ﻲﻧﻮﻨﻛ - masjed.ir · Website: Email: [email protected] ﭘ ﺪ g [ سﺪﻘ Z...

مسجد در نظم حقوقي كنوني

توسط مركز رسيدگي به امور مساجد

١٣٩٣ -ان

)فيپا(انتشار فهرستنويسي پيش از .-1364صداقتي، كيوان،: سرشناسه

مركز رسيدگي به امور مسـاجدكيوان صداقتي، توسط/مسجد در نظم حقوقي كنوني:پديدآورنام و عنوان .فالحزير نظر ياسر تك

.1393،مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي حقوقي شهر دانش:تهران:نشر مشخصات.ص482،سي:ظاهري مشخصات

.978-600-7077-13-9: شابك.فيپا:نويسيفهرست وضعيت.كتابنامه: يادداشت.ـ قوانين و مقررات ـ ـ ايرانـمسجدها: موضوع.ـ ـ ايرانمسجدها: موضوع.ي ـ ـ ايرانرويه قضايـ ـمسجدها: موضوع.آراء و فتاواـ ـمسجدها: موضوع

.نويسياسر، مقدمهفالح،تك: شناسه افزوده .نويسجاللي، محمد، مقدمه: شناسه افزوده .نويساكبري، محمدجواد، مقدمهعليحاج: شناسه افزوده .نويسمالكي، جليل، مقدمه: شناسه افزوده .مركز رسيدگي به امور مساجد: شناسه افزوده .مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي حقوقي شهر دانش: شناسه افزوده

853KMH/ص4م13935:كنگره بندي رده

550672/344:ديويي بندي رده

مسجد در نظم حقوقي كنوني : عنوان كيوان صداقتي: مؤلف مركز رسيدگي به امور مساجد: توسط

دكتر جليل مالكي: ديباچه از منظر حقوق خصوصي دكتر محمد جاللي: ديباچه از منظر حقوق عمومي

فالح ياسر تكاالسالم تحج: زير نظر دانش شهر حقوقي پژوهشهاي و مطالعات مؤسسه: ناشر اول : و ويرايش چاپ نوبت 1393 : چاپ تاريخ

نسخه 1000 : شمارگان 978-600-7077-13-9 : شابك تومان 35,000 : قيمت

5 پالك ـ گيالنكوچه ـ نهم خيابان ـ سنايي خيابان ـ زند خان كريم ـ بلوار تهران 88811580: نمابر 88811581: تلفن 4539/15875: پستي صندوق 1585743111 كدپستي

Website: www.sdil.ac.ir Email: [email protected]

د قدس ھاد ش پ

خداوند جان و خردبه نام

سخن ناشرتوسعه ادبيات حقوقي در هر كشـور، نقـش مهمـي در پيشـرفت نظـام حقـوقي آن كشـور ايفـا

انـد و سـرباز عـدالت، انديشمندان و پژوهشگران دنياي بيكران حقوق، كه شيفته نظـم . نمايد ميواننـد در دارنـد تـا بت هاي علمي و تجربيات عملي خويش را به جامعه حقوقي عرضـه مـي آموزه

.تثبيت و تنوير نظم اجتماعي و استقرار عدالت و اصالح و پيشرفت كشور سهيم گردندنويس و مهيا شدن جهـت وضـع قـانون، گاه در مقام تهيه پيش قانونگذار فهيم و آگاه، هيچ

گـاه نياز از ادبيات و دكترين حقوقي كشور و مشورت با خبرگان نخواهد يافت، و هيچ خود را بيقضات متخصص و . ت قبلي خويش را دائمي و مصون از نقد و اصالح قلمداد نخواهد نمودمصوبا . دانند پيشه نيز نقد علمي و منصفانه آراي خود را مايه تكامل و پيشرفت مي عدالت

به مأموريت خطير تربيت قضات، وكال، مشـاوران هاي علميه كه هاي حقوق و حوزه دانشكدهگمارنـد عـالوه بـر اينكـه از ان، و اساتيد حقوق و فقـه همـت مـي حقوقي، سردفتران، پژوهشگر

سازي ادبيـات برند متقابال رسالت مهمي در غني هاي علمي و قضايي كشور بسيار بهره مي آموزه .و دكترين حقوقي كشور برعهده دارند

ي جمهوري اسالمي ايران به ويژه در دو دهه اخيـر پيشـرفت قابـل تـوجهي در توسـعه كمـتعداد كتب و نشريات حقوقي منتشره در كشـور طـي . حقوقي كشور را شاهد بوده است ادبيات

اين دسـتاورد را بايـد بـه فـال . بيست سال اخير، به نسبت گذشته به مراتب افزايش يافته استدر بـارور اي كيفـي نيك گرفت و اميدوار بود كه اين پيشرفت كمي به همين ميـزان بـا توسـعه

و با احترام به حقوق مالكيت فكـري ديگـران اشد همراه بورد نياز كشور شدن دكترين حقوقي م .انتشار يابد

انتشارات مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي حقوقي شهردانش كه همـواره سـعي داشـته اسـت عالوه بر انتشار آثار حاصل از تحقيقات پژوهشكده حقوق، به صورتي هدفمند و با ارزيابي علمـي

ها و موضوعات مـورد نيـاز جامعـه حقـوقي شار كتابهاي حقوقي در حوزهبه گزينش و چاپ و انتمسجد در نظم حقوقي در تأليف كتاب كيوان صداقتيكشور مبادرت ورزد، زحمات جناب آقاي

را ارج نهاده، اميدوار است اين كتاب مورد استقبال جامعه حقوقي كشور و مورد اسـتفاده كنوني .متوليان امر قرار گيرد

تياقوحيد اش

به نام خدا

رسيدگي به امور مساجد سخن رييس مركزمسجد طراز اسالمي به عنوان خلوت انس با خدا و جلوت حشر با مردم، جايگاه عبادت و پايگـاه

فرد هاي انقالبي و واليت، مظهر آميختگي دنيا و آخرت و پيوستگي انديشه، سنگر دفاع از ارزش. ريـزي تمـدن نـوين اسـالمي دارد و جامعه، نقش محوري در ترويج سبك زندگي اسالمي و پي

شـد و تقويـت آن مطالبـه ءاهللا عليه ـ احيـا الشأن ـ رحمت نقشي كه با هدايت امام راحل عظيم . باشد رهبر فرزانه انقالب ـ دامت بركاته ـ مي

همزمان ،گردد مي تا زمان معاصر، روشنبا مالحظه سير تطور تاريخي مسجد از صدر اسالم فرهنگي و ظهـور مفـاهيمي چـون -تر شدن روابط اجتماعي با پيشرفت تمدن اسالمي، پيچيده

، در كنار اصطالحاتي همچـون »نظارت«و »نهاد«، »قانون«، »مشروعيت«، »حكومت«، »دولت«ول، قواعـد و نظـام اصـ ،»عوارض«و » ماليات«، »ثبت«، »وقف«، »تصرف«، »مالكيت«، »اموال«

.د نيز دستخوش تحوالتي شگرف گرديده استحقوقي حاكم بر مسجتنظيم و تنسيق كاركردهاي مسجد نيز بـه سـان هـر نهـاد فعـال ديگـر در گسـتره ،امروزه

فرهنگي و اجتماعي يك جامعه، مستلزم اعمال سازوكارهاي حقوقي در قالب قـوانين و مقـررات فـرض، حقـوق بـه با اين پـيش . استحفظ استقالل آن لبته مصوب وكالي منتخب ملت و صد ا

بندي و تمشيت ساختار و كاركردهاي مسجد در ابعـاد عنوان يك رشته تنظيم كننده، به صورت . پردازد مي مختلف فرهنگي، اجتماعي، سياسي و مالي

،ناگفته پيداست احاطه بر ساختار حقوقي مسجد، نيازمند احصاي قوانين و مقررات مربوطـه ي هـا سياسـت بار در راسـتاي كه براي نخستينمهمي امر . باشد مي همراه با تشريح و تفسير آن

كالن مركز رسيدگي به امور مساجد مبني بـر ارتقـاي جايگـاه مسـجد از وضـعيت موجـود بـه ، كارشـناس جـوان و شايسـته كيوان صداقتيوضعيت مطلوب در نظام حقوقي ايران، به قلم آقاي

.تحقق يافت دفتر حقوقي اين مركز، هـاي كـاربردي اميد است در سايه توجهات حضرت حق، توفيق انجـام مطالعـات و پـژوهش

در سـاختار شخصـيت حقـوقي آن تحليـل چيستي و ماهيـت مسـجد، ديگر با هدف بازشناسيِمند كردن شـيوه تعامـل و نيز نظاماصالح قوانين و رويه موجود ،حقوقي جمهوري اسالمي ايران

گـامي نـوين در جهـت ،وسـيله تـا بـدين باشيم هاي اجرايي با مسجد را داشته نهادها و دستگاه .شودمسجد طراز اسالمي برداشته هاي تحقق شاخصه

اكبري محمد جواد حاج علي رييس مركز رسيدگي به امور مساجد

1392اسفند ماه

فهرست مطالب

ز ..................................................................................................................................................... ناشر سخن ط ......................................................................................... مساجد امور به يدگيرس مركز سيير سخن

ك .......................................................................................................................................... مطالب فهرست ش ............................................................................................................ يخصوص حقوق منظر از باچهيد ث ................................................................................................................ يعموم حقوق منظر از باچهيد

غ ..................................................................................................................................طرح سرپرست سخن أ أ ................................................................................................................................................... مؤلف سخن 1 ............................................................................................................................................................ مقدمه 3 ............................................................................................................................. مقررات و نيقوان جدول 9 ....................................................................................................................... ييقضاآراي يخيتار جدول

13 ............................................................................... يباالدست اسناد: اول فصل

15 .................................................................................... مساجد امور به يدگيرس مركز سيتأس فرمان

19 ..................... هيريخ امور و اوقاف ادارات هيتوج طرح ياجرا مورد در يرهبر معظم مقام مجوز

22 ........................................................................................ فرهنگ بخش در نظام يكل يها استيس از

23 .......................................................................................... نيقوان: دوم فصل

25 .............................................................................................. رانيا ياسالم يجمهور ياساس قانون از

28 ............................................................................................................................................ يمدن قانون از

83 ................................................................................................................... امالك و اسناد ثبت قانون از

87 .......................................................................................................... احوال ثبت قانون اصالح قانون از

87 ................................................................... كشاورزان سهم اديازد و كشور يعمران سازمان قانون از

87 ......................................................................................................................... يارض اصالحات قانون از

مسجد در نظم حقوقي كنوني ل

88 .................................................................................................................. اصناف خانه ليتشك قانون از

89 .......................................................................................................... يشهر عمران و ينوساز قانون از

93 ............................................................ ارانيدفتر و سردفتران كانون و يرسم اسناد دفاتر قانون از

انيمتول انتخاب ديتجد و موقوفه اموال و امالك اجاره و قرارداد ديتجد يقانون حهيال 93 ................................................................................... مساجد و يمذهب متبركه اماكن نظار و امناء و

امالك اجاره و قرارداد ديتجد قانون به راجع ياسالم يشورا مجلس يقانون ريتفس مساجد و يمذهب متبركه اماكن نظار و امناء و انيمتول انتخاب ديتجد و موقوفه اموال و

97 .................................................................................................................................... 4/2/1358 مصوب

97 ...................................................................... موقوفه ياراض و آب رقبات، فروش اسناد ابطال قانون

100 ....................................... رانيا ياسالم يجمهور ياساس قانون) 49( اصل ياجرا نحوه قانون از

100 .................................................... هيريخ امور و اوقاف و حج سازمان اراتياخت و التيتشك قانون

116 ........................................................................................................ كشور يعموم محاسبات قانون از

118 ............................................................................................................................. يشهر نيزم قانون از

119 ................................................................................................................ ميمستق يها اتيمال قانون از

128 .............................................................................................................................................. كار قانون از

130 .......................................................................................................... جيبس از ييقضا تيحما قانون از

132 ................................................................. موقوفه ياراض و آب رقبات، ش فرو و اسناد ابطال قانون

136 ............................................................ بازدارنده يها مجازات و راتيتعز ياسالم مجازات قانون از

139 .......................................................... يشهر عمران و ينوساز قانون) 26( ماده هياستفسار قانون

140 .................. رانيا ياسالم يجمهور يفرهنگ و ياجتماع ،ياقتصاد توسعه سوم برنامه قانون از

142 .......................... يمدن امور در -اول كتاب انقالب و يعموم يها دادگاه يدادرس نييآ قانون از

144 ................................................................................... دولت يمال مقررات از يبخش ميتنظ قانون از

144 ................................................................................................................... كشور يصنف نظام قانون از

م فهرست مطالب

145 .............. رانيا ياسالم يجمهور يفرهنگ و ياجتماع ،ياقتصاد توسعه چهارم برنامه قانون از

146 ....... 27/11/1380 مصوب دولت يمال مقررات از يبخش ميتنظ قانون به يمواد الحاق قانون

147 .................................................................... مسكن عرضه و ديتول از تيحما و يسامانده قانون از

149 ............................................................................................................ اختالف حل يشوراها قانون از

149 ............................ مسكن عرضه و ديتول از تيحما و يسامانده قانون به يمواد الحاق قانون از

150 ......................... )1390-1394( رانيا ياسالم يجمهور توسعه پنجم ساله پنج برنامه قانون از

155 ............................................................................................... كشور كل 1391 سال بودجه قانون از

159 ............... 1371 مصوب موقوفه ياراض و آب رقبات، فروش و اسناد ابطال قانون ريتفس قانون

160 ......................................................................................... ثارگرانيا به يرسان خدمات جامع قانون از

162 ............................................................................................... كشور كل 1392 سال بودجه قانون از

163 ............................... مترقبه ريغ حوادث اثر در دهيد بيآس مناطق يبازساز در عيتسر قانون از

165 ...................................................................................... مقررات: سوم فصل

167 ............................. يبعد الحاقات و اصالحات با تيروحان ژهيو يها دادگاه و دادسراها نامه نييآ

212 ................................................................. كار يب النيالتحص فارغ اشتغال طرح يياجرا نامه نييآ از

212 ............................................................... مسكن وام مبلغ حداكثر نييتع به راجع يقانون حهيال از

213 ............. يفرهنگ تهاجم با مقابله يبرا مساجد يغيتبل و يواقع نقش ياياح و ارشاد و تيهدا

215 ................................................................... مساجد نقش ياياح يها أتيه در استانداران تيعضو

مساجد يهنر و يفرهنگ يها كانون بر نظارت و يهماهنگ يعال ستاد ريدب تيعضو 215 .................................................................................................................... يعموم فرهنگ يشورا در

216 ............................................................................................ يفرهنگ تهاجم با مقابله يها استيس از

217 ............................................................... كشور مساجد امور يهماهنگ و يبانيپشت ستاد نامه نييآ

223 ................... يفرهنگ رانيمد يبازآموز و يآموزش يزير برنامه و يهماهنگ يشورا نامه نييآ از

مسجد در نظم حقوقي كنوني ن

225 ....................................................... »كتاب نشر ضوابط و ها استيس اهداف،« ياصالح مصوبه از

225 .......................................................................................................... كشور يعلم جامع نقشه سند از

226 ............................................................................................ پرورش و آموزش نياديبن تحول سند از

227 ............................................................................................. نخبگان امور در كشور يراهبرد سند از

228 ............................................................................................ كشور يفرهنگ يمهندس نقشه مصوبه از

231 ............................................................................................................ ياسالم دانشگاه سند مصوبه از

232 ...................................................................................... خالصجات فروش قانون يياجرا نامه نييآ از

انتخاب ديتجد و موقوفه اموال و امالك اجاره و قرارداد ديتجد يياجرا نامه نييآ از 233 ................................................................. مساجد و يمذهب متبركه اماكن نظار و امناء و انيمتول

236 ................................................................................................ كشور يكشاورز يشوراها نامه نييآ از

237 ..................... هيريخ امور و اوقاف و حج سازمان اراتياخت و التيتشك قانون يياجرا نامه نييآ

273 ................................................................................. يياهدا و رهيپذ وصول بيترت و نحوه نامه نييآ

يامنا أتيه اي نيام فيوظا و اراتياخت حدود و طيشرا ،يبركنار و انتخاب نحوه نامه نييآ 279 ...................................................................................................................... موقوفات و يمذهب اماكن

289 ...................................... هيريخ امور و اوقاف سازمان قيتحق شعب در قيتحق تيفيك نامه نييآ

ا،يتكا ها، هينيحس مساجد، متبركه، بقاع كاركنان و خدام شدن يمستثن نامه نييآ 299 ..............كار قانون از يمواد شمول از يديتول ريغ عام موقوفات و موقوفه ينيد علوم مدارس

301 ..................... 1366 مصوب ميمستق يها اتيمال قانون) 24( ماده از )3( بند يياجرا نامه نييآ

303 .................................. موقوفه ياراض و آب رقبات، فروش و اسناد ابطال قانون يياجرا نامه نييآ

وزارت با مساجد شناسنامه يمذهب و يمل جامع طرح در يياجرا يها دستگاه يهمكار 315 ........................................................................................................................ ياسالم ارشاد و فرهنگ

316 ..................................................................... كشور مساجد عمران و يبهساز ،يسامانده نامه نييآ

322 ...................................................... يمعمار و يشهرساز يقاتيتحق و يمطالعات مركز اساسنامه از

س فهرست مطالب

م،يمستق يها اتيمال قانون ياصالح) 139( ماده )3( تبصره موضوع يياجرا نامه نييآ از 323 .......................................................................................................................................... 1380 مصوب

مصالها مساجد، احداث يبرا يحقوق و يقيحق اشخاص يها كمك شدن يتلق 329 ........................................................................ ياتيمال قبول قابل نهيهز عنوان به هيعلم مدارس و

329 ................................................................................................. ياسالم غاتيتبل سازمان اساسنامه از

330 ..................................... مسكن عرضه و ديتول از تيحما و يسامانده قانون يياجرا نامه نييآ از

331 ........................................................................................... مسكن و نيزم يمل سازمان اساسنامه از

332 ....................................................................................................... اختالف حل يشوراها نامه نييآ از

مربوط امور يريگيپ مسئول و يمتول عنوان به هيريامورخ و اوقاف سازمان نييتع 334 ............................................................ مساجد زيتجه و ريتعم اء،ياح ساز، و ساخت يسامانده به

احداث يبرا مسكن و نيزم يمل سازمان ساالنه بودجه از درصد كي اختصاص 334 ................................................................................................................. مساجد مرمت و يساز مقاوم

ديتول از تيحما و يسامانده قانون به يمواد الحاق يقانون يياجرا نامه نييآ از 335 ............................................................................................................. 1388 مصوب مسكن عرضه و

335 ......................................... يمل توسعه صندوق ياستخدام و يادار ،يمعامالت ،يمال نامه نييآ از

336 .......................................... )1390-1394( ياسالم ارشاد و فرهنگ وزارت يياجرا بسته نييتع

يمذهب يها تياقل معابد و ياسالم مقدسه اماكن و مساجد يبخشودگ مجوز مصوبه 344 ............................ ينوساز و مالكانه يساختمان عوارض پرداخت از ينيد علوم طالب مدارس و

345 .......تهران شهر در مساجد تيوضع يسامانده در تهران يشهردار مشاركت يچگونگ مصوبه

349 ................................................. كشور مساجد امور يهماهنگ و يبانيپشت ستاد جلسات مصوبات

353 ................................................................................ تهران استان مساجد يسامانده ستاد نامه نييآ

رانيمد توسط يعموم مالقات يها برنامه ميتنظ ضرورت و نماز تياهم بخشنامه 356 .............................................................. مردم مشكالت به يدگيرس جهت مساجد در مسئوالن و

قانون يياجرا نامه نييآ در مندرج اصطالحات و فيتعار به مربوط دستورالعمل

مسجد در نظم حقوقي كنوني ع

357 .......................................................................... هيريخ امور و اوقاف سازمان اراتياخت و التيتشك

