ελληνική παράδοσηraquo Άγιος Κλήμης

Αχρίδος Η προσωπικότητα και το έργο του Florina 2016 34-35 21 See Gelzer H Der Patriarchat von Achrida 14 Nihoritis K Atonskata

knižovna tradicija 158 Snegarov I Istorija na Ohridskata Arhiepiskopija

Tom 1 213 etc 22 See Gelzer H Der Patriarchat von Achrida 142 Nihoritis K Atonskata


Tom 2 Otă padaneto j podă turcitĕ do nejnotomuništoženie (1394-1767)

Sofija 19952 (= 1932) 222-225 etc 23 See Καραμπέτσου ΑΑ Ἀθανάσιος ὁ Πάριος [Ἐκκλησιαστικὲς Ἐκδόσεις

Ἐθνικῆς Ἑκατοπεντηκονταετηρίδος 15] Athina 1974 Nihoritis K

Atonskata knižovna tradicija 159 Μεταλληνοῦ Γ laquoἈθανάσιος Πάριος

(1721-1813)raquo Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρίδα Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστη-

μίου Ἀθηνῶν 30 (1995) 293-349 Γιανναρᾶ Χρ Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ

νεώτερη Ἑλλάδα Athina 1999 179-185 etc Ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος

Πρακτικὰ Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου Πάρος (29 Σεπτεμβρίου - 4 Ὀκτω-

βρίου 1998) Paros 2000 73-86 Podskalsky G Ἡ ἑλληνικὴ θεολογία ἐπὶ

Τουρκοκρατίας 1453-1821 Ἡ Ὀρθοδοξία στὴ σφαίρα ἐπιρροῆς τῶν

Δυτικῶν Δογμάτων μετὰ τὴ Μεταρρύθμιση transl by Γ Μεταλληνός



In the medieval Greek ecclesiastical sources dedicated to St

Clement we must also include the Catalogue of the Archbishops

of Bulgaria which although it cannot be considered a direct

source for Clementrsquos life and work it provides us with crucial

information not only for the bishopric jurisdiction of Clement but

also for the early history of the Archbishopric of Achrida with

which it links directly Clement Gorazd and their teacher

Methodius24

Next we will attempt to present the image of Saint

Clement as depicted in the abovementioned Greek sources

Starting from his extensive life we must emphasize that it

preserves reliable information This according to scholars comes

from an older Slavic Life which did not survive25 This

information is valuable as it illuminates not only the actions of

Clement in Bulgaria but also those of his teachers Cyril and

Methodius in Magna Moravia and Pannonia Moreover we learn

about their struggles for the establishment of the Slavic language

in the cult but also about the consolidation of the ecclesiastical

tradition of Constantinople versus the Frankish clergy who were

opposed to it fiercely26

Athina 2005 444-453 etc and Αραμπατζή Χρ Αθανασίου του Παρίου

βιβλιογραφικά Thessaloniki 1998 with relevant bibliography 24 Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ Κατάλογος των Αρχιεπισκόπων της Βουλγαρίας

(κατά τους κώδικες Paris Gr 880 Mosq Syn Gr 286 και Τυρνάβου 18)raquo

Σλαβική Ορθοδοξία Από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο στους ησυχαστές

(9ος-15ος αι) Thessaloniki 2015 255-263 where the Catalogue of

Archbishops of Bulgaria is published based on the three known manuscripts

that rescue it with critical remarks and the entire literature 25 Ταχιάου Ἀ Αἰ Πηγές ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 11-12 26 Ταχιάου Ἀ Αἰ Πηγές ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 11 For the historical

context of the mission of Cyril and Methodius in Magna Moravia and

Pannonia and the underlying causes of the Franks reaction to their work see

Obolensky D The Βyzantine Commonwealth Eastern Europe 500 ndash 1453

Weidenfeld amp Nicolson 1971 134 ff Ταρνανίδη I Σελίδες από την

Ilias Evangelou


The Long Life of St Clement describes his action from the

time of Magna Moravia and Pannonia27 However the description

becomes more detailed after Methodiusrsquo death in 885 More details

are given about Clements attempts to support Methodius

successor Gorazd in his struggle against the Frankish clergy28

about the expulsion of the disciples of Cyril and Methodius from

Magna Moravia and Pannonia29 about Clementrsquos journey along

with Naum and Angelarius to Bulgaria where they sought shelter

and were presented by Boris ndash Michael with honors30 and

especially about his actions in the area of Achrida (both before and

after his election as a bishop) thanks to which the work of his

teachers was rescued and Achrida emerged as a new cradle of

Slavic culture31

Assessing in detail the Long Life of Saint Clement we must

point out his multilevel contribution to the Church and the Slavic

world Thus the saint is presented not only as a man of letters and

continuator of the work of Cyril and Methodius but also as a

εκκλησιαστική γραμματεία των Σλάβων Thessaloniki 2004 107-130 and

225 ff Ταχιάου Α Αι Κύριλλος και Μεθόδιος Οι θεμελιωτές της αρχαίας

σλαβικής γραμματείας Thessaloniki 1992 121 ff Νιχωρίτη Κ Θέματα

ιστορίας και πολιτισμού 269 ff Avenarius A Ο βυζαντινός πολιτισμός

και οι Σλάβοι Το πρόβλημα της πρόσληψης και του μετασχηματισμού

του βυζαντινού πολιτισμού από τους σλαβικούς λαούς (από τον 6ο έως

τον 12ο αιώνα) trans Α Δεληκάρη Athina 2008 88 ff and Ευαγγέλου Ηλ

Ιστορία της μεσαιωνικής γραμματείας 67 ff 27 The actions of Saints Cyril and Methodius and their disciples - including

Clement - in Magna Moravia and Pannonia cover the first chapters of the Life

of St Clement (chap 1-41) see Ταχιάου Ἀ Αἰ Πηγές ἐκκλησιαστικῆς

ἱστορίας 18-34 28 Εκτενής Βίος Κλήμεντος chap VI ff 26 ff 29 Εκτενής Βίος Κλήμεντος chap XI ff 31 ff 30 Εκτενής Βίος Κλήμεντος chap XIV-XVIII 34-39 31 Εκτενής Βίος Κλήμεντος chap XVIII ff 39 ff



charismatic shepherd who takes care of both the spiritual32 and

material needs33 of his flock to whose service he has devoted his

whole life34 Finally it is remarkable that both the Bulgarian people

32 It is characteristic the biographers emphasis on his spiritual contribution to

the Bulgarian people laquo hellip τὰς τῶν ἁπλουστέρων Βουλγάρων ψυχὰς

ἐθρέψατο γάλακτι ποτίσας τοὺς μὴ δυνάμενους στερεωτέραν τροφὴν

προσήκασθαι καὶ Παῦλος ἄλλος τοῖς Βουλγάροις Κορινθίοις ἄλλοις

γενόμενος hellipraquo Εκτενής Βίος Κλήμεντος chap XΧΙI 42 33 It is characteristic the fact that he has planted fruit trees in his province to

help his flock laquoὍπου γε καὶ πάσῃ τῇ τῶν Βουλγάρων χώρᾳδένδρεσιν

ἀγρίοις κομώσῃ καὶ καρπῶν ἡμέρων ἀποσούσῃ καὶ τοῦτο τὸ καλὸν

ἐδωρήσατο ἀπὸ τῆς τῶν Γραικῶν χώρας πᾶν εἶδος ἡμέρων δένδρων

μεταγαγῶν καὶ τοῖς ἐγκεντρισμοῖς καθμερώσας τὰ ἄγρια ἵνrsquo οἶμαι καὶ διά

τούτου παιδεύσῃ τὰς τῶν ἀνθρώπων ψυχάς μεταποιεῖσθαι τοῦν χυμοὺς

τῆς χριστότητος καὶ καρποφορεῖν Θεῷ τὴν ἐργασίαν τοῦ θείου θελήματος

ἡν ἐκεῖνος μόνην βρῶμα πεποίηταιmiddot ὁυτως ἄρα τῆς τῶν ψυχῶν ὠφελείας

ὅλως ἐγίνετο καὶ ὅπως τὴν Ἐκκλησίαν Κυρίου παντοιοτρόπως πλατύνῃ

φροντίδα πεποίηται μηδενός ἐπιστρεφόμενος τῶν τοῦ σώματος μηδὲν τὴν

ψυχὴν αὐτοῦ τιμίαν ἔχων ἑαυτῷ κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολον ἀλλὰ τῶν

πολλῶν ἱνα σωθῶσι κηδόμενοςraquo Εκτενής Βίος Κλήμεντος chap XΧΙIΙ 44 34 It is remarkable that he remained on his episcopal throne until the end of

his life despite his desire to retire obeying to the desire of Tsar Simeon who

did not accept his resignation laquoἬδη δέ καὶ γήρᾳ καμφθεὶς καὶ πόνοις

ἐκδαπανηθεὶς ἔκρινε τὴν ἐπισκοπὴν παραιτήσασθαι οὐχ ὡς λιποτακτῶν

οὐδὲ τῆς τάξεως ἐξιστάμενος ἐν ᾗ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον αὐτὸν ἔθετο

ποιμαίνεις τὴν Ἐκκλησίαν τοῦ Θεοῦ ἀλλά διrsquo εὐλάβειαν μακαριστήν τε καὶ

ἔνθεον Ἐδεδίει γάρ μὴ τῇ αὑτοῦ ἀσθενείᾳ τὸ ἔργον τοῦ Θεοῦ καταλύοιτο

Καὶ δὴ τῷ βασιλεῖ προσελθῶν ἄχρι μέν εἶπε θεοσέβαστε βασιλεῦ

ἀντεῖχέ μοι τὸ σῶμα πρὸς πόνους καὶ φροντίδας ἐκκλησιαστικὰς

βαρυτέρας οὔσας τῶν πολιτικῶν ὡς ἔγωγε πείθομαι τὸ τὴν Ἐκκλησίας τοῦ

Θεοῦ καταλιπεῖν ἥν αὐτὸς ἐνεχείρισέ μοι τῷ σῷ κράτει χειρὶ χρησάμενος

πάσαις ψήφοις ἐδόκει κατάκριτον καὶ οὐδὲ μισθωτοῦ τὸ ἔργον hellip hellip Ὁ

γοῦν βασιλεῦς τῷ καινῷ καταπλαγεὶς τοῦ ἀκούσματος πλήττεις γὰρ

ἀπροσδοκήτως τὸ ἀθέλητον ἀκούμενον τὶ ταῦτα φάναι πάτερ λέγεις

πῶς ἀνασχοίμην έγὼ θρόνοις ἐκείνοις ἰδεῖν σοῦ ζῶντος ἄλλον

ἐπικαθήμενον hellip πῶς τὴν ἐμὴν βασιλείαν τῶν σῶν ἀρχιερατικῶν εὐλογιῶν

ἐρημώσαιμι hellip hellip Κάμπτεται τοῦτοις ὁ γέρων καὶ οὐδὲν περαιτέρω περὶ

παραιτήσεως τοῖς πρὸς τὸν βασιλέα λόγοις προσθεὶς ὑποστρέφει μὲν εἰς

Ilias Evangelou


and their leaders (Boris ndash Michael Vladimir and Symeon) are

approached positively without any mention to the war conflicts

that marked the period of Symeons reign or Vladimirs attempt to

reverse the Christianization of Bulgaria This approach according

to scholars serves the aim of the author to portray Clement as a

coherent factor of the Slavic and Greek flocks of the Western

Balkan region This was the region of jurisdiction of the

Archbishopric of Achrida and the saint was included to its

tradition35

The Short Life of Saint Clement is also interesting

Although it is not distinguished by its originality and it does not

preserve accurate historical information it is useful as a secondary

source36 This Life confirms the information of the most reliable

Long Life but also highlights unquestionably the prestige and the

effect of the personality and work of Saint Clement on the wider

region of Achrida This is also confirmed by the choice of the

Archbishops of Achrida to include him into the circle of the holy

hierarchs of the Archdiocese

Saint Clementrsquos image however is clearly illustrated in the

Greek liturgical texts that were compiled in honor of him It is well

known in the relevant research the existence of a Little and Great

Vespers the Matins (25th of November and 27th of July) and the

Supplicatory Canon37 All these were published in full by the

printing house of Moschopolis in 174238 The Matins of the cult of

τὸ μοναστήριον τὸν δὲ ἄνω βασιλέα τῷ αὐτοῦ σκοπῷ εὑρίσκει συντρέχοντα

hellipraquo Εκτενής Βίος Κλήμεντος chap XΧV-XXVI 45-46 35 Ταχιάου Ἀ Αἰ Πηγές ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 14-15 Νιχωρίτη Κ

Θέματα ιστορίας και πολιτισμού 376 ff where the relevant literature 36 See Ταχιάου Ἀ Αἰ Πηγές ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 16 37 See above note 16 38 The publication of Moschopolis has been reissued in the

Cyrillomethodianum with an informative introduction See laquoἈκολουθία τοῦ

ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος Ἀρχιεπισκόπου Ἀχριδῶνraquo



Saint Clement of 25th of November contains two Canons The first

is the work of the Archbishop of Achrida Demetrius Chomatianos

or Chomatenos39 The second one is noted as an anonymous

authors work but by the study of its Slavic translation preserved

in manuscript No 542 which comes from Struga and is kept in the

National Library of Sofia40 it is clear that it is work of the

Archbishop of Achrida Theophilactus41 There are two more

Canons for the cult of Saint Clement of 27th of July in the edition of

Moschopolis The first of these is the work of the Archbishop of

Achrida Constantine Kavasillas42 while the other is the work of

Demetrius Chomatianos or Chomatenos43 who is also the author

of the Supplicatory Canon44 Finally in code No 542 of the Sofia

National Library is preserved another Canon in Slavic translation

Cyrillomethodianum 10 (1986) 53-120 (hereinafter Ἀκολουθία τοῦ ἐν

ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος) See also its detailed description in

Nihoritis K Atonskata knižovna tradicija 146 id Θέματα ιστορίας και

πολιτισμού 420 ff 39 See Nihoritis K Atonskata knižovna tradicija 150-156 id Θέματα

ιστορίας και πολιτισμού 423 40 See Conev B Opis na slavjanskite răkopisi v sofijskata narodna biblioteka

Tom II s priloženie na 52 avtotipni snimki Sofija 1923 62-64 Νιχωρίτη Κ

Θέματα ιστορίας και πολιτισμού 423 cf Pesni za Kliment 215 ff 41 See Nihoritis K Atonskata knižovna tradicija 148-15 id Θέματα

ιστορίας και πολιτισμού 423 42 Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 104-105 See also

Nihoritis K Atonskata knižovna tradicija 156-158 id Θέματα ιστορίας και

πολιτισμού 424 43 Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 105-115 See also




πολιτισμού 424

Ilias Evangelou


dedicated to Saint Clement by Demetrius Chomatianos or

Chomatenos45

The hymnological texts preserve enough information about

the life and work of Saint Clement and they capture more clearly

the conscience of the Church and especially of his Greek flock of

his holiness It is noteworthy that his life and work are presented

in detail his pastoral sensitivity and care of his flock are also

emphasized the importance of his offer for the wider region of

Bulgaria is highlighted while his virtues and holiness are shown

and Gods supplication is called for46

In these texts particularly we find references though not

often to the teachers of Saint Clement as well as to the circle of

their holy disciples (Sveti Sedmochislenitsi) to which he himself

belongs47 There are more references to Bulgaria48 with which the

authors link not only his actions but also the limits of his diocese49

45 Pesni za Kliment 237-239 See Nihoritis K Atonskata knižovna tradicija

150-156 id Θέματα ιστορίας και πολιτισμού 425 46 See next 47 In the Great Vespers laquoΚυρίλλῳ ἑπόμενος τῷ Παννονίας φωστῆρι κατrsquo

ἴχνος ἐβάδισας καθαρθεὶς διάνοιαν καὶ τὰς φρένας σοφέ ἀρετῶν πίνακα

τὸν ἐκείνου βίον καὶ ἀρχέτυπον ποιούμενος ἔχων συλλήπτορας

καταγωνιστὰς τῶν καμμάτων σου Μεθόδιον τὸν ἔνδοξον καὶ Ναοὺμ τὸ

λῆμμα τοῦ Πν(εύματ)ος καὶ τὴν ἄλλην πᾶσαν χορείαν τὴν σεπτὴν ταῶν

μαθητῶν οὕς ἐν ᾠδαῖς ἀνυμνήσωμε ὡς ἱεορκήρυκαςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν

ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 63 Also in the Mattins laquoΒεβηκὼς τὸ

φρόνημα σοφέ πεπολιωμένον τε ἐκ νεαρᾶς τῆς ἡλικίας ἔσχηκας ὅθεν

ἠκολούθησας τοῖς Κυρίλλῳ καὶ Μεθοδίῳ τρισόλβιε τὰ τῆς Βουλγαρίας

φωτὶ εύσεβείας καταστράπτουσινraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός

ἡμῶν Κλήμεντος 104-105 48 See for example in the Great Vespers laquoΜῦρον ἐκκενωθέν ἐπὶ σὲ τῆς

χάριτος ἔχρισέ σε ἱερουργῆσαι τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν

ἀοίδιμε ἱεράρχα τοῦ Χ(ριστο)ῦ εὐωδία γενόμενος τῆς ὀσμῆς τῆς γνώσεως

αὐτοῦ τὴν ταῶν Βουλγάρων ἐπλήρωσας hellipraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις

πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 62 and also laquoὉ τὴν χάριν τῶν θαυμάτων

οὐρανόθεν κομισάμενος καὶ τὰ ἔθνη τῆς Μυσίας ἐκκαθάρας τῷ

βαπτίσματι ἀρχιερέων ὑπάρχεις δόξα τε καὶ καύχημα hellipraquo Ἀκολουθία τοῦ



A special place in the hymnological texts is also occupied

by Achrida Saint Clement is presented as its shepherd and

protector50 his temple51 and relics52 are preserved there and his

ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 63 In the Mattins laquoΘείοις δόγμασιν

ἐντεθραμμένος καθωδήγησας πρὸς θείαν πίστιν ἔθνη Μυσῶν

πρασαγαγὼν τῷ βαπτίσματι καὶ περιούσιον λαὸν ποιησάμενος παθῶν

ποικίλων αὐτοὺς λυτρωσάμενος hellipraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός

ἡμῶν Κλήμεντος 64 cf 69 70 100 105 110 In the manuscript of Struga

(НБКМ 542) laquoΧορευέτω πᾶσα γῆ τῆς Μυσίας εὐσεβῶς ὅτι γέγονε μερὶς

τοῦ Χριστοῦ περιφανής ταῖς Κλήμεντος μυσταγωγίαις προσενεχθεῖσα

Θεῷraquo και laquoΒασιλείαν οὐρανῶν καταγγέλοντα τρανῶς βασιλεῖς τε και

λαοὺς τῶν Βουλγάρων σε σοφὲ ἠδέσθησαν καὶ σοὶ τὰ ὦταπάντες

ὑπέκλινανraquo Pesni za Kliment 256-257 And in the Supplicatory Canon laquoὉ

λαὸς ὁ καθήμενος ἐν σκότει τῆς ἀγνοίας εἶδε φῶς ἐπιγνώσεως ταῖς

διδαχαῖς σου καὶ ἡμεῖς ῥυσθείημεν τοῦ σκοτασμοῦ τ[βν παθῶν ταῖς ἱεραῖς

σου λιταῖςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 118 49 It is noteworthy that in this reference the boundaries of the bishopric

diocese of Clement are extend beyond Bulgaria to Pannonia In the Small

Vespers laquoΣυγχάρητε ἡμῖν ἅπασαι Μυσῶν αἱ πόλεις καὶ Παννονιῶν ὁ

ἀρχιποιμὴν γὰρ ἡμῶν καὶ κοινὸς πάντων προστάτης καὶ ἰατρὸς ἀνάργυρος

τὴν σήμερον ἡμέραν ἐν τῷ σεπτῷ αὐτοῦ καὶ ἱερῷ τεμένει ἐποπτανόμενος

πάντας σῴζει hellipraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 59 50 See for example in the Great Vespers laquoὩς ἔνθεος ἡ ζωή σου καὶ πανίερόν

σου τὸ τέλος παμμακάριστε Κλήμη πατὴρ ἡμῶν ἐν αὐτῷ γὰρ πᾶσα ἡ τῶν

Λυχνιδῶν πληθὺς συναχθεῖσα ὡς ἔβλεψεν ἄπνουν ἐν κλίνῃ ῥήμασι γοεροῖς

ἀνεβόων δὸς τελευταῖον λόγον τοῖς δούλοις σου ἅγιε καὶ φωστὴρ τῆς

Βουλγαρίας τὰ πέρατα δίδαξον hellipraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός

ἡμῶν Κλήμεντος 64 In the Mattins laquoἌδει τὰ σὰ μεγαλοφώνως ἡ Ἀχρίδα

προτερήματα παμμάκαρ καὶ ὑμνεῖ σε λαμπρὸν φωστῆρα κεκτημένη και

εὐσεβείας ἔρεισμα καὶ ψυχῶν θερμὸν προστάτηνraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν

ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 100 cf 109 και 112 and in the manuscript of

Struga (НБКМ 542) Pesni za Kliment 276-279 and 282-283 51 In the Mattins laquoἘφέστηκεν ὁ οἶκος σου εὐπρεπής ὡς καλῶς ὡς Κυρίου

ἀνάκτορον ἐν ᾧ αὐτός ἔτι περιὼν νάματα ἡδῆ τῶν διδαχῶν σου ἔχεες hellipraquo

Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 103 and in the

Supplicatory Canon laquoἸατρεῖον παμμάκαρ ἄμισθον εὑρίσκεται καὶ

ἀδαπάνητον ὁ σεπτὸς ναός σου τοῖς ἐκ πίστεως τούτῳ προστρέχουσιν

ὅθεν τῆς ψυχῆς μου καὶ τὰς τοῦ σώματος ὀδύνας ἱεραῖς σου πρεσβείαις

θεράπευσονraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 117

Ilias Evangelou


memory53 is highly valued Certainly the saintrsquos close connection

to Achrida does not only result from the fact that his temple and

relics are preserved there but also by the striking effort of the

Archbishops of Achrida - who composed many of the liturgical

texts devoted to him - to show his relationship with the Church of

Achrida54

The relevant hymnological texts also emphasize the saints

struggles to defend the Orthodox doctrine especially against the

52 See in the Small Vespers laquoὉ σὸς ναὸς ἰατρεῖον ψυχαῖς καθέστηκε

σώμασι δrsquo ἡ σορός σου ἀκεσώδυνος κρήνη ἡ κόνις δαιμονίοις μάστιξ

σφοδρά ταῦτα Κλήμη μαστίζουσα ἡ δὲ εἰκών σου τοῦ σώματος εὐκλεής

λυπουμένοις παραμύθιονraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν

Κλήμεντος 58 In the Great Vespers laquoὍλος ἐκ νεότητος ἀνατεθεὶς τῷ

δεσπότῃ σαρκὸς ἔξω γέγονας καὶ τῆς κόσμου σχέσεως Κλήμη πάνσοφε

τῶν παθῶν ρεύματα ἀρετῶν ξεράνας σπόγγῳ θείῳ σου καὶ εἵλκυσας τὸν

νοῦν ἐλεύθερον τοῦ γεώδους σκήνους μακάριε εἰς νοητὰ σκηνώματα ἔνθα

προσπελάζεις γηθόμενος θρόνῳ τῷ ὑψίστῳ ἡμῖν τοῖς τὴν ἁγίαν σου σορόν

περικυκλοῦσιν αἰτούμενος χάριν τε καὶ ἔλεοςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις

πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 63 In the Mattins laquoἩ τιμία μυροθήκη τῶν ἁγίων

λειψάνων σου δαίμονας ἐλαύνει πάθη θεραπεύει δυσίατα ἐκ πολυτρόπων

λυτροῦται περιστάσεων τοὺς προστρέχοντας ὅθεν πιστῶς σὲ γεραί-

ρομενraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 68 cf 69 71

72 102 107 και 109 and in the manuscript of Struga (НБКМ 542) Pesni za

Kliment 256-257 282-283286-287 In the Supplicatory Canon laquoἩ θήκη σου

τῶν λειψάνων θεόφρον κολυμβήθραν ὑπερέσχε τὴν πάλαι διὰ παντὸς

ἰωμένην τοῦ ἔτους ἕνα καὶ μόνον ὡς γέγραπται ἄνθρωπον ἐν ταύτῃ γὰρ

πλήθη πολλά τῶν νοσούντων ἀεὶ θεραπεύονταιraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν

ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 118 53 In the Mattins laquoΝεότης πᾶσα σκιρτᾷ ἐπὶ τῇ μνήμῃ σου Κλήμη σοφέ ἡ

πολιὰ δὲ φαιδρῶς ἀγάλλεται σήμερον ἡλικία πᾶσα δε ὕμνοις καταστέφει

τὰ μνημόσυνά σου ἅγιεraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν

Κλήμεντος 71 54 We have argued in another study that even in the case of the Archbishopric

of Achrida a well-known and very common practice in the Churchs tradition

is being followed According to it ecclesiastical centers attempted to

underline their importance by associating their history with great

ecclesiastical personalities of the past who in fact may be little or not at all

associated with them See Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ άγιος Κλήμης Αχρίδοςraquo 64



supporters of the filioque doctrine55 - a clear reminder of his

struggles against the Frankish clergy of Magna Moravia At the

same time however the hymnological texts also emphasize his

constant concern for the cultivation of the faith to the conscience of

his flock which complements his pictuere as a shepherd and

teacher of Orthodoxy56 and promotes his missionary zeal57

The missionary zeal of Saint Clement coexists in the

liturgical texts with his pastoral care for his newly-baptized

Bulgarian flock58 and Clement is presented as a shepherd model59

55 In the Great Vespers laquoΤὴν ἱερατικὴν στολὴν ἀμπεχόμενος ὑπέρμαχε

μέγιστε τοῦ πνεύματος θρόνῳ παρέστης τυραννικῷ προκινδυνεύων τῆς

πίστεως καὶ ἀθλητικὴν ἔνστασιν ἐπιδειξάμενοςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν

ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 63 Στον Όρθρο In the Mattins laquoΤοῦ

παρακλήτου τῇ δυνάμει φραξάμενος Πνεύματος τὰς βλασφήμους κατrsquo

αύτοῦ φωνὰς στεῤῥῶς ἀπεῤῥάπισας καὶ τοὺς τῆς αἱρέσεως ἐξάρχους

ᾔσχυναςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 67 cf 71 και

107 and in the manuscript of Struga (НБКМ 542) Pesni za Kliment 242-

243256-257 56 In the Mattins laquoἘν τῇ σοφίᾳ τῶν σῶν λόγων τὴν πίστιν ἐτράνωσας καὶ

ἐδίδαξας λαοὺς τριάδα σέβειν τὴν ἄκτιστον πλάνης τὸ πολύθεον πάτερ

ἐκκλίνανταςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 67 and

in the manuscript of Struga (НБКМ 542) laquoἨνέσχου μακάριε πολλῶν

καμάτων ἕως οὗ ὁδήγησας εἰς ὁδοὺς τῆς πίστεως πεπλανημένον λαόν

Ὅθεν δοξάζει σε Θεὸς θαυμάτων χάρισιraquo Pesni za Kliment 237 cf 242-243

252-253 and 276-277 57 In the Mattins laquoἈποστόλων τὸν ζῆλον ἀναλαβῶν περιέλαβες κύκλῳ

πᾶσαν τὴν γῆν κηρύσσων τοῖς ἔθνεσι τὸ τοῦ Χριστοῦ εὐαγγέλιον καὶ

λαοὺς ἀπείρους τῆς πλάνης ἐξήγαγες ὅθεν καὶ τὸν δρόμον κατὰ Παῦ΄πν

τελέσας τὸν στέφανονο εἴληφας ἐπαξίως τῶν πόνων σου ἱεράρχα μακάριε

hellipraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 65 and laquoὙπέδειξας

λαοῖς εὐσεβείας τὰς τρίβους πλανωμένοις ἐν ὁδοῖς ἀπάτῃ τοῦ σατάν

ἀπωλείας ἀοίδιμε ὅθεν σε ὡς θεηγόρον καὶ Κυρίου ἀπόστολον μελῳδίαις

ᾀσμάτων δοξάζομενraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος

65-66 cf 66 67 68 58 In the Mattins laquoΚεκαθαρμένην τὴν ψυχήν μου ποίησον ἐπισκιάσει σου τῇ

ἱερᾷ π(άτ)ερ ὅπως τοὺς ἀγῶνες σου τὰ ἆθλα καὶ τοὺς πόνους σου οὕς

ὑπέστης κηρύττων τὸ τοῦ Χριστοῦ Εὐαγγέλιον ἀξίως ὑμνῆσαι δυνήσομαιraquo

Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 66 and laquoΛόγῳ τοὺς

Ilias Evangelou


At the same time are displayed his virtues60 for which he is

praised61 and his spiritual assistance and intercession to God is

sought62

πρὶν τῇ ἀλογίᾳ ὅσιε κεκρατημένους ἑλών πρὸς θεϊκὴν γνῶσιν πρὸς

Θεοῦ εὐσέβειαν πρὸς πίστιν ἐσαγήνευσας καὶ λουτρῷ ἀφθαρσίας

ἀναγεννήσας ἀνέδειξας τοῦ Θεοῦ υἱοὺς διὰ πίστεωςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν

ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 66 cf 101 102 103 104 59 In the Great Vespers laquoἌσκησιν ἑκούσιον καὶ πόνον εἵλου θεόφρον βίον τε

ἰσάγγελον πολιτείαν ἄϋλον ἐπεδείξω ἐν γῇ καὶ μισθὸν εἴληφας τῶν

τοσούτων πόνων τὰ τοῦ Πνεύματος χαρίσματα ποιμὴν γὰρ γέγονας

λογικοῦ ποιμνίου καὶ πέλαγος θαυμάτων ἀνεξάντλητον καὶ ἱερωσύνης

τελείωσις κανὼν μοναζόντωνπροφήτης τε μελλόντων αψευδής ἐθνῶν

πολλῶν τε διδάσκαλος καὶ νέος ἀπόστολοςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις

πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 63 In the Matins laquoὩς ἄγγελον τὸν βίον ὡς

ἄνθρωπον Θεοῦ ὡς πιστὸν θεράποντα Χριστοῦ καὶ λειτουργόν ὡς

ἐκκλησίας ἐδραίωμά τε καὶ στύλον ὡς οἰκονόμον τοῦ Θεοῦ τῶν μηστυρίων

Κλήμεντα πιστῶς ἀνυμνήσομενraquo in the manuscript of Struga (НБКМ 542)

Pesni za Kliment 246-247 cf 248- 249 250-253 60 In the Mattins laquoἈμέμπτῳ βίῳ τῷ Θεῷ λειτουργήσας μακάριε ὡς ὁ πάλαι

Ἀαρών ὁλοκαρπώσεις προσήνεγκας ὑπὲρ τοῦ ποιμνίου σου π(ά)τερ

δεόμενοςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 67 and

laquoὍλον σεαυτὸν ἐρωτικῶς τοῖς ὑπὲρ νοῦν ἀγαθοῖς πάτερ προσήλωσας

ὅθεν παρέβλεψας ἅπαντα τὰ ὁρώμενα ὡς πρόσκαιρα καὶ ὑπὲρ ταῦτα τὴν

ζωὴν τὴν σὴν ἐτήρησας καὶ ὡράθης τίτμιον ὄντως δοχεῖον τοῦ

Πνεύματοςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 100 cf


251 61 In the Small Vespers laquoΣυγχάρητε ἡμῖν ἅπασαι Μυσῶν αἱ πόλεις καὶ

Παννονιῶν ὁ ἀρχιποιμὴν γὰρ ἡμῶν καὶ κοινὸς πάντων προστάτης καὶ

ἰατρὸς ἀνάργυρος τὴν σήμερον ἡμέραν ἐν τῷ σεπτῷ αὐτοῦ καὶ ἱερῷ

τεμένει ἐποπτανόμενος πάντας σῴζει ὅθεν κατὰ χρέος ἀνυμνοῦντες αὐτῷ

βοήσωμεν raquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 59 In the

Mattins laquoἈπὸ βρέφους τιθυνόν σὺ τὴν σοφίαν ἐσχηκώς ἐν τῷ νόμῳ τοῦ

Θ(εο)ῦ ἀδιαλείπτως μελετῶν λαοῦς στηρίζεις διδάγμασι θεοφθόγγοις καὶ

βίῳ σου σεπτῷ πάντας ὡδήγησας σαρκὸς καταφρονεῖν καὶ τῶν τοῦ κόσμου

τερπῶν πρὸς οὐρανὸν δὲ βλέπειν καὶ τὴν ἄλυπον Θεοῦ καὶ θείαν

ἀπόλαυσιν hellipraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 64-65

and laquoἘν δυνάμει Πνεύματος τὸ κήρυγμα τὸ σόν ἐγκατέσπειρας ἀκοαῖς

τῶν στεργόντων πάτερ τὴν ματαιότητα καὶ πολύχνουν ἄσταχυν εὐσεβείας



Finally as it has been already noted the Catalogue of the

Archbishops of Bulgaria which preserves interesting information

about the bishopric jurisdiction of Clement as well as the early

history of the Achrida Archbishopric63 is a noteworthy source for

Saint Clementrsquos life Based on this information scholars have

confirmed the connection between Clement and Achrida and its

wider region and have tried to identify the precise limits of his

episcopal jurisdiction64 but without having reached

unquestionable conclusions up to the present

In conclusion from all the above Greek ecclesiastical

sources concerning Saint Clement and more specifically the Long

and Short Life of the Saint the Little and Great Vespers the

Matins the Supplicatory Canon and the Catalogue of the

Archbishops of Bulgaria we can point out the following

συνεκόμισαςraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Κλήμεντος 69 cf 70

99 99-100 101 102 104 105 109 110 111 112 113 and in the manuscript of

Struga (НБКМ 542) Pesni za Kliment 236-237 246-247 248-249 282-283

and 286-287 62 In the Mattins laquoΤὰς φωνὰς πανόλβιε δεχόμενος τῶν σῶν ἱκετῶν

λύτρωσαι ἡμᾶς ἐκ παντοίων νόσων καὶ περιστάσεων καὶ τῆς κατακρίσεως

τῆς μελλούσης ταὶς πρεσβείαις σουraquo Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός

ἡμῶν Κλήμεντος 69 cf 70 71 106 107 108 109 111 112 113 and in the

manuscript of Struga (НБКМ 542) Pesni za Kliment 282-283 288-289 In

the Supplicatory Canon 115 ff 63 laquohellip Κλήμης γενόμενος ἐπίσκοπος Τιβεριουπόλεως ἤτοι Βελίκας ὕστερον

δὲ ἐπιτραπεὶς παρὰ Βορίσου βασιλέως Βουλγάρων ἐφορᾶν καὶ τὸ τρίτον

μέρος τῆς βουλγαρικῆς βασιλείας ἤγουν ἀπό Θεσσαλονίκης ἄχρις Ἱεριχὼ

καὶ Καννίνων ἤτοι Τασηπιάτουraquo Ευαγγέλου Ηλ laquoΟ Κατάλογος των

Αρχιεπισκόπων της Βουλγαρίας (κατά τους κώδικες Paris Gr 880 Mosq

Syn Gr 286 και Τυρνάβου 18)raquo Σλαβική Ορθοδοξία Από τον Κύριλλο και

τον Μεθόδιο στους ησυχαστές (9ος-15ος αι) Thessaloniki 2015 260 64 See Jovčeva M laquoKliment Ohridskiraquo Istorija na bălgarskata srednovekovna

literatura săst A Miltenova Sofija 2009 231 cf Delikari A Der Hl Klemens


und Titularbischoumlfe Thessaloniki 1997 97 ff

Ilias Evangelou


1 The Greek ecclesiastical sources provide a

comprehensive and historically accurate picture of the life and

work of the most important student and continuator of the

enlightening work of St St Cyril and Methodius

2 The Greek ecclesiastical sources concerning St Clement

are closely associated with the Archdiocese of Achrida as they

were created within its boundaries Eminent Archbishops such as

Theophylactus Dimitrios Chomatianos or Chomatenos and

Constantine Kavasilas contributed to their composition a fact that

underlines his inclusion in the diptychs of the Archdiocese as a

patron saint

3 The Greek ecclesiastical sources about St Clement go

beyond the separation based on the saintrsquos linguistic and ethnic

differentiation from the Greek-speaking congregation of the

Archdiocese of Achrida for which they were written Thus the

universal acceptance and recognition of his holiness is being

underlined

4 Finally the surviving Greek ecclesiastical sources prove

that the Greek world at least in the north-western provinces of the

Haemus Peninsula has never forgotten the great enlightening

work of St St Cyril and Methodius and their pupils ndash among

whom St Clement is also includedndash and continued to honor them

throughout the Middle Ages and up to the present

About the author

Dr Ilias Evangelou studied (BA) at the Schools of Theology

and History amp Archaeology Aristotle University of

Thessaloniki He continued his postgraduate studies in the

history of the medieval Slavic literature (MA and DPhil) at



the School of Theology of Aristotle University of

Thessaloniki He is Associate Professor in the School of

Theology of Aristotle University of Thessaloniki since 2011

His main field of interest is the ecclesiastical literature and

intercultural relations between Greeks and Slavs He has

written several studies in Greek and other languages The

most important of them in Greek are Λόγια και απόκρυφη

βουλγαρική γραμματεία στον ύστερο Μεσαίωνα Η

περίπτωση του Βίου του Βασιλείου του Νέου [Ελληνισμός

και Κόσμος των Σλάβων 9 University Studio Press]

Thessaloniki 2007 (Doctoral Thesis) Σλαβική Ορθοδοξία

Από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο στους ησυχαστές (9ος-

15ος αι) [Kyriakidis Bros Publications SA] Thessaloniki

2015 with cooperation of Professor Ioannis Tarnanidis

Μεσαιωνική γραμματεία των Σλάβων Ιστορία και

διαχρονική εξέλιξη [Kyriakidis Bros Publishing House SA]

Thessaloniki 2013 Σλαβική Ορθοδοξία Από τον Κύριλλο

και τον Μεθόδιο στους ησυχαστές [Kyriakidis Bros

Publishing House] Thessaloniki 2015 Ιστορία της

Μεσαιωνικής Γραμματείας των Ορθοδόξων Σλάβων

[Kyriakidis Bros Publishing House SA] Thessaloniki 2017 Ο

ησυχασμός στον κόσμο των νοτίων Σλάβων τον 14ο αιώνα

Επιδράσεις στον πνευματικό εκκλησιαστικό και πολιτικό

τους βίο [Kyriakidis Bros Publishing House SA]

Thessaloniki 2018 and finally Άγιοι ηγεμόνες στον ορθόδοξο

σλαβικό κόσμο Από τον Νέο Κωνσταντίνο στον Μάρτυρα

Ηγεμόνα [Kyriakidis Bros Publishing House SA]

Thessaloniki 2018


Lidia Kolovou MA

PhD Candidate Faculty of Theology


The anticlerical images

in traditional Bulgarian fairytales1

Fairytales as a literature genre are an integral part of folk

tradition which is inherited to the next generations Through them

people had been expressing their views and perceptions for the

surrounding world for facts and experiences of everyday life for

the superstitions and prejudices that they had So the study of

fairytales becomes significant for the study of the ensemble of each

countryrsquos oral and written tradition

In the European continent there were two major historical

stations for the collection and recording of modern fairytales The

first one was at the end of the 17th century with the work of Charles

Perrault2 Of course he wasnrsquot the first collector and publisher of

fairytales Before him oral folk stories were partly collected and

published by Giovanni Francesco Gianfrancesco Straparola

(1485-1558)3 Giambattista Basile (1566 ndash1632)4 and Marie-

1 This research is co-financed by Greece and the European Union (European

Social Fund- ESF) through the Operational Programme laquoHuman Resources

Development Education and Lifelong Learningraquo in the context of the project

ldquoStrengthening Human Resources Research Potential via Doctorate Researchrdquo

(MIS-5000432) implemented by the State Scholarships Foundation (ΙΚΥ) 2 Ch Perrault Histoires ou Contes du Temps passeacute Les Contes de ma Megravere

lrsquoOye Paris 1697 3 Di M Giovani Francesco Straparola da CaravaggioLe Piacevoli Notti Venice

1551 4 G Basile Lo cunto de li cunti overo lo trattenemiento de peccerille Naples

1634 1st vol 2nd vol 1636



Catherine Le Jumel de Barneville Baroness dAulnoy (16501651ndash

1705)5 But what made Charles Perrault surpass the previous

publishers was first of all the massive popularity and acceptance

that his work gained and second is the fact that despite his work

reflects awareness of the earlier fairy tales written in the salons he

ornamented his folktale subject matter with details asides and

subtext drawn from the world of fashion Therefore he is often

credited as the founder of the modern fairy tale genre6

The second station was at the beginning of the 19th century

with the work of the now famous Grimm brothers Jacob (1785-

1863) and Wilhelm Grimm (1786-1859) published the first volume

of their work Kinder- und Hausmaumlrchen in 18127 They were strongly

influenced by Romanticism which was introduced to them by their

law professor Friedrich von Savigny8 They collected and published

tales as a reflection of German cultural identity through the

conviction that a national identity could be found in popular culture

and with the common folk (Volk)9Thus their works and

methodology became the basis for folklore studies10

Additionally for the Slavic world a great collector and

publisher of fairytales was the Russian folklorist Alexander

Nikolayevich Afanasyev (1826-1871)11 He is considered now as the

equal of the Grimm brothers for Eastern Europe since his

5 M-C Le Jumel de Barneville Les Contes des Feacutees France 1697 6 J M Zarucchi Seventeenth-Century French Writers Detroit Gale 2003 124-

133 7 J Zipes The Oxford Companion to Fairy Tales 2015 2nd ed 218ndash219 8 J Zipes The Brothers Grimm From Enchanted Forests to the Modern World

Palgrave Macmillan US 2002 2nd ed35 9 D HaaseThe Greenwood Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales London

2008 138 10 D HaaseThe Greenwood Encyclopedia of Folktales 138 11 J St Swann The fairy tale the magic mirror of the imagination Routledge

2002 141

Lidia Kolovou


collections overcome 600 stories12 He also recorded the stories

sources (narrators and places) and the different versions which each

story had13 According to his methodology were later published the

Bulgarian fairytale collections one of the most important being the

Sbornik za narodni umotvorenija nauka I knižnina (SbNU) along with

the Sbornik ot bălgarski narodni umotvorenija The SbNUrsquos first volume

was published in 1889 and kept going on till 2013 The collection has

an encyclopedic presentation and besides fairytales there can be

found on its contents sources about traditional bulgarian songs

superstitions and mythology customs and also scientific studies of

geology zoology etc about the bulgarian land In short terms the

collection is an ethnographic source for Bulgaria with various

authors and folklorists to contribute and cooperate for its

publishing In the SbNU there had been recorded over 3000

traditional bulgarian fairytales Of course a big part of those

fairytales are simple different versions of the same stories yet it is a

significant source material for bulgarian folklore The Sbornik ot

bălgarski narodni umotvorenija was published from 1891 till 1894 and

it was the main work of Kuzman Sapkarev14

Through the fairytalesrsquo analysis15 of all these collections we

can observe that they have different themes There are fairytales of

magic fairytales with animals in the model of Aesoprsquos fables

12 H Roderick El Davidson A Chaudhr A Companion to the Fairy Tale DS

Brewer 2006 221 13 I Šišmanov laquoZnačenieto i zadačata na našata etnografijaraquo Sbornik za

narodni umotvorenija nauka I knižnina (SbNU) vol I Sofia 1899 18-30 14 K Sapkarev Sbornik ot bălgarski narodni umotvorenija in 9 vol 1891-1894

Sofija in 4 vol 1968-1973 Sofija vol VIII Bălgarski narodni prikazki vero-

vanija poslovici gatanki igri I dr 1892 15 According to the international fairytale classification catalog ATU (from the

surnames of the researches Aarne-Thompson-Uther) The different kinds of

fairytales are separated into groups with numbers for example 300-749Tales

of Magic



fairytales about the rural everyday life without supernatural

elements and religious fairytales The latter are considered a very

interesting study because through them we can see the simplistic

folk beliefs of the Christian faith apart from the dogmatic teachings

Therefore we can observe again the folk presentations about God

Ghrist and the Virgin Mary saints monks and the clergy Especially

for the clergy the stories are giving us a quite negative image for

the bigger part of them The cause for this could perhaps be found

on the historical frame of the era in which the fairytales were

published

For Western Europe the end of the 17th century besides

being the first important station for the collection and publication

of fairytales as we saw was the early ground for the intellectual

movement of the Enlightenment As known the Enlightenment

advocated rationalization and scientific progress thus it was

strongly opposing the Catholic Church Therefore people of the

clergy as conservative ambassadors of the Church were mocked

and ridiculed in the stories no matter where they were standing on

the ranks16

Except that the stories themselves lead us to a conjecture

that another major historical fact that occurred then probably

influenced them In almost half of the western European clerical

stories17 the clergymen which are being mocked are called

laquopastorsraquo and we know that laquopastorraquo stands for the clergymen of

the Protestant Church Besides this the stories are referred to their

families and their spouses and children and again we know that

this will be impossible for a clergyman of the Catholic Church since

16 The above view is supported by many researches as Raymonde Robert

Nadine Jasmin Jean Mainil Constance Cagnat-Deboeuf 17 On the international catalog- ATU 1725-1849 Jokes about Clergymen and

Religious Figures

Lidia Kolovou


they maintain celibacy when entering priesthood The other half

stories are referred to laquopriestsraquo and they are not mentioning any

spouses or children so hypothetically they stand for Catholic

priests If we consider now that at the first half of the 17th century

had just ended the Thirty Years war18 and the Counter-Reformation

of the Catholic Church continued for little more19 the clerical stories

possibly are expressing the tense situation that existed between

Protestants and Catholics Therefore either a laquopastorraquo either a

laquopriestraquo for the common people that were telling these stories it

was always the clergyman of the opposite dogma that itrsquos been

ridiculed The latter subject has not been proposed as a cause for the

fairytalersquos anticlerical images so far but we think that it could be a

clue for a further thorough research

Eastern Europe is also familiar with these anticlerical

images Although the accomplishments of the Enlightenment

delayed reaching the East the negative images of the clergy existed

at the same time with West For the cause of this phenomenon and

for a brief presentation of these fairy tales we will focus on the

images of the Bulgarian anticlerical fairytales since a study of all

the Slavic fairytales of that kind is not feasible at present

First of all for the causes of the anticlerical images

researches20 have proposed so far three points A) In social terms

18 The Thirty Years war (1618-1648) began as a religious war between Catholic

and Protestant states For more see P H Wilson Europes Tragedy A New

History of the Thirty Years War Penguin 2010 C V Wedgwood The Thirty

Years War Penguin 1957 1961 G Parker The Thirty Years War Routledge

1997 Tr Helfferich The Thirty Years War A Documentary History Hackett

Publishing Company Inc UK ed March 15 2009 19 B Robert The Refashioning of Catholicism 1450ndash1700 A Reassessment of

the Counter Reformation The Catholic University of America Press 1999 20 laquoBălgarsko Narodno Tvorčestvo (BNT) v dvanadeset tomaraquo Redakcionna

kalogija prof М Аrnaudov I Byrin Х Vakarelski prof P Dinekov DOsinin



people were seeing the clergymen from the higher ranks as another

form of lsquorsquobad authorityrsquorsquo since their social status allowed them to

have various privileges in contrast with the common folk

Especially during the time of the Ottoman reign when the most

stories were probably told in Bulgaria the clergymen from the

higher ranks were of Greek origin most of the times so the matter

besides its uneven social perspective was receiving and a patriotic-

ethnic one B) In cultural terms low ranking clergymen werenrsquot

receiving any special education and in rural communities mainly

they were coming from the lowest social classes thus they remained

simple humans with all their flaws and failures and this was an

obstacle for the right guidance of their parishes C) In moral terms

it was usually observed the great contradiction between what the

clergymen supposedly had to do and how to act according to the

principles of the Christian faith and how they were acting in reality

This point is a natural consequence of the previous one

But as for the western anticlerical stories so for the bulgarian

we think that there was another deeper cause for their spreading

The anticlerical images show a treat that is close enough with the

bogomilic beliefs As known Bogomilism was a heresy which

tormented the Byzantine Empire and Bulgaria for many centuries21

Apart from its theological beliefs which have been proved that

vol 10 laquo Bitovi prikazki i Anekdotiraquo Bălgarski Pisatel Sofija 1963 Т Мollov

laquoNovelistični Prikazkiraquo Elektronno spisanie LiterNet 06042000 4 21 For Bogomilism see further in D Angelov Bogomilstvoto Sofija 1993 K

Gečeva Bogomilstvoto Sofija 2007 D Angelov B Primov G Batakliev

laquoBogomilstvoto v Bălgarija Vizantija i Zapadna Evroparaquo Nauka i izkustvo

1967 73-90 St Runciman The Medieval Manichees Cambridge 1947 G

Vasiliev laquoTraces of the Bogomil Movement in Englishraquo Etudes Balkaniques 3

1994 85-94 Kr Gečeva Bogomilstvoto bibliografija Centăr za izkustva Soros

Sofija 1997 D Obolenski Bogomilite studija vărhu balkanskoto

novomanihejstvo Sofija 1998

Lidia Kolovou


affected the bulgarian legends22 from a social point of view

Bogomilism rejected any kind of authority after setting up its

system with the imperatives of the early Church that was leaner and

more spiritual thus disagreed strongly with the ecclesiastical

hierarchy And since the bogomilic beliefs affected the legends why

they couldnrsquot affect the fairytales as well as part of the same oral

tradition Unfortunately the lack of previous sources (ie before the

19th century)or records of these fairytales doesnrsquot allow us to

analyze and compare them so we could prove this point yet again

it could be a clue for a further thorough research

Now the most usual negative images of the clergy in the

stories are the following they were presented as people totally

naive dirty obscene and lustful greedy uppish and double-faced

The above attributes appear both individually and in combination

with each other within the stories Of course they relate to stories

in which clergymen have a leading role and are about 50-60 in

number and not stories that are referred to them as complementary

characters We will now present very briefly about 10 of the well-

known fairy tales that depict these negative images the most in

order to better understand the narrative structure of these stories

We should note also that the stories titles are different in some

versions so we are recoding the most popular title or the one who

shows the central point of the story

The priestrsquos servant (Čiraka na popa)23 One young lad goes to

work as a priestrsquos servant The priest takes a wager with the lad no

matter what happens they should not get mad to each other or the

winner will skin the loser alive After this the priest assigns some

very weird and peculiar tasks to the lad so he can win the wager

22 J Ivanov Bogomilski knigi I legendi 1924 fototipno izdanie BAN 1970 23 SbNU vol 7 45 47 48 49 50 58 62 K Šapkarev Sbornik ot bălgarski narodni

umotvorenija vol VIII 142-147



But the lad is too cunning and overbeats the priestrsquos tasks every time

and so at the end the priest loses the wager and the lad skins him

alive

Obscene priests (each version of the story has been recorded

with a different title so we give the one that shows the storyrsquos central

point)24 Three priests are making indecent proposals to a millerrsquos

(or a farmerrsquos or a painterrsquos) wife so he decides to teach them a

lesson He says to his wife to invite them all in their home and with

witty tricks ends up the two priests to die due to accidents and the

last one was ashamed in front of the whole village

Father wants to marry his daughter (Bašta iska da se ženi za

dăšterija si)25 A widowed priest raises by himself his only daughter

As the young girl comes to age she is almost identical with her

deceased mother and so her father decides to marry her The

maiden then flees from her home and after she encountered various

misfortunes she marries a royal

They didnrsquot admit Godrsquos help (again a title who shows the

storyrsquos central point)26 God in the form of an old man sits in the

forest Three priests are passing by one after another and he asks

them the same question ldquois it going to rainrsquorsquo All the priests answer

him lsquorsquoof course donrsquot you see the dark clouds that are gatheringrsquorsquo