ها، هينيحس مساجد، متبركه، بقاع كاركنان و خدام شدن يمستثن نامه نييآ دستورالعمل 361 ... كار قانون از يمواد شمول از يديتول ريغ عام موقوفات و موقوفه ينيد علوم مدارس ا،يتكا

يهماهنگ و يبانيپشت ستاد يتخصص كارگروه يشنهاديپ فيوظا و دستورالعمل 363 ............................................................................................................................................. مساجد امور

368 ......................................................................... مساجد مستغالت و رقبات اداره نحوه دستورالعمل

يريگيپ و كشور مساجد تيريمد و ينوساز ز،يتجه احداث، از تيحما« طرح 372 ..................................................................................................................................... »ها نمازخانه امور

383 ............................................................................ ييقضا يآرا: چهارم فصل

385 ...................................................................................... كشور يعال وانيد يعموم أتيه يآرا -الف 385 ............................................................................ .ستين اثبات قابل شهود شهادت با صرفاً وقف. 1 تيتول وقف، مورد در طبقه بعد طبقتاً اي نسل بعد نسالً عبارت صرف از مستفاد. 2 385 ....................................................................................................... .كيتشر نه است بيترت تيوصا و يعموم يها دادگاه در قيتحق شعب يآرا هيعل نفع يذ اشخاص و اوقاف ادارات يدعو. 3

386 ........ .ندارد هيريخ امور و اوقاف سازمان قيتحق شعب استقرار محل با يا مالزمه ،يدادگستر

387 ..................................................................................... يادار عدالت وانيد يعموم أتيه يآرا -ب سازمان در نظر صاحب افراد از مركب ونيسيكم نظر كسب ،يشرع نيمواز وفق. 1

387 .......................... .است يالزام تيملك به موقوفات ليتبد اي فروش صيتشخ خصوص در اوقاف توسط يدعو هرگونه طرح هنگام اوقاف سازمان ادارات به دادخواست از يا نسخه ميتسل. 2

موقوفات جز به - موقوفه هر اعتبارات مصارف و مخارج از اوقاف ادارات يآگاه زين و يمتول 388 ............................................................................................................. .است يالزام - هيالتولمنصوص

معامالت ثبت و موقوفات منافع اي نيع به راجع معامالت ثبت با اوقاف سازمان موافقت. 3 389 .......................... .است يالزام يمتول فاقد اي يمتول يدارا از اعم ،يرسم اسناد دفاتر در رقبات

انتقال قبول اي و اجاره ديتجد شرط موقوفه، يتجار واحد يسرقفل از يدرصد اخذ. 4 390 .................................................................است موجر عنوان به اوقاف سازمان طرف از اجاره مورد

بودجه زمره در موقوفه درآمد احتساب عدم و دولت حق عنوان به موقوفه مال تعلق عدم. 5 حافظ و باالصاله يدولت واحد عنوان به اوقاف سازمان ييشناسا عدم موجبات از يعموم

ف فهرست مطالب

391 ............................................................................................................. .باشد يم دولت حقوق و منافع ملك كه يموقوفات در موجود يانياع خصوص در يانياع مالك با اجاره سند ميتنظ. 6

خسارت افتيدر به اشخاص استحقاق دييتأ و مكتسبه حقوق تيرعا با باشد، يم اشخاص 392 ......... .بود خواهد است شده ابطال آنان تيمالك سند كه موقوفه خانه اي نيزم فروشندگان از در نيمستأجر و اوقاف سازمان نيمابيف روز عادله يبها اجاره زانيم و نامه اجاره. 7

اجاره اسناد ميتنظ دستورالعمل و مربوطه يياجرا نامه نييآ موجب به عام موقوفات 393 ................................................................................................................... .باشد يم موقوفات و رقبات

انجام بر قادر و وثوق مورد و خاص يمتول يدارا موقوفه امور در اوقاف سازمان مداخله. 8 394 ........................................................................................ .است يشرع نيمواز خالف يشرع فيتكال

از يمقام قائم به اوقاف سازمان اتيشكا به يدگيرس در يادار عدالت وانيد. 9 395 ..................................... .است صالح يذ يخصوص حقوق يحقوق اشخاص ريسا و هميعل موقوف

رقبات، يآبادان موقوفه، نيع حفظ به مربوط يها نهيهز از يستيبا اوقاف سازمان. 10 396 ............... .ابدي اطالع يمتول توسط هيجار رهيس و نامه وقف در مقرر مصارف و يجار راتيتعم رهيپذ زانيم كه يموارد در ره،يپذ مقدار عنوان به نيزم روز عادله متيق% 30 نييتع. 11

397 .................................................................... .است يشرع نيمواز خالف باشد، آن از شيب متعارف به بودجه اوراق ارسال و ميتنظ به العمل، حيصح هيالتول منصوص انيمتول التزام. 12

398 ........................ .است يشرع نيمواز خالف مربوطه، يها استان هيريخ امور و اوقاف كل ادارت طيالشراواجد يوكال اي ليوك انتخاب در هيريخ امور و اوقاف ادارات و يمتول. 13

399 ...................................................................................... .باشند يم مجاز موقوفه حقوق ياياح جهت نداشته را نيام ضم اي و كردن المداخله ممنوع عز، حق اوقاف سازمان قيتحق شعب. 14 400 ............................................................ .است يعموم يها دادگاه تيصالح در تنها مذكور موارد و

لحاظ با اجاره عقد انعقاد در موقوفه منقول ريغ اموال نيمتصرف تياولو حق تيرعا. 15 401 ....................................................................................................... .است يضرور وقف صالح و صرفه

صورت به كه يموقوفات و المصرف مجهول موقوفات درآمد مصرف به يمتول التزام. 16 402 ................ .است يشرع نيمواز خالف خاص، موارد به منحصراً اند، دهيگرد وقف مطلقه مبرات

نيمواز خالف نامه، اجاره ميتنظ از امتناع صورت در موقوفه رقبه متصرف دي خلع. 17 403 ..................................................................................................................................... .باشد ينم يشرع درآمد بر اتيمال تعلق باب در ن،يمع زمان در يقانون فيتكال مطلق انجام لزوم. 18

انيپا تا موقوفه يها نهيهز و درآمد صورتحساب ميتسل عدم صورت در عام موقوفات تيمعاف خصوص در ميمستق يها اتيمال قانون در مندرج طيشرا با بعد، سال ماه خرداد

مسجد در نظم حقوقي كنوني ص

404 ................................................................................ .ندارد رتيمغا اتيمال پرداخت از عام موقوفات معامله يشرع مجوز بدون كه يموقوفات رقبه خصوص در موقوفه ليتبد اي فروش سند. 19 405 .............................................................. .گردد يم باطل اوقاف سازمان سيير نظر مطابق اند، شده خدام و بوده كار قانون) 191( ماده در مندرج كوچك يها كارگاه زمره در ايتكا و مساجد. 20 406 ......... .باشند يم كار قانون مشمول كنند، ينم خدمت يتبرع صورت به كه مساجد كاركنان و

از ريغ به اجاره مورد انتقال هنگام به اوقاف سازمان توسط التفاوت مابه% 15 اخذ. 21 407 ................................. .باشد ينم يشرع نيمواز ريمغا نموده، انياع احداث كه يا عرصه مستأجر

به ازين كه يموقوفات به نسبت موقوفه درآمد از% 20 رهيذخ اي اخذ، به الزام ز،يتجو. 22 408 ...... .باشد يم يشرع نيمواز خالف است، ريپذ امكان گريد طرق از رآنانيتعم اي ندارند، ريتعم اجاره مورد موقوفه به موقوفات، جارياست و اجاره ،يياهدا ره،يپذ محل از حاصل ديعوا. 23

409 ................................................................................................................................... .ابدي يم اختصاص مجتهد توسط يشرع مجوز صدور به منوط موقوفه، فروش طيشرا تحقق صيتشخ. 24

410 ......................................................................................... .باشد يم اوقاف سازمان در طيالشرا جامع عدم و اوقاف سازمان از اجازه كسب بدون نسق صاحب زارعان توسط يانياع احداث. 25

411 .......................................................................... .است يشرع نيمواز خالف ،ياراض رهيپذ پرداخت و موقوفه نهيهز و درآمد ثبت جهت مخصوص دفتر ميتنظ به مكلف موقوفات انيمتول. 26

412 ................................................... .باشند يم خاص موارد در موقوفه نام به جداگانه حساب افتتاح يشرع فيوظا انجام در ناتوان انيمتول موقوفات، امور بر نظارت به مكلف اوقاف سازمان. 27 413 ...................... .است يمتول فاقد موقوفات در هميعل موقوف غبطه و مصلحت تيرعا و يقانون و

استفاده جهت خاص موقوفات جاريا موقع در مأخوذه يها رهيپذ يگذار هيسرما اطالق. 28 نيمواز خالف باشد، داشته رهيپذ اخذ عدم به نظر واقف كه يموارد در و بطون هيكل

414 ............................................................................................................................................ .است يشرع تيرو خيتار از روز 30 ظرف ديبا متصرف وقف، از بعد انتقاالت ابطال از پس. 29

415 .............................................................. .دينما مراجعه اجاره سند ميتنظ جهت اوقاف، نامه دعوت در اوقاف ادارات اي اشخاص نظارت ضرورت صيتشخ و النظاره حق المثل اجرت نييتع. 30

416 ................................................................ .است اوقاف سازمان سرپرست با يمتصرف ريغ موقوفات 139 ماده) ح( بند در مصرح امور در عام موقوفات يها نهيهز و درآمدها همه صرف. 31

يبرخوردار شرط ،1380 مصوب ميمستق يها اتيمال قانون از يمواد اصالح قانون 417 ................................................................................................ .است ياتيمال تيمعاف از عام موقوفات

به منوط ناظر، اي يمتول طيتفر اي يتعد موارد در قيتحق شعب يها هينظر ياجرا. 32

ق فهرست مطالب

418 ..................................................................................................... .باشد يم دادگاه يقطع حكم صدور بدون يعيطب منابع و مراتع عنوان به يشرع يمتول دي از موقوفات ياراض خروج. 33

متصرف، اقرار ،يمحل اعيش نه،يب د،ي ليقب از ملك تيوقف بر يمبن يشرع ليدال به توجه 419 .......................................... .است يشرع نيمواز خالف ،يثبت سابقه و وقف به عمل يجار رهيس

421 .................. ديتقل عظام مراجع از مسجد يحقوق احكام استفتائات: پنجم فصل

423 ......................................................... يرهبر معظم مقام از مسجد يحقوق احكام استفتائات) الف 439 ........................................................... )ره( بهجت اهللا تيآ از مسجد يحقوق احكام استفتائات) ب 452 ............................................................... يستانيس اهللا تيآ از مسجد يحقوق احكام استفتائات) ج 453 ................................................................. يمظاهر اهللا تيآ از مسجد يحقوق احكام استفتائات) د 454 ....................................................... يرازيش مكارم اهللا تيآ از مسجد يحقوق احكام استفتائات) ه 465 ......................................................... يهمدان ينور اهللا تيآ از مسجد يحقوق احكام استفتائات) و

469 .................................................................................................................................................. نامه كتاب

از منظر حقوق خصوصيديباچه نرفع درجات من نشاء و «

1»فوق كل ذي علم عليم

رشد و توسعه روز افزون مساجد بعد از پيروزي انقالب اسالمي و ارتقاء جايگاه آن از محلـي كه فقط به انجام فرايض ديني اختصاص داشت به مكاني براي فعاليتهاي، اجتمـاعي، سياسـي و

و نهادهـاي متعـددي بـه طـور مسـتقيم و هـا سازمان نه تنهافرهنگي مردم ايران باعث شد كه غيرمستقيم در ارتباط با اداره مسجد فعال شوند، بلكه به منظور تنظيم و تنسيق امور مساجد و روابط بين مردم و متوليان آن قوانين و مقررات مختلف و متنوعي وضع شود كه وقوف و تسـلط

.بسيار دشوار استها آن برنـدگان از اين قوانين و مقررات ناظر بر تنظيم و تنسيق روابـط بـين اداره كن اي بخش عمده

گيـرد و بخـش مـي است كه در قلمرو حوزه حقوق عمومي قـرار مسجد با يكديگر و با حكومتديگر نيز ناظر بر روابط متقابل مسجد به عنوان شخص حقـوقي داراي حـق و تكليـف بـا مـردم

. گيرد مي ي قراراست كه در قلمرو حوزه حقوق خصوص در حوزه حقوق خصوصي، مسجد مانند هـر شـخص حقـوقي ديگـر اعمـال حقـوقي انجـام

. گردد مي از موارد نيز از وقايع حقوقي و ضمان قهري متاثراي دهد و در پاره مياز اعمال و وقايع حقوقي مرتبط با مسجد، در قلمـرو قواعـد عمـومي اي اگر چه بخش عمده

بـا هـا آن در شكل و ماهيت تفـاوتي بـين گيرد كه مي مسئوليت مدني قرار دها و عموماتقرارداهـا آن اعمال و وقايع حقوقي مرتبط با ساير اشخاص حقوقي وجود ندارد وليكن بخشي ديگـر از

در قلمرو قوانين و مقررات خاصي قرار دارد كه باالخص بعد از انقالب و بـا توسـعه همـه جانبـه .مساجد وضع شده است

بـا يكـديگر در هـا آن و فراواني مقررات عمومي و اختصاصي و موارد تناقض و تعارضكثرت كنار رشد روزافزون روابط حقوقي مسجد با مردم، موجب بروز منازعات حقوقي متعددي گرديده كه به ناچار پاي مراجع عمومي و اختصاصي قضايي به ميان كشيده شده و نتيجتاً آراء صادره از

عالي كشور در مقام حل و فصل اختالف و ايجـاد وحـدت رويـه از ديگـر منـابع محاكم و ديوان .رود مي حقوق حاكم بر مسجد به شمار

حقوقدانان و اساتيد دانشمند دانشگاه را نبايد ناديـده ،فقها البته در اين ميان نقش نظريات

).سوره يوسف 76آيه (ت بريم و فراز هر دانايي داناتري اس مي بخواهيم به درجاتي باال كههر كس را . 1

مسجد در نظم حقوقي كنوني ت

كنـد، مـي فـا گرفت چرا كه از ديگر منابعي كه امروزه نقش پر رنگي در عرصه حقوق مسـجد اي باشد كه هر يك به فراخور حال به مي نظريه علماي حقوق، مراجع عاليقدر تقليد و فقهاي عظام

.اند تجزيه و تحليل موضوعات حقوقي مرتبط با مسجد و ارايه نظر پرداختهبدون شك در شرايطي كه منابع حقوقي حاكم بر مسـاجد بـه شـدت پراكنـده و در مـوارد

نماينـد، تهيـه و مـي صرفاً نقش مجموعه قوانين و مقررات را ايفـاء اند، هم كه مجلد شده جزيياز قواعـد و ضـوابط حـاكم بـر اي تدوين كتاب جامع مسجد در نظم حقوقي كنوني كه گنجينـه

علماي فقه و حقوق را در خود جمع كرده است، غنيمتي اسـت كـه هاي مسجد به همراه تحليلمحقـق كيوان صداقتيكه آقاي اي بي ترديد كار ارزنده .جاي آن در ادبيات حقوق ما خالي بود

انجام داده است به خوبي اين »مسجد در نظم حقوقي كنوني«انديشمند و پرتالش تحت عنوان كساني كـه بـه خالء را پر كرده و منبع ارزشمندي را در اختيار پژوهشگران، قضات، وكال و همه

براي . داده است كه براي هميشه ماندگار خواهد بودنوعي با اداره مسجد در ارتباط هستند قرار آرزوي توفيـق و انـد فراهم كـرده ايشان و همه اشخاصي كه زمينه را براي انجام اين اثر ماندگار

.سربلندي دارم

جليل مالكي استاديار و رييس دانشكده حقوق

دانشگاه آزاد اسالمي واحد تهران مركزي 1392اسفند

از منظر حقوق عمومي ديباچه

د رپ ار ت امام ق و

نگارش درباره مسجد براي عارف، فقيه، متكلم، شاعر، نويسنده و حتي معمار و اهل فن، كار .دشوار و غير معمولي نيستچندان

: سرايد كه مي مكاني كه شاعر به زيبايي و لطافت آن را مورد خطاب قرار داده و چنين بهتر از اين نبود معماري وه چه خوش حالت زيبا داري

در ،معلـوم اسـت كـه جايگـاهش انـد، و بزرگاني از همه ساحات در باب آن داد سـخن داده سـخن بنـابراين و هنر اين مرز و بوم، بس رفيع و حتي مقدس اسـت و فرهنگ و ادبيات و علم

.گفتن از آن، هم آسان است و هم دل نشيننگـاه خـاص و تا كنون در كشور ما معمول نبوده است كه بـه مسـجد از زاويـه ،با اين همه

عملـي ابتـدا بـا مشـخص نظـري و هـاي حقوق با ويژگي. هدفمند يك حقوقدان نگريسته شوداي سعي در متمايز كردن نگـاه خـود و پـرداختن بـه آن از دريچـه »نهاد«اين مكان به توصيف

حقوق با توجه به اهداف معمول خود يعني برقراري و حفظ نظم و امنيـت و . كامالً متفاوت داردچوب بنـدي حقـوقي مكـاني دارد كـه يعني عدالت و آزادي، سـعي در چـار اش نيز اهداف عالي

.اند ير مادي به دنبال رضايت قادر متعال در آن به عبادت مشغولبا اهداف غ »منينؤم« آن محقـق اي گستردگي عالم حقوق، پرداختن به اين مهم را از ابعـاد مختلـف درون رشـته

با نگاهي ساده از منظر حقوقي، تا كنون صرفاً به مسـجد بـا عينـك حقوقـدان حقـوق . سازد ميهمـواره بـه خصوص ماهيت و جايگـاه ايـن نهـاد از اين منظر در. شده است خصوصي نگريسته

مطالعـات گسترش حوزه امروزه با. بودن آن بسنده شده است »وقف«صورتي بديهي به موضوع از منظـر حقـوق د بايـ و حقوق عمومي در كشورمان ديگر اكتفا به اين پاسخ اقناع كننده نيست

منظومـه «است كه از اين پـس روشن . رت گيردعمومي نيز به اين نهاد مبارك نگاه جامعي صوخود از مباني و منابع گرفته تـا اهـداف، قواعـد، هاي ويژگي حقوق عمومي نيز با همه »معرفتيبايست در مطالعات مربوط به چنين نهادي مطمـح مي و حتي ادبيات خاص خود ها روشاصول،

.نظر انديشمندان و اصحاب عمل حقوقي قرار گيردجايگـاه «وجه مسـاجد در كشـورمان بحـث تعيـين تعداد بسيار قابل تهم اكنون با توجه به

مباحثي كه به برخي . باشد مي اين نهاد از ضروريات اصلي مباحث حقوقي مرتبط با آن »حقوقي

مسجد در نظم حقوقي كنوني خ

:به اختصار در زير اشاره مي گرددها آن ازو بـه هـا انسـان اشخاصـي كـه همچـون . مسجد، ظاهراً يكي از اقسام اشخاص حقوقي است

قانون تجارت، از همه حقوق و تكاليف افراد جز آنچـه خـاص آدميـان اسـت، 588ايت ماده حكدارابـودن نـام، تابعيـت، : را در پنج دسته عمده جـاي داد ها آن توان حقوقي كه مي. برخوردارند

.اقامتگاه، دارايي و اقامه دعوي و طرف دعوي قرار گرفتناشخاص حقـوقي حقـوق عمـومي و اشـخاص به ي، اشخاص حقوقيسنت يبند دسته يكدر

گام دوم در رسيدن به جايگاه مسجد در نظم حقوقي، . شوند حقوقي حقوق خصوصي تقسيم ميامـري . حقوق عمومي و حقوق خصوصي اسـت تشخيص تعلق مسجد به هر يك از اين دو دسته