He turns them all to donkeys Then a poor villager passes and when

the old man asks him the same he says lsquorsquothe weather will be

according to Godrsquos willrsquorsquo So the old man gives him the donkeys

Without title (the following story unfortunately has been

recorded without title)27 A poor man found by luck a pouch full of

24 SbNU vol 16-17 48 49 57 58 62 K Šapkarev Sbornik ot bălgarski narodni

umotvorenija vol VIII 215-218 25 SbNU vol 7 13 48 56 K Šapkarev Sbornik ot bălgarski narodni umotvorenija

vol VIII 510-511 26 SbNU vol 3 10 15 49 57 27 SbNU vol 7

Lidia Kolovou


gold coins The local metropolitan then wants to take the pouch

from the poor man He disguises himself as the devil wearing a

goat skin with horns so he can scare the poor man But later when

the deed is done he cannot take off the goat skin He returns the

pouch to the poor man and thus his punishment ends

The hermit and the metropolitan (Posnikot I vladikata)28 A

metropolitan deceives a hermit to eat meat during the Lent and he

slanders him to the villagers The hermit comes to the village to

apologize but with divine intervention it is revealed that the

metropolitan has had an illegitimate child with a married woman

Thus the villagers complain to the patriarch for the indecent

metropolitan and the hermit returns to his residence

A priest harasses the non-deceased (Pop mori nedoumrelite)29

A priest didnrsquot know what to say in the funeral sequence so he sung

it secretly in the church alone After some time the villagers

wondered what exactly was going on the church and why the priest

didnrsquot let them to be present at the funerals so they arranged one of

them to pretend the deceased and tell them later what he had heard

When the supposed funeral was done the priest was left alone in

the church with the man in the casket and start talking nuances The

man was astonished and he rose up from the casket and the priest

in terror hit him with a candelabrum in the head and killed him He

came out from the church after that and started to complain to the

villagers to assure first that someone died before bringing him for

the funeral

The priestrsquos wife that made her husband to engage her with her

lover (Popadijata kojato nakarala măža si da ja venčae să ljubovnika

28 SbNU vol 15 29 SbNU vol1 57 58 K Šapkarev Sbornik ot bălgarski narodni umotvorenija

volVIII 453



si)30 The wife of a naiumlve priest is unfaithful One day when the priest

comes back from his field earlier finds his wife and her lover

together but she convinces him that her lover is just a distant

relative of hers They sit all together for supper and drink Later

when the priest is drunk his wife makes him to engage her with the

lover

The metropolitan and the swineherd (Vladikata I svinaryt)31 A

metropolitan mocks the son of a swineherd and says to the father

that he wasted his money for the education of his son because he

was asking the young man the meaning of some very strange words

that supposedly were in Greek and he couldnrsquot answer him Time

passed and the patriarch paid a visit to the metropolitan The young

man then asked the meaning of the same words from the patriarch

Either he could answer and said to the man who was so fool to say

such strange words and the man told him about the incident with

the metropolitan The patriarch rebuked the metropolitan and then

hired the young man as his secretor

Can the donkey become a priest (Magare pop biva li)32 The

residents of a small village are betting that their metropolitan is so

greedy that he could do anything for money They decide to prove

it With the financial help of a landlord they gather a great sum and

went to the metropolitan with a donkey They say that they wish

the donkey to be anointed as the parishrsquos priest cause for so long

there wasnrsquot someone The metropolitan takes the money and

anoints the donkey as priest After a long time a synod is gathered

and all the priests and bishops of the nearby parishes are invited

The villagers are presenting to the synod their donkey-priest and so

they reveal the metropolitanrsquos greediness

30 SbNU vol11 38 31 SbNU vol 4 32 SbNU vol 6 31

Lidia Kolovou


All the other stories have also similar structure and some

have been shortened to the types of jokes with the pass of time33 Of

course the clergymen arenrsquot represented only negatively in the

stories In many stories they are shown to be kind generous and

philanthropists They offer shelter and guidance to the heroes or

heroines of the stories they help them to expose the crooks that

misdeed them they give financial support to widows and orphans

But again these are the fairytales were the clergymen are referred

as complementary characters as we mentioned above

In contrast with the clergymen we can observe that monks

and hermits in the fairytales are represented with respect and

honor besides some exceptions which we will mention further We

already gave an example with the story of the hermit and the

metropolitan Few more examples are in fairytales such as Sinner

man34 and The girl without hands35 In the first story a man who had

murdered 99 people went to a monk so he can help him to redeem

himself as he does and the second story is a different version of

Snowhite where the evil stepmother wants her foster daughterrsquos

death and the huntsman who was given the deed is letting the girl

to live by cutting only her hands as proof for the stepmother that he

done it The girl after that finds shelter to a hermitrsquos cave which

takes care of her and quite some time later he miraculously restored

her hands There are still enough stories that are showing these

positive images of monks and hermits with the narratives to be

referred mostly to bandits and thieves who have been seeking

redemption to them36 Even the few stories that are presenting a

negative image for a monk or a hermit seems that their purpose isnrsquot

33 See for example stories from SbNU vol 57 58 62 34 SbNU vol 3 47 57 58 62 35 SbNU vol 3 12 50 K Šapkarev Sbornik ot bălgarski narodni umotvorenija

volVIII 162-165 36 See for example SbNU vol 7 40 45 57



their mocking and ridicule as with the clergymen but rather they

operate as warnings and advices that show the hard path of

monastic or hermetic life A great example of this theory is the story

He make all the sins when he got drunk (Izvăršil vsički pregrešenija

kato se napil)37 In it the abbot of a monastery wanted to test three

monks during Lent To the first one he gave a piece of meat to the

second one a young woman to spend the night and to the third one

a bottle of wine The first monk thought that for so long he endured

without meat why break his oath especially during Lent so he

didnrsquot eat the meat The second monk thought the same so he didnrsquot

come near the woman The third monk thought that the wine wasnrsquot

forbidden during Lent plus it was blessed by our Lord for the Holy

Communion so he finished all the bottle and got drunk thus his

barriers lowered and later he eat the meat that was left from the first

monk and slept with the young woman which was rejected by the

second monk The other stories which are presenting the monks and

hermits negatively also have similar structures so we conclude that

their function is like parables with deeper meanings than as signs

of condemnation

All these stories have been recorded from almost every part

of Bulgaria during the 19th-20th century Very often the same stories

have different versions in each area sometimes with the addition or

removal of insignificant details and sometimes with completely

different versions of the beginning or the ending of the narratives

But this is considered natural since wersquore dealing with stories that

were spread mostly by oral tradition Each common narrator was

forming the story according to his or her memory and was filling

the gaps either due to improvisation either with details or parts of

other similar stories that could be better remembered Thankfully

their recording and publishing preserve them into the cultural

37 SbNU vol 57

Lidia Kolovou


heritage so we could see the wide variety of the common folk

beliefs of the Christian faith

About the author

PhD candidate Lidia Kolovou studied in the School of Theology of

the Aristotle University of Thessaloniki where she continued her

postgraduate studies and she is recently PhD candidate in the field

of Christian Slavic Literature and Culture She has been awarded

twice by the State Scholarship Foundation She is a member of the

Hellenic Association for Slavic Studies





Υποψ Δρ Τμήματος Θεολογίας


Ένας Επίγειος Άγγελος

Η μορφή της Νέας Οσιομάρτυρος Ελισάβετ

Φεόντοροβνα Μεγάλης Δούκισσας της Ρωσίας

μέσα από τα μάτια των συγχρόνων της

Φέτος και συγκεκριμένα στις 18 Ιουλίου του 2018 η

Ορθόδοξη Εκκλησία εορτάζει τα εκατό χρόνια από τον

μαρτυρικό θάνατο της αγίας οσίας νεομάρτυρος Ελισάβετ

Φεόντοροβνα Μεγάλης Δούκισσας της Ρωσίας Με αφορμή

αυτό το σημαντικό για την Ορθόδοξη Εκκλησία γεγονός και

ακολουθώντας την επισήμανση του μητροπολίτη Μόσχας

Φιλάρετου (1782-1864)1 ότι laquoο ασφαλέστερος τρόπος να

γνωρίσουμε σε βάθος της ψυχές των αγίων είναι να στηριχθούμε

στα λεγόμενα των κοντινών τους ανθρώπων και των αυτόπτων

μαρτύρωνraquo2 επιχειρούμε στην ανακοίνωση αυτή να

παρουσιάσουμε το laquoπορτρέτοraquo της Μεγάλης Δούκισσας

Ελισάβετ με βάση τις αναφορές των συγχρόνων της Ως πηγές

χρησιμοποιούνται ημερολόγια απομνημονεύματα και

επιστολές συγγενών φίλων γνωστών και θαυμαστών της

Μεγάλης Δούκισσας Ελισάβετ Φεόντοροβνα Ανάμεσά τους ο

Μεγάλος Δούκας της Ρωσίας Κωνσταντίν Κωνσταντίνοβιτς ο

1 Μητροπολίτης Μόσχας από το 1826 2 V Kondrašina Zvezdoj mne služat putevodnoj ljubovrsquo i krasota Svjataja Velikaja

knjaginja Elisaveta Feodorovna na blagodatnoj Zvenigorodskoj zelme Moskva 2014

3



Γάλλος διπλωμάτης Maurice Paleacuteologue η βασίλισσα Μαρία της

Ρουμανίας ο ζωγράφος Μιχαήλ Νέστεροφ κα

Η Αγία Ελισάβετ γεννήθηκε το 1864 στη Γερμανία Ήταν

κόρη της πριγκίπισσας Αλίκης του Ηνωμένου Βασιλείου και

εγγονή της βασίλισσας της Μεγάλης Βρετανίας και Ιρλανδίας

Βικτωρίας Είχε έξι αδέλφια από τα οποία η οκτώ ετών μικρότερη

αδελφή της Αλεξάνδρα έγινε σύζυγος του τσάρου Νικολάου Β΄

Οι γονείς της Ελισάβετ ήταν ευσεβείς άνθρωποι και για αυτό

φρόντισαν τόσο την μόρφωση όσο και την πνευματική

καλλιέργεια των παιδιών τους Η Έλλα όπως φώναζαν την

πριγκίπισσα Ελισάβετ είχε μία ευτυχισμένη και συνάμα

δύσκολη παιδική ηλικία Από νωρίς βίωσε τον πόνο της μητρικής

απώλειας και ανέλαβε την ανατροφή των μικρότερων αδελφών

της

Σε ηλικία 20 ετών παντρεύτηκε τον Σέργιο

Αλεξάντροβιτς Μεγάλο Δούκα της Ρωσίας με τον οποίο

εγκαταστάθηκε στη Ρωσία όπου και έμεινε για το υπόλοιπο της

ζωής της Ο Σέργιος ήταν γιός του Ρώσου αυτοκράτορα

Αλεξάνδρου Β΄ και θείος του τελευταίου τσάρου της ρωσικής

αυτοκρατορίας Νικολάου Β΄ Οι σύζυγοι Ελισάβετ και Σέργιος

ήταν πολύ καλλιεργημένοι και θρησκευόμενοι άνθρωποι με τη

διαφορά ότι ο Σέργιος ήταν ορθόδοξος ενώ η Ελισάβετ ανήκε

στον λουθηρανισμό Το 1888 το ζεύγος έκανε ένα

προσκυνηματικό ταξίδι στους αγίους Τόπους Μετά την

επιστροφή τους από εκεί η Ελισάβετ ανακοίνωσε την επιθυμία

της να προσχωρήσει στην Ορθοδοξία Η επίσημη αυτή

προσχώρηση πραγματοποιήθηκε το 1891 και συνέπεσε με το

διορισμό του Σέργιου στο πόστο του γενικού κυβερνήτη της

Μόσχας Το 1905 ο Σέργιος έπεσε θύμα τρομοκρατικής επίθεσης

με αποτέλεσμα η Ελισάβετ να βυθιστεί για μεγάλο διάστημα

στο πένθος

Ελισάβετ Κυνηγού ndash Γιεβτουσένκο


Λίγα χρόνια αργότερα η Μεγάλη Δούκισσα αποφασίζει

να πουλήσει όλα της τα υπάρχοντα και με τα λεφτά που

συγκέντρωσε έχτισε στο κέντρο της Μόσχας ένα πρωτότυπο

φιλανθρωπικό ίδρυμα την Μονή του Ελέους Μάρθας και

Μαρίας Η ζωή στη Μονή του Ελέους θύμιζε πολύ τη ζωή στα

κοινόβια μοναστήρια με τη διαφορά ότι οι αδελφές δεν ήταν

μοναχές και πρώτιστος στόχος τους ήταν η μέσα σε καθαρά

χριστιανικό πνεύμα διακονία των φτωχών και δυστυχισμένων

ανθρώπων Μέχρι το τέλος της ζωής της η Μεγάλη Δούκισσα

Ελισάβετ φύλαγε μέσα στην καρδιά της την εντολή του Ιησού

Χριστού laquoΑγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόνraquo Τον Μάιο του 1918

η Ελισάβετ Φεόντοροβνα συνελήφθη από τους μπολσεβίκους

και δύο μήνες αργότερα στις 18 Ιουλίου του 1918 οδηγήθηκε

μαζί με άλλα μέλη του οίκου Ρομάνοφ σε μαρτυρικό θάνατο Η

ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία κατέταξε την Μεγάλη Δούκισσα

Ελισάβετ στου αγίους νεομάρτυρες το 19923

Το έτος 1884 και μήνα Μάιο ολόκληρη η ρωσική

πρωτεύουσα ανέμενε την άφιξη της Γερμανίδας μέλλουσας

συζύγου του Μεγάλου Δούκα της Ρωσίας Σέργιου

Αλεξάντροβιτς Ρομάνοφ4 Η εντύπωση που έκανε η Γερμανίδα

πριγκίπισσα στους νέους της συμπατριώτες κατά την διάρκεια

της μεγαλοπρεπής υποδοχής της στον σιδηροδρομικό σταθμό

της Αγίας Πετρούπολης καταγράφηκε στο ημερολόγιο του

Μεγάλου Δούκα και ποιητή Κωνσταντίν Κωνσταντίνοβιτς

Ρομάνοφ εξαδέλφου του Σέργιου Αλεξάντροβιτς laquoΤο τρένο

3 Έντεκα χρόνια νωρίτερα το 1981 η Μεγάλη Δούκισσα Ελισάβετ

κατατάχτηκε στους αγίους νεομάρτυρες από την Ρωσική Ορθόδοξη

Εκκλησία του Εξωτερικού L Miller Svjataja mučenica Rossijskaja Velikaja

knjaginja Elizaveta Feodorovna Moskva 2013 10 ndash 286 4 L V Kulikova Letopisrsquo žizni I dejatelrsquonosti Blagovernoj Velikoj Knjagini Elisavety

Feodorovny ndash osnovatelrsquonicy Marfo ndash Mariinskoj obiteli miloserdija v hronike sobytij

Moskva 2014 17 ndash 18



έφτασε Κοντά στην αυτοκράτειρα (εδώ εννοείται η αυτοκράτειρα

Μαρία Φεόντοροβνα) εμφανίστηκε εκείνη και ήταν λες και μας

θάμπωσε ένα αστραφτερό φως Καιρό είχα να δω τέτοια ομορφιά

Περπατούσε σεμνά συνεσταλμένα σαν όνειροraquo5

Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους ο Κωνσταντίν

Κωνσταντίνοβιτς εξέφρασε τον θαυμασμό του για την σύζυγο

του εξαδέλφου του με ένα ποίημα

Σε κοιτώ με θαυμασμό κάθε ώρα και λεπτό

Είσαι τόσο απερίγραπτα ωραία

Ω αναμφίβολα κάτω από αυτό το υπέροχο περίβλημα

κατοικεί μία υπέροχη ψυχή

Της μύχιας θλίψης και πραότητας το βάθος

Έχει κρυφτεί στα μάτια σου

Σαν άγγελος αγνή και τέλεια είσαι

Ως γυναίκα - ντροπαλή και τρυφερή

Καμία κακία και οδύνη αυτού του κόσμου

Ας μην λεκιάσει την καθαρότητά σου

Και όποιος σε αντικρίσει ας δοξάσει τον Θεό

Που δημιούργησε μία τέτοια ομορφιά6

Ιλιίνσκογιε

24 Σεπτεμβρίου 1884

5 Velikij knjazrsquo K Konstantinovič laquoIz dnevnikovraquo Materialy k žitiju

prepodobnomučenicy velikoj knjagini Elisavety Pisrsquoma dnevniki vospominanija

dokumenty Moskva 1996 87 6 Το παρόν κείμενο αποτελεί προσωπική μου μετάφραση από τα ρωσικά

στα ελληνικά Για το πρωτότυπο κείμενο βλ K R Vremena goda Izbrannoe

Sankt-Peterburg 1994 113



Αντίστοιχες αναφορές στην Μεγάλη Δούκισσα Ελισάβετ

έχουν γίνει και από άλλους συγχρόνους της Ένας από αυτούς

ο Μεγάλος Δούκας Αλεξάντερ Μιχάηλοβιτς Ρομάνοφ επίσης

εξάδελφος του Μεγάλου Δούκα Σέργιου Αλεξάντροβιτς

αποτύπωσε τις αναμνήσεις του για την Ελισάβετ Φεόντοροβνα

κατά τον εξής τρόπο laquoΣπάνια ομορφιά εξαιρετικό μυαλό λεπτό

χιούμορ αγγελική υπομονή ευγενή καρδιά ndash τέτοιες ήταν οι

αρετές αυτής της εκπληκτικής γυναίκας [] Από τη στιγμή που

έφτασε στην Αγία Πετρούπολη από την πατρική της Έσση-

Δαρμαστάτη όλοι ερωτεύτηκαν τη laquoθεία Έλλαraquo Έχοντας

περάσει μια βραδιά στην παρέα της και ενθυμούμενοι τα μάτια

της το χρώμα της επιδερμίδας της το γέλιο της την ικανότητά

της να δημιουργεί άνεση γύρω της μας έπιανε απελπισία στη

σκέψη ότι σύντομα θα δεσμευτείraquo7 laquoΟύτε η στάση ούτε η επίδειξη

αλλά το αληθινό έλεος την είχε ωθήσει να επισκεφθεί τον

δολοφόνο του συζύγου της στο κελί του πριν εκτελεστεί [hellip] Δεν

υπάρχει πιο ευγενή γυναίκα που να άφησε το αποτύπωμά της στις

αιματηρές σελίδες της ρωσικής ιστορίαςraquo8

Με παρόμοιο τρόπο η κοντέσσα Μαρία Μπελέφσκαγια-

Ζουκόφκαγια θυμόταν για την Μεγάλη Δούκισσα laquoΗ Ελισάβετ

Φεόντοροβνα εντυπωσίαζε με την εξωτερική της εμφάνιση και με

την έκφραση του προσώπου της ndash ήταν η ίδια η σεμνότις και χωρίς

να το συνειδητοποιεί ήταν απλά εξαίσια Ήταν βαθυστόχαστη και

πάντα ήρεμη [] Προικισμένη με πολλά ταλέντα διάβαζε πολύ

ζωγράφιζε και έπαιζε μουσική Η ψυχή της επιδείκνυε μεγάλο

ζήλο για το αγαθό και τη φιλανθρωπία Είχε έντονη επιθυμία για

7 A Mihajlovič (Velikij knjazrsquo) Vospominanija v dvuh knigah Moskva 2015 134 8 A Mihajlovič (Velikij knjazrsquo) Vospominanija v dvuh knigah opcit 135 ndash

137



αυτογνωσία Ήταν αυστηρή ως προς τον εαυτό της και ελεήμων

ως προς τους άλλουςraquo9

Στο ημερολόγιο του γενικού γραμματέα του

αυτοκράτορα Αλεξάνδρου Γ΄ Αλεξάντερ Πολοφτσόφ10 για το

έτος 1890 διαβάζουμε σχετικά με την Ελισάβετ Φεόντοροβνα laquoΗ

Μεγάλη Δούκισσα Ελισάβετ ήταν αξιολάτρευτη αξιοθαύμαστη

γοητευτική Την διέκριναν η λεπτότητα και η χάρη Ακτινοβο-

λούσε ένα φως ύψιστης ηθικότητας και πάντα μα πάντα ήταν

ευγενέστατη με όλουςraquo11

Η βασίλισσα Μαρία της Ρουμανίας ενθυμούμενη τα

παιδικά της χρόνια στην Ρωσία έγραφε για την Μεγάλη

Δούκισσα Ελισάβετ laquohellipΗ θεία ή ξαδέλφη Έλλα ήταν η

προσωποποίηση της γλυκύτητας και της θηλυκής γοητείαςraquo12

laquoΘύμιζε κρίνο και η καθαρότητά της άγγιζε την τελειότητα Ήταν

αδύνατο να πάρεις το βλέμμα σου από πάνω της και όταν έφτανε

το βράδυ και η ώρα να την αποχαιρετήσεις ανυπομονούσες να την

ξαναδείςraquo13 laquohellipΘα ήθελα να βουτήξω τη πένα μου στο χρώμα για

να την ξαναζωντανέψω έστω για μια στιγμή γιατί όσοι δεν την

έχουν αντικρίσει ποτέ δεν μπορούν να συλλάβουν το πώς ήταν

τότε Να τη έρχεται Με το θεϊκό χαμόγελο που καμπυλώνει τα

τέλεια χείλη της το ρόδισμα στα μάγουλά της όμοιο με άνθος

αμυγδαλιάς και το συνεσταλμένο βλέμμα των καθαρών ματιών

της Στο χέρι της κρατά μερικά κλωναράκια κρίνων της κοιλάδας

9 M Belevskaja ndash Žukovskaja Velikaja knjaginja Elizaveta Feodorovna

Materialy k žitiju prepodobnomučenicy velikoj knjagini Elisavety Pisrsquoma dnevniki

vospominanija dokumenty Moskva 1996129 10 Γενικός γραμματέας του Ρώσου αυτοκράτορα Αλεξάνδρου Γ΄ από το 1883

έως το 1892 11 A A Polovcov Dnevnik gosudarstvennogo sekretaрja v 2 t Moskva 2005 326 12 Marie queen of Romania The story of my life Charles Scribnerrsquos Sons 1934

86 13 Marie queen of Romania The story of my life 87



τα αγαπημένα της λουλούδια [hellip] Το κοκόσνικ14 στολισμένο από

σμαράγδια και διαμάντια μοιάζει με αληθινό φωτοστέφανο πάνω

από το αγγελικό της πρόσωπο Οι πανέμορφοι πολύτιμοι λίθοι

που κοσμούν τα χέρια και το λαιμό της μοιάζουν με δώρα που

έχουν προσφερθεί με ευλάβεια σε κάποια πολυαγαπημένη αγία

Ψηλή λιγνή γεμάτη χάρη και απεριόριστα ευγενική μία οπτασία

χάρμα οφθαλμών ψυχής και καρδίας Ακριβώς μία οπτασία Και

όταν περνάει δίνεται η αίσθηση ότι όλοι γονατίζουν ελπίζοντας να

καταφέρουν να αγγίξουν έστω για ένα κλάσμα του δευτερο-

λέπτου το στρίφωμα του φορέματός τηςraquo15

Τον θαυμασμό του για την Μεγάλη Δούκισσα εξέφραζε

συχνά ο τελευταίος υπασπιστής του συζύγου της και από το 1908

υφυπουργός εσωτερικών της Ρωσίας Βλαντίμιρ Ντζουνκόφσκι

Από το προσωπικό του αρχείο για το έτος 1884 διαβάζουμε laquoΗ

Μεγάλη Δούκισσα Ελισάβετ Φεόντοροβνα ήταν έκτακτη Μιλούσε

με τέτοια προσοχή στους γύρω της και μάγευε τόσο πολύ με την

ομορφιά τη χάρη και την εκπληκτική μετριοφροσύνη και

απλότητά της ώστε ήταν αδύνατο να μη τη θαυμάζειςraquo16

Ανάμεσα στα πρόσωπα που είχαν έρθει πολύ κοντά με

την Ελισάβετ Φεόντοροβνα ήταν ο Δούκας Φέλιξ Γιουσούποφ

γνωστός για την εμπλοκή του στη δολοφονία του Ρασπούτιν

Στα απομνημονεύματά του διαβάζουμε για τη Μεγάλη

Δούκισσα laquoΈχουν λεχθεί και γραφτεί αρκετά για αυτήν την αγία

ψυχή στα χρονικά της αυτοκρατορικής Ρωσίας των τελευταίων

14 Κοκόσνικ (кокошник) Κάλυμμα κεφαλής σε σχήμα χτενιού που

φορούσαν οι γυναίκες της Ρωσίας του 16ου ndash 19ου αι για καλλωπιστικούς

κυρίως λόγους 15 Marie queen of Romania The story of my life 88 16 A Ju Dunaeva Velikij knjazrsquo Sergej Aleksandronič Velikaja knjaginja