مهم نيازمند كه تشخيص آن شايد در بادي امر ساده به نظر برسد اما بايد در نظر داشت كه اينپاسخ به چند سؤال از جمله مردمي يا حكومتي بودن مساجد است كه فرازهاي بعد، تالش براي

.يافتن پاسخ به آن استاز زاويه جايگاه مسـجد . از مناظر گوناگون حقوق عمومي قابل تحليل است »حقوق مسجد«

يري يـا ناپـذيري آن، پـذ اداره مسجد و نظـارت در ساختار حقوقي كشور، مديران مساجد، شيوهحقـوق مـالي «بعد ماليات و عـوارض محلـي و ملـي، از . قابل طرح است »حقوق اداري مسجد«

.قابل بررسي است »حقوق كار مسجد«د حقوق استخدامي كاركنان مساجد، و از بع »مسجدمسجد مانند تمامي اشخاص حقوقي نياز به تأسيس دارد و از آنجـا كـه از :آغاز مسجد -1

587و مفهوم مخالف ماده 584ختاري، جزء تشكيالت كشوري و بلدي نيست، وفق ماده بعد ساقانون ثبت اسناد و امالك نيز بـدان اذعـان شـده 30قانون تجارت نياز به ثبت دارد كه در ماده

تقاضاي ثبت از طرف متولي يا اداره اوقاف بـدون ... براي ثبت مساجد و اماكن متبركه... «: استاما قالب ثبت مساجد چيسـت؟ سـازمان . »ثبت و مخارج مقدماتي پذيرفته خواهد شدال اخذ حق

؟ موضوعي كه نياز به پـژوهش داشـته و خـود ...مردم نهاد؟ مؤسسات غيرتجاري غيرانتفاعي يا » مسجد خصوصي«آيا در تأسيس مسجد با ادبيات كه اين نكته ديگر. طلبد حديث مفصلي را مي

مواجهيم يا خير؟ بـه بيـان بهتـر آيـا هـر يـك از دو عنصـر دولـت يعنـي » مسجد حكومتي«و تواننـد المثل اتباع بيگانه مي قادر به تأسيس مسجدند يا خير؟ آيا في» حكومت«و » شهروندان«

در ايران مسجد تأسيس كنند يا اين حقي است كه صرفاً براي ايرانيان برقـرار شـده اسـت؟ آيـا هاي ديني شناخته شـده در ساير اقليتكه اين جد تأسيس كنند ياتوانند مس صرفاً مسلمانان مي

تواننـد نيز مـي ) قانون اساسي 13اصل (قانون اساسي يعني ايرانيان مسيحي، كليمي و زرتشتي از د نياز به اخذ مجوزبنابر داليلي خاص به تأسيس مسجد اقدام نمايند؟ آيا براي تأسيس مسج

آيـا . از مالكيت مسجد نيز از اهميت بااليي برخـوردار اسـت نهاد يا نهادهاي خاصي است؟ بحث تواند وجود داشته باشد؟ وقفي نيز وجود دارد يا مي مسجد ضرورتاً بايد وقف باشد يا مسجد غير

ذ ديباچه از منظر حقوق عمومي

است؟ آيا مديران مساجد قادرنـد همچـون پذير امكان آيا تغيير كاربري همه يا بخشي از مسجدرا در ... امالت از جملـه خريـد، فـروش، رهـن، اجـاره و مديران ساير اشخاص حقوقي، انـواع معـ

سؤال و مسأله ديگر كه هر يك خـود پـژوهش مسـتقلي را ها ده خصوص مسجد انجام دهند؟ و .طلبد مي

. گيـرد صورت ميامناء هيأت امام جماعت واداره مسجد قاعدتاً از طريق :اداره مسجد -2امـا رابطـه اينـان چگونـه اسـت؟ آيـا . ر دارنـد مسجد، واقف، متولي و خادم نيز حضوهمچنين در

آيـا پرسـنل مسـاجد جملگـي ؟ و يا جايگاهي در ميانه ايـن دو دارنـد اند جملگي انتخابي، انتصابي »كـارگر «كننـد؟ آيـا خـدام، مزايا دريافت ميخدمه از مساجد حقوق و كه اين افتخاري هستند يا »حقوقـدانان «باب اداره مساجد كه تا كنون ذهن نكته ديگر درها ده ؟ و...شوند يا مساجد تلقي مي

.به خود مشغول نكرده است رادر عالم حقوق، حوزه صالحيت مسجد تا كجاست؟ سؤالي كه با توجه : كاركرد مسجد -3

در عرف، فلسفه تأسيس . به سكوت قوانين و مقررات براي پاسخ به آن بايد به عرف رجوع كنيمشهروندان براي ارتباط با خداست كه در ادبيات حقوقي ايـران و ساخت مسجد، ارايه خدمات به

تعظـيم شـعائر و «: اسالمي اين گونـه بيـان شـده اسـت ي ها انجمنالمثل در بيان كاركرد و فيبرگزاري مراسم مذهبي و برپايي نماز جماعت، تشكيل جلسات وعـظ و خطابـه و سـخنراني بـه

.1»هاي گوناگون مناسبتمحيطي پاك، آرام و مهربان براي ارتباط شهروندان با معبود خود، برگزاري اما فارغ از ايجاد

ها و ايام شهادت و وفـات از ديگـر كاركردهـاي مسـاجد در مراسم مذهبي اعم از اعياد و والدتكننـد كـه رسـاني مـي همچنين مساجد در برگزاري مراسمات ختم متوفيان خدمت. ايران است

گيـرد و مسـاجد در ايـن مواقـع قـرار مـي 2»خدمات عمومي«البته به سختي در حيطه مفهوم پردازند كه بخش همچون بازار بخش خصوصي به فراخور هزينه دريافت شده به ارايه خدمت مي

در نقطه مقابل اما، برگزاري مراسم ازدواج . دهد اي از درآمد مساجد در ايران را تشكيل مي عمدهدر صورت دارا . ترند رنگ ظ مساجد در بعد شادي كمكم شايع نبوده و بدين لحا در مساجد دست

خدمات عمومي، مسلماً اصول و قواعد آن بايد از منظر حقوق اداري حـاكم بـر هاي بودن ويژگي .آن باشدهاي فعاليتو 3نهـاد ي مردمها سازمان اگر از نظارت مردمي از طريق خود مردم، :نظارت بر مسجد -4

هـا و ي اسالمي موضوع قانون فعاليت احزاب، جمعيـت ها انجمننامه اجرايي فعاليت آيين 2جزء الف ماده 3بند . 1هيـأت 18/6/1363هاي دينـي شـناخته شـده مصـوب ي اسالمي يا اقليتها انجمني سياسي و صنفي و ها انجمن .وزيران

2. Public Service. 3. NGO: Non-Governmental Organization.

مسجد در نظم حقوقي كنوني ض

چه با توجه به عبـارت . رت حكومتي بر مساجد قابل بحث استمطبوعات عبور كنيم، اقسام نظاهركس شكايتي از طرز كار مجلس يا قوه مجريه يا قوه قضاييه داشـته «: قانون اساسي 90اصل همچنين با توجه به . منتفي است 90، بحث نظارت بر مساجد از طريق كميسيون اصل »...باشد

شـكايت از مسـاجد در » ي حكـومتي هـا سـازمان «جايگاه خوانده در ديوان عدالت اداري يعنـي قـانون تشـكيل سـازمان 2اما با عنايت به بخشي از بند الـف مـاده . نيستپذير امكان ديوان نيز

كـه بـه صـالحيت سـازمان بازرسـي در خصـوص نظـارت بـر 1360بازرسي كل كشور مصوب نمـوده؛ نظـارت سـازمان كند، اشـاره كمك ميها آن يي كه به نحوي از انحاء دولت بهها سازمان

شكايت يا طرح دعوي عليه مساجد در كه اين بازرسي كل كشور بر مساجد پر بيراه نيست و آخر .پذيرد شوراهاي حل اختالف و محاكم عمومي ـ حسب خواسته ـ صورت مي

حقوق مساجد از ابتداي ورود حقوق مدرن به ايران و به طور دقيق از زمان مشـروطه تـا بـه اكنـون و صـرفاً در حقوقي بوده است، به طـوري كـه هـم هاي هاي مغفول پژوهش حال از حوزه

. حوزه حقوق خصوصيِ مسجد و در بحث وقف آن شايد بتوان بـه آثـار محـدودي دسـت يافـت قـانون «همچنين پس از ابتكار دلنشين استاد ممتاز حقوق، دكتر ناصـر كاتوزيـان و چـاپ اثـر

ز فعالين عرصه حقـوق بـه انتشـار آثـاري در ايـن وادي بسياري ا» كنوني يمدني در نظم حقوقپرداختند و بدين ترتيب حقوق اساسي، حقوق تجارت، حقوق جزا، آيين دادرسي مـدني، آيـين

قرار گرفته و بـه مخاطبـان ارايـه » محشا«و » نظم حقوقي كنوني«در قالب ... دادرسي كيفري ودوره دكتـري دانشـجوي برجسـته صـداقتي كيـوان اما اثر پيش رو، كار ارزنده آقاي . اند شده

بكـر اي جهت ورود به حوزه حقوق عمومي دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم و تحقيقات تهران ازتوانـد آغـازي بـراي مي تالش تحقيقي ايشان. رسد مي و دست ناخورده بسيار قابل توجه به نظر

ديـده و راه را بـراي همـه توجه به مسجد از ابعاد مختلف به ويـژه حقـوق عمـومي ِ مسـجد گر همچنين بايد سپاسگزار اي در تحقق چنين اثر ارزنده. پژوهشگران اين وادي سهل و آسان نمايد

بـوده اي مركز امور رسيدگي به مساجد نيز بود كه با همت عالي خود منشاء چنين ابتكار ارزندهوزه تخصصي خود بـوده اين امر نشان دهنده توجه و وقوف اين مركز به فقر پژوهش در ح. است

.و با انجام اين كار، گام نخست را در اين زمينه به سرانجام رسانده است

محمد جاللي علمي دانشكده حقوقهيأت عضو

دانشگاه شهيد بهشتي 1392اسفند

سخن سرپرست طرحمسجد، خانه خدا در زمين، مركز وحي، منبع فيوضات معنوي و بركات متعدد براي جامعـه

هـايي با واكاوي كاركردهاي متعدد مساجد از صدر اسالم تا اكنـون، يافتـه . مسلمين جهان استهـاي عبـادي، آموزشـي، ر تمـامي عرصـه گردد كه نشان از نقش بي بـديل مسـجد د حاصل مي

بـي ترديـد تحقيـق، تتبـع و . اسـت ... سياسي، فرهنگي، اقتصادي، حقوقي، قضـايي، نظـامي و پژوهش در خصوص مكاني با چنين عظمت در پيشگاه حضرت حق، بركات و آثار خيـر فراوانـي

حقـوقي علي الخصوص پيرامون مسايل حقوقي مسـاجد و تبيـين جايگـاه . در پي خواهد داشتها هاي اخير، بعضاً چالش متوليان اين امر كه فقدان يا نقصان قوانين و مقررات مربوطه طي سال

ايـم و در ايـن اين اثر كه در تحقق آن راه دشواري را پيموده. و معضالتي را به وجود آورده است بـه امـور رياست محترم مركـز رسـيدگي هاي راه سخت، همواره با توكل به پروردگار و دلگرمي

مطمـئن و ) دامت بركاته(اكبري علي حاججناب آقاي والمسلمين االسالم حضرت حجتمساجد، . انجام پذيرفته است الذكر فوقاميدوار گام نهاديم، در راستاي تحقق اهداف

هـاي علما و اساتيد برجسته حقـوق عـالوه بـر تـدريس در دانشـگاه اكثركه اين با عنايت بهاز جملـه كميسـيون حقـوقي و (راجع و نهادهاي تقنينـي و تصـميم گيرنـده معتبر كشور، در م

قضايي مجلس شوراي اسالمي و مجمع تشخيص مصلحت نظام، كميتـه حقـوقي شـوراي عـالي نيز با توجـه بـه باشند و مشغول به فعاليت مي...). و وزيرانهيأت ها، انقالب فرهنگي، وزارتخانه

ها و نيز ها، كتابفروشي حقوقي در حوزه مساجد به وضوح در كتابخانه كه خالء كتاب و رساله اينبـا همكـاري انتشار اين اثـر گردد، هاي بين المللي كتاب احساس مي در حين برگزاري نمايشگاهبـه ان شـاء اهللا تـا گيـريم، مي حقوقي شهر دانش را به فال نيكهاي موسسه مطالعات و پژوهش

هاي اجرايـي دانشجويان، رؤسا و كارمندان دستگاه حوزويان، اهيان،آشنايي قاطبه اساتيد، دانشگ . مركز منتج گردداين و كليه شهروندان كشور با كاركردهاي اصلي مسجد و

كمـال سـپاس و هاي رياست محترم مركز رسيدگي بـه امـور مسـاجد، در پايان از مساعدتهـاي دلسـوزانه كه تالشـ صداقتيكيوان از خداوند منان براي جناب آقاي داشته وامتنان را

. مسألت دارم توفيق روزافزونه و اشراف وي به موضوع بوده است ـ ايشان، نشان از عالق

ياسر تك فالح مدير حقوقي

مركز رسيدگي به امور مساجد

لفسخن مؤو ضرورت توجـه بـه مسـاجد بـه عنـوان يرانا ياز سه دهه از انقالب اسالم يشبا گذشت ب

مسجد در يگاهكاركرد و جا يستي،چ ي،انسان يواال يشهاند يجو كانون ترو ينهاد مردم ينمهمترو مقـررات ينو تشـتت قـوان يپراكنـدگ . محل پرسش و تأمل فـراوان اسـت يرانا ينظام حقوق

است يدهسبب گرد ي،قوقح يشمنداندادرسان، وكال و اند يبر سرگردان الوهمربوط به مساجد، عانقـالب يعـال ياز جملـه شـورا ( يقـي و حق ياشخاص فعال در حوزه مساجد اعم از حقوق يهكل

به امور مساجد، سازمان اوقـاف و امـور يدگيمركز رس ي،وزارت فرهنگ و ارشاد اسالم ي،فرهنگ ي،مســكن انقــالب اســالم يــادبن ي،وزارت راه و شهرســاز ي،اســالم يغــاتســازمان تبل يريــه،خ

) موقوفه، خدام و نمـازگزاران يانامناء، متولهيأت ائمه جماعات، ي،اسالم يشوراها ،ها شهرداري يمـواز يامـر ينچن يامدخود نداشته باشند كه پ ياراتو اخت يتاز حدود صالح يحيدرك صح

مسـاجد يفـي در توسـعه ك اي يهو سرما يانسان عاز مناب ينهو عدم استفاده به يناهماهنگ ي،كار .است

بـودن يخصوصـ يـا يعمـوم يـر نظ يبـه سـواالت يياست در وهله نخست، پاسـخگو بديهيبر مساجد، حدود و ثغور دخالت دولـت در يحكومت يا يمسجد، نظارت مردم يحقوق يتشخصمكان مقـدس، ينا يو مال يادار يالتي،در حوزه مساجد، استقالل تشك يو مقررات گذار يمتنظ

مسـتلزم احصـاء و يگـر، پرسـش د ها ده شهروندان و مشاركتو نحوه يزاننحوه ثبت مساجد، مبـا گفتمـان يممستق يرغ يا يماست كه به نحو مستق يو مقررات ينمجموعه قوان يحو تنق ينتدو

.دارند يمسجد ارتباط موضوعمسـجد و بـه منظـور يرامونپ ياز منظر حقوق يعلم يبه فقر مطالعات و پژوهشها يتعنا با

ييقضـا يهو مقررات و رو يناز قوان يحصح يدهنده متن يهجامع كه ارااي فراهم نمودن مجموعهموارد تعارض، تناقض، نسخ و اصالحات و الحاقات باشد، بر آن شدم تا يصمربوطه همراه با تشخ

بـار در ينخسـت ن يبرا ،»يكنون يدر نظم حقوق«با پسوند يجرا يكتب حقوق يالگو از يرويبه پ ين،قـوان ينتـدو يفلسـفه اصـل . يمنمـا يفرا تـأل مسجد يتبا محور »يموضوع« ييكشور محشابـه يابيدر حوزه مساجد، دست يحقوق يشمنداناندهاي يشهو اند ياتنظر يي،قضا يمقررات، آرا

مضـاعف ابعـاد يونـد حـاكم بـر مسـجد و پ ياصول و قواعد حقـوق ليهروح مشترك، تسلط بر كتوانـد در مـي است كـه ... و يمعمار ي،اقتصاد ي،اجتماع ي،فرهنگ يايزوا يرپراكنده مساجد نظ

يمجلس شورا 25/3/1389و مقررات كشور مصوب ينقوان يحو تنق ينقانون تدو ياجرا يراستاقـص از ن يخـال يعي،همانند هر كوشش بد يزن تالش نياست ا يهيبد. گردد يابيارز يزن ياسالم

مسجد در نظم حقوقي كنوني ب ب

و عموم صاحبنظران بر بنـده منـت يمحترم حقوق يداسات ي،گرام ياست علما يدام. نخواهد بود .يافزاينداثر حاضر ب يبه تكامل و پختگ يم،نهند و با گوشزد نمودن خطاها

مجـال را يـن بـروز ا ينهخود، زم يكرانو توجهات ب ياتهمتا را كه با عنا يب يخدا يانپا درسپاس گفته و ضمن شكرانه به درگـاه آن يمآ يلاثر حاضر نا يهارا يقبه توففراهم آورد تا بتوانم

بـه امـور مسـاجد، يدگيمحترم مركز رسـ ياستو سپاس خود را از ر يرمعبود واحد، مراتب تقدـ حاجمحمدجواد يجناب آقا يناالسالم والمسلم حجت يكـه همـواره بـا شـفقت ياكبـر يعل .دارم مي اعالم اند، بوده ينجانبا يدلگرم يهمتبسم مااي و چهره يزدن مثال

محتـرم ير، مـد تـك فـالح ياسـر ياالسالم جناب آقا خصوص از حجت يندر ا همچنيناثـر ينخود مرا در نگارش اهاي يقبه امور مساجد كه با دقت نظر و تشو يدگيمركز رس يحقوقدانشـكده حقـوق ييسر ،يمالك يلجلدكتر يجناب آقا ي،و سروران گرام يدكردند، اسات ياري

يعلمـ هيـأت عضـو ،يمحمد جاللدكتـر يواحد تهران مركز و جناب آقا يدانشگاه آزاد اسالماز منظـر حقـوق بـه ترتيـب يباچـه كه زحمت نگـارش د يبهشت يددانشكده حقوق دانشگاه شه

محتـرم رياسـت وحيد اشـتياق جناب آقاي دكتر را تقبل فرمودند، يو حقوق عموم يخصوصدكتـر ياسـتاد معـزز جنـاب آقـا همچنين و شهر دانش يحقوق يعات و پژوهشهاسسه مطالؤم انـد، بنـده بـوده يرايپـذ يكه همواره با مهربـان معاون پژوهشي آن مؤسسه مانيقاسم ز يدس

يو مدرس دانشگاه كه در تمـام ي، پژوهشگر حقوق عمومآگاه يدوح يجناب آقا يهمكار گرامن و مـديران اان، همكاران، معاونزكليه عزيشدند و يادآوررا اي كتاب، نكات ارزنده يفمراحل تأل

نهايـت محترم مركز رسيدگي بـه امـور مسـاجد، خاصـه جنـاب آقـاي سـيد فـرزاد اخـوت بـي .سپاسگزارم

عشق يافتض يهمانانسالم بر م و

*يصداقت كيوان

1392بهمن

)تهران(ي، دانشگاه آزاد اسالمي، واحد علوم و تحقيقات وق عمومحق يدوره دكتر دانشجوي *[email protected]

مقدمه، نظريـات، دكتـرين و مين، اسناد، قـوانين، مقـررات، آراي قضـايي فرااثر حاضر در برگيرنده