Elisaveta Feodorovna i Vladimir Fedorovič Džunkovskij istorija družby i

duhovnogo obštenija XIV Svjato ndash Elisavetinskie čtenija Svjataja

prepodobnomučenica Elisaveta Feodorovna Romanova Moskva 2012 62



ετών Ωστόσο δεν μπορώ να μην αναφερθώ σε αυτή στα

απομνημονεύματά μου καθώς η επιρροή της στη ζωή μου υπήρξε

άκρως σημαντική και απαραίτητη Επιπλέον την αγαπούσα από

παιδί σαν δεύτερη μητέρα μου Όλοι όσοι την γνώριζαν θαύμαζαν

τόσο την εξωτερική της ομορφιά όσο και την ομορφιά της ψυχής

της Η Μεγάλη Δούκισσα ήταν ψηλή και λυγερόκορμη Τα μάτια

της ήταν φωτεινά το βλέμμα βαθύ και απαλό τα χαρακτηριστικά

του προσώπου καθαρά και τρυφερά Πέρα από την θαυμάσια

εξωτερική εμφάνιση είχε σπάνιο μυαλό και ευγενή καρδιάraquo17

laquoΉταν ενήμερη για όλα όσα συνέβαιναν ωστόσο με την πολιτική

δεν ασχολούνταν επειδή ήταν απασχολημένη εξολοκλήρου με τη

δουλειά της Η δημοτικότητά της αυξανόταν μέρα με τη μέρα

Κάθε φορά που έβγαινε έξω οι άνθρωποι έκαναν το σημείο του

σταυρού ή της φιλούσαν το χέρι και την άκρη του χιτώνα τηςhellipraquo18

laquoΤο μόνο πράγμα που μου έχει μείνει ως ανάμνηση για εκείνη είναι

μερικές χάντρες από το κομποσκοίνι της και μία σχίζα από το

φέρετρό της Το πελεκούδι αυτό ενίοτε ευωδιάζει άρωμα

λουλουδιών Ο λαός την αποκάλεσε αγία Δεν αμφιβάλω πως

κάποτε θα το αναγνωρίσει αυτό και η Εκκλησίαraquo19

Μεγάλος θαυμαστής της Ελισάβετ Φεόντοροβνα υπήρξε

ο διπλωμάτης και Γάλλος πρέσβης στη Ρωσία Maurice

Paleacuteologue Στις σελίδες του ημερολογίου του για το έτος 1914

διαβάζουμε αναφορικά με τη Μεγάλη Δούκισσα Ελισάβετ

laquoΜπήκαμε (μαζί με τον διπλωμάτη G Buchanan) στον καθεδρικό

ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκουraquo20 laquohellipμέσα από τα σύννεφα του

θυμιάματος η αυτοκρατορική οικογένεια περνά κατά μήκος του

καθεδρικού για να γονατίσει μπροστά στα ορθόδοξα ιερά κειμήλια

17 F F Jusupov Memuary v dvuh knigah Moskva 2018 106 18 F F Jusupov Memuary v dvuh knigah 108 19 F F Jusupov Memuary v dvuh knigah 114 20 M Paleacuteologue La Russie des tsars pendant la grande guerre Paris 1921 86



και τους τάφους των Πατριαρχών Κατά τη διάρκεια αυτής της

περιφοράς χαίρομαι το βάδισμα τις στάσεις και τις γονυκλισίες

της Μεγάλης Δούκισσας Ελισάβετ Φεόντοροβνα Παρά το γεγονός

ότι είναι γύρω στα πενήντα έχει διατηρήσει όλη την παλιά της

χάρη και ευλυγισίαraquo21 laquoΤο πρόσωπό της πλαισιωμένο από ένα

μακρύ λευκό πέπλο μάλλινου υφάσματος εντυπωσιάζει με την

πνευματικότητά του Η λεπτότητα των χαρακτηριστικών η

χλωμάδα του δέρματος το βάθος των ματιών η σιγανή φωνή η

αντηλιά κάποιας λάμψης στο μέτωπό της όλα αυτά την

καθιστούν ένα δημιούργημα που έχει μόνιμη σχέση με το άρρητο

και θείοraquo22

Τον μεγάλο του θαυμασμό για την Μεγάλη Δούκισσα

Ελισάβετ εξέφρασε στα απομνημονεύματά του και ο μεγάλος

Ρώσος ζωγράφος και αγιογράφος Μιχαήλ Νέστεροφ ο οποίος

το 1907 είχε προσκληθεί από την Ελισάβετ Φεόντοροβνα για να

αγιογραφήσει τον ναό της αγίας Σκέπης της Μονής του Ελέους

Μάρθας και Μαρίας 23 που είχε ιδρύσει η ίδια laquoΟι συζητήσεις με

τη Μεγάλη Δούκισσα μου έδιναν την εντύπωση μίας μεγάλης

πνευματικής καθαρότητας και επιείκειας Συχνά είχε κάποια

χαρούμενη ανεβασμένη διάθεση Όταν αστειευόταν τα μάτια της

σπινθηροβολούσαν και το χλωμό της πρόσωπο συνήθως

καλυπτόταν από ένα αχνό ρόδισμαraquo24 laquoΚάποια ζεστά βράδια ενώ

περπατούσα έβλεπα τη Μεγάλη Δούκισσα να κάθεται κοντά

στην εκκλησία και κοντά της και γύρω της να κάθονται και να

στέκονται οι αδελφές μεγάλες και μικρές Μαζί τους βρίσκονταν

και τα ορφανά κορίτσια του ορφανοτροφείου της μονής Μεταξύ

τους εξελισσόταν μία συζήτηση Τα πρόσωπά τους ήταν μες στη

21 M Paleacuteologue La Russie des tsars pendant la grande guerre La Russie 87 22 M Paleacuteologue La Russie des tsars pendant la grande guerre La Russie 88 23 (ρωσ) Марфо-Мариинская обитель милосердия 24 M V Nesterov laquoO perežitom 1862 ndash 1917 Vospominanijaraquo Bliskoe prošloe

τ 19 επιμ M Titova T Titova Moskva 2006 421



ζωντάνια δεν υπήρχε ίχνος προσποίησης Η Μεγάλη Δούκισσα

ήταν καλή ευγενική ενίοτε χαρούμενη η μεγάλη τους αδελφή

[hellip] Έτσι ακριβώς ήθελα να την ζωγραφίσω και μου φαινόταν πως

δεν θα είχε αντίρρηση να μου ποζάρει για να της κάνω το

πορτρέτο Μία τέτοια ήσυχη βραδιά στο παγκάκι ανάμεσα στα

λουλούδια μέσα στο γκρι μοναχικό της ένδυμα και τη γκρι

σκούφια της Υπέροχη λυγερόκορμη σαν ένα μεσαιωνικό

γοτθικού ρυθμού γλυπτό κάποιου πολύ παλιού καθεδρικού ναού

της παλαιάς πατρίδας τηςhellipraquo25

Στα τέλη του 1907 η Ελισάβετ Φεόντοροβνα αρρώστησε

βαριά και αναγκάστηκε να χειρουργηθεί Ο άνθρωπος που την

χειρούργησε ο καθηγητής Γκεόργκι Ρέιν ενθυμούμενος την

υψηλή ασθενή του έγραφε laquoΜην ξέροντας τη Μεγάλη Δούκισσα

Ελισάβετ από παλιά εξεπλάγην από την ανεξάντλητη πηγή

πίστης στο Θεό και τη χριστιανική ταπεινότητα που υποδείκνυε

στις δοκιμασίες που της είχαν σταλεί [hellip] Έπρεπε να δείτε με τί

συμπάθεια ευγένεια και λεπτότητα συμπεριφερόταν στους γύρω

της προσπαθώντας να τους κρύψει τον πόνο της για να μην τους

ανησυχήσει περισσότερο Ήδη τις στιγμές εκείνες είχα

συνειδητοποιήσει ότι αποτελεί έναν εξαίρετο άνθρωπο υψηλής

ηθικής παρουσίας που δεν μπορείς παρά να θαυμάζειςraquo26

laquoΠράγματι αποτελούσε μία ύπαρξη ανώτερης τάξης Κάθε φορά

που έβγαινα από το σεμνό κελί της αισθανόμουν όλο και πιο

έντονα το συγκινητικό και συναρπαστικό εκείνο συναίσθημα που

πρέπει πιθανότατα να βιώνουν εκείνοι οι άνθρωποι που είχαν την

τύχη να συνομιλήσουν με αγίουςraquo27

Μία από τις τελευταίες αδελφές της Μονής του Ελέους

Μάρθας και Μαρίας η αδελφή Ναντέζντα έγραψε στις

25 M V Nesterov laquoO perežitom 1862 ndash 1917 Vospominanijaraquo 448 26 G E Rejn Iz perežitogo 1907-1918 τ I Berlin 36 27G E Rejn Iz perežitogo 1907-1918 46



αναμνήσεις της για την Ελισάβετ Φεόντοροβνα

laquohellipΕπιθυμώντας να μοιάσει στους ασκητές φορούσε κρυφά

κιλίκιο και αλυσίδες κοιμόταν σε ξύλινες σανίδες [hellip] Νήστευε

όλο το χρόνο και δεν έτρωγε ούτε ψάριraquo28 laquoΤα μεσάνυχτα μετά

τους κόπους της ημέρας σηκωνόταν για να προσευχηθεί και μετά

επισκεπτόταν τους θαλάμους του νοσοκομείου της Μονής Όταν

κάποιος από τους ασθενείς ένιωθε άσχημα έμενε κοντά του και

τον φρόντιζε μέχρι το πρωί [hellip] τις νύχτες διάβαζε ολομόναχη το

ψαλτήρι για τους κεκοιμημένους [hellip] Προσευχόταν με έναν ζήλο

ιδιαίτερο Έτσι ακίνητη όπως στεκόταν θαρρούσες πως ήταν

άγαλμα Στις ακολουθίες συχνά το πρόσωπό της πλημμύριζε

δάκρυα [hellip] Πραγματικά είχε κάποια ασυνήθιστη δύναμη

Ακτινοβολούσε ένα ανεξήγητο φως Έδινε την εντύπωση ότι είναι

άνθρωπος μιας άλλη γης ενός άλλου κόσμου [hellip] ότι ανέπνεε και

ζούσε μια ζωή πέρα από το φυσικό και κάθε φορά που βρισκόσουν

δίπλα της αισθανόσουν ότι κατέβηκε από τον ουρανόraquo29

Το 1925 ο πνευματικός φίλος της Ελισάβετ Φεόντοροβνα

αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος Γκριμπανόφσκι και μετέπειτα

δεύτερος Πρωθιεράρχης της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας

εκτός Ρωσίας (1936 ndash 1964) εξέδωσε ένα μικρό μα πολύτιμο

φυλλάδιο αφιερωμένο στη ζωή το έργο και τον μαρτυρικό

θάνατο της Μεγάλης Δούκισσας Ελισάβετ Πιο συγκεκριμένα ο

αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος γράφει laquoΑποτελούσε (εννοείται η

Ελισάβετ Φεόντοροβνα) έναν σπάνιο συνδυασμό από υψηλή

χριστιανική διάθεση ηθική ευγένεια φωτισμένο νου τρυφερή

καρδιά και εξαιρετικό γούστο Είχε μία απίστευτα λεπτή και

πολύπλευρη ψυχική οργάνωση Η ίδια η εξωτερική της εμφάνιση

28 Zolotoj Svjatyni svethellipVospominanija matuški Nadeždy ndash poslednej

monahini Marfo ndash Mariinskoj Obiteli Miloserdija επιμ E Nevolina Moskva

2004 15 29 Zolotoj Svjatyni svethellipVospominanija matuški Nadeždy ndash poslednej

monahini Marfo ndash Mariinskoj Obiteli Miloserdija 15 ndash 16



αντανακλούσε την ωραιότητα και το μεγαλείο του πνεύματός της

έφερε τη σφραγίδα της έμφυτης αξιοπρέπειας που την ξεχώριζε

από το ευρύτερο περιβάλλον της Μάταια προσπαθούσε να

κρυφτεί από τα ανθρώπινα βλέμματα κάτω από το πέπλο της

σεμνότητας Ήταν αδύνατο να την συγχύσεις με άλλους Όπου και

αν εμφανιζόταν μπορούσες να αναρωτηθείς για αυτή τίς αὕτη ἡ

ἐκκύπτουσα ὡσεὶ ὄρθροςhellip ἐκλεκτὴ ὡς ὁ ἥλιος (Ασ Ασ 610)raquo 30

laquoΈφερνε παντού μαζί της την ευωδία των κρίνων ίσως για αυτό

αγαπούσε τόσο το λευκό χρώμα ndash ήταν η λάμψη της καρδιάς της

Όλες οι πλευρές της ψυχής της βρίσκονταν σε αυστηρή αναλογία

η μία με την άλλη αποφεύγοντας έτσι την εντύπωση κάποιας

μονομέρειας Η θηλυκότητά της ενωνόταν με τον ανδρείο

χαρακτήρα της Η καλοσύνη δεν μεταβαλλόταν σε αδυναμία και

τυφλή ασύδοτη εμπιστοσύνη στους ανθρώπους Η χάρη της ορθής

κρίσης που τόσο ψηλά τοποθετούν οι χριστιανοί ασκητές της ήταν

εγγενής σε όλα ακόμη και στις μεγαλύτερες ορμές της καρδιάς

τηςraquo31 laquoΑποκρύπτοντας τις ευεργεσίες της εμφανιζόταν

μπροστά στους ανθρώπους με ένα φωτεινό χαμογελαστό

πρόσωπο Και μονάχα όταν απέμενε μόνη ή μαζί με τους πιο

κοντινούς της ανθρώπους στο πρόσωπό της και κυρίως στα μάτια

της διαφαινόταν μία μυστήρια θλίψη ndash σφραγίδα των μεγάλων

ψυχών που υποφέρουν σε αυτόν τον κόσμο Έχοντας απορρίψει

όλα σχεδόν τα επίγεια αγαθά φώτιζε ακόμα περισσότερο τους

ανθρώπους με το εσωτερικό της φως την αγάπη και καλοσύνη

της Κανείς δεν ήξερε να κάνει ευχάριστα πράγματα για τους

άλλους με την λεπτότητα που το έκανε η Μεγάλη Δούκισσα και

ασφαλώς ανάλογα με τις ανάγκες και τη πνευματικότητα του

30 Arhiepiskop Anastasij (Gribanovskij) Svetloj pamjati velikoj knjagini Elisavety

Feodorovny Ierusalim 1925 5 31 Arhiepiskop Anastasij Svetloj pamjati velikoj knjagini Elisavety Feodorovny 5 ndash

6



καθενός Ήξερε όχι μόνο να θρηνεί με τους θρηνούντες αλλά και

να χαίρεται με τη χαρά των άλλωνraquo32 laquoΑνταποκρινόταν με

μεγάλη προθυμία και σοβαρότητα σε όλες τις ικεσίες με εξαίρεση

εκείνες που έφεραν πολιτικό χαρακτήρα33raquo laquoΌταν αργότερα

ξέσπασε η τρικυμία της επανάστασης την υποδέχτηκε με

αξιοσημείωτη ψυχραιμία και ηρεμία Έδινε την εντύπωση ότι

βρίσκεται πάνω σε έναν ψηλό ασάλευτο βράχο και από εκεί κοιτά

άφοβα τα μανιασμένα κύματα γύρω της προσηλώνοντας τα μάτια

της ψυχής της στα βάθη της αιωνιότηταςraquo34

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι όλες οι

παραπάνω αναφορές στο πρόσωπο της Μεγάλης Δούκισσας

Ελισάβετ συμφωνούν στο ότι η Ελισάβετ Φεόντοροβνα ήταν μία

μοναδική προσωπικότητα με σπάνια εξωτερική ομορφιά και

απέραντη καλοσύνη Τα ξανθά της μαλλιά η απίστευτα λευκή

της επιδερμίδα το αχνό ρόδισμα στα μαγουλά της και τα

εκφραστικά γκριζογάλανα μάτια της έδεναν απολύτως

αρμονικά με τα εσωτερικά της χαρίσματα προσδίδοντάς της

κάτι το αγγελικό Η γεμάτη αγάπη και έλεος καρδιά της η

ευσέβεια και η απλότητά της άγγιζαν σε τέτοιο βάθος τις ψυχές

των συνανθρώπων της ώστε η μορφή της να αποτυπωθεί στις

μνήμες τους για πάντα Άλλωστε όπως πολύ ορθά σημείωσε ο

ηγούμενος Σεραφείμ Κουζνετσόφ η πολύτιμη πνευματική της

προσφορά στον βωμό της αγάπης δεν θα σβηστεί ποτέ από την

μνήμη των ευγενών ανθρώπων

32 Arhiepiskop Anastasij Svetloj pamjati velikoj knjagini Elisavety Feodorovny 17

ndash 18 33 Arhiepiskop Anastasij Svetloj pamjati velikoj knjagini Elisavety Feodorovny 19 34 Arhiepiskop Anastasij Svetloj pamjati velikoj knjagini Elisavety Feodorovny 21



About the author

PhD candidate Elisabeth Kynigou-Gievtousenko born in 1991 in

Ukraine is a doctoral candidate at the Department of Theology at

the Aristotle University of Thessaloniki where she also completed

her MA She is a graduate of the Faculty of the Russian language

and literature at the Democritus University of Thrace Since 2015

she is a member of the Hellenic Association of Slavists (HAS) in the

Aristotle University of Thessaloniki Her academic area of interest

is the contemporary Church history of Russia (nineteenth and

twentieth centuries) and Russian hagiology She has attended

several conferences in Greece and Russia Some of those are the

International Conference ldquoEcclesiastical Life and Religious

Tradition of Constantinople as formation factors of the Missionary

Politics of the Eastern Roman Empirerdquo (November 2016 Aristotle

University Thessaloniki) the International Symposium ldquoRussia

and Greece Unity of Spirit Faith and Traditionrdquo as part of the

International Conference laquoRussiandashGreece relationsraquo (October 2016

Nicholo-Ugreshskaya Seminary Moscow) and the 19th Conference

of ESPO XIX Елисаветинско-Сергиевские Чтения (November

2016 Moscow Kremlin) In 2014 she was awarded a honorary

Degree at the 4th Panhellenic Competition in Literary Translation

ldquoANTON CHEKHOVrdquo in Athens






Η Vojvodina είναι μία αυτόνομη επαρχία της Βόρειας

Σερβίας η οποία εκτείνεται στην εύφορη πεδιάδα της

Παννονίας Ο όρος Vojvodina στα Σερβικά σημαίνει μια μορφή

δουκάτου ndash βοϊβοδάτου και προέρχεται από τη λέξη laquovojvoda =

βοεβόδαςraquo1 που συνδέεται ετυμολογικά με τις σύγχρονες λέξεις

laquovojnik = στρατιώτηςraquo και laquovoditi = ηγούμαιraquo δηλαδή αυτός που

ηγείται του στρατού

Στην επαρχία λοιπόν αυτή βρίσκεται και η οροσειρά του

Fruska Gora Το βουνό είναι ένα φυσικό γεωλογικό φαινόμενο

όπως δημιουργήθηκε από τα πετρώματα από όλες σχεδόν τις

γεωλογικές περιόδους Αρχικά ήταν νησί όταν υπήρχε η

θάλασσα της Παννονίας Στα βόρεια το βουνό συνορεύει με τον

ποταμό Δούναβη ενώ στα νότια κατεβαίνει προς την πεδιάδα

της Συρμίας και συνορεύει με τον ποταμό Σάββο Έχει μήκος

περίπου 75 χιλιόμετρα και πλάτος από 12 έως 15 χιλιόμετρα και

καλύπτει μια έκταση 255 τετραγωνικά χιλιόμετρα Η ψηλότερη

κορυφή του είναι το Crveni Cot στα 539 μ Το 1960 ανακηρύχθηκε

Εθνικό Πάρκο της Σερβίας και είναι από τα παλαιότερα Το

μεγαλύτερο τμήμα του βρίσκεται στην περιοχή του Συρμίου στη

Σερβία αλλά ένα μικρότερο στη δυτική πλευρά του βρίσκεται

στην Κροατία Οι πλαγιές του Fruska Gora είναι ιδανικές για την

καλλιέργεια αμπελιών και στην περιοχή υπάρχουν πολλοί

1 Recnik Srpskoga jezika Matica Srpska 2007 163



οινοπαραγωγοί που παράγουν Τραμίνατς Ρίσλιγκ και άλλα

κρασιά

Το όνομα του βουνού προέρχεται από την παλιά σερβική

λέξη laquoFruziraquo της οποίας ο τύπος του ενικού είναι laquoFrugraquo και το

επίθετό της Fruški που χρησιμοποιείτο για την ονομασία των

Φράγκων Το όνομα Fruška Gora σημαίνει laquoΦράγκικο Βουνόraquo και

βασίζεται στο ιστορικό γεγονός ότι το βουνό λειτουργούσε ως

φυσικό σύνορο όταν άρχισαν οι εκστρατείες των Φράγκων στην

περιοχή

Την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το όνομά του

ήταν Alma Mons2 που σημαίνει laquoεύφορο βουνόraquo Έχει

καταγραφεί ότι κατά τη βασιλεία του αυτοκράτορα Πρόβου

(Marcus Aurelius Probus 276-282) που γεννήθηκε στο γειτονικό

Σίρμιο φυτεύτηκαν στο βουνό τα πρώτα αμπέλια Το βουνό έχει

από τις πλουσιότερες χλωρίδες και πανίδες στην Ευρώπη

Πριν από τη ρωμαϊκή κατάκτηση στην περιοχή

κατοικούσαν οι Ιλλυριοί και οι Κέλτες Το 31 μΧ κατακτήθηκε

από τους Ρωμαίους και συμπεριλήφθηκε στην επαρχία της

Παννονίας Στον Πρώιμο Μεσαίωνα οι Φράγκοι εγκα-

ταστάθηκαν στην περιοχή και σχημάτισαν τα νότια σύνορα της

Φράγκικης Αυτοκρατορίας δίνοντας το όνομά τους στο βουνό

Τον 11ο αιώνα όταν ο Χριστιανισμός χωρίστηκε σε

Ρωμαιοκαθολικισμό και Ορθοδοξία και οι δύο κοινότητες είχαν

τις εκκλησίες τους στην περιοχή Τότε δημιουργήθηκε στο βουνό

μια πολύ σημαντική ομάδα σερβικών μεσαιωνικών

μοναστηριών Αυτά λοιπόν τα μοναστήρια θα γνωρίσουμε με

συντομία σήμερα

Η ίδρυση αυτών των ιερών μονών τοποθετείται κατά την

παράδοση από τα τέλη του 12ου αι έως τα μέσα του 15ου αι Δεν

υπάρχουν όμως ακριβείς πληροφορίες για αυτή την περίοδο που

2 P Skok Toponomastika Vojvodine Vojvodina I Novi Sad 1939 118-119

Δημήτριος Μπίκας


να αναφέρονται στον αριθμό και στην ίδρυση των μονών αυτών

στην περιοχή της νότιας Ουγγαρίας στην οποία ανήκε τότε το

Fruska Gora

Σύγχρονες έρευνες καταγράφουν 35 μοναστήρια στην

περιοχή του Σρεμ = Συρμίου κατά την περίοδο της Οθωμανικής

κυριαρχίας3 Σήμερα σώζονται μόνο 16 μονές τις οποίες και θα

γνωρίσουμε παρακάτω Αναλυτικές πληροφορίες αντλούμε από

τα τουρκικά έγγραφα (αλληλογραφίες αναφορές για συμβάντα

και γεγονότα καταγραφές και απογραφές) κατά την τουρκική

κατάληψη της Σερβίας από το 1438 και μετά Σε έγγραφο του

1438 μΧ αναφέρεται μεγάλος αριθμός μοναχών στην περιοχή

βόρεια του Σάββου και του Δούναβη δηλαδή στην περιοχή του

Fruska Gora αλλά οι πρώτες επίσημες πηγές για την ύπαρξη της

μοναστικής πολιτείας στο όρος αυτό προέρχονται από την

δεύτερη δεκαετία του 16ου αι με πρώτη αναφορά στο μοναστήρι

του Krusedol και συνεχίζονται κατά τις Τουρκικές καταγραφές

από το 1541 έως το 1578 και για τις υπόλοιπες ιερές μονές

Η τύχη των μοναστηριών αυτών ήταν τραγική Όλες οι

μονές δέχτηκαν τις κατά καιρούς καταστροφικές επιδρομές και

λεηλασίες των Οθωμανών κατακτητών Με τη μεγάλη μετα-

νάστευση των Σέρβων από το Κοσσυφοπέδιο και Μετόχια προς

το Βορρά στη μοναρχία των Αψβούργων το 1690 επί Πατριάρχου

Πεκίου Αρσενίου του Γ΄ του Crnojević πολλά μοναστήρια

αναστηλώθηκαν με τους ναούς τους Η τύχη όμως αυτών δεν

άλλαξε ούτε στη νεότερη ιστορία και ιδιαίτερα κατά τον Β΄

Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά4 Ότι μπόρεσε να διασωθεί από τη