اي از نظر بوده و كمتر مسأله 1392تا پايان بهمن ماه جد حقوق مساستفتائات در حوزه برخي همچنين در هنگام تدوين و گردآوري قوانين و مقررات مربوطه، ضمن توجه . به دور مانده است

اند، اقـدام بـه تفسير بودهموارد نسخ صريح يا ضمني، ذيل موادي كه نيازمند توضيح و كامل به دو شده است تا بـه درك و فهـم مخاطـب از قـوانين و مقـررات مربوطـه كمـك نگارش حاشيهسـعي بـر آن باشـد، نمي جدا» وقف«از مفهوم جد مفهوم مسكه همچنين از آنجا. چنداني كند

.نيز به خوبي تدوين و تشريح گرددحوزه به اينت مربوط تا قوانين و مقررا گرديد :قسمت است فتبه طور كلي مجموعه حاضر مشتمل بر ه

نخستين هدف ايـن بـوده اسـت كـه مـتن صـحيحي از : ارايه متني صحيح از قوانين -1در تأليف اين مجموعـه، سـعي بـر آن بـود تـا بـا . قوانين و مقررات در اختيار همگان قرار گيرد

روزنامه رسمي كشور، سامانه ملي قـوانين از مندي بهره مقررات واده از متن اوليه قوانين و استف، متن صحيحي از 2و مركز پژوهشهاي مجلس شوراي اسالمي 1ايران و مقررات جمهوري اسالمي

. مقررات مربوط به مساجد ارايه شودقوانين و از كليه منابع و مĤخذ حقوقي، گيري بهرهبر اين بود تا با تالش: مواد تفسير و تشريح -2

عمومي ديوان عالي كشـور و ديـوان عـدالت هيأت ، فقها، آرايدكترين و نظريات علماي حقوقدر قالـب ... و قـوه قضـاييه و اسـناد و امـور متـرجمين حقوقيكل اداره ات مشورتي اداري، نظرو اجمـاالت فـع ابهامـات گـامي محكـم در جهـت ر اصـلي، هاي دو ستونه بعد از متن يادداشت

.مساجد برداشته شوداحتمالي موجود در قوانين و مقررات عمومي ديـوان عـالي هيأت آراي اثر تالش گرديددر اين :از آراي قضايي گيري بهره -3هـر بـراي همراه با انتخاب پيام دادنامه و مسـتندات عمومي ديوان عدالت اداري هيأت و كشور

تعمق و تأمـل بيشـتري در ،تا خوانندگان بتوانند در صورت لزوم شود در نظر گرفته يك از آراء .اين خصوص داشته باشند

راهنمـايي و ):دكترين(هاي قضايي علماي حقوق ها و انديشه استفاده از ديدگاه -4و مقـاالت هـا بهدايت خوانندگان محترم اين مجموعه به منابع نظري و قواعد مستخرج از كتـا

مسـاجد همانگونـه كـه در ابتـداي امـر حقوق اگر چه در خصوص . هم استحقوقي امري بس م

1. Dotic.ir 2. Rc.majlis.ir

مسجد در نظم حقوقي كنوني 2

از اي در پـاره از ايـن رو . خـورد نمي كتاب، رساله يا مقاالت چنداني به چشمبدان اشاره گرديد، .شخصي خود را لحاظ نموده استهاي موارد نويسنده استنباط و استدالل

در خصوص آراي مشـورتي : قضاييهاستفاده از نظريات مشورتي اداره حقوقي قوه -5بـه نـدرت بـه نظريـات . رو برو هسـتيم فوق پيرامون مساجد نيز با همان معضل مطرح شده در

بديهي است . خوريم كه مشخصاً مربوط به مساجد باشد مشورتي اداره حقوقي قوه قضاييه بر ميو تـرين گرديد، مفيـد رو تالش از اين. اي را دو چندان نمود اين امر مشكل تأليف چنين مجموعه

بـا حـوزه -ولو بـه صـورت غيـر مسـتقيم و تلـويحي -نظرات مشورتي كه به نوعي ترين موجه .باشد گردآوري گردد اجد مربوط ميمس

با عنايت به اصل يكصد: استفاده از منابع معتبر فقهي و فتاوي مراجع عظام تقليد -6موظف است كوشش كند حكم هر دعوي قاضي «: و شصت و هفتم قانون اساسي كه مقرر داشته

بـر حكـم را در قوانين مدونه بيابد و اگر نيابد با استناد به منابع معتبر اسالمي و يـا فتـاوي معت برخي مراجع عظام تقليـد در بخـش جد از ، استفتائات احكام حقوقي مس» ...قضيه را صادر نمايد

.آخر كتاب لحاظ گرديد

و آراي مقـررات ريخي در ارتباط با قـوانين، ي و تافهرست موضوع كارگيري به -7 قضايي

جدول قوانين و مقررات

يفرد

عنوانتاريخ تصويب

مرجع تصويب

مقام معظم رهبري 30/7/1368 فرمان تأسيس مركز رسيدگي به امور مساجد 1

2 اجــراي طــرح توجيــه ادارات اوقــاف و امــورمجــوز خيريه

مقام معظم رهبري 7/8/1369

مجمع تشخيص مصلحت 26/2/1388 ي كلي نظام در بخش فرهنگهاتسياس 3

پرسي همه 12/9/1358 قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران 4

18/2/1307 قانون مدني 5 مجلس شوراي ملي

كميسيون مجلس 26/12/1310 قانون ثبت اسناد و امالك 6

مجلس شوراي ملي 22/2/1319 قانون اصالح قانون ثبت احوال 7

8 ــهم ــاد س ــور و ازدي ــي كش ــازمان عمران ــانون س ق

كشاورزان5/5/1334

كميسيون مشترك مجلسين

)دوره فترت( هيأت وزيران 19/10/1340 قانون اصالحات ارضي 9 مجلس شوراي ملي 18/2/1344 قانون تشكيل خانه انصاف 10

مجلس شوراي ملي 7/9/1347 قانون نوسازي و عمران شهري 11

قانون دفـاتر اسـناد رسـمي و كـانون سـردفتران و 12 مجلس شوراي ملي 25/4/1354 دفترياران

13

اليحه قانوني تجديد قرارداد و اجاره امالك و اموالموقوفه و تجديد انتخـاب متوليـان و امنـاء و نظـار

و مساجد متبركه مذهبي اماكن

4/2/1358 شوراي انقالب جمهوري

اسالمي ايران

14

تفسير قانوني مجلس شوراي اسالمي راجع به قانونتجديد قرارداد و اجـاره امـالك و امـوال موقوفـه و ــاكن ــاء و نظــار ام ــان و امن ــد انتخــاب متولي تجدي

متبركه مذهبي و مساجد

مجلس شوراي اسالمي 3/4/1361

15 قــانون ابطــال اســناد فــروش رقبــات، آب و اراضــي

موقوفه مجلس شوراي اسالمي 28/1/1363

16 ــراي اصــل ــانون نحــوه اج ــانون اساســي)49(ق ق

مجلس شوراي اسالمي 17/5/1363 جمهوري اسالمي ايران

17 قانون تشكيالت واختيارات سازمان حـج و اوقـاف و

امور خيريه مجلس شوراي اسالمي 2/10/1363


يفرد


مرجع تصويب

مجلس شوراي اسالمي 1/6/1366 قانون محاسبات عمومي كشور 18

مجلس شوراي اسالمي 22/6/1366 قانون زمين شهري 19

مجلس شوراي اسالمي 3/12/1366 ي مستقيمهاتقانون ماليا 20

2/7/1368 قانون كار 21مجلس شوراي اسالمي و

مجمع تشخيص

شوراي اسالميمجلس 1/10/1371 قانون حمايت قضايي از بسيج 22

23 ش رقبـات، آب و اراضـيقانون ابطال اسـناد و فـرو

موقوفه مجلس شوراي اسالمي 25/11/1371

مجلس شوراي اسالمي 2/3/1375 قانون مجازات اسالمي 24

25 قـانون نوسـازي و عمـران)26(قانون استفسـاريه مـاده

شهري مجلس شوراي اسالمي 16/1/1379

26 قانون برنامـه سـوم توسـعه اقتصـادي، اجتمـاعي و

فرهنگي مجلس شوراي اسالمي 17/1/1379

27 قانون آيين دادرسي دادگاه عمومي و انقالب كتـاب

مجلس شوراي اسالمي 21/1/1379 در امور مدني -اول

مجلس شوراي اسالمي 27/11/1380 قانون تنظيم بخشي از مقررات مالي دولت 28 مجلس شوراي اسالمي 24/12/1382 قانون نظام صنفي كشور 29

قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و 30 مجلس شوراي اسالمي 11/6/1383 فرهنگي جمهوري اسالمي ايران

قانون الحاق موادي به قانون تنظيم بخشي از 31 مجلس شوراي اسالمي 15/8/1384 مقررات مالي دولت

مجلس شوراي اسالمي 25/2/1387 ساماندهي و حمايت از توليد و عرضه مسكنقانون 32

18/4/1387 هاي حل اختالف قانون شورا 33كميسون امور قضايي و حقوقي مجلس شوراي

اسالمي

34 قانون الحاق موادي به قانون ساماندهي و حمايت از

مجلس شوراي اسالمي 2/12/1388 توليد عرضه مسكن

35 پــنجم توســعه جمهــوريســالهپــنجقــانون برنامــه اسالمي ايران

مجلس شوراي اسالمي 30/10/1389

مجلس شوراي اسالمي 1391 30/2/1391قانون بودجه سال 36

37 قانون تفسير قانون ابطال اسناد و فروش رقبات، آب

مجلس شوراي اسالمي 11/5/1391 و اراضي موقوفه

مجمع تشخيص مصلحت 2/10/1391 قانون جامع خدمت رساني به ايثارگران 38

5جدول تاريخي قوانين و مقررات

يفرد


مرجع تصويب

نظام مجلس شوراي اسالمي 19/3/1392 كل كشور1392قانون بودجه سال 39

40 قانون تسريع در بازسازي مناطق آسيب ديده در اثر

مجلس شوراي اسالمي 19/3/1392 حوادث غير مترقبه

مقام معظم رهبري 14/5/1369 هاي ويژه روحانيتدادگاهنامه دادسراها وآيين 41

42 نامه اجرايـي طـرح اشـتغال فـارغ التحصـيالنآيين بيكار

شوراي انقالب 8/10/1358

43 اليحه قانوني راجـع بـه تعيـين حـداكثر مبلـغ وام

مسكن17/11/1358

شوراي عالي انقالب فرهنگي

44 تبليغـيهدايت و ارشـاد و احيـاي نقـش واقعـي و

مساجد براي مقابله با تهاجم فرهنگي18/12/1371


45 هـاي احيـاي نقـشعضويت اسـتانداران در هيـأت

مساجد7/10/1372


46

عضويت دبير سـتاد عـالي همـاهنگي و نظـارت بـري فرهنگـي و هنـري مسـاجد در شـوراي هـا كانون

فرهنگ عمومي

13/11/1378 شوراي عالي انقالب

فرهنگي

24/12/1378 هاي مقابله با تهاجم فرهنگي سياست 47شوراي عالي انقالب

فرهنگي

48 نامه ستاد پشتيباني و هماهنگي امور مسـاجدآيين كشور

22/10/1383 شوراي عالي انقالب

فرهنگي

49 ريزي آموزشي ونامه شوراي هماهنگي و برنامهآيين

بازآموزي مديران فرهنگي16/11/1383


24/1/1389 و ضوابط نشر كتاب ها سياست اهداف و 50شوراي عالي انقالب

فرهنگي

4/10/1389 سند نقشه جامع علمي كشور 51شوراي عالي انقالب

فرهنگي

15/6/1390 سند تحول بنيادين آموزش و پرورش 52انقالب شوراي عالي فرهنگي

شوراي عالي انقالب 11/7/1391 سند راهبردي كشور در امور نخبگان 53 فرهنگي

شوراي عالي انقالب 15/12/1391 مصوبه نقشه مهندسي فرهنگي كشور 54 فرهنگي

شوراي عالي انقالب 25/4/1392 مصوبه سند دانشگاه اسالمي 55


يفرد


مرجع تصويب

فرهنگي

21/8/1336 خالصجاتنامه اجرايي قانون فروش آيين 56

ي مشترك ها كميسيوندارايي وكشاورزي

مجلسين

57

اجـاره امـالك وونامه اجرايي تجديد قـراردادآيينامنـاء و اموال موقوفه و تجديد انتخـاب متوليـان و

نظار اماكن متبركه مذهبي و مساجد

هيأت وزيران 17/2/1358

شوراي انقالب 23/2/1358 نامه شوراهاي كشاورزي كشورآيين 58

59 نامــه اجرايــي قــانون تشــكيالت و اختيــاراتآيــين

سازمان حج و اوقاف و امور خيريه هيأت وزيران 10/2/1365

هيأت وزيران 10/2/1365 نامه نحوه و ترتيب وصول پذيره و اهداييآيين 60

61

نامه نحوه انتخاب و بركناري، شرايط و حـدودآيينامنـاي امـاكن هيـأت وظايف امـين يـا اختيارات و

مذهبي و موقوفات


62 نامه كيفيت تحقيق در شعب تحقيـق سـازمانآيين

اوقاف و امور خيريه هيأت وزيران 30/9/1365

63

نامـه مسـتثني شـدن خـدام و كاركنـان بقـاعآيينها، تكايـا، مـدارس علـوم متبركه، مساجد، حسينيه

و موقوفات عام غير توليدي از شـمول ديني موقوفه موادي از قانون كار


64 قــانون)24(از مــاده)3(نامــه اجرايــي بنــدآيــين هيأت وزيران 24/12/1372 هاي مستقيم ماليات

65 نامه اجرايي قانون ابطال اسناد فروش رقبـات،آيين

آب و اراضي موقوفه هيأت وزيران 3/2/1374

66

هاي اجرايي در طرح جامع ملـي وهمكاري دستگاهمذهبي شناسنامه مساجد با وزارت فرهنگ و ارشاد

اسالمي

ت جمهورأهي 27/3/1375

67 نامـه سـاماندهي، بهسـازي و عمـران مسـاجدآيين كشور


68 مطالعاتي و تحقيقاتي شهرسـازي واساسنامه مركز

معماري هيأت وزيران 13/11/1378

69 )139(مـاده)3(نامه اجرايي موضـوع تبصـرهآيين

هاي مستقيم اصالحي قانون ماليات هيأت وزيران 30/11/1381

7جدول تاريخي قوانين و مقررات

يفرد


مرجع تصويب

70

ي اشـخاص حقيقـي و حقـوقيهاكمكتلقي شدنبراي احداث مساجد، مصـالها، مـدارس علميـه بـه

هاي قابل قبول مالياتي عنوان هزينه


شوراي عالي اداري 15/8/1387 اساسنامه سازمان تبليغات اسالمي 71

72 توليدازحمايتوساماندهيقانونجرايينامهآيين

عرضه مسكن و هيأت وزيران 20/8/1387

هيأت وزيران 24/9/1387 اساسنامه سازمان ملي زمين و مسكن 73

قضاييه رييس قوه 16/1/1388 نامه شوراهاي حل اختالفآيين 74

75

تعيين سازمان اوقاف و امورخيريه به عنوان متـوليو مسئول پيگيري امور مربوط به ساماندهي ساخت

و ساز، احياء، تعمير و تجهيز مساجد


76

اختصاص يك درصد از بودجه ساالنه سازمان ملـيسـازي و مرمـت مقاوم ،زمين و مسكن براي احداث

مساجد


77 آيين نامـه اجرايـي قـانوني الحـاق مـوادي بـه قـانون

وزيران عضو كارگروه 17/4/1390 ساماندهي و حمايت از توليد و عرضه مسكن مسكن

78 آيــين نامــه مــالي، معــامالتي، اداري و اســتخدامي

هيأت وزيران 17/7/1390 صندوق توسعه ملي

79

وزارت فرهنگ و ارشاد اسالميبسته اجراييتعيينقانون برنامه ) 217(، موضوع ماده )1390 - 1394(

پنج ساله پنجم توسعه


80

مجوز بخشودگي مساجد و امـاكن مقدسـه«مصوبههاي مذهبي و مدارس طالب اسالمي و معابد اقليت

علوم ديني از پرداخت عوارض ساختماني مالكانـه و نوسازي

شوراي اسالمي شهر تهران 14/7/1383

81 مصــوبه چگــونگي مشــاركت شــهرداري تهــران در

ساماندهي وضعيت مساجد در شهر تهران شوراي اسالمي شهر تهران 1/10/1383

82 مصوبات جلسات ستاد پشتيباني و هماهنگي امور

1386-1388 مساجد كشورستاد پشتيباني و

هماهنگي امور مساجد كشور

83 نامه ستاد ساماندهي مساجد استان تهران آيين

7/8/1390

ي گذار سياستشورايمركز رسيدگي به امور

مساجد


يفرد


مرجع تصويب

84

هـايبخشنامه اهميت نماز و ضرورت تنظيم برنامهــديران و ــات عمــومي توســط م مســؤوالن در مالق

مساجد جهت رسيدگي به مشكالت مردم

5/9/1383 بخشنامه رييس قوه

قضاييه

85

دستورالعمل مربوط به تعاريف و اصطالحات مندرجنامه اجرايي قـانون تشـكيالت و اختيـارات در آيين

سازمان اوقاف و امور خيريه

27/3/1365

نماينده امام و سرپرست سازمان اوقاف و امور

خيريه

86

آيـين نامـه مسـتثني شـدن خـدام ودستورالعملتكايـا، هـا، ، حسـينيه كاركنان بقاع متبركه، مساجد

مدارس علوم ديني موقوفه و موقوفات امور عام غير توليدي از شمول موادي از قانون كار

سرپرست سازمان اوقاف و 25/11/1374 امور خيريه

87 دستورالعمل و وظايف پيشنهادي كارگروه تخصصي

ستاد پشتيباني و هماهنگي امور مساجد18/2/1385

ستاد پشتيباني و مساجد هماهنگي امور كشور

20/9/1386 دستورالعمل نحوه اداره رقبات و مستغالت مساجد 88

نماينده ولي فقيه و سرپرست سازمان اوقاف و

امور خيريه

89 ــرح ــازي و«ط ــز، نوس ــداث، تجهي ــت از اح حماي

تصويب يك فوريت طرح، 18/2/1391 »ها مديريت مساجد كشور و پيگيري امور نمازخانه مجلس شوراي اسالمي

جدول تاريخي آراي قضايي

يفرد

مرجع صدور تاريخ صدور عنوان رأي

15/1/1337 .وقف صرفاً با شهادت شهود قابل اثبات نيست 1هيأت عمومي ديوان عالي كشور

2 مستفاد از صرف عبارت نسالً بعد نسل يا طبقتاً بعـد طبقـه

29/12/1342 .در مورد وقف، توليت و وصايت ترتيب است نه تشريكهيأت عمومي ديوان عالي كشور

4

نفــع عليــه آراي شــعبدعــوي ادارات اوقــاف و اشــخاص ذيبا محـل اي هاي عمومي دادگستري، مالزمه در دادگاه تحقيق

.حقيق سازمان اوقاف و امور خيريه ندارداستقرار شعب ت18/10/1375

هيأت عمومي ديوان عالي كشور

5

وفق موازين شرعي، كسب نظر كميسـيون مركـب از افـرادصاحب نظر در سازمان اوقاف در خصوص تشخيص فـروش

.يا تبديل موقوفات به ملكيت الزامي است

23/1/1369 هيأت عمومي

ديوان عدالت اداري

6

اي از دادخواسـت بـه ادارات سـازمان اوقـافنسـخهتسليمهنگام طرح هرگونه دعوي توسط متولي و نيز آگاهي ادارات اوقاف از مخارج و مصـارف اعتبـارات هـر موقوفـه، بـه جـز

.موقوفات منصوص التوليه الزامي است

22/3/1369

هيأت عمومي ديوان عدالت اداري

7

راجـع بـه عـين يـاموافقت سازمان اوقاف با ثبت معـامالتمنافع موقوفـات و ثبـت معـامالت رقبـات در دفـاتر اسـناد

.رسمي، اعم از داراي متولي يا فاقد متولي الزامي است



8

اخذ درصدي از سرقفلي واحد تجاري موقوفه، شرط تجديداوقاف به اجاره و يا قبول انتقال مورد اجاره از طرف سازمان

.عنوان موجر است



9

عدم تعلق مال موقوفه به عنوان حق دولت و عدم احتسـابدرآمد موقوفـه در زمـره بودجـه عمـومي از موجبـات عـدم

به عنوان واحـد دولتـي باالصـاله و شناسايي سازمان اوقاف .باشد حافظ منافع و حقوق دولت مي



11

تنظيم سند اجاره با مالك اعياني در خصوص اعياني موجودباشـد، بـا رعايـت حقـوق در موقوفاتي كه ملك اشخاص مي

مكتسبه و تأييد استحقاق اشخاص بـه دريافـت خسـارت از فروشندگان زمين يا خانه موقوفه كـه سـند مالكيـت آنـان

.اهد بودابطال شده است خو

25/2/1372



يفرد


12

بهـاي عادلـه روز فيمـابين سـازماننامه و ميزان اجارهاجارهنامـه اوقاف و مستأجرين در موقوفات عام بـه موجـب آيـين

اجرايي مربوطه و دستورالعمل تنظيم اسناد اجاره رقبـات و .باشد موقوفات مي


عدالت اداريديوان

13 داراي متولي خاص و موردمداخله سازمان اوقاف در امور موقوفه

.وثوق و قادر بر انجام تكاليف شرعي خالف موازين شرعي است7/8/1373


14

ديوان عدالت اداري در رسيدگي به شكايات سازمان اوقـافسـاير اشـخاص حقـوقي علـيهم و به قائم مقامي از موقـوف

.حقوق خصوصي ذي صالح است



15

هـاي مربـوط بـه حفظعـينسازمان اوقاف بايستي از هزينهموقوفه، آباداني رقبات، تعميرات جـاري و مصـارف مقـرردر

.و سيره جاريه توسط متولي اطالع يابد نامه وقف


عدالت اداريديوان

16

قيمت عادله روز زمين به عنوان مقـدار پـذيره،%30تعيينمتعارف بيش از آن باشد، خالف در مواردي كه ميزان پذيره

.موازين شرعي است



17

التزام متوليان منصوص التوليه صحيح العمل، بـه تنظـيم وارســال اوراق بودجــه بــه ادارت كــل اوقــاف و امــور خيريــه

.ي مربوطه، خالف موازين شرعي استها استان



18

متولي و ادارات اوقاف و امور خيريـه در انتخـاب وكيـل يـاجهـت احيـاي حقـوق موقوفـه مجـاز وكالي واجد الشرايط

.باشند مي



19

شعب تحقيق سازمان اوقاف حـق عـزل، ممنـوع المداخلـهكردن و يا ضـم امـين را نداشـته و مـوارد مـذكور تنهـا در

.هاي عمومي است صالحيت دادگاه



20 اولويت متصرفين اموال غير منقـول موقوفـه دررعايت حق

.انعقاد عقد اجاره با لحاظ صرفه و صالح وقف ضروري است3/8/1376


21

التزام متولي به مصرف درآمد موقوفات مجهـول المصـرف وانـد، موقوفاتي كه به صـورت مبـرات مطلقـه وقـف گرديـده

.خالف موازين شرعي استمنحصراً به موارد خاص،

27/4/1377


22 خلع يد متصرف رقبه موقوفه در صـورت امتنـاع از تنظـيم

.باشد نامه، خالف موازين شرعي نمي اجاره20/6/1378


23 لزوم انجام مطلق تكاليف قـانوني در زمـان معـين، در بـاب

تعلق ماليات بر درآمد موقوفات عام در صورت عـدم تسـليم 6/9/1379


11جدول تاريخي آراي قضايي

يفرد


هاي موقوفه تا پايان خرداد مـاهصورتحساب درآمد و هزينههاي مستقيم در سال بعد، با شرايط مندرج در قانون ماليات

خصوص معافيت موقوفات عام از پرداخت ماليـات مغـايرت .ندارد

24

سند فروش يا تبديل موقوفه در خصوص رقبه موقوفاتي كه مطـابق نظـر ريـيس انـد، بدون مجوز شـرعي معاملـه شـده

.گردد سازمان اوقاف باطل مي



25

مندرج در مـادههاي كوچكمساجد و تكايا در زمره كارگاهقانون كار بوده و خدام و كاركنـان مسـاجد كـه بـه ) 191(

كننــد، مشــمول قــانون كــار صــورت تبرعــي خــدمت نمــي .باشند مي



26

مابه التفـاوت توسـط سـازمان اوقـاف بـه هنگـام%15اخذاحـداث اي كـه انتقال مورد اجاره به غير از مستأجر عرصـه

.باشد اعيان نموده، مغاير موازين شرعي نمي



27

از درآمد موقوفه نسـبت%20تجويز، الزام به اخذ، يا ذخيرهبه موقوفاتي كه نياز به تعمير ندارند، يا تعميرآنـان از طـرق

.باشد است، خالف موازين شرعي ميپذير امكان ديگر



28 عوايد حاصـل از محـل پـذيره، اهـدايي، اجـاره و اسـتيجار

.يابد موقوفات، به موقوفه مورد اجاره اختصاص مي3/3/1383


29

تشخيص تحقق شرايط فـروش موقوفـه، منـوط بـه صـدوردر سازمان اوقاف مجوز شرعي توسط مجتهد جامع الشرايط

.باشد مي



30

احداث اعياني توسط زارعان صاحب نسق بدون كسب اجازهاز سـازمان اوقـاف و عــدم پرداخـت پــذيره اراضـي، خــالف

.موازين شرعي است



31

دفتـر مخصـوص جهـتمتوليان موقوفات مكلف به تنظـيمثبت درآمد و هزينه موقوفه و افتتاح حساب جداگانه به نـام

.باشند موقوفه در موارد خاص مي

هيأت عمومي 8/5/1385 ديوان عدالت اداري

32

سازمان اوقاف مكلف به نظارت بر امـور موقوفـات، متوليـانناتوان در انجام وظايف شرعي و قانوني و رعايت مصـلحت و

.عليهم در موقوفات فاقد متولي است موقوفغبطه



33 هـاي مـأخوذه در موقـع ايجـارگذاري پـذيرهاطالق سرمايه

31/4/1386موقوفات خاص جهت استفاده كليه بطون و در مواردي كـه عموميهيأت



يفرد


واقف نظر به عدم اخذ پذيره داشـته باشـد، خـالف مـوازين .شرعي است

35

30پس از ابطال انتقاالت بعد از وقف، متصرف بايـد ظـرفاوقـاف، جهـت تنظـيم سـند نامـه دعوتروز از تاريخ رويت .اجاره مراجعه نمايد

7/06/1390


36

و تشخيص ضرورت نظـارتالنظارهحقتعيين اجرت المثلاشــخاص يــا ادارات اوقــاف در موقوفــات غيــر متصــرفي بــا

.سرپرست سازمان اوقاف است

21/6/1390


37

هـاي موقوفـات عـام در امـورصرف همه درآمدها و هزينـهقانون اصالح مـوادي از قـانون 139ماده ) ح(مصرح در بند

، شــرط برخــورداري 1380مصــوب هــاي مســتقيم ماليــات .موقوفات عام از معافيت مالياتي است



38 هاي شعب تحقيق در موارد تعـدي يـا تفـريطاجراي نظريه

.باشد متولي يا ناظر، منوط به صدور حكم قطعي دادگاه مي1/8/1391


39

موقوفات از يد متولي شرعي به عنوان مراتع وخروج اراضيمنابع طبيعي بدون توجه به داليل شرعي مبني بـر وقفيـت ملك از قبيل يد، بينه، شياع محلي، اقـرار متصـرف، سـيره جاري عمل به وقف و سابقه ثبتـي، خـالف مـوازين شـرعي

.است



فصل اول

اسناد باالدستي

فرمان تأسيس مركز رسيدگي به امور مساجد

30/7/1368مقام معظم رهبري، مورخ

اهللا مهـدوي كنـي بـه منظـور تأسـيس مركـز متن حكم مقام معظم رهبري به حضرت آيت

:30/7/1368رسيدگي به امور مساجد، مورخ

دامت بركاتهاهللا جناب آقاي مهدوي كني آيت

هـاي مراجعات متعدد از سوي مرتبطين با مساجد تهران من جمله ائمه جماعت، گروهبسيج، متوليان و متصديان و غيرهم حاكي از فقدان مركز و مرجـع مقبـول و آگـاه و

. عنويـت و اخـالق اسـت پايگاه دين و م ترين اي در امر مساجد يعني اصلي نافذالكلمههاي معنوي و انقالبـي و شك نيست كه حفظ قداست مساجد و تقويت هماهنگ جنبه

تعليمي و تبليغي آن نيازمند سالمت و امنيت محـيط آن و دور مانـدن از منازعـات و لذا شايسته است جنابعالي كـه بحمـداهللا برخـوردار از . مناقشات داخلي در آن استر نزد حضرات آقايان ائمه جماعـت مسـاجد شـهر تهـران وجاهت و قبول و حرمت د

باشيد با تعيين مركزي و نمايندگاني به مهمه مساجد پرداخته و در مـوارد الزم بـا مياالقتضاء با نصب امام جماعت هاي اسالمي در مساجد و يا لدي كمك و حمايت از برنامه

ايي هرچه بيشـتر ايـن شكوف و ديگر مسؤولين مربوط به مساجد، به رونق و كارآيي و . هاي انقالب و اسالم كمك نماييد پايگاه

كنم ت ميمسألتوفيق متزايد جنابعالي را از خداوند متعال اهللا والسالم عليكم و رحمه

شـدن كاركردهـاي تـر با برجسـته -1

مسجد پس از پيروزي انقالب اسالمي سال و نهادهـاي هـا سـازمان و نيز تأسـيس 57

ــر ــه طــور مســتقيم و غي ــه ب ــددي ك متعمستقيم در ارتباط با حوزه مديريت و اداره

مساجد كشور بودند، تداخل و موازي كاري ــولي ــاي مت ــاي نهاده ــايف و كاركرده وظ

به رغم تمام ثمرات گرانبهـايي كـه -دمسجامـري طبيعـي -در حوزه مسـجد داشـتند

حكمـي از ، طـي 68از اين رو در سال . بود


سوي مقام معظم رهبري، مركـز رسـيدگي مركـز و مرجـع «به امور مساجد، به عنوان

، »در امـر مسـاجد اي مقبول و نافذ الكلمـه دور ماندن از منازعات و مناقشـات «جهت » و رســيدگي بــه مهمــه مســاجد» داخلــي

.تأسيس گرديدشايد تصور شـود چـون مسـجد از -2

اً مديريت مصاديق وقف است، بنابراين الزامو نحوه اداره امـور مسـجد و جعـل توليـت

واقف و باني مسـجد اسـت، تماماً تابع ارادهو انديشـمندان فقهـاء حال آنكه برخـي از

حقــوقي قايــل بــه تفكيــك ماهيــت وقــف ي مذهبي با غير آن بـوده ها مكانمسجد و

آزاد كـردن بنـده و «و وقف مسـجد را بـه . انـد تشـبيه كـرده » گسستن رابطه ملكيت

ــالمعتق « ــياء ب ــبه األش ــجد أش » ان المساست كه اي چيز به بنده ترين مسجد شبيه(

همچنـان به ديگر سـخن ). آزاد شده استرا آزاد نمود، اي انسان هنگامي كه بندهكه

ديگر چيرگـي و اسـتياليي بـر وي نـدارد، هرگاه زمين يا بنـايي مسـجد واقـع شـود، واقف و باني حـق تصـرف، جعـل توليـت و

اري جهت مـديريت مسـجد نخواهنـد اختيقـرار فقهاء مع ذلك، برخي ديگر از. داشت

دادن سرپرست و مدير موقوفه توسط واقف بـراي (داننـد مـي بر مسجد را شرعاً جـايز

نوبهـار، رحـيم، نقـش : مطالعه بيشـتر رك نظام اسالمي در مديريت مساجد و ميـزان اختيارات واقف در اداره امور مسجد، نشريه

، 23و 24راث جاويـدان، شـماره قـف ميـ و

).43-55، صص 1377زمستان وپاييز امـروزه مسـاجد كه اين با عنايت به -3

كـه –كشور برخالف دوره پـيش از انقـالب تنهـــا محلـــي جهـــت انجـــام فـــرايض و

ــد ــي بودن ــتحبات دين ــاي -مس كاركردهــاعي، سياســي و ــواب اجتم ــوعي در اب متنفرهنگـي نيـز دارنـد و برخـي مسـاجد بــه

برخورداري از رقبات متعدد، از منابع جهتــوردار ــوجهي برخ ــل ت ــالي قاب ــردش م وگ

از نظارت توسـط اي باشند، اعمال درجه ميحاكم اسالمي به منظور تضـمين سـالمت اداري، مالي و معنـوي مسـجد و تنظـيم و تنسيق اعمـال اداري و حقـوقي مسـئولين

مردمي بـودن «آن، در كنار صيانت از اصل پيش بيني سازوكار . ت داردضرور» مساجد

ــا تحسابرســي صــور ــالي مســاجد، ه ي مضرورت تأييد صـالحيت اخالقـي و احـراز

ــا توانمنــدي ــأت يه ــاء و خــادمين هي امنمساجد و معرفي ائمه جماعات به دادسرا و دادگــاه ويــژه روحانيــت در صــورت احــراز تخلف يا وقوع جرم توسط مركز رسـيدگي

ضـرورتي به امور مساجد در راستاي چنين صـداقتي، : براي مطالعه بيشـتر رك (است

كيـوان، جايگــاه مسـجد در نظــام حقــوقي ايــران، روزنامــه حمايــت قضــايي، شــماره

، 1392شهريور ماه 27، چهارشنبه 2893 ).3ص

مساجد به عنـوان كـانون فكـري و -4ايدئولوژيك در نظـام اسـالمي، نقشـي بـي

ــق ــديل در تحقـ ــاركت«بـ و » آزادي مشـ

17اسناد باالدستي : فصل اول

اصـلي هـاي به عنوان پايـه » يكثرت گراي«دموكراســـي داشـــته و حضـــور مســـتمر

ي ســني و طبقــات هــا همســجديان از گــروــاوت و ــريِ متف ــغلي و فك ــاركت «ش مش

و آزادي و ابتكار عمل نمازگزاران » همگانيدر اداره امور مسـجد، زمينـه سـاز تحقـق

چـه . جامعه آرماني و مطلوب خواهـد بـود ــن ــه اي ــاجد، ك ــومنين در مس ــوق «م حق

را در محـــدوده و مقياســـي » شـــهرونديكنند تا آن را در جامعه مي كوچكتر تمرين

خـود پيـاده نماينـد » مردم ساالر دينـي « در مـديريت و صداقتي، كيـوان، سـازمان (

آن، قســمت بــر مترتــب حقــوق و مســجديادداشت روز پايگاه اينترنتي مركز آموزش

ــورخ ــي، م ــديريت دولت ــر 7م ،1392مهhttp://www.smtc.ac.ir/yad7(

مسـجد ) شبستان(مديريت داخلي -5و نيز ايفاي نقش امام جماعـت فـي الذاتـه منوط به اذن هيچ شخص يا گـروه خاصـي

به اجمـاع و . از جمله حاكم اسالمي نيستاتفاق علماي اسالمي، چون امامت جماعت

) پسـت (» منصـب «برخالف امامت جمعه، نيست، هرگاه مردم خود امامي را برگزينند و به وي اقتدا كنند، كفايت كرده و نيـازي به نصب وي از سوي حـاكم شـرع نيسـت

همچنـين ). 54نوبهار، رحيم، همـان، ص (بر پايه يك سنت عرفـي و مـذهبي كهـن، مساجد توسـط گروهـي از مومنـان كـه از

شـود، مـي ياد» هيأت امناء«آنان به عنوان بانيـان اين افراد يا در زمره. گردند مي اداره

اوليه مسجد بوده و يا بـه انتخـاب ) واقفان(ســاكنين محــل و نمــازگزاران بــه صــورت

.اند داوطلبانه اداره مسجد را متقبل گرديدهعمومــاً انتخــاب امــام مســجد نيــز توســط

امناء بـه نماينـدگي از كليـه هيأت اعضايخـاذ ات. پـذيرد مـي نمازگزاران محل انجـام

چنين راهبردي در مسـاجد كـه تمامـاً بـه نحو مردمـي و از پـايين بـه باالسـت، بـي

مـديره هيـأت شباهت به انتخـاب اعضـاي ــريرأي توســط ســهامداران و ســپس گي

مديره جهـت انتخـاب مـدير عامـل هيأت ).صداقتي، كيوان، همان(نيست مطابق قانون مدني، نهـاد وقـف بـه -6

دسته كلي وقـف م به دو عليه موقوفاعتبار بديهي اسـت . گردد مي خاص و عام تقسيم

سازمان اوقاف (موارد دخالت حاكم اسالمي از (در مديريت اوقاف عامـه 1)و امور خيريه-و نيز وقف بر مصالح عامـه ) جمله مسجد

توان مي كه امروزه به تبعيت از حقوق اروپا Public(» منافع عمـومي «از آن به عنوان

Interest (از وقــف تــر گســترده -ديــاد كــرشرط قبول و قبض حـاكم در . خاص استم غيـر محصـور يـا عليه موقوفمواردي كه

وقف بر مصالح عامه بوده و موقوفه متـولي ، ضم امين كـردن توسـط حـاكم در 2ندارد

قانون تشكيالت و اختيارات سازمان ) 1(ماده . 1 .2/10/1363مصوب ،حج و اوقاف و امور خيريه

عليهم موقوفاگر ... «: قانون مدني) 61(ماده . 2تولي غير محصور و يا وقف بر مصالح عامه باشد، م

.»كند وقف و اال حاكم قبض مي


و 1شود مي مواردي كه خيانت متولي ظاهرنيز مديريت و اداره اوقاف عامه در مـواردي

اســت، از جملــه كــه فاقــد متــولي متعــين ي است كه نشان از دخالت حـاكم هاي نمونه

از . در امر مـديريت موقوفـه و مسـجد دارد اين روست كه تخريب يا نوسازي مسجد با

بـوده و وقتـي ) سازمان اوقـاف (اذن حاكم بناي مسجدي ) ها شهرداري(حاكم اسالمي

ي تفصـيلي و هـا طـرح را مطابق با راهبـرد خت آن را جامع شهري ندانست، مجوز سـا

).صداقتي، كيوان، همان(كند نمي صادر با مداقه در متون فقهي و نظريـات -7

گــردد مقولــه مــديريت مــي روشــنفقهــاء ــنقح ــدان م ــوه اداره آن چن ــجد و نح مس

توان بـا نمي عليهذا اكنون كه ديگر. نيستــوق ــت از حقـ ــي«قاطعيـ ــا » خصوصـ يـ

بودن اشـخاص حقـوقي سـخن » عمومي«ص مسجد با تأكيد گفت، اين مهم در خصو

در واقع مسـجد . بيشتري مطمح نظر است -اشخاص حقـوقي نيمـه عمـومي در زمره

نيمه خصوصي است كه ماهيت حقوقي آن ــه هــيچ هــا هات و دســتگامؤسســيــك از ب

با اين وجود مسـجد نهـادي . شباهت نداردمردمي و مسـتقل از دولـت اسـت كـه بـه جهــت عــدم اســتفاده از بودجــه عمــومي

امــام جماعــت و» انتخــاب«كشــور، نحــوه ــأت ــودن هي ــاء، مســتخدم عمــومي نب امن