μανία των Οθωμανών και τη μανία των Γερμανών που

βομβάρδισαν και κατέστρεψαν τα μοναστήρια τα ισοπέδωσαν

οι παρτιζάνοι μετά την απελευθέρωση καταστρέφοντας όλα τα

3 Ol ZirojevićPosedi fruskogorskih manastira Novi Sad 1992

4 Br Kulic ndash N Sreckov Manastiri Fruske Gore Novi Sad 1994 12



χτίσματα και τους ναούς που είχαν απομείνει και λεηλατώντας

όλους τους πολύτιμους θησαυρούς των βιβλιοθηκών και των

κειμηλιαρχείων των μονών

Μόνο μόλις το 19535 και μετά αρχίζει σιγά-σιγά η

αναστήλωση των μοναστηριών αυτών και συνεχίζεται θα έλεγα

μέχρι τις μέρες μας με πολύ ωραία αποτελέσματα Σήμερα

μπορούμε να πούμε πως σε αρκετές από αυτές τις μονές αρχίζει

να αναβιώνει ο μοναχισμός του Fruska Gora που αποτελεί

χαρακτηριστικό δείγμα πίστης Ορθόδοξης και κουλτούρας της

δυνατής Σερβικής ψυχής

Πριν δούμε μία - μία τις μονές θα ήθελα να αναφερθώ

σύντομα στην αρχιτεκτονική τους και στην αγιογράφισή τους

Οι αρχιτέκτονες που ασχολήθηκαν με το θέμα από το

πρώτο ήμισυ του 20ου αι κατέληξαν σε δύο αρχιτεκτονικές

περιόδους Την πρώτη που αφορά κτίσματα στο τέλος του 15ου

αι και στις αρχές του 16ου αι και κυριαρχεί το παραδοσιακό -

βυζαντινό στυλ που ενσωματώθηκε στη Σχολή του Μοράβα (με

τρίκογχους ναούς σε σχήμα τριφυλλιού τρούλους κλπ) και τη

δεύτερη που αφορά κτίσματα του 18ου αι σε στυλ Μπαρόκ (ναοί

σε ορθογώνιο παραλληλόγραμμο μονόκλιτοι με μπαρόκ

διακοσμητικά γοτθικά στοιχεία υψηλά καμπαναριά διαφο-

ρετικές αναλογίες τρούλων κλπ)6 Μόλις έφυγαν οι Τούρκοι

από το Σρεμ τον 18ο αι άρχισε η ανοικοδόμηση νέων κτηριακών

εγκαταστάσεων στις μονές καθώς και η ανέγερση νέων ναών

όλα όμως σε στυλ Μπαρόκ Στην εξάπλωση του Μπαρόκ

συνέβαλλε και η διαταγή της Μαρίας Θηρεσίας αυτοκράτειρας

του οίκου των Αψβούργων που κυριαρχούσαν στην περιοχή

5 Br Kulic ndash N Sreckov Manastiri Fruske 13

6 V Petrović M Kasanin Srpska umetnost u Vojvodini od doba despota do

ujedinjenja Novi Sad 1927 33



όπως όλα τα κτήρια και οι ναοί που ανεγείρονταν να είναι σε

στυλ Μπαρόκ

Όσο αφορά τώρα τη ζωγραφική στους τοίχους των

μοναστηριακών ναών μπορούμε να βρούμε βυζαντινές

νωπογραφίες (φρέσκα) και εικόνες από τον 15ο αι μέχρι τέλους

17ου και αρχές 18ου αι ελαιογραφίες σε τοίχους και φορητές

εικόνες7 Στη μεταβατική για τη σερβική ζωγραφική περίοδο

του 18ου αι αρχίζει το ρωσικό και Ουκρανικό Μπαρόκ το οποίο

επηρέασε και το κατοπινό σερβικό στυλ

Ας δούμε τώρα συνοπτικά τα 16 ορθόδοξα μοναστήρια

του Fruska Gora

1 MANASTIR BEOCIN Γυναικεία μονή με ναό

αφιερωμένο στην Ανάληψη του Κυρίου Χρονολογείται από τον

16ο αι To 1697 ανακαινίσθηκε από μοναχούς που έφυγαν από το

Μοναστήρι Race στον ποταμό Drina λόγω των Τούρκων Ο

σημερινός ναός άρχισε να χτίζεται την περίοδο 1731-1732 και

τελείωσε το 17408

2 MANASTIR BESENOVO Κατά την παράδοση

ιδρύθηκε από τον Σέρβο Βασιλιά Dragutin στο τέλος του 13ου αι

με ναό αφιερωμένο στους Αρχαγγέλλους Μιχαήλ και Γαβριήλ

Είναι ανδρώα μονή η οποία καταστράφηκε ολοσχερώς μέχρι

θεμελίων κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Η αναστήλωση της

μονής άρχισε στις 20 Σεπτεμβρίου του 20139

3 MANASTIR DIVSA (DJIPSA) Ως κτήτορας κατά την

παράδοση αναφέρεται ο Δεσπότης Jovan Branković τέλη του

15ου αι Ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο Πριν από

το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η μονή αριθμούσε 5 μοναχές Κατά τον

7 V Petrović M Kasanin Srpska umetnost 43-47

8 httpwwweparhija-sremskarsmanastiribeocin (τελευταία προσπέλαση

2-5-2018)

9 httpwwweparhija-sremskarsmanastiribesenovo (τελευταία προσπέ-

λαση 2-5-2018)



πόλεμο ο ναός της μονής κατεδαφίστηκε ως τα θεμέλια Από το

1980 το μοναστήρι άρχισε να ανοικοδομείται και σήμερα

λειτουργεί με το ναό του Αγίου Νικολάου και ένα ισόγειο

Κονάκι10

4 MANASTIR GRGETEG Κατά την παράδοση ιδρύθηκε

από τον Vuk Grgurević Branković Δεσπότη της Σερβίας το 1471

γνωστό στο λαό και ως Zmaj Ognjeni Vuk Γυναικεία μονή με ναό

αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο και παρεκκλήσια αφιερωμένα

στο Γενέθλιο της Θεοτόκου και στον Άγιο Σεραφείμ του Σάρωφ

Το τέμπλο του ναού εικονογράφησε το 1902 ο διάσημος Σέρβος

ρεαλιστής ζωγράφος Uros Predic11

5 ΜΑΝΑΣΤΙR JAZAK Όχι μακριά από τα ερείπια του

Παλαιού Jazak βρίσκεται η γυναικεία Μονή Νέο Jazak η οποία

κτίστηκε το 1736 Ο ναός είναι αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα

κτίστηκε το 1758 και είναι τρίκογχος Στις αρχές του 19ου αι

κτίστηκε στη δυτική πρόσοψη τριώροφο καμπαναριό Το

παρεκκλήσι της μονής είναι αφιερωμένο στην Οσία Παρασκευή

Το Παλαιό Jazak ιδρύθηκε από τον Δεσπότη Jovan Branković το

δεύτερο μισό του 15ου αι Στη μονή φυλάγονται τα λείψανα του

ηγεμόνα Uros12

6 MANASTIR KRUSEDOL Η ανδρώα Μονή Krusedol

ιδρύθηκε μεταξύ του 1509 και 1516 από τη σερβική δυναστεία

των Branković Συγκεκριμένα κτήτορες της μονής υπήρξαν ο

Δεσπότης Djordje Branković ο μετέπειτα Επίσκοπος Μάξιμος

και η μητέρα του Αγγελίνα οι οποίοι έζησαν και ετάφησαν στη

μονή Αργότερα ανακηρύχθηκαν άγιοι της Σερβικής Εκκλησίας

10 httpwwweparhija-sremskarsmanastiridjipsa (τελευταία προσπέλα-

ση 2-5-2018)

11 httpwwweparhija-sremskarsmanastirigrgeteg (τελευταία προσπέλα-

ση 2-5-2018)

12 httpwwweparhija-sremskarsmanastirijazak (τελευταία προσπέλαση

2-5-2018)



τα λείψανα των οποίων φυλάγονται μέχρι σήμερα στη μονή

Ακόμη στο μοναστήρι βρίσκεται και ο τάφος του Σέρβου Βασιλιά

Milan Α΄ Obrenović O ναός είναι αφιερωμένος στον

Ευαγγελισμό της Θεοτόκου στους τοίχους του οπίου συναντάμε

τοιχογραφίες του 16ου και 17ου αι Στην ανακαίνιση του ναού οι

τοιχογραφίες επαναζωγραφίστηκαν με λάδι τεχνοτροπία που

συναντάται για πρώτη φορά στη Vojvodina Πάνω από το

παράθυρο της δεξιάς κόγχης του χορού στη εξωτερική πλευρά

υπάρχει και λειτουργεί μέχρι σήμερα το ηλιακό ρολόι της μονής

Το κειμηλιοαρχείο της είναι από τα πλουσιότερα της περιοχής13

7 MANASTIR KUVEZDIN Η παράδοση θέλει για

κτήτορά του τον τελευταίο Σέρβο Δεσπότη Stefan Stiljanović το

1520 Ο ναός ξανακτίστηκε γύρω στα 1818 σε στυλ Μπαρόκ

Είναι ανδρώα μονή και η ανακαίνισή της άρχισε σιγά-σιγά από

το 1973 έως το 197514

8 MANASTIR MALA REMETA Η ίδρυσή του αποδίδεται

παραδοσιακά στο Σέρβο Βασιλιά Dragutin Οι παλαιότερες

ιστορικές αναφορές που αφορούν το μοναστήρι χρονολογούνται

από τo 1546 To 1679 ανακαινίσθηκε από μοναχούς που έφυγαν

από το Μοναστήρι Race στον ποταμό Drina λόγω των Τούρκων

Από τότε και μέχρι το 1920 η Mala Remeta υπήρξε Μετόχι της

Μονής Beocin μάλιστα σώζεται και η σφραγίδα του μονα-

στηριού από εκείνη την εποχή Σήμερα είναι γυναικεία μονή Ο

ναός είναι αφιερωμένος στην Αγία Σκέπη της Θεοτόκου το δε

παρεκκλήσιο στον Προφήτη Ηλία15

13 httpwwweparhija-sremskarsmanastirikrusedol (τελευταία προσπέ-

λαση 2-5-2018)

14 httpwwweparhija-sremskarsmanastirikuvezdin (τελευταία προσπέ-

λαση 2-5-2018)

15 httpwwweparhija-sremskarsmanastirimala-remeta (τελευταία προ-

σπέλαση 2-5-2018)



9 MANASTIR NOVO HOPOVO Οι πρώτες γραπτές

μαρτυρίες για την ανδρώα αυτή μονή ανάγονται στα 1451 Η

παράδοση θέλει για κτήτορά του τον Δεσπότη Djordje Branković

Η μοναδική αρχιτεκτονική του μαζί με το ναό του Αγίου

Νικολάου με τα καταπληκτικά φρέσκα του αποτελούν όπως

και το Krusedol τα πιο αξιοθαύμαστα δείγματα σε όλη την

περιοχή Ο ναός κτίστηκε το 1575-1576 και οι τοιχογραφίες του

είναι από τις πιο διάσημες στο χώρο των Βαλκανίων Στο

αριστερό μέρος του ναού βρίσκεται από το 16ο αι η λάρνακα με

ολόσωμο το Άγιο Λείψανο του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος Το

παρεκκλήσιο είναι αφιερωμένο στον Πρωτομάρτυρα Στέφανο

Στη μονή αυτή εκάρει μοναχός ο Dositej (Dimitrije) Obradović

(1757-1760)16

10 MANASTIR PRIVINA GLAVA Σύμφωνα με το

θρύλο η Privina Glava ιδρύθηκε από έναν άνθρωπο ονόματι

Priva ή Priba το 12ο αιώνα Η πιο πιθανή όμως παράδοση

αναφέρει ως κτήτορες τη οικογένεια των Branković στα τέλη του

15ου αι Ο ναός είναι αφιερωμένος στη Σύναξη των Αρχαγγέλων

Μιχαήλ και Γαβριήλ Είναι γυναικεία μονή17

11 MANASTIR PETKOVICA Σύμφωνα με την

παράδοση το μοναστήρι το ίδρυσε η χήρα του Stefan Stiljanović

Δέσποινα Jelena το πρώτο μισό του 16ου αι Ο ναός είναι

αφιερωμένος στην Οσία Παρασκευή Η μονή είναι γυναικεία και

από το 1990 εντάσσεται στα Μνημεία Πολιτισμού Εξαιρετικής

Σημασίας στη Δημοκρατία της Σερβίας18

16 httpwwweparhija-sremskarsmanastirinovo-hopovo (τελευταία προ-


17 httpwwweparhija-sremskarsmanastiriprivina-glava (τελευταία προ-


18 httpwwweparhija-sremskarsmanastiripetkovica (τελευταία προσπέ-

λαση 2-5-2018)



12 MANASTIR RAKOVAC Σύμφωνα με μια παράδοση

του 1704 το Rakovac ιδρύθηκε από ένα άνδρα τον Raka Milosević

αυλικό του Δεσπότη Jovan Branković Ο θρύλος αναφέρει ότι ο

Ράκα ανέγειρε το μοναστήρι το 1498 Ο ναός είναι αφιερωμένος

στους Αγίους Αναργύρους και πριν την καταστροφή του

αποτελούσε κόσμημα για την περιοχή Σήμερα μετά την

αναστήλωση απέμειναν σπαράγματα της βυζαντινής του

τέχνης σε μερικά σημεία κυρίως στον τρούλο Είναι γυναικεία

μονή19

13 MANASTIR STARO HOPOVO Σύμφωνα με την

παράδοση και αυτό το μοναστήρι ιδρύθηκε από τον επίσκοπο

Μάξιμο (Δεσπότη Djuradj Branković) αρχές του 16ου αι Το 1751 ο

παλαιός ξύλινος ναός έπεσε από σεισμό και ανεγέρθηκε νέος

αφιερωμένος στον Άγιο Παντελεήμονα Είναι ανδρώα μονή20

14 MANASTIR SISATOVAC Η ίδρυση του μοναστηριού

αποδίδεται στους πρόσφυγες μοναχούς από τη σερβική Μονή

Zica to 1520 Είναι ανδρώα μονή Ο ναός είναι αφιερωμένος στο

Γενέθλιο της Θεοτόκου και το παρεκκλήσιο στους Αποστόλους

Πέτρο και Παύλο21

15 MANASTIR VELIKA REMETA Σύμφωνα με την

παράδοση το μοναστήρι ιδρύθηκε από τον βασιλιά Dragutin

αλλά οι πρώτες γραπτές αναφορές είναι του 1562 Η μονή και ο

ναός είναι αφιερωμένοι στον Άγιο Δημήτριο και υπάρχουν

γραπτές μαρτυρίες από το 1509 για αυτό Είναι ανδρώα -

19 httpwwweparhija-sremskarsmanastirirakovac (τελευταία προσπέ-

λαση 2-5-2018)

20 httpwwweparhija-sremskarsmanastiristaro-hopovo (τελευταία προ-


21 httpwwweparhija-sremskarsmanastirisisatovac (τελευταία προσπέ-

λαση 2-5-2018)



γυναικεία μονή και έχει δύο παρεκκλήσια του Αγίου Ιωάννου

του Βαπτιστού (18ου αι) και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1970)22

16 MANASTIR RAVANICA-VERDNIK Η ακριβής

ημερομηνία ίδρυσης της είναι άγνωστη Οι πηγές δείχνουν ότι η

εκκλησία χτίστηκε το δεύτερο μισό του 16ου αι Όταν έφυγαν οι

μοναχοί από τη Μονή Ravanica της Σερβίας το 1697 ήλθαν και

εγκαταστάθηκαν στο Μοναστήρι Verdnik φέρνοντας μαζί τους

το λείψανο του πρίγκιπα της Σερβίας Αγίου Lazar καθώς και

άλλα πολύτιμα κειμήλια Επειδή ο ναός της Ravanica ήταν

αφιερωμένος στην Ανάληψη του Κυρίου αφιέρωσαν και τον ναό

του Verdnik στην Ανάληψη Έκτοτε η Μονή του Verdnik

ονομάζετε μέχρι σήμερα και Ravanica του Σρεμ Είναι γυναικεία

μονή23

Τα μοναστήρια της Fruska Gora χαρακτηρίστηκαν ως

Μνημεία Πολιτισμού Εξαιρετικής Σημασίας το 1990 και

προστατεύονται από το κράτος Λόγω του μεγάλου αριθμού

μοναστηριών στην ίδια περιοχή το Fruska Gora αποκαλείται

κοινώς το Σερβικό Άγιο Όρος Η Ιερά Σύνοδος της Σερβικής

Ορθόδοξης Εκκλησίας κήρυξε επίσημα το Fruska Gora Ιερό Όρος

στις 12 Οκτωβρίου 2003

About the author

Dimitrios Mpikas was born in Thessaloniki where he finished

primary and secondary education He has studied in the

Ecclesiastical Pedagogical Academy of Thessaloniki the

22 httpwwweparhija-sremskarsmanastirivelika-remeta (τελευταία προ-


23 httpwwweparhija-sremskarsmanastirivrdnik-ravanica (τελευταία

προσπέλαση 2-5-2018)



Theological Faculty of the Orthodox Patriarchate of Serbia in

Belgrade and the School of Primary Education of the Faculty of

Education of the Aristotle University of Thessaloniki He has MA

in Litourgics in the School of Theology of the Aristotle University

of Thessaloniki and he is PhD Candidate in the same School

He speaks English and Serbian and he understands Italian French

and Russian

He has worked in Primary and Secondary Education as teacher

Vice Principal and Principal

The last five years he is instructor in seminars for teachers organized

by the Directorate of Primary Education of Western Thessaloniki

with subject The Byzantine monuments of Thessaloniki in the

educational act

He has taken part in several seminars and International Theological

Conferences in Greece and abroad (in most of them as a member of

the Secretariat) and he wrote many theological articles

From March 2018 he is member of the Hellenic Association for

Slavic Studies

He is clergyman of the Holy Metropolis of Polyani and Kilkis

where he serves as Archimandrite and Vicar of the Diocese of Nea

Santa



Fragmenta Hellenoslavica 5 (2018 143


Εκπαιδευτικός

Ἐπίδραση πολιτικῶν ἐξελίξεων στο ἐσωτερικό

της Γιουγκοσλαβίας στή μεταβολή τῆς

κρατικῆς θέσης ἐπί τοῦ laquoμακεδονικοῦraquo

ἐκκλησιαστικοῦ ζητήματος

κατά το έτος 1966

Ἱστορικό ὑπόβαθρο

Τό 1944 ἐμφανίζεται στό ἱστορικό προσκήνιο ἡ προοπτική

τοῦ σχηματισμοῦ ὁμόσπονδου κράτους μέ τό ὄνομα

laquoΜακεδονίαraquo στά πλαίσια τῆς μετάβασης πρός τή νέα

Νοτιοσλαβική Ὁμοσπονδία (Γιουγκοσλαβία) ὑπό τήν

καθοδήγηση τῶν Παρτιζάνων τοῦ Τίτο1 Ἀπό τότε ξεκίνησε μιά

1 Γιά τήν ἵδρυση τῆς laquoΛαϊκῆς Δημοκρατίας τῆς Μακεδονίαςraquo καί τήν

ἐπικράτηση τῆς τιτοϊκῆς μακεδονιστικῆς γραμμῆς βλ Al Hristov KPJ vo

rešavanjeto na makedonsko prašanje (1937-1944) Skopje 1962 καί στά

ἑλληνικά Ἀλ Χριστόβ Τό Κομμουνιστικόν Κόμμα Γιουγκοσλαβίας εἰς τήν

ἐπίλυσιν τοῦ Μακεδονικοῦ Ζητήματος (1937-1944) Σκόπια 1962 (μτφρ

Σιαπέρα Τρ δακτυλογραφημένη ἔκδοση γιά τή σειρά μεταφράσεων τοῦ

ΙΜΧΑ Θεσσαλονίκη 1962) Τοῦ ἰδίου The Creation of Macedonian Statehood

(1893-1945) μτφρ Meares B Skopje 1971 Ev Kofos laquoThe making of

Yugoslaviarsquos Peoplersquos Republic of Macedoniaraquo Balkan Studies 3 (1962) 375-

396 St Palmer - R King Yugoslav Communism and the Macedonian

Question Hamden Con 1971 Ἐλίζαμπεθ Μπάρκερ Ἡ Μακεδονία στίς

διαβαλκανικές σχέσεις καί συγκρούσεις μτφρ Κολιοπούλου Ἄννα

Θεσσαλονίκη 1996 Ἰω Ταρνανίδης Οἱ laquoκατά Μακεδονίαν Σκλαβῆνοιraquo

Ἱστορική πορεία καί σύγχρονα προβλήματα προσαρμογῆς Θεσσαλονίκη

2001 Σπ Σφέτας Ἡ διαμόρφωση τῆς Σλαβομακεδονικῆς ταυτότητας Μιά

ἐπώδυνη διαδικασία Θεσσαλονίκη 2003 St Troebst laquoYugoslav Macedonia

1943-1953 Building the Party the State and the Nationraquo Τοῦ ἰδίου Das

makedonische Jahrhundert Von den Anfaumlngen der nationalrevolutionaumlren

Bewegung zum Abkommen von Ohrid 1893-2001 Muumlnchen 2007 241-258

Ἐπίδραση πολιτικῶν ἐξελίξεων στο ἐσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας


εκστρατεία μακεδονοποίησης ὅλων ὅσα συνέδεαν τήν περιοχή

τοῦ νέου κρατιδίου μέ τό ἱστορικό παρελθόν της Ξεκάθαρος

στόχος τῆς γιουγκοσλαβικῆς πολιτικῆς ἦταν ἡ ἀποκοπή τοῦ

ντόπιου σλαβικοῦ πληθυσμοῦ ἀπό τόν βουλγαρικό εθνικισμό

ὥστε νά μήν κινδυνεύσει ἡ ἑνότητα τοῦ γιουγκοσλαβικοῦ

κράτους ἀλλά και ἡ ἐγγραφή ὑποθήκης γιά μελλοντική

ἐπέκταση πρόν Νότον

Ἕνα ἀπό τά καθοριστικά στοιχεῖα ἐθνικῆς ταυτότητας

στή βαλκανική πραγματικότητα μαζί μέ τή γλώσσα καί τήν

ἱστορία εἶναι και ἡ Ἐκκλησία γιrsquo αὐτό καί ἐπιδιώχθηκε ἡ

δημιουργία ξεχωριστῆς laquoμακεδονικῆςraquo Ἐκκλησίας ὡς ἐθνικῆς

Ἐκκλησίας τοῦ νέου laquoμακεδονικοῦraquo ἔθνους Μέ μιά σειρά

ένεργειῶν οἱ τοπικοί κληρικοί ὅσοι ἐγκολπώθηκαν τό

ἐθνοποιητικό τιτοϊκό ἐγχείρημα ἀπέκοψαν de facto τήν

ἐκκλησιαστική διοίκηση τῶν νότιων ἐπαρχιῶν ἀπό τή

δικαιοδοσία τοῦ Πατριαρχείου Σερβίας στό ὁποῖο ἀνῆκαν ἀπό

τό 1920 Τό νέο καθεστώς πρός ἐνίσχυση τῶν ἀποσχιστικῶν

τάσεων ἀπαγόρευσε τήν ἐπαναφορά τῶν Σέρβων ἐπισκόπων

τῶν τριῶν ἐπαρχιῶν Σκοπίων Ἀχρίδας καί Στρωμνίτσης πού

εἶχαν διωχθεῖ ἀπό τίς ἔδρες τους ἀπό τούς Βουλγάρους κατά τήν

περίοδο τῆς Βουλγαρικῆς κατοχῆς (1941-1944) ὅπως

ἀπαγόρευσε καί τήν ἐπιστροφή ὅσων Σέρβων εἶχαν ἐκτοπιστεῖ

βίαια τήν ἴδια περίοδο ἀπό τήν περιοχή Ἔτσι ἔμενε ἐλεύθερο

πεδίο γιά τά μακεδονιστικά στοιχεῖα ἐντός κι ἐκτός τῆς

Ἐκκλησίας2

2 Γιά τίς πρῶτες ἀποσχιστικές ἐνέργειες τῶν Σκοπίων στό ἐκκλησιαστικό

θέμα βλ Stella Alexander Church and State in Yugoslavia since 1945

London-New York- Melbourne 1979 154-187 Δημ Γόνης Ἱστορία τῶν

Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν Βουλγαρίας καί Σερβίας Ἀθῆναι 1996 Γ

Τσούπρας Ἐκκλησία και Ἐθνογένεση Ἡ laquoΜακεδονικήraquo Ὀρθόδοξη

Ἐκκλησία στην ὑπηρεσία τῶν Σκοπίων Ἀθήνα 2018 62-72

Γεώργιος Τσούπρας


Τόν Μάρτιο τοῦ 1945 συγκλήθηκε στά Σκόπια

Ἐκκλησιαστικολαϊκή Συνέλευση μέ τή συμμετοχή 300 περίπου

μελῶν ἐκ μέρους τοῦ κλήρου ἀλλά καί τῶν τιτοϊκῶν πολιτικῶν

ἀρχῶν Ἡ ἀπόφαση τῆς Συνέλευσης προέβλεπε τήν ἀνακήρυξη

αὐτοκεφαλίας τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας μέ τό ὄνομα laquoὈρθόδοξη