گـرايش ) از جمله امناء و خدام(فعالين آن

اگر خيانت متولي ... «: قانون مدني) 79(ماده . 1 .»كند ظاهر شود، حاكم ضم امين مي

از . بيشتري به سمت حقوق خصوصي دارددر حـوزه مـديريت اين رو سياست تقنيني

مسجد نيز بايستي بر پايه پاسداري بيشـتر و پرهيـز از » اصل مردمي بودن مسجد«از

صـداقتي، ( 2دولتي شدن آن اسـتوار باشـد ).كيوان، همان

ــوراي -8 ــس ش ــيس مجل ســخنان رياسالمي در يازدهمين اجالس گراميداشـت

تـوان در راسـتاي مي روز جهاني مسجد رااجد برداشــت پرهيــز از دولتــي شــدن مســ

زمـاني كـه وزيـر «: نمود كه عنوان داشتندفرهنگ و ارشاد اسالمي بودم، وقتي ايجـاد

ي فرهنگي مساجد در دستور كـار ها كانونقــرار گرفــت، آيــت اهللا مهــدوي كنــي بــه اينجانب توصيه كردند كـه مراقـب باشـيد

من به اين توصـيه ! مساجد را دولتي نكنيد. باشندعمل و تالش كردم مساجد مستقل

با حفظ استقالل مساجد كـه در عين حال سـت، سـاماندهي ا موهبتي براي ملـت مـا

توانـد مـي وضع مسـاجد از طريـق دولـت، 3.»قانوني شود

احداث، از طرح حمايت«برخي از مواد . 2كشور و پيگيري مساجد مديريت و نوسازي تجهيز،كه يك فوريت آن در تاريخ » ها نمازخانهامور

در صحن علني مجلس تصويب و 18/2/1392اعالم وصول گرديد، در تعارض آشكار با موضوع

.مسجد است» غير دولتي بودن«

: الريجاني، علي، خبرگزاري شبستان، كد خبر. 3 :30/5/1392، مورخ 284791

http://www.shabestan.ir/NSite/FullStory/News/?Serv=0&Id=284791&Mode

مجوز مقام معظم رهبري در مورد اجراي طرح توجيه ادارات اوقاف و امور خيريه

7/8/1369مورخ

در رابطه با متوليان موقوفات ادارات حج و اوقاف و امور خيريهطرح توجيه نماينده ولي فقيه و سرپرست سازمان اوقاف و امور خيريه

:مقدمهبه دنبال اجراي قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و اوقـاف و امـور خيريـه

هـاي اجرايـي آن مصـوب نامـه مجلس شوراي اسـالمي و آيـين 2/11/1363مصوب ، بــه دليــل تفســيرهاي مختلــف توســط ادارات و افــراد ذي ربــط از وزيــرانهيــأت

ه بسـياري از موقوفـات عامـه بـه وسـيل كه اين و با عنايت به الذكر فوقهاي نامه آيينمشاهده شده است كـه رقبـات متعـددي از موقوفـات شود و غالباً متوليان اداره مي

قوانين جاري و يا تفسيرهاي مختلـف مزبور به علت عدم آگاهي به موازين شرعي و از حالت وقف خارج و يا بدون رعايت غبطه و صالح وقف در يد اشخاص قرار گرفتـه است، لذا به منظور جلوگيري از هرگونه سوء استفاده از موقوفات و رعايـت مـوازين شرعي و قانوني از سوي ادارات حج و اوقاف و امـور خيريـه و متوليـان، بـه اسـتناد

يك ماده يك قـانون تشـكيالت و اختيـارات سـازمان، وظـايف ادارات حـج و تبصرهباشد به شرح زير ابالغ اوقاف و امور خيريه در رابطه با موقوفاتي كه داراي متولي مي

:گردد ميقانون تشكيالت و 1ماده 2ادارات حج و اوقاف و امور خيريه به استناد تبصره -1ماده

:بقاع متبركهاختيارات سازمان در مورد )آستان قدس رضوي(حضرت علي بن موسي الرضا عليه االف التحيه و الثناء -الف )شاهچراغ(ت احمد بن موسي عليه السالم حضر -ب اهللا عليها حضرت فاطمه معصومه سالم -جبقـاع مزبـور كـه از حضرت عبدالعظيم حسني عليه السالم و موقوفات مربوط بـه -د

توليـت معـين و منصـوب گرديـده اسـت هـا آن راي ادارههبري بطرف مقام معظم ر . دخالت و نظارتي نخواهد داشت گونه هيچ


اي متولي معين و نصـب چنانچه از طرف مقام معظم رهبري براي اداره موقوفه -2ماده نظـارت در مـورد يـا شده باشد ادارات حج و اوقاف و امور خيريه مجاز به دخالـت و

. د بودنموقوفات نخواه گونه اينمتوليان منصوصي كه با تشخيص ادارات تحقيق سازمان حج و اوقاف و امـور -3ماده

فوق االشـعار در مظـان تعـدي و تفـريط قانون 14خيريه به استناد قسمت آخر ماده نباشند از تسليم صورتحساب درآمد و هزينه و اخذ مفاصا حسـاب از شـعب تحقيـق

متوليـان نظـارت گونـه ايـن ور خيريه بر اعمـال معاف بوده و ادارات حج و اوقاف و ام . نخواهند نمود

قـانون 2متوليان بخواهند از معافيت مقـرر در مـاده گونه ايندر صورتي كه -تبصرهنامه اجرايـي ي مستقيم استفاده نمايند، ملزم به رعايت ضوابط مقرر در آيينها تماليا

. باشند آن قانون ميهـاي آن نامـه نون تشكيالت و اختيارات سازمان و آيـين قا 14به موجب ماده -4ماده

تحقيق در جمع و و خرج عوايد موقوفات و صدور مفاصا حساب و تطبيق مصارف آن با لذا شعب مذكور موظفند همه ساله . از وظايف شعب ادارات تحقيق است نامه وقفمفاد

اين طـرح 3و 2اد ضمن اقدام به موقع در اين مورد اسامي متولياني را كه مشمول مونباشند به ادارات حج و اوقاف و امور خيريه شهرستان مربوطـه اعـالم تـا آن ادارات بتوانند به موقع در تنظيم اسناد معامالت راجع به عين يا منافع اين قبيـل موقوفـات نظارت كامل نموده و امور موبوط به موقوفه با نظارت استصوابي ادارات حج و اوقـاف و

بديهي است به محض خروج هر يك از متوليان مشـمول . ه محل انجام گرددامور خيري . اين ماده از مظان تعدي و تفريط موضوع نظارت نيز مرتفع خواهد شد

120/ 5931طرح فوق بـه شـماره -1كــه توســط نماينــده 1369/ 7/ 23مــورخ

اوقاف و ولي فقيه و سرپرست وقت سازمان امور خيريه، در خصوص نحـوه نظـارت آن سازمان بر اعمال متوليان موقوفات تنظـيم گرديــده بــود، بــه استحضــار مقــام معظــم

ــاريخ ــان در ت ــيد و ايش ــري رس / 7/8رهب :، ذيل اين طرح مقرر فرمودند1369

جناب حجت االسالم آقاي جمـاراني؛ «نامه، با رعايت احتياط در عمل به اين آيين

فيـد ها، خـوب و م نامه وقفمضمون اجراينامه دفتـر ( » شود است و با آن موافقت مي

3503/1مقام معظـم رهبـري بـه شـماره .)14/8/1369مورخ نام سازمان حج و زيارت و اوقـاف و -2

امور خيريه به سازمان اوقاف و امور خيريه

21اسناد باالدستي : فصل اول

.تبديل شده استــه در در موقوفتــت منصــوص -3 التولي

دي و تفـريط متـولي صورتي كه مظنه تعـ نباشد، تحقيـق در جمـع و خـرج عوايـد و

صدور مفاصاحساب با شعب تحقيق اوقـاف قــانون تشــكيالت و 14مــاده (باشــد نمــي

اختيــارات ســازمان حــج و اوقــاف و امــور ).2/10/1363خيريه، مصوب

ي كلي نظام در بخش فرهنگها سياست از

مجمع تشخيص مصلحت نظام 26/2/1388مصوب

هاي علميه و روحانيـت بـا ي حوزهها تو ظرفي ها توانمنديبهره برداري مناسب از -6 :اهتمام به

... هاي علميـه، ارتقاء كارآمدي نهادهاي ديني به ويژه مدارس علوم اسالمي، حوزه -2-6

. مساجد و اماكن مذهبي و زيارتي... و بازگشت آن به جايگاه اصلي بـه عنـوان ركـن اساسـي توسعه ظرفيت مساجد -9

:جامعه اسالمي با اهتمام بهترويج و تبيين جايگاه و نقش مسجد در جامعـه اسـالمي و تشـويق و ترغيـب -1-9

مردم به ساخت و تجهيز مساجد از طريق گسترش فرهنگ وقف، نذر و ساير خيرات و . مبرات

ز، تعمير و نگهداري مسـاجد متناسـب بـا كمك موثر به احداث، توسعه، تجهي -2-9از معماري و گيري بهرههاي مطلوب با نيازهاي جغرافيايي و جمعيتي مبتني بر شاخص

و روستاها به ويژه الـزام بـه ها شهركايراني در كالن شهرها، شهرها، -هنر اسالمي . ي جديد و در حال طراحي و ساختها شهركتأسيس مسجد در مراكز ميان راهي،

ها با حفـظ بعـد يگذار سياستساماندهي مساجد مبتني بر تمركز در اهداف و -3-9امنـاي هيـأت مردمي مساجد و محوريت امام جماعت در مديريت مسجد با همكاري

. هاي فرهنگي و تبليغي ذي ربط مورد تأييد آنان و استفاده از دستگاههاي مختلـف اجد در عرصهي مسها تارتقاي كارآمدي و افزايش كيفيت و قابلي -4-9

بـراي حضـور سـازي براي پاسخگويي به نيازهاي جامعه به ويژه نسل جوان و فرهنگ . بيشتر مردم در مساجد و شركت در نماز جمعه و جماعت

... اهتمام به ترويج، تعميم و نهادينه كردن فرهنگ عمل به احكام اسـالم بـه ويـژه -10

. نهي از منكر در جامعهاقامه نماز، زكات و امر به معروف و

فصل دوم

قوانين

از قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران

پرسي از طريق همه 12/9/1358مصوب

دولت جمهوري اسالمي ايران موظف است براي نيل به اهداف مـذكور در -اصل سوم :دوم، همه امكانات خود را براي امور زير به كار برداصل

ايجاد محيط مساعد براي رشد فضايل اخالقي بر اساس ايمان و تقوي و مبـارزه بـا -1 . كليه مظاهر فساد و تباهي

.توسعه و تحكيم برادري اسالمي و تعاون عمومي بين همه مردم -15در يكصد و هفتاد و هفت اصل قانون -1

اساسي جمهوري اسالمي، نامي از مسجد بـه تنهـا در مقدمـه قـانون . ميان نيامـده اسـت

گيـري نهضـت اساسي و در بيان آغـاز شـكل هاي پـيش از انقـالب ضد استبدادي در سال

نقش موثر مسـاجد در به گذار قانوناسالمي، افزايش آگاهي و عزم ملت ايران در مبارزه با

قشر آگاه «: استبداد اشاره كرده و آورده استهـاي و مسئول جامعه در سنگر مسجد، حوزه

علميه و دانشگاه به روشنگري پرداخـت و بـا الهام از مكتب انقالبي و پربار اسـالم، تـالش پيگير و ثمر بخشـي را در بـاال بـردن سـطح

آگاهي و هوشياري مبارزاتي و مكتبـي ملـت . » مسلمان آغاز كرد

با عنايت به جايگاه واالي مسـجد در -2و ) ص(قرآن، فرمايشات و سـيره نبـي اكـرم

و نيـز نقـش )عليهم السـالم (ائمه معصومين ي جامعـه هـا آرمانبسزاي مساجد در تحقق

اساسي ايران گذار قانوناسالمي، شايسته بود

. داشت ري به اين مهم مبذول ميتوجه بيشتهاي احتمـالي آينـده، بـه در بازنگري -3

رسد فصل هفـتم قـانون اساسـي در نظر ميباب شوراهاي اسالمي كشور، محمل مناسبي جهت بيان نقش، وظايف و اختيارات مساجد

. باشددر قانون تشكيالت شوراهاي اسالمي -4

مجلــس شــوراي 1/9/1361كشــور مصــوب ز جمله وظايف و اختيـارات تعيـين اسالمي، ا

شده براي شوراي اسالمي ده، تشـويق مـردم به نگهداري و تأسيس مساجد و تكايا و بقـاع

.)26ماده 6بند (متبركه بود تـوان از اصـل سـوم با اين وجود مـي -5

قانون اساسي به صورت ضمني و تلويحي بـه تكليف دولت در به كار بـردن همـه امكانـات

يي و رونق امـور مسـاجد پـي خود جهت برپاهاي مناسب جهت بديهي است از محيط. برد

رشد فضايل اخالقي مردم، مبارزه بـا مظـاهر فساد و تباهي و ايجاد مودت، تعاون عمـومي


. باشند و برادري اسالمي، مساجد ميجمهوري اسالمي ايران در اصـل دوم -6

قانون اساسي، بر پايه ايمان به خـداي يكتـا، ، معــاد، عــدل، كرامــت انســاني، وحــي الهــي

... اجتهاد مسـتمر فقهـاي جـامع الشـرايط و در اصــل ســوم، دولــت . شــكل گرفتــه اســت

موظف گرديده است به منظور تحقق اهـداف . فوق، همـه امكانـات خـود را بـه كـار بنـدد

پاكســازي محــيط جامعــه از فســاد اخالقــي، ــاركت ــزايش مش ــردم، اف ــوس م ــه نف تزكي

ــ ــهروندان در اداره ام ــرورش ش ــه، پ ور جامعجواناني آگـاه و متعهـد، نظـارت همگـاني از طريـــق بســـيج مردمـــي، تزكيـــه مســـتمر

از جملـه شـروطي ... سردمداران حكومتي واست كه براي پيشبرد اهداف مندرج در اصل

پر واضـح . دوم قانون اساسي ايران الزم استبسـترهاي ممكـن ترين است يكي از مناسب

جهت تحقق شروط مـذكور، مسـاجد كشـور . باشند مي

ي ناشي از ربا، غصب، رشوه، اخـتالس، ها تدولت موظف است ثرو -اصل چهل و نهم سرقت، قمار، سوء استفاده از موقوفات، سوء اسـتفاده از مقاطعـه كاريهـا و معـامالت

كردن اماكن فساد و ساير مـوارد داير ي موات و مباحات اصلي،ها زميندولتي، فروش المال غير مشروع را گرفته و به صاحب حق رد كند و در صورت معلوم نبودن او به بيت

. اين حكم بايد با رسيدگي و تحقيق و ثبوت شرعي به وسيله دولت اجرا شود. بدهد موارد متعدد نيت واقفـان نشـان از -1

نفوذ فرهنگ وقـف در ميـان ايرانيـان دارد ــه عنــوان يكــي از كــه ســاخت مســاجد ب

هاي جامعه اسالمي همواره از نيات شاخصهاحسـاني . رفـت اصلي واقفان به شـمار مـي

ماندگار كه قدمت خود را بـه تـاريخ بنـاي از جملـه . رساند اولين مساجد در ايران مي

و رقبـات آن، يع حقـوق مسـجد تضي مواردسوء استفاده و تصرف غير تعدي و تفريط،

قانوني موقوفه توسـط اشـخاص حقيقـي و . حقوقي است

عبـارت » سوء استفاده از موقوفات« -2

است از تحصيل ثروت ناشي از دخالـت در وقف برخالف ترتيبي كه شرع معين نموده

قانون نحوه اجراي 1بند چهارم ماده ( باشدقانون اساسي جمهـوري اسـالمي 49اصل

.)17/5/1364ايران، مصوب ســــوء اســــتفاده از موقوفــــات و -3خواري يكي از مصاديق بـارز فسـاد موقوفه

اقتصادي است كـه عـدم نظـارت كـافي و هـاي اداري، بـه ناهماهنگي ميان دسـتگاه

ويژه در سازمان ثبت اسناد و امـالك، اداره و امـور كل منابع طبيعي و سازمان اوقـاف

. خيريه كشور از علل اصلي بروز آن است

27قوانين : فصل دوم

هر گونه نقل و انتقـال مربـوط بـه -4سوء استفاده از موقوفات به منظور فـرار از

قـانون 49مقررات قانون نحوه اجراي اصل اساسي، پس از اثبات باطل و بالاثر است و

گيرنــده در صــورت مطلــع بــودن و انتقــالداري انتقــال دهنــده بــه مجــازات كالهبــر

براي مطالعـه بيشـتر (محكوم خواهند شد 49قانون نحوه اجراي اصـل 14ماده : رك

.)قانون اساسي جمهوري اسالمي ايراندريافت هر نوع عوض بابت انتقـال -5

اموال به دست آمده ناشي از سوء اسـتفاده از موقوفات، در حكم مـال نامشـروع اسـت

قـانون 15مـاده : براي مطالعه بيشتر رك(ــو ــل نح ــراي اص ــي 49ه اج ــانون اساس ق

.)جمهوري اسالمي ايرانبه منظور احياء، توسـعه و اسـتفاده -6

ــا ــه ب ــات و مقابل ــه از ظرفيــت موقوف بهين

اقـدامات زيـر انجـام هـا آن سوءاستفاده از :شود مي

ســازمان ثبــت اســناد و امــالك -الــفكشور با همكـاري سـازمان اوقـاف و امـور خيريه مكلف است نسبت به ثبت موقوفات ــه صــحت وقــف آن محــرز بالمعارضــي ك

. اند، اقدام نمايد وليكن تاكنون ثبت نشدهبه منظـور ايجـاد بانـك اطالعـات -ب

جامع موقوفات، كليـه اشـخاص حقيقـي و العات كليه حقوقي متولي وقف موظفند اط

موقوفات، نذورات، اثالث باقيه، محبوسـات و صدقات و موقوفـات عـام غيرمتصـرفي و

ــامانه ــر روي س ــت را ب ــرار داراي تولي اي قدهند كه تا پايان سـال اول برنامـه توسـط

شـود سازمان اوقاف و امور خيريه ايجاد مي ســاله پــنجقــانون برنامــه 177مــاده : رك(

.)ايران پنجم توسعه جمهوري اسالمي

از قانون مدني

مجلس شوراي ملي با اصالحات بعدي 18/2/1307مصوب

در وقف -مبحث دوم . عين مال حبس و منافع آن تسبيل شودكه اين وقف عبارت است از -55ماده در صدر اسالم لغات صدقه، حـبس و -1

دو معنـي . رفت وقف در يك معني به كار ميباشند، ليكن هر سـه در ميتر نخست قديمي

اين ماده انعكاس . شوند نص حديث ديده ميان شئت حبسـت اصـلها و تصـدقت «حديث

بها غير انه اليباع اصلها و اليبتاع و ال يوهـب جعفــري لنگــرودي، (باشــد مــي» و ال يــورث

محمــد جعفــر، حقــوق امــوال، تهــران، گــنج ). 197، چاپ دوم، ص 1370دانش، ليــت نبــوده و از وقــف در زمــان جاه -2

). 198همان، ص(تأسيسات اسالمي است مدني ايران، مبحث وقف را گذار قانون -3

مقصـود . از حقوق اماميه پيروي نموده اسـت از حبس نمودن عين مال، نگاه داشتن عـين مال از نقل و انتقال و همچنـين از تصـرفاتي

زيرا مقصود . است كه موجب تلف عين گرددم از مال عليه موقوفيشگي از وقف، انتفاع هم

موقوفه است و بدين جهـت هـم آن را وقـف اند، چه كلمه وقف در فارسي، ايسـتادن گفته

منظور از تسبيل منـافع، . و نگه داشتن استواگذاري منافع در راه خداوند و امـور خيريـه