Ἁγιοκλημεντινή Μακεδονική Ἐκκλησίαraquo Ἐπρόκειτο γιά τόν

κολοφώνα τοῦ σεπαρατισμοῦ πού ἐπικράτησε στά Σκόπια μετά

τήν ἀπελευθέρωση ἀπό τούς Βουλγάρους καί τούς Γερμανούς3

Δέν ἀκολούθησε ὅμως συνέχεια μέ τίς ἀρχές τοῦ Βελιγραδίου

νά ἀγωνίζονται νά προλάβουν τυχόν ἀποσχιστικές θέσεις

ἀκραίων μακεδονιστικῶν κύκλων ndashπρώην φιλοβουλγαρικῶν καί

μή πού θα μποροῦσαν νά ἀποβοῦν ἐπιζήμιες γιά τήν ἑνότητα

τῆς Ὁμοσπονδίας Τό ἀποτέλεσμα ἦταν νά συγκρουστεῖ ἡ

κεντρική ἐξουσία μέ τίς τοπικές ἀρχές καί νά ξεκινήσει ἕνας

κύκλος βίαιης καταστολῆς ἐναντίον τῶν σεπαρατιστῶν πού

περνοῦσαν τίς κόκκινες γραμμές πού ἔθετε τό Βελιγράδι Ἡ

ἐξέλιξη αὐτή εἴχε ἀντίκτυπο καί στό ἐκκλησιαστικό ζήτημα τῆς

ΛΔ Μακεδονίας Μετά ἀπό τήν ἔντονη ἄρνηση τοῦ

Πατριαρχείου τῆς Σερβίας νά ἰκανοποιήσει τίς ἀποσχσιτικές

ἀπαιτήσεις τῶν Σκοπίων ἡ πολιτική ἡγεσία στράφηκε πρός τή

λύση τῆς αὐτονομίας τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας Στόχος ἦταν ἡ

διατήρηση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητας ἐντός τῆς

Ὁμοσπονδίας μέ ταυτόχρονη κατοχύρωση τῆς

διαφορετικότητας τῶν laquoΜακεδόνωνraquo Ἔτσι τό ἐπόμενο ἔτος

συγκλήθηκε νέα συνέλευση μέ τή συμμετοχή μόνο κληρικῶν

3 Σχετικά μέ τήν ἀνάπτυξη ἔντονων φυγόκεντρων τάσεων στή

γιουγκοσλαβική laquoΜακεδονίαraquo ὅπως καί μέ τήν καταστολή τους βλ

Σφέτας Διαμόρφωση 75-77 194-197 H Poulton Who are the Macedonians

London 20002 118-120



στήν ὁποία ἐπικράτησε τό αἴτημα γιά αύτονομία καί κατrsquo οὐσίαν

ἐπιβλήθηκε στόν τοπικό κλῆρο ἡ γραμμή τοῦ Βελιγραδίου4

Ξεκίνησαν τότε συνεχεῖς διαβουλεύσεις ἀνάμεσα στό

Σερβικό Πατριαρχεῖο καί τίς κρατικές ἀρχές πού ἔβαιναν

ἄκαρπες ἐπί δεκατρία χρόνια παρά τίς ἔντονες πολιτικές

πιέσεις Τελικά οἱ πολιτικοί τῶν Σκοπίων προχώρησαν μόνοι

στήν ἀνακήρυξη αὐτονομίας τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας Σέ νέα

ἐκκλησιαστικολαϊκή Συνέλευση τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1958 με τη

συνεργασία ἑνός ἐπισκόπου τῆς Σερβικῆς Ἐκκλησίας ἱδρύθηκε

ἡ αὐτόνομη Μακεδονική Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία (ΜΟΕ) ἡ ὀποία

θεωρήθηκε διάδοχος τῆς ἱστορικῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀχρίδας Τή

νέα πραγματικότητα ἀναγκάστηκε νά άναγνωρίσει καί ἡ

Σερβική Ἐκκλησία (ΣΟΕ) τό επόμενο ἔτος ὑποκύπτοντας τελικά

στίς ἀφόρητες πολιτικές πιέσεις πού ἐκφράζονταν ἀπό τό

στόμα τοῦ ἴδιου τοῦ Στρατάρχη Τίτο Τον Μάιο τοῦ 1959

ἐπικυρώθηκε συνοδικά ἡ ὕπαρξη τῆς Μακεδονικῆς Ὀρθόδοξης

Ἐκκλησίας πού θα εἶχε τη δική της ἱεραρχία τόν δικό της

Καταστατικό Χάρτη καί το μόνο πού θά τή συνέδεε μέ τή ΣΟΕ

ἦταν ἡ ἀναγνώριση τοῦ Πατριάρχη Σερβίας ὡς κοινοῦ

Πατριάρχη καί τῆς νέας Ἐκκλησίας

Γιά ὀκτώ ἔτη οἱ σχέσεις τῶν δύο Ἐκκλησιών δέν ἦταν οἱ

καλύτερες Συνεχῶς οἱ πολιτικοί καί ἐκκλησιαστικοί ἄνδρες τῶν

Σκοπίων πίεζαν τή ΣΟΕ γιά νά πετύχουν ὅσο τό δυνατόν

ἀνώτερη θέση γιά τήν Ἐκκλησία τους Ἡ πολιτική ἡγεσία τοῦ

Βελιγραδίου φαινόταν νά εὐνοεῖ ἐκείνη τήν περίοδο

μετριασμένα τά μακεδονιστικά ἀποσχιστικά αἰτήματα Σέ

συναντήσεις μέ τόν Πατριάρχη Γερμανό οἱ ἀνώτεροι πολιτικοί

4 Γιά τή μεταστροφή πρός τή γραμμή τῆς αὐτονομίας βλ Γόνης Ιστορία

Ἐλεονώρα Ναξίδου Ἐκκλησία καί ἐθνική ἰδεολογία Ἀπό τήν

Ἀρχιεπισκοπή τῆς Ἀχρίδας μέχρι τήν ἵδρυση τῆς αὐτοκέφαλης

laquoμακεδονικῆς ἐκκλησίαςraquo Θεσσαλονίκη 1999 245-246 Τσούπρας

Ἐκκλησία και Ἐθνογένεση 88-95



ἡγέτες τῆς χώρας συνεχῶς ἐπιβεβαίωναν τήν ἀνάγκη

διατήρησης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητας ἐντός τῆς χώρας

Αὐτό ὅμως ἔμελλε νά ἀλλάξει δραματικά ὅταν θεωρήθηκε ὅτι

ὁ καιρός ἐπέτρεπε κάτι τέτοιο

Μεταβολή τῆς κρατικῆς στάσης στό ζήτημα

τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητας στή Γιουγκοσλαβία

Ἡ μεταβολή τῶν θέσεων τῆς πολιτικῆς ἡγεσίας σχετικά

μέ τό ζήτημα τῆς ΜΟΕ θεωρεῖται ὅτι συντελέστηκε μετά τόν

Μάιο τοῦ 1966 Μιά πρώτη ἐξήγηση πού δίνεται εἶναι ὅτι ἡ

στροφή τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν ἐπῆλθε ὡς συνέπεια τῆς

ἀπόφασης τῆς Ἀρχιερατικῆς Συνόδου τῆς ΣΟΕ τόν μῆνα ἐκεῖνο

καί τῆς σχετικῆς ἀνυπακοῆς πού φάνηκε νά ἐπιδεικνύει ἡ ΣΟΕ

πρός τίς κυβερνητικές ἐπιταγές γιά τό ἐπίμαχο θέμα μέ τήν

ἄρνηση γιά γνωστοποίηση τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς ΜΟΕ στίς

ὑπόλοιπες ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες

Ἡ ἑρμηνεία αὐτή περιέχεται στό κείμενο τῶν

συμπερασμάτων τό ὁποῖο ἡ ἴδια ἡ ὁμοσπονδιακή ἐπιτροπή

Θρησκευτικῶν Ὑποθέσεων συνέταξε μετά τήν ὡς ἄνω

ἀπόφαση Μιά ἄλλη ἐξήγηση εἶναι ὅτι ἀπό τήν ἐποχή ἐκείνη καί

ἔπειτα ἐμφανίστηκε ξεκάθαρα τό τελικό αἴτημα τῆς ΜΟΕ

δηλαδή ἡ ἀπαίτηση γιά ἀπόκτηση αὐτοκεφαλίας καί σύμφωνα

μέ τή μεταπολεμική παράδοση τῆς τιτοϊκῆς ἡγεσίας ἡ

ὁμοσπονδιακή Ἐπιτροπή ΘΥ ταυτίστηκε ἀμέσως μέ τό αἴτημα

αὐτό ἄν δέν τό ὑποκίνησε

Πίσω ὅμως ἀπό τούς προφανεῖς αὐτούς λόγους

ὁρισμένοι ἱστορικοί κυρίως δυτικοί5 διαβλέπουν καί ἕναν τρίτο

5 Βλ Palmer-King Maced Question 171 Alexander Church 281 St

Pavlowitch laquoThe Church of Macedonia ldquolimited autocephalyrdquo or schismraquo

Sobornost 9 (1987) 52 Sabrina-Petra Ramet Balkan Babel The Disintergration

of Jugoslavia from the Death of Tito to Ethnic War Oxford 2002 176



παράγοντα πού καθόρισε τή στάση τῆς κρατικῆς ἐξουσίας Ὡς

τέτοιος θεωρήθηκε ἡ ἔξωση ἀπό τήν πολιτική σκηνή τοῦ

Ἀλεξάνδρου Ranković πρωτοπαλλίκαρου τοῦ Τίτο ὑπουργοῦ

Ἐσωτερικῶν ταῆς Γιουγκοσλαβίας καί ἡγέτη τῆς διαβόητης

OZNA (Μυστικῆς Ἀστυνομίας) καί της SDB (Μυστικῆς

Ὑπηρεσίας Πληροφοριῶν) Σύμφωνα μέ αὐτή τήν ἑρμηνεία ὁ

Ranković ἔνθερμος ὑποστηρικτής τοῦ συγκεντρωτισμοῦ στή

Γιουγκοσλαβία δέν ἐπέτρεπε ὅσο βρισκόταν στήν ἐξουσία νά

βλαφθεῖ ἡ ἐκκλησιαστική ἑνότητα τοῦ κράτους6

Ως κομβικό σημείο της αλλαγής πολιτικής θεωρείται η 4η

Ολομέλεια του ΚΚΓ που έλαβε χώρα στο Μπριόνι την 1η Ιουλίου

1966 Τότε ο Rankovic ἀπομακρύνθηκε ἀπό τή θέση του μετά ἀπό

ἐντολή τοῦ Τίτο Η αποπομπή του εντάσσεται στην ευρύτερη

προσπάθεια που είχε αναληφθεί ήδη από το 1964 μετά το 8ο

Συνέδριο του ΚΚΓ προς την κατεύθυνση της αποφυγής

συγκεντρωτικών τάσεων υπό το όχημα του

laquoΓιουγκοσλαβισμούraquo που είχε θεωρηθεί ως όχημα του

υπόκρυφου μεγαλοσερβισμού7 Οι εξελίξεις που ακολούθησαν

καθοδηγήθηκαν από τον έτερο στενό συνεργάτη του Τίτο τον

Kardelj8 και αποτελούσαν πάγια αιτήματα των αντιπροσώπων

6 Ramet Babel 176 7 Για τις διεργασίες που συντελέστηκαν ανάμεσα στο 8ο Συνέδριο και την

4η ολομέλεια βλ D Rusinow laquoThe Titoist Revolution enters a New Phaseraquo

AUFS Report 13 (1966) 51-57 M Bešlin laquoThe Reform of the Yugoslav

Federation and Serbia Deconstruction of the Centralistic Paradigm and

Emergence of Alternativesraquo YU Historija (on line) χχ διαθέσιμο στο

httpwwwyuhistorijacomyug_second_txt01c1html προσπελάστηκε στις

1372018 8 Η Sabrina Petra Ramet (The three Yugoslavias State-building and

Legitimation 1918-2005 Washington 2006 218) αναφέρει ότι ανάμεσα στους

δύο πρώην συμπολεμιστές τον Kardelj και τον Rankovic είχε αναπτυχθεί

αγεφύρωτη αντιπαλότητα Κατηγορεί μάλιστα τον τελευταίο ότι μπορεί

να ευθυνόταν και για τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του Kardelj το

1959



της Κροατίας και της Σλοβενίας Ο Kardelj εξάλλου έλεγχε

παρασκηνιακά τις εξελίξεις Ήδη από τα μέσα Ιουνίου του 1966

είχε σχηματιστεί μυστική επιτροπή με πρόεδρο τον

αντιπρόσωπο της ΣΔ Μακεδονίας Krste Crvenkovski και μέλη

σημαντικούς παράγοντες από όλες τις Δημοκρατίες με σκοπό

την εξέταση της περίπτωσης του Rankovic Η επιτροπή αυτή

λειτουργούσε υπό τις εντολές του Kardelj και του ισχυρού άνδρα

της Σερβίας Petar Stambolic9

Κατά τις εργασίες της Ολομέλειας ο Ρανκοβιτς

κατηγορήθηκε ευθέως πως λειτουργούσε αρνητικά απέναντι

στο σχέδιο για αυτοδιαχείριση των Δημοκρατιών όπως είχε

αποφασιστεί από το 8ο Συνέδριο και υπέθαλπε τον

συγκεντρωτισμό εις βάρος της περιφερειακής ανάπτυξης Οι

κατηγορίες ολοκληρωνόταν με αυτή της εκμετάλλευσης της

θέσης του και της ισχύος που του έδινε ο έλεγχος της Υπηρεσίας

Ασφάλειας για να επιβάλει προσωπικό έλεγχο στο κράτος με

σκοπό την υποκατάσταση του Τίτο10

Η αληθινή όμως αιτία της σύγκρουσης φαίνεται ότι

ήταν η εμμονή του στην γραμμή της ενιαίας Γιουγκοσλαβικής

πολιτικής και η άρνησή του στην αποκέντρωση της εξουσίας

όπως επεδίωκαν οι Κροάτες και Σλοβένοι πολιτικοί που

αντιδρούσαν στη χρηματοδότηση των φτωχών δημοκρατικών

του Νότου από τις ανεπτυγμένες δημοκρατίες τους Η

σύγκρουση ήταν ξεκάθαρη και σrsquo αυτήν πήρε θέση ο ίδιος ο Τίτο

που έδωσε το στίγμα της νέας πολιτικής αυτής της τοπικής

οικονομικής αυτόδιάθεσης

9 Ramet Three Yugoslavias 218 10 G Prpic laquoCommunism and nationalism in Yugoslaviaraquo Balkan Studies 10

(1966) 41 N Miller The NonComformists Culture Policies and Nationalism

in a Serbian Intellectual Circle χτ 2007 52-55



Η επιλογή αυτή όμως είχε και το τίμημά της Μετά τη

νίκη του Kardelj και την πτώση του Ranković

πολλαπλασιάστηκαν οι φυγόκεντρες τάσεις στους κόλπους της

σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας με αποκορύφωμα την έξαρση

του αλβανικού εθνικισμού και την εκδήλωση αποσχιστικών

κινήσεων στο Κόσοβο ενώ δρομολογήθηκαν οι εξελίξεις για την

αναγνώριση των Βόσνιων Μουσουλμάνων ως ισότιμου

συνταγματικού έθνους11

Η ήττα του Rankovic έλαβε δραματική τροπή τον

Ὀκτώβριο τοῦ 1966 όταν διαγράφηκε ἀπό τό Κόμμα μέ τήν

κατηγορία ὅτι προετοίμαζε πραξικόπημα σέ συνεργασία μέ τή

Σοβιετική Ἕνωση ἐναντίον τοῦ ἡγέτη τῆς Γιουγκοσλαβίας μέ

σκοπό τήν ἄνοδο τοῦ ἴδιου στήν ἐξουσία Μετά τήν ἀποπομπή

του ἡ μυστική ἀστυνομία τέθηκε ὑπό τήν ἄμεση ἐπίβλεψη τοῦ

ἴδιου τοῦ Τίτο γιά τήν ἀποφυγή στό μέλλον παρόμοιων

κινδύνων12 Απεβίωσε το 1983 σχεδόν ξεχασμένος από το

καθεστώς και παραγκωνισμένος

Ἡ ἀπουσία του ἄνοιξε τόν δρόμο γιά τήν ἔναρξη τῶν

πολιτικῶν διεργασιῶν πού ὁδήγησαν στήν περαιτέρω

ἀποκέντρωση τῶν ἐξουσιῶν τῆς Ὁμοσπονδίας καί τήν ἐνίσχυση

τῆς πολιτικῆς δύναμης τῶν κυβερνήσεων τῶν τοπικῶν

Δημοκρατιῶν που φαίνεται ὅτι εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τήν

ἐνίσχυση τῶν τοπικῶν Δημοκρατιῶν ἔναντι τῆς συγκεντρωτικῆς

γραφειοκρατίας τό 1971 κάτι πού ἐπισημοποιήθηκε τό 1974 μέ

τό νέο ὁμοσπονδιακό σύνταγμα τῆς Γιουγκοσλαβίας Δόθηκε

ἐπίσης ἡ δυνατότητα στίς ἐπιμέρους ἐθνότητες νά

11 Αγγελική Μουζακίτη Η διαμόρφωση της βοσνιακής-Μουσουλμανικής

εθνικής ταυτότητα Ιστορικές και πολιτικές παράμετροι (Από το 1878 έως

σήμερα) Διδακτορική Διατριβή Θεσσαλονίκη 2014 90-95 12 CIA Special Report 66 (1081966) διαθέσιμο στο

httpchnmgmuedu1989archivefiles outworn-structure_9a4a597893pdf

προσπελάστηκε στις 1372018



αὐτοπροσδιοριστοῦν ἐθνοτικά καί ἐγκαταλείφθηκε ἡ

συγκεντρωτική laquoγιουγκοσλαβοποίησηraquo 13

Αὐτές οἱ ἀλλαγές στή γιουσκοσλαβική πολιτική

ἐπηρέασαν καί τή στάση της ἀπέναντι στή ΜΟΕ Εἰδικά στή

γιουγκοσλαβική Μακεδονία τό ὄνομα τοῦ Ranković εἶχε

συνδεθεῖ μέ τήν καταπιεστική πολιτική τῆς ἀστυνομίας πού

ἔπληξε ἀπό νωρίς κάθε διασπαστική κίνηση καί δίωξε ὅσους δέν

ἀκολουθοῦσαν τή σύμφωνη μέ τά τιτοϊκά κριτήρια

laquoμακεδονοποίησηraquo Ταυτόχρονα ὁ Ranković παρουσιαζόταν ὡς

ἕνας ἀπό τούς προφανεῖς σερβόφιλους πολιτικούς πού

ἐπεδίωκε τή διατήρηση τῆς ἡγετικῆς θέσης τῶν Σέρβων καί

ἐντός τῶν ὁρίων τῆς σοσιαλιστικῆς Γιουγκοσλαβίας14 Ἡ

ἀπομάκρυνσή του θεωρήθηκε ὡς εὐκαιρία ἀπό τήν τοπική

κυβέρνηση νά προχωρήσει στήν laquoἐνίσχυση τοῦ Μακεδονικοῦ

ἐθνικοῦ αἰσθήματοςraquo15

Ἕνα μέτρο πρός αὐτή τήν κατεύθυνση ἦταν καί ἡ

προώθηση τῶν αἰτημάτων τῆς ΜΟΕ Ὁ ἴδιος ὁ Crvenkovski ὁ

δεύτερος ἰσχυρός ἄνδρας στήν τοπική πολιτική σκηνή μετά τόν

Koliševski πρόεδρος τῆς laquoἙνώσεως Κομμουνιστῶν

Μακεδονίαςraquo (τοῦ τοπικοῦ ΚΚ) σέ συνομιλία του μέ τόν Τίτο

δήλωσε λίγο ἀργότερα laquoὉ Ranković γιά περισσότερο ἀπό εἴκοσι

χρόνια ἀντιστεκόταν στή λύση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ζητήματος σέ

ὁμοσπονδιακή βάση Βρισκόταν στήν ἄλλη πλευρά [τή σερβική] καί

εἶχε βαθιά ἐπηρεαστεῖ ἀπrsquo αὐτή στό συγκεκριμένο ζήτημα Ἄν

ἦταν ἁπλῶς ἕνα ἐκκλησιαστικό θέμα τότε εἶναι προφανές ὅτι θά

13 RV Burks laquoNationalism and Communism in Yugoslavia An Attempt at

Synthesisraquo H Birnbaum - Sp Vryonis Aspects of the Balkans Continuity and

Change Contribution to the International Balkan Conference Held at UCLA

October 23-28 1969 The Hague-Paris 1972 413 14 Ἡ Ramet (Babel 176) γράφει ὅτι ὁ Ranković στηριζόταν στούς ὁμοεθνεῖς

του Σέρβους ἐπειδή τούς θεωροῦσε πιό πιστούς στόν laquoΓιουγκοσλαβισμόraquo 15 Palmer-King Maced Question 171



εἶχε λυθεῖ ἤδη ἀπό τό 1945 Κάποιοι σύντροφοι στή Σερβία

ὑποστηρίζουν ἔνθερμα μέ σοβαρούς λόγους ὅτι αὐτή ἡ γραμμή γιά

ἑνότητα τῆς Σερβικῆς καί Μακεδονικῆς Ἐκκλησίας εἶναι τό

τελευταῖο ἀπομεινάρι τῆς μεγαλοσερβικῆς ἡγεμονίας στή

Μακεδονίαraquo16

Τά λόγια τοῦ τότε ἡγέτη τῆς γιουγκοσλαβικῆς

Μακεδονίας ἀπέκτησαν σημαίνουσα βαρύτητα Γιrsquo αὐτό καί

ἀξιοποιήθηκαν ἀπό τήν ὁμοσπονδιακή Ἐπιτροπή ΘΥ

προκειμένου ἡ τελευταία νά ὑποστηρίξει ὅτι ἡ Σερβική

Ἐκκλησία ἐξαιτίας τοῦ διαύλου ἐπικοινωνίας πού διατηροῦσε

μέ τόν ἐπικεφαλῆς τῆς κρατικῆς ὑπηρεσίας ἀσφάλειας

Ranković ὄχι μόνο ἀπολάμβανε τήν εὔνοια τοῦ κράτους ἀλλά

λάμβανε καί τίς ὑψηλότερες οἰκονομικές ἐπιδοτήσεις Κατά τήν

Ἐπιτροπή μόνο μετά τήν καταδίκη τῆς γραμμῆς Ranković ἀπό

τήν 4η ὁλομέλεια τοῦ Κόμματος ἄρχισε νά ἀποστασιοποιεῖται ἡ

Κυβέρνηση ἀπό τήν προσκόλλησή της πρός τή Σερβική

Ἐκκλησία καί νά ἀντιμετωπίζει ἰσότιμα τίς ἄλλες Ἐκκλησίες καί

θρησκευτικές κοινότητες τῆς χώρας17

Ἀνασκευή τῆς σκοπιανῆς ἑρμηνείας

Ὑπάρχει ὅμως καί ὁ ἀντίλογος πού προέρχεται ἀπό

τούς κόλπους τῆς ἴδιας τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας Ὁ Dobrivoje

Radosavljević (μέχρι τό 1963 ὁμοσπονδιακός Ἐπίτροπος

Θρησκευτικῶν Ὑποθέσεων καί τότε ἀντιπρόσωπος τῆς Σερβίας

στήν ὁμοσπονδιακή κυβέρνηση) ἐπενέβη διαμαρτυρόμενος πρός

τήν ὁμοσπονδιακή Ἐπιτροπή ΘΥ καυτηριάζοντας τίς θέσεις

της συνολικά Ὁ Radosavljević ἀρνήθηκε κάθε ἐνδεχόμενο

16 Palmer-King Maced Question 171 17 Βλ Ἀναφορά τῆς Ἐπιτροπῆς ΘΥ γιά τή δραστηριότητα τῆς ΣΟΕ τό

Δεκέμβριο τοῦ 1967 στό C Mojanoski (ἐπιμ) Avtokefalnosta na

Makedonskata Pravoslavna Crkva - Dokumenti Skopje 2004 424



εὔνοιας τοῦ κράτους ἔναντι τῆς ΣΟΕ καί διαφώνησε μέ τήν

ἐξήγηση τῆς μεταβολῆς τῆς κρατικῆς θέσης στό ζήτημα τῆς

ΜΟΕ πού ἐνέπλεκε τόν Ranković καί τήν κρατική ἀσφάλεια

Ἐπέμενε ὅτι δέν ἅρμοζε στήν Ἐπιτροπή νά θεωρεῖ τή ΜΟΕ

ἰσότιμη μέ τή ΣΟΕ Ἡ πρώτη ἦταν Ἐκκλησία μόνο τῆς ΣΔ

Μακεδονίας ἐνῶ ἡ δεύτερη δέν περιοριζόταν στενά στά ὅρια τῆς

ΣΔ Σερβίας ἀλλά ἐπεκτεινόταν στό σύνολο τῆς ἐπικράτειας

τῆς Γιουγκοσλαβίας ὅπως καί σέ ὁλόκληρη τήν ὑφήλιο18 Ἡ θέση

τοῦ ἔμπειρου κομματικοῦ καί πολιτικοῦ παράγοντα εἶναι

καθοριστικῆς σημασίας Ἀποδυναμώνει καθοριστικά τή θέση

τῶν πολιτικῶν ἡγετῶν τῶν Σκοπίων οἱ ὁποῖοι ἐνοχοποιοῦσαν

ἐκ τοῦ ἀσφαλοῦς ἕναν ἤδη καταδικασμένο ἀπό τό κόμμα

πολιτικό γιά τήν ἀρνητική κατrsquo αὐτούς στάση τῆς κυβέρνησης

ἀπέναντι στή ΜΟΕ Προσδοκοῦσαν νά ἐμφανίσουν τήν

εὐνοούμενή τους ἐκκλησιαστική διοίκηση τῶν Σκοπίων ὡς θύμα

τοῦ Ranković πού χρήζει ἀποκατάστασης γιά νά ἀποσπάσουν

μεγαλύτερα ὀφέλη στό ἐπίμαχο θέμα τῆς ἐποχῆς δηλαδή τήν

αὐτοκεφαλία τῆς ΜΟΕ

Ἀλλά ὑπάρχουν κι ἄλλοι παράγοντες πού ἐπιβάλλουν

τήν ἀπόρριψη τῶν αἰτιάσεων πού ἐκτοξεύθηκαν ἀπό τήν

πλευρά τῶν Σκοπίων Ὁ Ranković ὑπῆρξε ἕνας ἀπό τούς κύριους

συντελεστές τῆς σκληρῆς καταπίεσης πού ὑπέστη ἡ Σερβική

Ἐκκλησία μετά τόν πόλεμο Ὡς ἡγέτης τῆς μυστικῆς ἀστυνομίας

ἦταν ὁ κύριος διώκτης κάθε ἐκκλησιαστικῆς φωνῆς πού δέν

συμφωνοῦσε μέ τίς ἀλλαγές στή χώρα Ἧταν ὑπεύθυνος γιά τίς

φυλακίσεις τίς ἐκτοπίσεις καί τίς ἄλλες ταλαιπωρίες πού

ὑπέστησαν δεκάδες κληρικοί ἀκόμη καί ἐπίσκοποι (πχ

Μαυροβουνίου Ἀρσένιος Μπάνια-Λούκα Βασίλειος) Φαίνεται

λίγο περίεργο νά προσάπτεται σrsquo αὐτόν ἡ κατηγορία ὅτι

18 Ὁλόκληρη ἡ ἐπιστολή τοῦ Radosavljević στό Mojanoski Avtokefalnosta

426-428



συνέβαλε στήν ὑπεράσπιση τῆς Σερβικῆς Ἐκκλησίας μέσῳ τῶν

ὑπηρεσιῶν κρατικῆς ἀσφάλειας καί στήν ἐξύψωση τοῦ κύρους

της στό κράτος μέ πολλαπλές συνέπειες (πχ αὐξημένες

κρατικές ἐπιχορηγήσεις εἰδική σχέση μέ κρατικούς παράγοντες

κλπ) Ἐξάλλου ἄν κάτι τέτοιο συνέβαινε δέν εὐθυνόταν ἡ

ΣΟΕ ἀφοῦ θά ἀποτελοῦσε κρατική ἐπιλογή πού θά στόχευε

ἀποκλειστικά στήν ἐξυπηρέτηση τῶν κρατικῶν συμφερόντων

σύμφωνα μέ τή γνώμη τοῦ Radosavljević Παρά τίς πιό πάνω

ἀντιρρήσεις ἔχει ἐπικρατήσει ἡ ἐντύπωση ὅτι ὁ Ranković

διαδραμάτιζε σημαντικότατο ρόλο στή στήριξη τοῦ σερβικοῦ

Πατριαρχείου ἔναντι τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν19

Ὅπως κι ἄν ἔχει τό ζήτημα μόνο μετά τήν ἀπομάκρυνση

τοῦ Ranković ἀπό τήν ἐξουσία ἀκούστηκαν κατηγορίες ἐναντίον

του ἀπό τούς laquoΜακεδόνεςraquo καί συγκεκριμένα ἀπό τόν

Crvenkovski Ἐκτός τῶν ἄλλων ἐνθαρρυμένοι ἀπό τήν

καθαίρεση τοῦ Ranković ἐπιδίωκαν καί τήν ἀλλαγή στήν

κρατική γραμμή στό ζήτημα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητας ἐντός

τῆς ἐπικράτειας προκειμένου νά ἐνισχύσουν περαιτέρω τήν

ἐθνοποιητική τους πολιτική20 Ἄν ὁ ἔνοχος γιά ὑπονόμευση τοῦ

καθεστῶτος Ranković στρεφόταν κατά τῶν συμφερόντων τοῦ

κράτους ὑποστηρίζοντας τή Σερβική Ἐκκλησία ἔπρεπε ἡ

κυβέρνηση νά ἐπανορθώσει τά πράγματα μετά τήν ἀποκάλυψη

τῆς σκευωρίας του μέ τό νά στραφεῖ ἐνάντια στίς

laquoμεγαλοσερβικές θέσειςraquo καί νά ὑποστηρίξει τά αἰτήματα τῆς

19 Βλ Ἡ Alexander (Church 282) ὑποστηρίζει ὅτι ὁ Ranković ἔρρεπε πρός τό

συγκεντρωτισμό καί τά ἐθνικά του αἰσθήματα λειτουργοῦσαν ὑπέρ τῶν

σερβικῶν καθιδρυμάτων καί τῆς μερικῶς ἴσως ἐνσυνείδητης σερβικῆς

ἡγεμονίας στή χώρα Ἐπίσης ὅτι laquoἐνῷ κατά τά μεταπολεμικά χρόνια εἶχε

βάλει στόχο τή Σερβική Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ὡς τιμωρός της ἀργότερα

τήν πῆρε ὑπό τή συχνά τραχιά προστασία του καί ὅταν αὐτός ἔπεσε ἔπεσε

καί ἡ Ἐκκλησία ἐπειδή ἔχασε τόν προστάτη τηςraquo Παραπέμπει σέ

ἀνώνυμες σερβικές ὀρθόδοξες πηγέ 20 Βλ Pavlowitch Church of Macedonia 52



ΜΟΕ Ἤλπιζαν ὅτι μέ τόν τρόπο αὐτό θά παρέσυραν τήν

κυβέρνηση στή γραμμή τους στοχεύοντας στήν ἐνίσχυση τῆς

πολιτικῆς τους θέσης στή χώρα καί τήν ἱκανοποίηση ἑνός

ἐθνικοῦ πόθου τήν ἴδια στιγμή πού στήν τοπική Δημοκρατία

εἶχαν ἀρχίσει νά ἀκούγονται φωνές διαμαρτυρίας γιά τήν

οἰκονομική πολιτική της πού εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα ἀνεργία

οἰκονομική δυσπραγία καί μετανάστευση Μέ τήν ἐπικέντρωση

τοῦ πολιτικοῦ στόχαστρου στήν ἐκκλησιαστική αὐτονομία οἱ

ἡγέτες τῶν Σκοπίων ἐπιδίωκαν νά ἀμβλύνουν τή λαϊκή

δυσαρέσκεια

Ταυτόχρονα μέ τήν ἐκμετάλλευση τῆς θετικῆς γιrsquo αὐτούς

συγκυρίας πίστευαν ὅτι θά κατόρθωναν νά πετύχουν ἐπιτέλους

τήν ἀναγνώριση τοῦ laquoμακεδονικοῦraquo ἔθνους ἀπό τίς γειτονικές

χῶρες καί κυρίως ἀπό τή Βουλγαρία μέσῳ τῆς ἀναγνώρισης τῆς

ΜΟΕ σέ διορθόδοξο ἐπίπεδο Κι αὐτό γιατί ἐνῶ μετά τό 1960 εἶχε

ἀρχίσει μιά περίοδος πού χαρακτηρίστηκε ἀπό τή βελτίωση τῶν

σχέσεων τῆς Γιουγκοσλαβίας μέ τή χώρα αὐτή κατά τήν

ἐπίμαχη ἐποχή (1966-1967) εἶχαν ἀρχίσει πάλι νά

συσσωρεύονται σύννεφα στόν βαλκανικό οὐρανό πού

ὁδήγησαν στήν ἔντονη διαμάχη τῶν ἐτῶν 1968-197021 Ἡ

γιουγκοσλαβική κυβέρνηση ἤθελε πλέον νά ἐπιλυθεῖ τό

χρονίζον ζήτημα τῆς ΜΟΕ γιά νά κλείσει τά ἀνοικτά μέτωπα

στό ἐσωτερικό καί ταυτόχρονα νά ἐπιβάλει τήν τελεσίδικη

ἀναγνώριση τοῦ laquoμακεδονικοῦraquo ἔθνους στό ἐξωτερικό22 Ὅπως

21 Βλ σχετικά Ἀθ Ἀγγελόπουλος Ἡ Βουλγαρογιουγκοσλαβική διαμάχη

ἐπί τοῦ laquoΜακεδονικοῦraquo κατά τά ἔτη 1968 -1969 Θεσσαλονίκη 1970

Pavlowitch Church of Macedonia 52 Ναξίδου Ἐκκλησία 276 κ ἑξ

Alexander Church 281 St Troebst Die bulgarisch-jugoslavische Kontroverse

um Makedonien 1967-1982 Muumlnchen 1983 Κ Βακαλόπουλος Ἱστορία τῆς

Μείζονος Μακεδονίας (1350-1950) Θεσσαλονίκη 2005 426 κ ἑξ 22 Βλ Pavlowitch Church of Macedonia 52 Tήν ἴδια ἐποχή ὁ Dr Taškovski

εἶχε δημοσιεύσει τή μελέτη του Rađanjeto na makedonskata nacija Skopje

1966 γιά νά τεκμηριώσει τήν ἐθνική ἰδιοπροσωπεία τῶν laquoΜακεδόνωνraquo



γράφει ὁ Pavlowitch laquoἘκκλησία καί ἐκπαίδευση εἶναι οἱ

παραδοσιακοί παράγοντες τῆς ἐθνικότητας στά Βαλκάνια καί

μέ τούς δύο αὐτούς ἱκανοποιεῖτο ἡ πρόβλεψη τῆς ἡγεσίας τοῦ

Κόμματος στά Σκόπια γιά νά ἀνάψει τόν μακεδονικό πυρσό πιό

φωτεινό ἀπό ποτέ πρός τή Βουλγαρία καί τήν Ἑλλάδα Ἡ

παρέμβαση τῆς κυβέρνησης ἦταν ἐξόφθαλμηraquo23 καί ὁδήγησε

στή σύγκληση τῆς Γ΄ Ἐκκλησιαστικολαϊκῆς Συνέλέυσης στήν

Ἀχρίδα τόν Αὔγουστο τοῦ 1967 (συνέπεσε μέ τήν ἐπέτεο τοῦ

Ἴλιντεν) ὅπου ἀνακηρύχθηκε μονομερῶς ἡ αὐτοκεφαλία τῆς

ΜΟΕ Τό ἀποτέλεσμα ἦταν ἡ καταδίκη τῆς ΜΟΕ ἀπό τή ΣΟΕ καί

ἡ ἀποκοπή της ἀπό τήν ὑπόλοιπη Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία

About the author

George Tsoupras was born in Acharnes Attica in 1967 and lives in

Argyroupolis Attica He studied theology in the Ecclessiastical

Academy of Athens and in the Department of Pastoral Theology of

the National and Kapodistrian University of Athens (NK-UoA) He

graduated from the same faculty with a PhD on Slavic Ecclesiastical

History His scholar interest is the History of the Balkan Peninsula

and especially the connection of the ecclesiastical evolution with the

national politics of the Balkan states His articles and letters have

been published in several scientific journals He is a contributor of

the orthodox journal laquoEpalxeisraquo a secular preacher of the

Metropolis of New Smyrna and a member of the Hellenic

Association of Slavists Currently he is a teacher of theology on

secondary schools in West Attica and a student in the department

of Political Science and International Relations of the University of

Peloponnesus He is married and has a daughter

23 Pavlowitch Church of Macedonia 52

000 Εξώφυλλο__2018

2018

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

HELLENIC ASSOCIATION OF SLAVISTS

P B 10610 Post Code 540 12 THESSALONIKI

Tel 2310 991369 E-mail iliasevtheoauthgr tarnatheoauthgr

Editorial Board


Chairman of Hellenic Association of Slavists

tarnatheoauthgr

Dr Ilias Evangelou Αssociate Professor

Vice Chairman of Hellenic Association of Slavists

iliasevtheoauthgr


Secretary of Hellenic Association of Slavists

thanospaikoyahoogr

Dr Ioannis Sisiu

Treasurer of Hellenic Association of Slavists

isisvodafonenetgr

Dr Konstantinos Nichoritis Professor

Member of Hellenic Association of Slavists

knichoritisuomgr

Editor


tarnatheoauthgr

Secretariat

Dr Ilias Evangelou Αssistant Professor

iliasevtheoauthgr


thanospaikoyahoogr







9






29

Dr Tatiana Borisova




57

Dr Ilias Evangelou


83

Lidia Kolovou MA


103





117



131





1966

143




























A r t i c l e s




Λέκτορας














































































(α) Ποίηση




Βελιγράδι)






















Λονδίνου)




































1745)


























μοναρχίας
























πρόσωπα










































(19191920) 393







































































































223



















εαυτού17raquo











































































226








































φως






















Beograd 1973 277






XVIII




σώματος














σεων






οργανισμό











































































Beograd 1970 102





About the author












































































108-121




















































































































































































221

























































































































































































όπ 94










































έναraquo31




























































































171-186































































Sarajevo 2012 17


















































71












(Bošnjak)



























































































































































































































(Βόσνιος)58






























Κορανίου60

About the author

























Dr Tatiana Borisova

Associate Professor


























































Tatiana Borisova









































to as NLS 645)














collection code 27









Tatiana Borisova














































to as PGT)



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

кнези

людьсци

Ἄρχοντες

λαῶν

+ + + + + + + + +

слово

безаконно

Λόγον

παράνομον

+ + + + + +

чвьствия

наша

Τὰς

αἰσθήσεις

ἡμῶν

+ + + + + + + + +

сына яко

агньца

(Sth)

--- + + +







Tatiana Borisova


дэвою

родила еси

(Th)

Παρθένος

ἔτεκες

+ + + + + + + + +

















Greek tradition



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

тече

глаголе

июда

Ἔδραμε

λέγων

+ + + + + + + + +

милостию

богови

Ἐν ἐλέει

τὸν Θεὸν

+ + + + + + + + +

яко

щедрити

адама (Sth)

--- + + +



его же


Ὃν ἔτεκες

Παρθένε

+ + + + + + + + +




Greek tradition


Antiphon 3


Greek text

FnI

68


133

AT


ради

вьстания



+ + + + + + + + +

июдэиско

шетание

--- + + + +



+ + + + + + + +

иwан

вьпрошьш

Ἰωάννῃ


+ + + + + + + + +

на мьвени

ти

Ἐν τῷ

Νιπτῆρί

+ + + + + + + + +

бдите и

млитесshy


καὶ


+ + + + + + + + +

на



Εἰς

τριάκοντα

ἀργύρια

+ + + + + + + + +

ридающи

христе

рожьдшия

(Sth)

---- + + + + +


(Th)

Διάσωσον

ἀπὸ

κινδύνων

+ + + + + + + + +

Tatiana Borisova












(incipit)

Corresponding Greek

text

FnI

68


133

AT

днесь июда

wставлэеть

Σήμερον ὁ

Ἰούδας


+ + + + + + + + +


на страсть

приходить

--- +

днесь июда


Σήμερον ὁ

Ἰούδας


+ + + + + + + +

страшна и

дивна и

велиа

--- +


стежимь

Τὴν


κτησώμεθα

+ + + + + + + + +

христе

бииство


(Sth)

--- + + + +

радисе

wтъ насъ

(Th)

--- + + + + + + + + +





тебэ


въсcopyд


περὶ σοῦ

ἐλαλήθη

πανταχοῦ

+
















(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

ченикь

чителю

Ὁ μαθητὴς

τοῦ


+ + + + + + + + +

днесь

глаголаше

Σήμερον

ἔλεγεν

+ + + + + + + + +

дньсь

зрещи

(Sth)

--- + + + +


о

зачьньши



συλλαβοῦσ

α

+ + + + + + + + +

Tatiana Borisova


(Th)





Zagreb and Orbel)



Greek text

FnI

68


133

AT


июда

Σήμερον

γρηγορεῖ

ὁ Ἰούδας

+ + + + + + + + +


господь

--- +

днесь на

крестэ

Σήμερον

τῷ

σταυρῷ

+ + + + + + + + +

господи на

страсть

мк

Κύριε ἐπὶ

τὸ πάθος

+ + + + + + + + +

глаголаше


ченикомь

--- +


дщи

рождьшия

(Sth)

--- + + + +

мири

молитвами

(Th)

--- + + + + + + +

ради сshy


яже


(Th)

Χαῖρε

Θεοτόκε ἡ

τὸν

ἀχώρητον

+ +












gr 136 (215 r))18



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT



Τοῖς


σε


+ + + + + + + + +


июдеиска

--- +

третицею


Τρίτον


ὁ Πέτρος

+ + + + + + + + +

июда

прэдать

владык

--- + + +

естьство

ставы

(Sth)

--- + + +


зрещи (Sth)

--- +

кровь



--- + + + + + + + +


Tatiana Borisova





(Th)

Ὡς πύλην



τερπνόν

+


















Antiphon 8










Troparion

(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

рьцэте


Εἴπατε

παράνομοι

+ + + + + + + + +

да




ἔκραζον

+ + + + + + + + +


зрещи (Sth)

--- + + +


двери (Th)

--- + + + + + + + +

яко не

имамъ


(Th)

Ὅτι οὐκ

ἔχομεν

παρρησίαν

+










Greek text FnI 68


AT

поставише

тридесети

сребрникъ

Ἔστησαν

τὰ

τριάκοντα

ἀργύρια

+ + + + + + + + +

вьдаше


брашно

Ἔδωκαν

εἰς τὸ

βρῶμά

+ + + + + + + + +



Tatiana Borisova


видещи (Sth)



похвало (Th)

--- + + + + + + +




чстаа (Th)

Οἱ ἐξ

ἐθνῶν

ὑμνοῦμέν

σε

Θεοτόκε

ἁγνή

+ +










FnI 68


AT

одэеисshy

свэтомъ

Ὁ


φῶς

+ + + + + + + + +

ченикъ

sectвержесshy

Ὁ μαθητὴς

ἠρνήσατο

+ + + + + + + + +

иереи

книгочию

распеше

свshyщенни

даришcopy

тshy

--- + + +



бес

страсти

рождьшия

тshy (Sth)

--- + + + +

его же

роди дэво

(Th)

--- + +

радость

ангеломъ

приемшия

(Th)

--- + + + +

копиемъ

боде сshy

(Th)

--- + +

мири

миръ (Th)


Κόσμον

+

















Tatiana Borisova






Greek text

FnI

68


133

AT

за благая

въмэсто


сътвори

Ἀντὶ


ἐποίησας

+ + + + + + + + +

о прэдань

невольнь

Ἐπὶ τῇ

προδοσίᾳ

οὐκ


+ + + + + + + + +

ни земля



ἐσείσθη

+ + + + + + + + +

живота

подателю

(Sth)

--- + + + +


дэвою


единосщна

(Th)

---

+

+





(Th)

--- + + + + +


ис тебе


размэхомъ

(Th)

--- + + +


γίας 127


















text FnI 68


AT

сице глеть

господь

Τάδε λέγει

Κύριος

+ + + + + + + + +




Ναοῦ τὸ


+ + + + + + + +


законници

излиеви



+ + + + + + + + +


едина (Sth)

--- + + + + +


(Th)

--- + + +

ти еси


wржие наше

(Th)

--- + + +


Tatiana Borisova





τῆς δόξης

+ +



(Th)

--- +













Greek text FnI 68


AT


ἄθροισμα

τῶν

Ἰουδαίων

+ + + + + + + + +




Ὃν

πάντα

φρίσσει

καὶ

τρέμει

+ + + + + + + + +








--- + + + +


(Sth)

--- + + +





--- + + + + +


(Th)

--- +














text

FnI

68


133

AT



сьпьника

приемь


Λῃστὴν


λαβών

+ + + + + + + + +


γίας 127

Tatiana Borisova



φωνὴν

+ + + + + + + + +


имэяше (Sth)

--- + + + +

кровь твои


---- + +

радисе



---- + + +






χαρὰν τοῦ

Κόσμου

δεξαμένη

+ +


зрshyще (Th)

---- +

чистаа два

слов двери

(Th)

---- +



















(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT


на дрэвэ

Σήμερον

κρεμᾶται

ἐπὶ ξύλου

+ + + + + + + + +

не яко

июдеи

Μὴ ὡς

Ἰουδαῖοι

+ + + + + + + + +


господи

Ὁ

Σταυρός

σου Κύριε

+ + + + + + + +

свэтило си

разма

--- + + +

млсрдия

источникъ

(Th)

--- +



истиннаа

(Th)

--- + + + + +


христов

матерь (Th)

--- + + +









Tatiana Borisova































γίας 133




























(RT)






Tatiana Borisova


















variants












About the author















Dr Ilias Evangelou

Associate Professor






































































Ilias Evangelou


























independed7









































Ilias Evangelou








































































Ilias Evangelou












































Methodius24
























Ilias Evangelou














Slavic culture31






















































Ilias Evangelou










tradition35


















































Ilias Evangelou



Chomatenos45






































































Ilias Evangelou







Achrida54




































































Ilias Evangelou




sought62




































































Ilias Evangelou












patron saint






underlined







About the author


































Thessaloniki 2018


Lidia Kolovou MA























































2002 141

Lidia Kolovou































of Magic












published









the ranks16











Religious Figures

Lidia Kolovou

































































Lidia Kolovou




































alive



























Lidia Kolovou


























the funeral




volVIII 453








lover
























Lidia Kolovou



















































of condemnation












37 SbNU vol 57

Lidia Kolovou




About the author



































3
















της

















στο πένθος



























































































137



























































































































































































































6































About the author





















































κρασιά







περιοχή



























Fruska Gora









































































του Fruska Gora



















2-5-2018)


λαση 2-5-2018)






Κονάκι10
























ση 2-5-2018)


ση 2-5-2018)


2-5-2018)

















το 1973 έως το 197514












λαση 2-5-2018)


λαση 2-5-2018)

















(1757-1760)16


















λαση 2-5-2018)











μονή19

















λαση 2-5-2018)




λαση 2-5-2018)















μονή23








About the author
















and Russian






educational act





Slavic Studies



Santa



































































































London 20002 118-120




































































































1959
































































































































































426-428


















































































About the author


















2018

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10







9






29

Dr Tatiana Borisova




57

Dr Ilias Evangelou


83

Lidia Kolovou MA


103





117



131





1966

143




























A r t i c l e s




Λέκτορας














































































(α) Ποίηση




Βελιγράδι)






















Λονδίνου)




































1745)


























μοναρχίας
























πρόσωπα










































(19191920) 393







































































































223



















εαυτού17raquo











































































226








































φως






















Beograd 1973 277






XVIII




σώματος














σεων






οργανισμό











































































Beograd 1970 102





About the author












































































108-121




















































































































































































221

























































































































































































όπ 94










































έναraquo31




























































































171-186































































Sarajevo 2012 17


















































71












(Bošnjak)



























































































































































































































(Βόσνιος)58






























Κορανίου60

About the author

























Dr Tatiana Borisova

Associate Professor


























































Tatiana Borisova









































to as NLS 645)














collection code 27









Tatiana Borisova














































to as PGT)



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

кнези

людьсци

Ἄρχοντες

λαῶν

+ + + + + + + + +

слово

безаконно

Λόγον

παράνομον

+ + + + + +

чвьствия

наша

Τὰς

αἰσθήσεις

ἡμῶν

+ + + + + + + + +

сына яко

агньца

(Sth)

--- + + +







Tatiana Borisova


дэвою

родила еси

(Th)

Παρθένος

ἔτεκες

+ + + + + + + + +

















Greek tradition



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

тече

глаголе

июда

Ἔδραμε

λέγων

+ + + + + + + + +

милостию

богови

Ἐν ἐλέει

τὸν Θεὸν

+ + + + + + + + +

яко

щедрити

адама (Sth)

--- + + +



его же


Ὃν ἔτεκες

Παρθένε

+ + + + + + + + +




Greek tradition


Antiphon 3


Greek text

FnI

68


133

AT


ради

вьстания



+ + + + + + + + +

июдэиско

шетание

--- + + + +



+ + + + + + + +

иwан

вьпрошьш

Ἰωάννῃ


+ + + + + + + + +

на мьвени

ти

Ἐν τῷ

Νιπτῆρί

+ + + + + + + + +

бдите и

млитесshy


καὶ


+ + + + + + + + +

на



Εἰς

τριάκοντα

ἀργύρια

+ + + + + + + + +

ридающи

христе

рожьдшия

(Sth)

---- + + + + +


(Th)

Διάσωσον

ἀπὸ

κινδύνων

+ + + + + + + + +

Tatiana Borisova












(incipit)

Corresponding Greek

text

FnI

68


133

AT

днесь июда

wставлэеть

Σήμερον ὁ

Ἰούδας


+ + + + + + + + +


на страсть

приходить

--- +

днесь июда


Σήμερον ὁ

Ἰούδας


+ + + + + + + +

страшна и

дивна и

велиа

--- +


стежимь

Τὴν


κτησώμεθα

+ + + + + + + + +

христе

бииство


(Sth)

--- + + + +

радисе

wтъ насъ

(Th)

--- + + + + + + + + +





тебэ


въсcopyд


περὶ σοῦ

ἐλαλήθη

πανταχοῦ

+
















(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

ченикь

чителю

Ὁ μαθητὴς

τοῦ


+ + + + + + + + +

днесь

глаголаше

Σήμερον

ἔλεγεν

+ + + + + + + + +

дньсь

зрещи

(Sth)

--- + + + +


о

зачьньши



συλλαβοῦσ

α

+ + + + + + + + +

Tatiana Borisova


(Th)





Zagreb and Orbel)



Greek text

FnI

68


133

AT


июда

Σήμερον

γρηγορεῖ

ὁ Ἰούδας

+ + + + + + + + +


господь

--- +

днесь на

крестэ

Σήμερον

τῷ

σταυρῷ

+ + + + + + + + +

господи на

страсть

мк

Κύριε ἐπὶ

τὸ πάθος

+ + + + + + + + +

глаголаше


ченикомь

--- +


дщи

рождьшия

(Sth)