امامي، سيد حسن، حقوق (باشد اجتماعي مي

مدني، جلـد اول، انتشـارات اسـالميه، چـاپ ). 73، ص 1388ست و نهم، بي

خروج ابدي موقوفـه از «شرط خالف -4شرط خالف مقتضاي ذات عقـد » ملك واقف

محمــدجعفر، جعفــري لنگــرودي، (اســت ). 55پيشين، ص

تسبيل منـافع محتمـل الحصـول روا -5مانند تسبيل در وقف منافع بـاغ ميـوه . است

كــه درختــان آن عادتــاً دو ســال بعــد ميــوه محمـدجعفر، ي لنگـرودي، جعفـر (دهند مي

. )55، ص همانچنانچه شخصي وصيت كند كه مـال -6

معيني از اعيان اموال او به محـض فـوت وي ماننـد (بي اعمال اراده كسـي موقوفـه باشـد

وصيت موصي مبني بر وقف چند تخته فرش آن مال به محض فـوت وي ) به مسجد محل

موقوفه است و اين وصيت نه عهدي اسـت و 56مـاده [اما رعايت ماده بعـدي . ينه تمليك

بـراي (در قبول وقف الزم است ]قانون مدنيجعفري لنگرودي، محمد : مطالعه بيشتر رك

جعفر، مجموعه محشي قـانون مـدني، گـنج ). 56، ص1379دانش، چاپ اول،


55در زمان نگارش و تصـويب مـاده -7قانون مدني، اوقاف فاقـد شخصـيت حقـوقي

قانون تشكيالت 3صويب ماده اند، اما با ت بودهــور ــاف و ام ــارات ســازمان حــج و اوق و اختي

، به همـه انـواع 16/10/1363خيريه مصوب شخصـيت حقـوقي داده ) خاص و عـام (وقف

: دارد ماده سوم چنـين مقـرر مـي . شده استموقوفــه داراي شخصــيت حقــوقي اســت و «

متولي يا سازمان، حسـب مـورد نماينـده آن . » باشد مي

قـد وقــف، تســبيل همــه منــافع در ع -8بلكه تسـبيل برخـي از منـافع . ضرورت ندارد

محمـد جعفـري لنگـرودي، (نيز، كافي است ــر، ــد). 200پيشــين، ص جعف ــن مانن ــه اي ك

شخصي باغستاني را وقف مسجدي كنـد، بـه ــار ميــوه آن ــابراين بــرگ. اعتب هــايي كــه بن

ريــزد و قابــل تبــديل بــه كــود اســت و مــيشـوند، در مالكيـت هايي كه خشك مي شاخه

. ماند واقف باقي ميتوان شـرط عـوض در عقد وقف نمي -9

نمود و يا خيار فسخ قرار داد و يا آن را اقالـه كرد، زيرا شرط عوض، خيار فسخ و اقالـه بـا مقتضاي عقد كه تسبيل منافع است منافـات دارد و شرط خـالف مقتضـاي عقـد، مطـابق

عقـد قانون مدني، باطل و مبطـل 233ماده . است

حقوق اماميه دو شرط در عقد وقف -10 . تنجيز) دوام ب) الف: نمايد اضافه ميكه قصد هميشگي است تنها دوام) الفباشد كه حق انتفاع به معني خـاص فرقي مي

. بـا وقـف دارد ) جزء در مـورد حـبس موبـد (قــانون مــدني تصــريح بــه شــرط بــودن دوام

مـالي را بنابراين چنانچه كسي . ننموده استبراي كساني وقف نمايـد كـه غالبـاً منقـرض

شوند، مانند آنكه وقف بر اوالد خود نمايد ميو اكتفا بر يك بطـن كنـد و مصـرف پـس از

را معين ننمايـد وقـف صـحيح ها آن انقراضباشد، زيـرا دليلـي بـر شـرط بـودن دوام مي

قول مزبور، مشهور نزد فقهاي . موجود نيستيكي : يگر موجود استدو قول د. اماميه است

. حبس نمودن عقد مزبور و ديگري بطالن آنبنا بر آنكه وقف به طريق فوق، صحيح باشد،

م، مشهور فقهـاي عليه موقوفپس از انقراض اماميه بر آنند كه عين موقوفـه بـه واقـف يـا

برخي نيز معتقدند كه منافع . رسد ورثه او ميرسد به نظر مي. شود صرف بريات عمومي مي

شـوند، م منقـرض مـي علـيه موقوفه چون كقـانون مـدني، عوايـد ) 91(مستنبط از ماده

. گردد موقوفه در بريات عمومي مصرف ميقانون مدني در شرط بودن تنجيز در )ب

بنابراين . عقد وقف سكوت اختيار نموده استرسد كه تنجيز در عقد وقف مانند به نظر مي

، سـيد امامي(باشد در عقود ديگر مي تنجيز ). 74-75حسن، پيشين، صص

وقفيت عنواني است كه اين نظر به« -11. الزم است طاري، براي اثبات آن دليل كافي

صرف اشاره به وقفيـت در سـند اجـاره و يـا ــه ــده شــهادت شــهود ب نحــوي كــه در پرون

منعكس است كافي بر احـراز و تحقـق وقـف باشد، به عالوه تصرفات ممتد خوانـدگان نمي


عنوان مالكيـت مؤيـداً قبه مورد بحث بهدر ر قانون مدني كه تصرف به عنـوان 35به ماده

مالكيت، دليل مالكيت اسـت خـالف ادعـاي كـه ايـن دارد، مضـافاً بـه وقفيت را محرز مي

رأي (» ...عمل به وقف به اثبات نرسيده استــماره ــور، ش ــالي كش ــوان ع ــراري دي -6 اص

.)79/3رديف 27/2/1379در مورد امـوال، اصـل بـر مالكيـت -12

. است نه وقفيتــوان ــه عن ــرفين ب ــاي متص ــابراين بق بنمالكيت و استمرار و تداوم تصـرفات مالكانـه دليل بر ملك بودن رقبه مورد تصرف خواهد

و داليل مثبته نامه وقفمگر آنكه حسب . بودديگر امر وقفيت مسجل و محرز شود و به هر

اضي امـوال اسـتثنايي تقدير وقفيت حال و مبوده و اعالم آن نيـاز بـه اثبـات قـانوني دارد

، 21/21/3/1365-1512/7نظريه مشـورتي (اداره كل حقوقي و اسـناد و امـور متـرجمين

). قوه قضاييه

گـردد، خـود مسجدي كه وقف مـي -13يابــد و بــه واقــف يــا شخصــيت حقــوقي مــيقـانون 3مـاده : رك(نمازگزارن تعلق نـدارد

ت و اختيارات سـازمان حـج و اوقـاف تشكيال ). 1363امور خيريه، مصوب

شود به ايجاب از طرف واقف به هر لفظي كه صراحتاً داللت بر وقف واقع مي -56ماده در صـورتي ها آن م يا قائم مقام قانونيعليه موقوفقبول طبقه اول از و معني آن كند

م غير محصور يا وقف بر مصالح عليه موقوفاگر و مثل وقف بر اوالد. حصور باشندكه م . عامه باشد، در اين صورت قبول حاكم شرط است

وقف عقدي تشريفاتي در برابر عقـود -1رضايي اسـت و ايجـاب و قبـول بايـد لفظـي

يجـاب ليكن صيغه وقف و عربي بودن ا. باشداز جهت لـزوم مـادتين . و قبول، شرط نيست

) در وقـف امـالك (قانون ثبت نيـز 47و 46جعفــري (عقــد وقــف، تشــريفاتي اســت

لنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه محشـي ). 56قانون مدني، پيشين، ص

م غير محصور باشـند عليه موقوفاگر -2و يـا وقـف بـر ) مانند وقـف بـر نمـازگزاران (

در ) مانند روشنايي مسجد(مصالح عامه باشد . اين صورت قبول حاكم شرط است

قانون مـدني در بـاب وقـف، شـرايط -3

امـا . صحت عقد وقف را بيـان ننمـوده اسـت بديهي است كه عقد مزبور نيـز ماننـد سـاير عقود، بايسـتي داراي شـرايط اساسـي بـراي

قانون مـدني 190صحت معامله كه در ماده . بيان گرديده باشد

نون مـدني بـه پيـروي از برخـي از قا -4فقهاي اماميه، وقف را مطلقاً خواه وقـف عـام باشد و يا وقف خاص، عقد دانسته و محتـاج

اما دو نظر ديگر بين فقهاي . داند به قبول مياماميه موجود است كه يكي ايقاع بودن وقف

ديگـري عقـد بـودن وقـف و به طـور مطلـق باشــد خــاص و ايقــاع بــودن وقــف عــام مــي

). 74امامي، سيد حسن، پيشين، ص (


واقف تا پيش از عقـد، مالـك مطلـق -5تواند به هر نحـو كـه عين موقوفه است و ميليكن پس از تحقق . بخواهد آن را وقف نمايد

زيـرا . وقف، امكان تغيير در آن وجـود نـدارد موقوفه از ملكيت واقـف خـارج و رابطـه او از

ماده بدين جهت است كه. گردد مال قطع ميوقـف بعـد از « : گويـد قانون مدني مـي ) 61(

وقوع آن به نحو صحت و حصول قـبض الزم تواند از آن رجـوع كنـد يـا است و واقف نمي

م كسـي عليه موقوفدرآن تغييري بدهد يا از ــل در ــي را داخـ ــا كسـ ــد يـ ــارج كنـ را خـ

شريك كند يـا ها آن م نمايد يا باعليه موقوفكرده بعـد از اگر در ضمن عقد متولي معين ن

آن متولي قرار دهد يا خود به عنوان توليـت . » دخالت كند

وقف مسجد بـه وصـيت نيـز ممكـن -6در چنـين صـورتي، وقـف . است واقع گـردد

. گردد مي) موصي(معلق به مرگ واقف صرف عوايـد دكـاني در مسـجد، نـه -7

ديـوان (دليل وقفيت است نه دليـل تصـرف 13/4/16 -849/13962كشور، حكم شماره

بروجردي عبـده، محمـد، اصـول قضـايي : درــد ــوقي، جل ــام، 2حق ــران، روح ، 1382، ته

). 523شماره التزام و تعهد به وقف نمـودن امـالك -8

توان دليل بر وفاي به شـرط و معيني را نميعمل نمودن بـر طبـق التـزام كـه حـاكي از

ديـوان كشـور، (تحقق وقـف باشـد قـرار داد متـين، : در 21/6/18-1382، شماره 1شعبه

احمد، مجموعه رويه قضايي، حقوقي، تهران،

ــار انديشــه، و بروجــردي 334، ص 1387آث ). 523عبده، محمد، پيشين، ش

هرگاه كسي متصـرف مـالي باشـد و -9بدانيم كه آن مال سابقه وقف دارد، يا كسـي با او به منازعه برخيزد و دعـوي وقـف بـودن

ليل بـه دادگـاه به اين صورت، دو آن را كندبدهد كه سابقاً وقف بـوده اسـت، امـا نتوانـد وقف بودن آن مال را در زمـان اقامـه دعـوي ثابت كند، در اين صورت امـاره مالكيـت بـه

-37مـواد (نفع متصرف به كار خواهد رفـت ، ليكن چنانچه خود متصرف )قانون مدني 35

اقرار كند كه ملك سـابقاً وقـف بـوده اسـت، ) تصـرف (بـه امـاره مالكيـت توانـد ديگر نمي

ثابت كند كه مالـك كه اين استناد كند، مگرمـاده (به ناقل صحيح به او منتقل شده است

جعفـــري لنگـــرودي، ) (قـــانون مـــدني 37، 1370حقوق اموال، چاپ دوم، محمدجعفر،

). 256ص علـيهم طبقـه اول، با فـوت موقـوف -10

منافع موقوفه به طور تساوي بين وراث آنـان -5038/7نظريـــه (شـــود يم مـــيتقســـ

اداره كــل حقــوقي و اســناد و 12/10/1369 ). امور مترجمين قوه قضاييه

منـــــدرج در ) اوالد(جملـــــه ... « -11بـه اطـالق شـامل اوالد در طبقـه نامـه وقف

توان جمله مـذكور باشد و نمي الحقه نيز ميرأي (» را فقط شامل اوالد طبقه اول دانسـت

). 2/10/1323-78اصراري ــوان « -12 ــه عن ــمي ب ــند رس ــي س وقت

شـود كـه شـرايط وقـف از تلقي مي نامه وقف


به بعد قـانون 55حيث مقررات موضوع مواد در وقـف بـه امـور مدني تحقق يافته باشد و

56مـاده (خيريه نيز قبول حاكم شرط است بنابراين سند موضوع اسـتعالم ). قانون مدني

» نامـه وقـف گـردد نـه تلقـي مـي نامه وصيتــه ( ــل 29/11/1365 -6442/7نظري اداره ك

ــوه ــرجمين ق ــور مت ــناد و ام ــوقي و اس حق ). قضاييهدر موضــوع اخــتالف در در دعــواي -13

مسـجد، اصـل بـر ملكيـت ملكيت و وقفيت است و مـدعي وقـف مسـجد بايـد دعـوي را ثابت نمايد و عمل به وقـف هـم بـه تنهـايي

بـراي (گـردد دليل مثبت وقف محسوب نمي، 3ديـوان كشـور، شـعبه : مطالعه بيشتر رك

پيشين، متين، احمد،: در 6/4/23 -298ش ). 335ص

هرگاه كسي مالي را متصرف باشد و -14نوان مالكيـت دهـد و حـال به تصرف خود ع

:آنكهمنازعي دارد كه مدعي وقـف بـودن : اوالً . آن استداليل مسلمي بر سابقه وقف بـودن : ثانياً

آن مال در بين باشـد، خـواه آن دليـل اقـرار قـانون 37ماده (متصرف بر سبق وقف باشد

خواه سند رسمي و يا دليل ديگـر، در ) مدني :اين خصوص بايد گفت

ـ ) الف ه عنـوان مالكيـت، دليـل تصـرف ب . مالكيت است

چون ملك مورد نزاع، سابقه وقفيـت ) باز صـد موقوفـه ممكـن كه اين دارد و نظر به

88-89است تعداد كمي، واجد شرايط مـواد قانون مدني جهت تبديل به ملكيـت باشـند، پس غلبه كه مبناي امـارات قـانوني و عرفـي اســـت، در آن جانـــب اســـت كـــه اوقـــاف،

اين را . شوند صول مبدل به امالك نمياال عليبا وجـود . گويند» عدم تبديل به ملك«اصل

شوند و تعارض اين دو ماده، هر دو ساقط ميبه حكم استصحاب، ناگزير جانب وقفيت، كه

جعفـري (يابـد حالت سابقه دارد ترجيح مـي ــوال، ــوق ام ــر، حق ــد جعف ــرودي، محم لنگ

). 256-257پيشين، صص متصرف به عنـوان چنانچه شخصي -15

مالكيت در ملكي باشـد و سـابقه وقفيـت آن نيز محرز گردد، اما دعوايي در بين نباشد، در اين صورت صرف استصحاب وقفيت سابق بر . يد كنوني متصرف، حكومت نخواهـد داشـت

ــن صــورت حكــم شــماره ــورخ 699در اي معمومي ديوان عالي را نيز هيأت 17/4/1334

ل نمـود كـه مقـرر بايستي بر اين فرض حمـ يد فعلي، حاكم بر يد سابق اسـت، «: دارد مي

يعنـي تصــرف فعلــي بــه عنــوان مالكيــت را، تصرف سابق وقف، ولو ثابـت شـود از اعتبـار

كند، مگـر در صـورتي كـه ضـمن ساقط نمياثبات تصرف سابق وقـف، محـرز گـردد كـه منشأ تصرف فعلي مالكانه غصب عين موقوفه

. از تصرف وقف استين صورت، تصرف وقف، معتبر اسـت در ا

براي ديدن نظر اخير . (» تا خالفش ثابت شودجعفري لنگرودي، محمد جعفر، همـان، : رك ). 257ص


منظور از ذكر كلمه حاكم در ماده « -16م شخصي است كه صـالحيت صـدور . ق 56

حكــم را دارد و طبــق مقــررات و قــوانين مملكتي از سوي مقامات صالح به امر قضا در

محل اشتغال دارد كه در زمان فعلي با رييس نظريـه (» دادگاه عمومي محـل انطبـاق دارد

ــوقي و 19/2/83 -1183/7 ــل حقـ اداره كـ .)اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

هرگاه متـداعيين بـر سـر ملكـي از -17جهت وقفيت و ملكيت، نزاع كننـد و داليـل كافي براي اثبات يكسوي قضيه نباشد، بايـد

انب ملكيت را تـرجيح داد و مـدعي وقـف، ج. بايد دليل دهد، زيرا غلبـه بـا ملكيـت اسـت

اي را كـه شـامل صـد يعني چنانچه محدودههـا آن پالك اسـت در نظـر گيـريم، از ميـان

شايد دو يـا سـه پـالك، وقـف باشـد، اغلـب . ها وقف نيست، يعني ملك است پالك

ــاره را تشــكيل ــه اســاس ام ــين غلب همي اماره، بر ملكيـت اسـت، مگـر يعن. دهد مي

. آنكه خالفش ثابت گرددبايسـت اجمـاالً معلـوم موقوفه مـي -18 . باشد

به عنوان مثال در خصوص قطعه زمينـي شـود، بـه كه براي احداث مسـجد وقـف مـي

لحاظ وصـف و انـدازه داشـتن علـم اجمـالي . كند كفايت مي

زيرا عقد وقف، عقدي مبتني بر مسامحه نـدارد كـه ماننـد عقـد بيـع و ضرورتي است

مورد معامله از هر جهت دقيقـاً معـين باشـد ). قانون مدني 216ماده : رك(

هـا و بقـاع وقف بر مساجد، امامزاده -19يعني وقف . متبركه، وقف بر امور خيريه است

بر عموم است نه وقف بر بناي مسجد و بقـاع : بـراي ديـدن نظـر اخيـر رك (ها آن و امثال

مطـابق ). 81سن، پيشين، ص امامي، سيد حقانون تشكيالت و اختيارات سازمان )3(ماده

ــوب ــه مصـ ــور خيريـ ــاف و امـ ــج و اوقـ حـهــر موقوفــه داراي شخصــيت «، 2/10/1363

حقوقي است و متولي يا سازمان حسب مورد . » باشد نماينده آن مي

قـانون ) 588(از سوي ديگـر برابـر مـاده توانـد از كليـه تجارت، شـخص حقـوقي مـي

حقوق و تكاليفي كه اشخاص حقيقـي دارنـد استفاده نمايـد، مگـر حقـوق و وظـايفي كـه بالطبيعه فقط انسان ممكـن اسـت داراي آن باشد، مانند حقوق و وظـايف ابـوت، بنـوت و

. امثال آنــاده « -20 ــريح م ــب ص ــه موج ــون ب چ

قانون مـدني عقـد وقـف صـرفاً بـه ) 1306( وسيله شهادت شهود قابـل اثبـات نيسـت از

رو نظر شعبه چهارم ديوان عـالي كشـور اين. صحيح و منطبق با ماده مزبـور بـوده اسـت

بديهي است كـه غاصـبيت يـد متصـرف بـه عنوان مالكيت يا سبق تصرف وقف به وسيله

. شهادت شهود قابل اثبات استبه موجب مـاده واحـده مصـوب رأي اين

ــتري 7/4/1328 ــوانين دادگس ــيون ق كميس» باشـد االتبـاع مـي الزممجلس شوراي ملـي

ــماره ( ــه ش ــدت روي ــورخ 3925رأي وح مالبته الزم به ذكر اسـت مـاده .)15/1/1337


ــانون ) 1306( ــب ق ــه موج ــدني ب ــانون م . حذف گرديد 14/8/1370اصالحي ق

اي اهليتي باشدكه كند و به عالوه دار واقف بايد مالك مالي باشدكه وقف مي -57ماده . در معامالت معتبر است

واقف بايد مالك عين موقوفه در حين -1كنـد، از عقد باشد و منافعي كه تسـبيل مـي

ــد ــك او باش ــبيل، مل ــاريخ تس ــري (ت جعفلنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه محشـي