--- + + + +

мири

молитвами

(Th)

--- + + + + + + +

ради сshy


яже


(Th)

Χαῖρε

Θεοτόκε ἡ

τὸν

ἀχώρητον

+ +












gr 136 (215 r))18



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT



Τοῖς


σε


+ + + + + + + + +


июдеиска

--- +

третицею


Τρίτον


ὁ Πέτρος

+ + + + + + + + +

июда

прэдать

владык

--- + + +

естьство

ставы

(Sth)

--- + + +


зрещи (Sth)

--- +

кровь



--- + + + + + + + +


Tatiana Borisova





(Th)

Ὡς πύλην



τερπνόν

+


















Antiphon 8










Troparion

(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

рьцэте


Εἴπατε

παράνομοι

+ + + + + + + + +

да




ἔκραζον

+ + + + + + + + +


зрещи (Sth)

--- + + +


двери (Th)

--- + + + + + + + +

яко не

имамъ


(Th)

Ὅτι οὐκ

ἔχομεν

παρρησίαν

+










Greek text FnI 68


AT

поставише

тридесети

сребрникъ

Ἔστησαν

τὰ

τριάκοντα

ἀργύρια

+ + + + + + + + +

вьдаше


брашно

Ἔδωκαν

εἰς τὸ

βρῶμά

+ + + + + + + + +



Tatiana Borisova


видещи (Sth)



похвало (Th)

--- + + + + + + +




чстаа (Th)

Οἱ ἐξ

ἐθνῶν

ὑμνοῦμέν

σε

Θεοτόκε

ἁγνή

+ +










FnI 68


AT

одэеисshy

свэтомъ

Ὁ


φῶς

+ + + + + + + + +

ченикъ

sectвержесshy

Ὁ μαθητὴς

ἠρνήσατο

+ + + + + + + + +

иереи

книгочию

распеше

свshyщенни

даришcopy

тshy

--- + + +



бес

страсти

рождьшия

тshy (Sth)

--- + + + +

его же

роди дэво

(Th)

--- + +

радость

ангеломъ

приемшия

(Th)

--- + + + +

копиемъ

боде сshy

(Th)

--- + +

мири

миръ (Th)


Κόσμον

+

















Tatiana Borisova






Greek text

FnI

68


133

AT

за благая

въмэсто


сътвори

Ἀντὶ


ἐποίησας

+ + + + + + + + +

о прэдань

невольнь

Ἐπὶ τῇ

προδοσίᾳ

οὐκ


+ + + + + + + + +

ни земля



ἐσείσθη

+ + + + + + + + +

живота

подателю

(Sth)

--- + + + +


дэвою


единосщна

(Th)

---

+

+





(Th)

--- + + + + +


ис тебе


размэхомъ

(Th)

--- + + +


γίας 127


















text FnI 68


AT

сице глеть

господь

Τάδε λέγει

Κύριος

+ + + + + + + + +




Ναοῦ τὸ


+ + + + + + + +


законници

излиеви



+ + + + + + + + +


едина (Sth)

--- + + + + +


(Th)

--- + + +

ти еси


wржие наше

(Th)

--- + + +


Tatiana Borisova





τῆς δόξης

+ +



(Th)

--- +













Greek text FnI 68


AT


ἄθροισμα

τῶν

Ἰουδαίων

+ + + + + + + + +




Ὃν

πάντα

φρίσσει

καὶ

τρέμει

+ + + + + + + + +








--- + + + +


(Sth)

--- + + +





--- + + + + +


(Th)

--- +














text

FnI

68


133

AT



сьпьника

приемь


Λῃστὴν


λαβών

+ + + + + + + + +


γίας 127

Tatiana Borisova



φωνὴν

+ + + + + + + + +


имэяше (Sth)

--- + + + +

кровь твои


---- + +

радисе



---- + + +






χαρὰν τοῦ

Κόσμου

δεξαμένη

+ +


зрshyще (Th)

---- +

чистаа два

слов двери

(Th)

---- +



















(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT


на дрэвэ

Σήμερον

κρεμᾶται

ἐπὶ ξύλου

+ + + + + + + + +

не яко

июдеи

Μὴ ὡς

Ἰουδαῖοι

+ + + + + + + + +


господи

Ὁ

Σταυρός

σου Κύριε

+ + + + + + + +

свэтило си

разма

--- + + +

млсрдия

источникъ

(Th)

--- +



истиннаа

(Th)

--- + + + + +


христов

матерь (Th)

--- + + +









Tatiana Borisova































γίας 133




























(RT)






Tatiana Borisova


















variants












About the author















Dr Ilias Evangelou

Associate Professor






































































Ilias Evangelou


























independed7









































Ilias Evangelou








































































Ilias Evangelou












































Methodius24
























Ilias Evangelou














Slavic culture31






















































Ilias Evangelou










tradition35


















































Ilias Evangelou



Chomatenos45






































































Ilias Evangelou







Achrida54




































































Ilias Evangelou




sought62




































































Ilias Evangelou












patron saint






underlined







About the author


































Thessaloniki 2018


Lidia Kolovou MA























































2002 141

Lidia Kolovou































of Magic












published









the ranks16











Religious Figures

Lidia Kolovou

































































Lidia Kolovou




































alive



























Lidia Kolovou


























the funeral




volVIII 453








lover
























Lidia Kolovou



















































of condemnation












37 SbNU vol 57

Lidia Kolovou




About the author



































3
















της

















στο πένθος



























































































137



























































































































































































































6































About the author





















































κρασιά







περιοχή



























Fruska Gora









































































του Fruska Gora



















2-5-2018)


λαση 2-5-2018)






Κονάκι10
























ση 2-5-2018)


ση 2-5-2018)


2-5-2018)

















το 1973 έως το 197514












λαση 2-5-2018)


λαση 2-5-2018)

















(1757-1760)16


















λαση 2-5-2018)











μονή19

















λαση 2-5-2018)




λαση 2-5-2018)















μονή23








About the author
















and Russian






educational act





Slavic Studies



Santa



































































































London 20002 118-120




































































































1959
































































































































































426-428


















































































About the author


















2018

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10



131





1966

143




























A r t i c l e s




Λέκτορας














































































(α) Ποίηση




Βελιγράδι)






















Λονδίνου)




































1745)


























μοναρχίας
























πρόσωπα










































(19191920) 393







































































































223



















εαυτού17raquo











































































226








































φως






















Beograd 1973 277






XVIII




σώματος














σεων






οργανισμό











































































Beograd 1970 102





About the author












































































108-121




















































































































































































221

























































































































































































όπ 94










































έναraquo31




























































































171-186































































Sarajevo 2012 17


















































71












(Bošnjak)



























































































































































































































(Βόσνιος)58






























Κορανίου60

About the author

























Dr Tatiana Borisova

Associate Professor


























































Tatiana Borisova









































to as NLS 645)














collection code 27









Tatiana Borisova














































to as PGT)



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

кнези

людьсци

Ἄρχοντες

λαῶν

+ + + + + + + + +

слово

безаконно

Λόγον

παράνομον

+ + + + + +

чвьствия

наша

Τὰς

αἰσθήσεις

ἡμῶν

+ + + + + + + + +

сына яко

агньца

(Sth)

--- + + +







Tatiana Borisova


дэвою

родила еси

(Th)

Παρθένος

ἔτεκες

+ + + + + + + + +

















Greek tradition



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

тече

глаголе

июда

Ἔδραμε

λέγων

+ + + + + + + + +

милостию

богови

Ἐν ἐλέει

τὸν Θεὸν

+ + + + + + + + +

яко

щедрити

адама (Sth)

--- + + +



его же


Ὃν ἔτεκες

Παρθένε

+ + + + + + + + +




Greek tradition


Antiphon 3


Greek text

FnI

68


133

AT


ради

вьстания



+ + + + + + + + +

июдэиско

шетание

--- + + + +



+ + + + + + + +

иwан

вьпрошьш

Ἰωάννῃ


+ + + + + + + + +

на мьвени

ти

Ἐν τῷ

Νιπτῆρί

+ + + + + + + + +

бдите и

млитесshy


καὶ


+ + + + + + + + +

на



Εἰς

τριάκοντα

ἀργύρια

+ + + + + + + + +

ридающи

христе

рожьдшия

(Sth)

---- + + + + +


(Th)

Διάσωσον

ἀπὸ

κινδύνων

+ + + + + + + + +

Tatiana Borisova












(incipit)

Corresponding Greek

text

FnI

68


133

AT

днесь июда

wставлэеть

Σήμερον ὁ

Ἰούδας


+ + + + + + + + +


на страсть

приходить

--- +

днесь июда


Σήμερον ὁ

Ἰούδας


+ + + + + + + +

страшна и

дивна и

велиа

--- +


стежимь

Τὴν


κτησώμεθα

+ + + + + + + + +

христе

бииство


(Sth)

--- + + + +

радисе

wтъ насъ

(Th)

--- + + + + + + + + +





тебэ


въсcopyд


περὶ σοῦ

ἐλαλήθη

πανταχοῦ

+
















(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

ченикь

чителю

Ὁ μαθητὴς

τοῦ


+ + + + + + + + +

днесь

глаголаше

Σήμερον

ἔλεγεν

+ + + + + + + + +

дньсь

зрещи

(Sth)

--- + + + +


о

зачьньши



συλλαβοῦσ

α

+ + + + + + + + +

Tatiana Borisova


(Th)





Zagreb and Orbel)



Greek text

FnI

68


133

AT


июда

Σήμερον

γρηγορεῖ

ὁ Ἰούδας

+ + + + + + + + +


господь

--- +

днесь на

крестэ

Σήμερον

τῷ

σταυρῷ

+ + + + + + + + +

господи на

страсть

мк

Κύριε ἐπὶ

τὸ πάθος

+ + + + + + + + +

глаголаше


ченикомь

--- +


дщи

рождьшия

(Sth)

--- + + + +

мири

молитвами

(Th)

--- + + + + + + +

ради сshy


яже


(Th)

Χαῖρε

Θεοτόκε ἡ

τὸν

ἀχώρητον

+ +












gr 136 (215 r))18



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT



Τοῖς


σε


+ + + + + + + + +


июдеиска

--- +

третицею


Τρίτον


ὁ Πέτρος

+ + + + + + + + +

июда

прэдать

владык

--- + + +

естьство

ставы

(Sth)

--- + + +


зрещи (Sth)

--- +

кровь



--- + + + + + + + +


Tatiana Borisova





(Th)

Ὡς πύλην



τερπνόν

+


















Antiphon 8










Troparion

(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

рьцэте


Εἴπατε

παράνομοι

+ + + + + + + + +

да




ἔκραζον

+ + + + + + + + +


зрещи (Sth)

--- + + +


двери (Th)

--- + + + + + + + +

яко не

имамъ


(Th)

Ὅτι οὐκ

ἔχομεν

παρρησίαν

+










Greek text FnI 68


AT

поставише

тридесети

сребрникъ

Ἔστησαν

τὰ

τριάκοντα

ἀργύρια

+ + + + + + + + +

вьдаше


брашно

Ἔδωκαν

εἰς τὸ

βρῶμά

+ + + + + + + + +



Tatiana Borisova


видещи (Sth)



похвало (Th)

--- + + + + + + +




чстаа (Th)

Οἱ ἐξ

ἐθνῶν

ὑμνοῦμέν

σε

Θεοτόκε

ἁγνή

+ +










FnI 68


AT

одэеисshy

свэтомъ

Ὁ


φῶς

+ + + + + + + + +

ченикъ

sectвержесshy

Ὁ μαθητὴς

ἠρνήσατο

+ + + + + + + + +

иереи

книгочию

распеше

свshyщенни

даришcopy

тshy

--- + + +



бес

страсти

рождьшия

тshy (Sth)

--- + + + +

его же

роди дэво

(Th)

--- + +

радость

ангеломъ

приемшия

(Th)

--- + + + +

копиемъ

боде сshy

(Th)

--- + +

мири

миръ (Th)


Κόσμον

+

















Tatiana Borisova






Greek text

FnI

68


133

AT

за благая

въмэсто


сътвори

Ἀντὶ


ἐποίησας

+ + + + + + + + +

о прэдань

невольнь

Ἐπὶ τῇ

προδοσίᾳ

οὐκ


+ + + + + + + + +

ни земля



ἐσείσθη

+ + + + + + + + +

живота

подателю

(Sth)

--- + + + +


дэвою


единосщна

(Th)

---

+

+





(Th)

--- + + + + +


ис тебе


размэхомъ

(Th)

--- + + +


γίας 127


















text FnI 68


AT

сице глеть

господь

Τάδε λέγει

Κύριος

+ + + + + + + + +




Ναοῦ τὸ


+ + + + + + + +


законници

излиеви



+ + + + + + + + +


едина (Sth)

--- + + + + +


(Th)

--- + + +

ти еси


wржие наше

(Th)

--- + + +


Tatiana Borisova





τῆς δόξης

+ +



(Th)

--- +













Greek text FnI 68


AT


ἄθροισμα

τῶν

Ἰουδαίων

+ + + + + + + + +




Ὃν

πάντα

φρίσσει

καὶ

τρέμει

+ + + + + + + + +








--- + + + +


(Sth)

--- + + +





--- + + + + +


(Th)

--- +














text

FnI

68


133

AT



сьпьника

приемь


Λῃστὴν


λαβών

+ + + + + + + + +


γίας 127

Tatiana Borisova



φωνὴν

+ + + + + + + + +


имэяше (Sth)

--- + + + +

кровь твои


---- + +

радисе



---- + + +






χαρὰν τοῦ

Κόσμου

δεξαμένη

+ +


зрshyще (Th)

---- +

чистаа два

слов двери

(Th)

---- +



















(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT


на дрэвэ

Σήμερον

κρεμᾶται

ἐπὶ ξύλου

+ + + + + + + + +

не яко

июдеи

Μὴ ὡς

Ἰουδαῖοι

+ + + + + + + + +


господи

Ὁ

Σταυρός

σου Κύριε

+ + + + + + + +

свэтило си

разма

--- + + +

млсрдия

источникъ

(Th)

--- +



истиннаа

(Th)

--- + + + + +


христов

матерь (Th)

--- + + +









Tatiana Borisova































γίας 133




























(RT)






Tatiana Borisova


















variants












About the author















Dr Ilias Evangelou

Associate Professor






































































Ilias Evangelou


























independed7









































Ilias Evangelou








































































Ilias Evangelou












































Methodius24
























Ilias Evangelou














Slavic culture31






















































Ilias Evangelou










tradition35


















































Ilias Evangelou



Chomatenos45






































































Ilias Evangelou







Achrida54




































































Ilias Evangelou




sought62




































































Ilias Evangelou












patron saint






underlined







About the author


































Thessaloniki 2018


Lidia Kolovou MA























































2002 141

Lidia Kolovou































of Magic












published









the ranks16











Religious Figures

Lidia Kolovou

































































Lidia Kolovou




































alive



























Lidia Kolovou


























the funeral




volVIII 453








lover
























Lidia Kolovou



















































of condemnation












37 SbNU vol 57

Lidia Kolovou




About the author



































3
















της

















στο πένθος



























































































137



























































































































































































































6































About the author





















































κρασιά







περιοχή



























Fruska Gora









































































του Fruska Gora



















2-5-2018)


λαση 2-5-2018)






Κονάκι10
























ση 2-5-2018)


ση 2-5-2018)


2-5-2018)

















το 1973 έως το 197514












λαση 2-5-2018)


λαση 2-5-2018)

















(1757-1760)16


















λαση 2-5-2018)











μονή19

















λαση 2-5-2018)




λαση 2-5-2018)















μονή23








About the author
















and Russian






educational act





Slavic Studies



Santa



































































































London 20002 118-120




































































































1959
































































































































































426-428


















































































About the author


















2018

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10




























A r t i c l e s




Λέκτορας














































































(α) Ποίηση




Βελιγράδι)






















Λονδίνου)




































1745)


























μοναρχίας
























πρόσωπα










































(19191920) 393







































































































223



















εαυτού17raquo











































































226








































φως






















Beograd 1973 277






XVIII




σώματος














σεων






οργανισμό











































































Beograd 1970 102





About the author












































































108-121




















































































































































































221

























































































































































































όπ 94










































έναraquo31




























































































171-186































































Sarajevo 2012 17


















































71












(Bošnjak)



























































































































































































































(Βόσνιος)58






























Κορανίου60

About the author

























Dr Tatiana Borisova

Associate Professor


























































Tatiana Borisova









































to as NLS 645)














collection code 27









Tatiana Borisova














































to as PGT)



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

кнези

людьсци

Ἄρχοντες

λαῶν

+ + + + + + + + +

слово

безаконно

Λόγον

παράνομον

+ + + + + +

чвьствия

наша

Τὰς

αἰσθήσεις

ἡμῶν

+ + + + + + + + +

сына яко

агньца

(Sth)

--- + + +







Tatiana Borisova


дэвою

родила еси

(Th)

Παρθένος

ἔτεκες

+ + + + + + + + +

















Greek tradition



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

тече

глаголе

июда

Ἔδραμε

λέγων

+ + + + + + + + +

милостию

богови

Ἐν ἐλέει

τὸν Θεὸν

+ + + + + + + + +

яко

щедрити

адама (Sth)

--- + + +



его же


Ὃν ἔτεκες

Παρθένε

+ + + + + + + + +




Greek tradition


Antiphon 3


Greek text

FnI

68


133

AT


ради

вьстания



+ + + + + + + + +

июдэиско

шетание

--- + + + +



+ + + + + + + +

иwан

вьпрошьш

Ἰωάννῃ


+ + + + + + + + +

на мьвени

ти

Ἐν τῷ

Νιπτῆρί

+ + + + + + + + +

бдите и

млитесshy


καὶ


+ + + + + + + + +

на



Εἰς

τριάκοντα

ἀργύρια

+ + + + + + + + +

ридающи

христе

рожьдшия

(Sth)

---- + + + + +


(Th)

Διάσωσον

ἀπὸ

κινδύνων

+ + + + + + + + +

Tatiana Borisova












(incipit)

Corresponding Greek

text

FnI

68


133

AT

днесь июда

wставлэеть

Σήμερον ὁ

Ἰούδας


+ + + + + + + + +


на страсть

приходить

--- +

днесь июда


Σήμερον ὁ

Ἰούδας


+ + + + + + + +

страшна и

дивна и

велиа

--- +


стежимь

Τὴν


κτησώμεθα

+ + + + + + + + +

христе

бииство


(Sth)

--- + + + +

радисе

wтъ насъ

(Th)

--- + + + + + + + + +





тебэ


въсcopyд


περὶ σοῦ

ἐλαλήθη

πανταχοῦ

+
















(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

ченикь

чителю

Ὁ μαθητὴς

τοῦ


+ + + + + + + + +

днесь

глаголаше

Σήμερον

ἔλεγεν

+ + + + + + + + +

дньсь

зрещи

(Sth)

--- + + + +


о

зачьньши



συλλαβοῦσ

α

+ + + + + + + + +

Tatiana Borisova


(Th)





Zagreb and Orbel)



Greek text

FnI

68


133

AT


июда

Σήμερον

γρηγορεῖ

ὁ Ἰούδας

+ + + + + + + + +


господь

--- +

днесь на

крестэ

Σήμερον

τῷ

σταυρῷ

+ + + + + + + + +

господи на

страсть

мк

Κύριε ἐπὶ

τὸ πάθος

+ + + + + + + + +

глаголаше


ченикомь

--- +


дщи

рождьшия

(Sth)

--- + + + +

мири

молитвами

(Th)

--- + + + + + + +

ради сshy


яже


(Th)

Χαῖρε

Θεοτόκε ἡ

τὸν

ἀχώρητον

+ +












gr 136 (215 r))18



(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT



Τοῖς


σε


+ + + + + + + + +


июдеиска

--- +

третицею


Τρίτον


ὁ Πέτρος

+ + + + + + + + +

июда

прэдать

владык

--- + + +

естьство

ставы

(Sth)

--- + + +


зрещи (Sth)

--- +

кровь



--- + + + + + + + +


Tatiana Borisova





(Th)

Ὡς πύλην



τερπνόν

+


















Antiphon 8










Troparion

(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT

рьцэте


Εἴπατε

παράνομοι

+ + + + + + + + +

да




ἔκραζον

+ + + + + + + + +


зрещи (Sth)

--- + + +


двери (Th)

--- + + + + + + + +

яко не

имамъ


(Th)

Ὅτι οὐκ

ἔχομεν

παρρησίαν

+










Greek text FnI 68


AT

поставише

тридесети

сребрникъ

Ἔστησαν

τὰ

τριάκοντα

ἀργύρια

+ + + + + + + + +

вьдаше


брашно

Ἔδωκαν

εἰς τὸ

βρῶμά

+ + + + + + + + +



Tatiana Borisova


видещи (Sth)



похвало (Th)

--- + + + + + + +




чстаа (Th)

Οἱ ἐξ

ἐθνῶν

ὑμνοῦμέν

σε

Θεοτόκε

ἁγνή

+ +










FnI 68


AT

одэеисshy

свэтомъ

Ὁ


φῶς

+ + + + + + + + +

ченикъ

sectвержесshy

Ὁ μαθητὴς

ἠρνήσατο

+ + + + + + + + +

иереи

книгочию

распеше

свshyщенни

даришcopy

тshy

--- + + +



бес

страсти

рождьшия

тshy (Sth)

--- + + + +

его же

роди дэво

(Th)

--- + +

радость

ангеломъ

приемшия

(Th)

--- + + + +

копиемъ

боде сshy

(Th)

--- + +

мири

миръ (Th)


Κόσμον

+

















Tatiana Borisova






Greek text

FnI

68


133

AT

за благая

въмэсто


сътвори

Ἀντὶ


ἐποίησας

+ + + + + + + + +

о прэдань

невольнь

Ἐπὶ τῇ

προδοσίᾳ

οὐκ


+ + + + + + + + +

ни земля



ἐσείσθη

+ + + + + + + + +

живота

подателю

(Sth)

--- + + + +


дэвою


единосщна

(Th)

---

+

+





(Th)

--- + + + + +


ис тебе


размэхомъ

(Th)

--- + + +


γίας 127


















text FnI 68


AT

сице глеть

господь

Τάδε λέγει

Κύριος

+ + + + + + + + +




Ναοῦ τὸ


+ + + + + + + +


законници

излиеви



+ + + + + + + + +


едина (Sth)

--- + + + + +


(Th)

--- + + +

ти еси


wржие наше

(Th)

--- + + +


Tatiana Borisova





τῆς δόξης

+ +



(Th)

--- +













Greek text FnI 68


AT


ἄθροισμα

τῶν

Ἰουδαίων

+ + + + + + + + +




Ὃν

πάντα

φρίσσει

καὶ

τρέμει

+ + + + + + + + +








--- + + + +


(Sth)

--- + + +





--- + + + + +


(Th)

--- +














text

FnI

68


133

AT



сьпьника

приемь


Λῃστὴν


λαβών

+ + + + + + + + +


γίας 127

Tatiana Borisova



φωνὴν

+ + + + + + + + +


имэяше (Sth)

--- + + + +

кровь твои


---- + +

радисе



---- + + +






χαρὰν τοῦ

Κόσμου

δεξαμένη

+ +


зрshyще (Th)

---- +

чистаа два

слов двери

(Th)

---- +



















(incipit)

Corresponding

Greek text

FnI

68


133

AT


на дрэвэ

Σήμερον

κρεμᾶται

ἐπὶ ξύλου

+ + + + + + + + +

не яко

июдеи

Μὴ ὡς

Ἰουδαῖοι

+ + + + + + + + +


господи

Ὁ

Σταυρός

σου Κύριε

+ + + + + + + +

свэтило си

разма

--- + + +

млсрдия

источникъ

(Th)

--- +



истиннаа

(Th)

--- + + + + +


христов

матерь (Th)

--- + + +









Tatiana Borisova































γίας 133




























(RT)






Tatiana Borisova


















variants












About the author















Dr Ilias Evangelou

Associate Professor






































































Ilias Evangelou


























independed7









































Ilias Evangelou








































































Ilias Evangelou












































Methodius24
























Ilias Evangelou














Slavic culture31






















































Ilias Evangelou










tradition35


















































Ilias Evangelou



Chomatenos45






































































Ilias Evangelou







Achrida54




































































Ilias Evangelou




sought62




































































Ilias Evangelou












patron saint






underlined







About the author


































Thessaloniki 2018


Lidia Kolovou MA























































2002 141

Lidia Kolovou































of Magic












published









the ranks16











Religious Figures

Lidia Kolovou

































































Lidia Kolovou




































alive



























Lidia Kolovou


























the funeral




volVIII 453








lover
























Lidia Kolovou



















































of condemnation












37 SbNU vol 57

Lidia Kolovou




About the author



































3
















της

















στο πένθος



























































































137



























































































































































































































6































About the author





















































κρασιά







περιοχή



























Fruska Gora









































































του Fruska Gora



















2-5-2018)


λαση 2-5-2018)






Κονάκι10
























ση 2-5-2018)


ση 2-5-2018)


2-5-2018)

















το 1973 έως το 197514












λαση 2-5-2018)


λαση 2-5-2018)

















(1757-1760)16


















λαση 2-5-2018)











μονή19

















λαση 2-5-2018)




λαση 2-5-2018)















μονή23








About the author
















and Russian






educational act





Slavic Studies



Santa



































































































London 20002 118-120




































































































1959
































































































































































426-428


















































































About the author


















2018

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

FRAGMENTA HELLENOSLAVICA

Documents

Transcript of FRAGMENTA HELLENOSLAVICA