). 57قانون مدني، پيشين، ص ــ«-2 ل از وقــف شــدن از اگــر ملكــي قب

رديده باشــد، بــه ـف خــارج گـــملكيــت واقــمصداق الوقـف اال فـي ملـك، چنـين وقفـي

-3570/7نظريـه (» حيح باشـد واند صـ ت نمي26/6/1374 .(

چون باير بودن زمين آن را از ملكيت -3كنـد وقـف آن بـال اشـكال مالك خارج نمـي

است و چون انتفاع از آن ميسر است، وقفيت -6329/7نظريـــه (كماكـــان بـــاقي اســـت

31/6/1379 .( چنانچه در زمان تنظيم سند رسـمي -4، مورد وقف در مالكيـت واقـف قـرار نامه وقف

يرمالـك نداشته اسـت، وقـف آن از ناحيـه غ نامـه وقفم صحيح نبوده و . ق 57وفق ماده

-5667/7نظريــه (قابــل ابطــال خواهــد بــود 13/7/1382 .(

چـون در اثــر وقـف، واقــف در امــوال -5، گذار قانونكند، اين است كه خود تصرف مي

اهليت را در واقف شـرط نمـوده اسـت و آن همــان اهليتــي اســت كــه در معــامالت الزم

قانون مـدني 213و 210 باشد و در مواد مي

. بيان شده استتصور نگردد كه قـانون بـا ذكـر ايـن -6

واقف بايد مالك مالي باشـد كـه «عبارت كه ، قصد اين را داشـته كـه عـدم »كند وقف مي

صحت عقد وقف فضولي را برسـاند، چنانكـه بسياري از فقهاي اسـالم قايـل بـه ايـن امـر

نهـا در ايـن مـاده ت گـذار قـانون هستند، زيرا شرايط صحت عقد وقف را بيان نموده اسـت

امـــامي، : نظـــر اخيـــر ركبـــراي ديـــدن (قانون 65و ماده 79ين، ص سيدحسن، پيش

). مدنيمقصــود از مالكيــت واقــف، مالكيــت -7

بنـابراين اگـر ). 57همـان، ص (بالفعل اسـت شخصي قصد وقف ملكـي را بـراي مسـجدي نمايد و به موجب عقد بيع معلقي، آن ملـك

خريداري نمـوده باشـد، پـيش از حـدوث راتواند آن معلق عليه و تنجز مالكيت خود نمي

. را وقف مسجد نمايدملك مالـك بـراي وقـف بايـد طلـق -8توانـد عـين مرهونـه را پس راهن نمـي . باشد

). 57همان، ص (وقف كند مسلمان بودن واقـف، شـرط صـحت -9

با وجود اين، برخي در خصـوص . وقف نيستسـوره 18با عنايت بـه آيـه شـريفه مساجد،

همانا آبادگران مساجد كساني هسـتند (توبه كه به خداونـد و روز قيامـت ايمـان دارنـد و


نماز به پـاي دارنـد و زكـات بدهنـد و تنهـا قايل ) خشيت خداوند را در دل داشته باشند

به مسلمان بودن اشخاصي هستند كه اقـدام . نمايند به احداث و بناي مساجد مي

هرگاه در دعواي وقفيت مسـجدي، -10مالكيت واقف مورد انكـار واقـع گـردد، بايـد مقدمتاً به مالكيت واقف رسـيدگي شـود، در

براي (غير اين صورت حكم نقض خواهد شد ديوان كشور، شماره رأي :مطالعه بيشتر رك

3304-2670/24 .( . مورد وقف بايد قابل تمليـك باشـد -11

ابل نقل و انتقال نيستند، بنابراين اموالي كه قي عابر پياده، ها پل(مشتركات عمومي : مانند

و اموالي كه قانونًا معاملـه ) ... تلفن عمومي وممنــوع اســت ماننــد اســلحه جنگــي، هــا آن

البتـه برخـي . تواند مورد وقف قرار گيرد نميحقوقدانان معتقدند براي كساني كه شـرايط

د، امكـان انتفاع از آن امـوال را داشـته باشـن ماننـد وقـف اسـلحه . وقف كردن وجـود دارد

: بـراي ديـدن نظـر اخيـر رك (براي نظاميان ).77امامي، سيد حسن، پيشين، ص

اگر شخصي مالي را وقف مسـجدي -12به نحو فضولي نمايد، غير نافذ بوده و محتاج

پس وقف . به اجازه مالك و من له الحق استراجـع مال مرهون، يا مال مـورد بازداشـت م

.صالح قضايي، فضولي است

اعـم از . فقط وقف مالي جايز است كه با بقاء عين بتوان از آن منتفـع شـد -58ماده . منقول باشد يا غيرمنقول، مشاع باشد يا مفروزكه اين

ز ملــك ا وقــف كــردن حصــه مشــاع -1اگر واقف، حصه . مفروز يا مشاع صحيح است

مشاعي از ملك خود را وقف كنـد، حـق دارد تقاضــاي افــراز آن را از متــولي وقــف كنــد و چنانچه خودش متولي موقوفه باشد، قيام بـه

جعفري لنگرودي، محمـد جعفـر، (افراز كند مجموعه محشي قانون مدني، پيشين، صـص

58-57 .( قيد منقول و مشاع در ماده بـراي آن -2

است كه چون عموماً غير منقول بـه صـورت شود، ممكن بود اين امر ايجاد مفروز وقف مي

شبهه نمايـد كـه منحصـراً غيـر منقـول بـه . تواند مورد وقف قرار گيرد صورت مفروز مي

قـانون ) 58(در مـاده گذار قانونرو از اينشـاره نمـوده مدني به اين موضـوع صـراحتاً ا

-77امامي، سيد حسن، پيشين، صص (است 76 .(

فقط آن قسـمت از ملـك مشـاع كـه -3وقف است مشمول ماده واحده قـانون ابطـال

نظريــه (خواهــد بــود ... اســناد و فــروش ــوقي و 27/7/1376 -4776/7 اداره كــل حق

). امور اسناد و مترجمين قوه قضاييه

شـود و هـر اگر واقف عين موقوفه را به تصرف وقف ندهد، وقف محقق نمي -59ماده . كند وقت به قبض داد وقف تحقق پيدا مي


ــت -1 ــي اس ــدي عين ــف، عق ــد وق عقجعفري لنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه (

). 58نون مــدني، پيشــين، ص محشــي قــا بنابراين اگر واقف مسـجدي، قبـل از اقبـاض

گـردد، موقوفه بميرد، عقد وقف محقـق نمـي در واقـع ايجـاب . مگر به تنفيذ و اقباض ورثه

. كند واقف پيش از اقباض، وي را متعهد نميالبته به اعتقاد برخي ديگر از حقوقدانان، مرگ واقف پيش از وقف دادن، سبب بطـالن

: بــراي ديــدن نظــر اخيــر رك(شــود آن مــيكاتوزيان، ناصر، قانون مدني در نظم حقـوقي

، ص 1387كنوني، نشر ميزان، چاپ بيستم، 62 .(

كـافي بـراي نامـه وقـف صرف وجـود -2ملكيت در اي كه به عنوان اثبات وقفيت رقبهالزم است كـه، . باشد نيست تصرف كسي مي

عالوه بر مالكيت واقف حين الوقف، عمل بـه حكـم (محرز گردد نامه وقفوقفيت نيز طبق

ديوان عـالي كشـور 30/9/19-3284شماره بروجردي عبـده، محمـد، اصـول قضـايي : در

). 98، ص 518حقوقي، قسمت دوم، شماره ان وقفيت آيا تصرف به عنوكه اين در -3

دليل وقفيت است يـا خيـر، اخـتالف وجـود ــت و . دارد ــتالف در ملكيـ ــوع اخـ در موضـ

وقفيت، اصل ملكيت است و مدعي وقف بايد دعوي را ثابت نمايد و عمل به وقـف نيـز بـه

شـود تنهايي دليل مثبت وقف محسوب نمـي ديـوان 3شـعبه 6/4/23 -298رأي شماره (

ــ : كشــور، در ــه روي ــد، مجموع ــين، احم ه مت ). 335قضايي، پيشين، ص

براي ديدن نظر مخـالف كـه تصـرف بـه رأي :داند،رك عنوان وقفيت را دليل وقف مي

همــان ( 1شــعبه 16-5-15-1118شــماره عمــومي ديــوان هيــأت )102مجموعــه، ص

آرشيو حقـوقي 17/4/34 -699عالي كشور، ، شماره 430، ص 1342تا 1328كيهان، از

ــم شــــماره -177 -13876 -1118حكــــد، : در 15/5/16 ــده، محمـ ــردي عبـ بروجـ

درتعارض بـين تصـرف . 524پيشين، شماره كنوني و وقفيت سابق، چون امكان انتقـال و تملك وقف خالف اصل است، تصـرف دليـل

كاتوزيـان، ناصـر، پيشـين، (ت نيسـت ـمالكي ). 47ص

اگر موقوفه پـيش از اقبـاض كـالً يـا -4كنـد، بعضاً تلف گردد، يـا كسـي آن را تلـف

شـود و چنانچـه بـه عقد وقـف محقـق نمـي موجب حكم قانون يا دادگاه از مالكيت واقف خارج گردد، عقد وقف فضـولي اسـت و اگـر

جعفـر (اقباض كند، اقباض نيز فضولي اسـت لنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه محشـي

). 58قانون مدني، پيشين، صاقباض بايـد از جانـب واقـف صـورت -5، بدون اذن واقـف، عليه وفموقپس اگر . گيرد

شـود موقوفه را بگيرد، عقد وقـف واقـع نمـي جعفري لنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه (

). 211محشي قانون مدني، پيشين، ص

در قبض فوريت شرط نيست، بلكه مادامي كه واقف رجـوع از وقـف نكـرده -60ماده


. شود است هر وقت قبض بدهد وقف تمام ميدليلي است » شود وقف تمام مي«عبارت

از (بر اين مدعا كـه اقبـاض در عقـود عينـي جعفـري (جزء متمم عقد اسـت ) جمله وقف

دي، محمـد جعفـر، مجموعـه محشـي لنگرو ). 58قانون مدني، همان، ص

وقف بعد از وقوع آن به نحـو صـحت و حصـول قـبض الزم اسـت و واقـف -61ماده م كسـي را خـارج علـيه موقوفتواند از آن رجوع كند يا درآن تغييري بدهد يا از نمي

شريك كند يـا اگـر در ضـمن ها آن م نمايد يا باعليه موقوف كند يا كسي را داخل در . عقد متولي معين نكرده بعد ازآن متولي قرار دهد يا خود به عنوان توليت دخالت كند

هر شرطي كه با حبس كامـل مغـايرت -1باطـل و مبطـل ) نظير شرط خيـار (داشته باشد ــرا . عقــد اســت خــالف مقتضــاي ذات عقــد زي

جعفــري لنگــرودي، محمــد جعفــر، (باشــد مــي ). 59مجموعه محشي قانون مدني، پيشين، ص

آيا الزمه اطالق عقد وقف ايـن اسـت -2كه عين موقوفه بـراي ابـد از مالكيـت واقـف خارج گردد يا الزمه ذات عقـد وقـف چنـين است؟ اگـر سـه عنصـر حـبس كامـل عـين،

اج عـين موقوفـه از جاودانه بودن وقف و اخرملك را به عنوان عناصري بپـذيريم كـه ذات عقد وجود آن سه عنصر را اقتضاء دارد، پـس شرط خـالف عناصـر مـذكور، شـرط خـالف

به عنوان مثال . مقتضاي ذات عقد خواهد بودهرگاه واقف در حـين عقـد شـرط كنـد كـه هرگاه ظالمي بر موقوفه چيره گردد، خود بـه

ت واقـف يـا ورثـه او يـا خود موقوفه به ملكيايـن ) به صـورت شـرط نتيجـه (ثالث در آيد

. باشد شرط برخالف عنصر سوم عقد وقف ميــانون مــدني ايــن نظــر را تأييــد 61مــاده ق

شافعيه نيز چنين نظري را دارد و به . كند ميهمين جهت وقف بـه شـرط خيـار را باطـل

جعفري لنگـرودي، محمـد جعفـر، (دانند مي ). 204-205همان، صص

قـانون مــدني پــس از 61مطـابق مــاده - 3توانـد در وقـف تغييـري تحقق وقف، واقف نمـي

بدهد، لذا تبديل موقوفه در جهت قصد واقـف و اغراض او از وقف باشد و هرگـاه امكـان نداشـته

نظريـه . (باشد، بايد اقرب به غـرض واقـف باشـد اداره كل حقوقي و امـور 29/6/1379 - 9571/7

).ن قوه قضاييهاسناد و مترجمي: قانون مـدني 61فروش مختلف ماده -4

م را از وقف عليه موقوفچنانچه واقف يكي از اخراج كند، يا يكي از افراد خـارج از وقـف را

م كنـد، چنـين علـيه موقـوف داخل در سلك عملي تغيير وقف و مخـالف لـزوم آن بـوده و

اگرچه فـروض مـذكور . در نتيجه باطل استــوق را ــاء ف ــف«مصــاديق ازفقه ــر وق » تغيي

قانون مدني طـوري 61دانند، ليكن ماده مينگارش شده است كه قايل به تغيير وقـف در


اين ابـداع بـدون پايـه . چنين مواردي نيستجعفــري : بــراي مطالعــه بيشــتر رك(اســت

لنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه محشـي رو از ايــن). 212-214قــانون مــدني، صــص

قانون مدني، باطل و 61شرط مخالف با ماده كاتوزيــان، ناصــر، (مبطــل عقــد وقــف اســت

). 63پيشين، ص

كنند و قبض قبض ميها آن م محصور باشند خودعليه موقوفدر صورتي كه -62ماده م غيرمحصور يا وقـف برمصـالح عامـه باشـد عليه موقوفطبقه اول كافي است و اگر

. كند متولي وقف و اال حاكم قبض ميشود كـه موقوفه به قبض كسي داده مي -1

يـا كسـي . حق انتفاع به او منتقل گرديده است .كه سمت نمايندگي از سوي منتفع دارد

وقف بر مصالح عمومي كـه وقـف بـر -2شـود، در فقـه، عنـواني نيز ناميده مـي جهت

فقه اسالم در باب وقـف، . رايج و مشهور استدانـد و از جهات عامه را شخص حقـوقي مـي

. كنـد انتقال مال به جهـات عامـه بحـث مـي انتقال مال به جهات عامه، به معناي مالكيت

: تــا جــايي كــه گوينــد. جهــات عامــه اســت، وام توان به عهده موقوفاتي مانند مساجد مي

ــت ــاظم، (گرف ــد ك ــيد محم ــايي، س طباطبــروه ــات ع ــوثقي ملحق ــن ). 192 ، صال در اي

همانگونه كه . شود صورت مسجد مقروض مي. گـردد شود، متعهد نيز مـي مسجد مالك مي

توان مالي بـه مسـجد تمليـك مي: نيز گويندزيرا مسجد در حكم انسان زنده است و . نمودمـد، اح رملـي، محمـدبن (توان مالك شود مي

). 47، ص 6نهايه المحتاج، قارهه، جلد شود خود مسجد نيز در فقه گفته مي -3. علـــيهم قـــرار گيـــرد فوتوانـــد موقـــ مـــي

بايست شـخص باشـد، م لزوماً ميعليه موقوف

شـود يا داراي حق انتفاع مي عليه موقوفزيرا و يا مالـك منـافع و ايـن هـر دو مربـوط بـه ــي ــخص طبيع ــون ش ــت و چ ــخاص اس اش

نيسـت، پـس بايـد لزومـاً شـخص ) حقيقي(امـوال : شـود در فقه گفته مي. حقوقي باشند

منقولي كه مردم به مساجد و تكايا اختصاص :دهند دو صورت دارد مي

اسـت، هـا آن قسمتي كه وقـف بـر -الف . س مسجد موقف عليهم استپ

شـود ميها آن قسمتي كه تمليك با -بمالكيه اين قسـم را . گردد و مسجد مالك مي

را هـا آن اند و آنان نيز ناميده» ارزاق مسجد«در تعريـف ارزاق . داننـد وقف بر مسجد نمـي

معــروف غيــر الزم لجهــة «: انــد مســجد گفتــه؛ يعني احساني كـه بـه صـورت لـزوم »معينهبر خـالف خـود عقـد وقـف كـه الزم ( نبودهو براي صرف در ) قانون مدني 61، ماده است

جهت و هـدف معـين، اختصـاص داده شـده رملي، محمد احمـد، نهايـه المحتـاج، (باشد

). 392جلد پنجم، ص برخي از حقوقدانان مقصود از حـاكم -4

را، حاكم شرع دانسته هـر چنـد كـه شـاغل


ـ مناصب دولتي نباشد و گفتـه چنانچـه «: داندسترسي بـه حـاكم نباشـد يكـي از عـدول

توانـد مومنين به نيابت قانوني از حـاكم مـي قبض كند و اگر او نباشـد يكـي از مسـلمين

جعفـري لنگـرودي، (» توانـد قـبض كنـد ميمحمد جعفر مجموعه محشي قـانون مـدني،

اما برخي ديگر، مقصـود از ). 60پيشين، ص دانند كـه مي واژه حاكم را مقام صالح دولتي

وقف به سود آن مقرر شده است و در صورتي كه سازماني نباشد، قبض موقوفه با دادستان

ن،ص يكاتوزيـان، ناصـر، پيشـ (عمومي است با پيش بيني و تشكيل سازمان اوقاف و ). 63

امور خيريه و حضور نماينـده ولـي فقيـه در

اين سازمان، بايد قايل بر ايـن نظـر بـود كـه ــانونمنظــور ــاده گــذار ق ، 61از حــاكم در م

. سازمان اوقاف و امور خيريه است 62قانون مدني در مـاده كه اين علت -5

اجازه داده كه موقوفه را به قبض متـولي داد، قانون مـدني نـام متـولي را در ) 56(اما ماده

توانند طرف عقـد وقـف رديف كساني كه ميقرار گيرند و عقـد را قبـول كننـد بـه ميـان

ه، اين است كه در زمـان عقـد متـولي نياوردسمتي ندارد و سمت توليت او پس از انعقـاد

تـوان طـرف گردد و لذا نمـي عقد موجود ميتواند موقوفه را قـبض قبول واقع شود اما مي

). 76امامي، سيد حسن، پيشين، ص (نمايد

كنند و اگـر خـود موقوفه را قبض ميها آن ز جانبولي و وصي محجورين ا -63ماده . كند واقف توليت را براي خود قرار داده باشد قبض خود او كفايت مي

چنانچه موقوفه قبالً به يكي از عناوين ولو غصباً در يد كسي باشد كه بايد به او قـبض اما بايـد . كند و احتياج به قبض جديد نخواهد داشت داده شود، همان قبض كفايت مي

يـا عليـه موقوفواقف نيت و قصد آن را داشته باشد كه ادامه تصرف غاصب به عنوان بدين . زيرا در عقودي كه قبض شرط صحت آن است قبض طريقيت ندارد. متولي است

بدون اجازه واقف آن را تصرف كند، قبضي عليه موقوفجهت است كه هرگاه متولي يا تـأثيري گونه هيچنيت غاصب در ادامه تصرف خود شود اما كه موثر است، محقق نمي

يا متولي كه غصباً مـال را در تصـرف دارد عليه موقوفبنابراين هرگاه . نخواهد داشت ).76امامي، سيد حسن، همان، ص (خود را مالك بداند، وقف صحيح خواهد بود

ـ مالي را كه منافع آن موقتاً متعلق به ديگري است مي -64ماده ف نمـود و تـوان وقبه حق كه اين همچنين وقف ملكي كه درآن حق ارتفاق موجود است جايز است، بدون

. مزبور خللي واردآيدبنابراين اگر كسي ملكي را بـه . ضرورت ندارددر عقد وقـف، تسـبيل كـل منـافع، -1


ديگري پنجاه سال اجاره دهـد و آنگـاه ايـن ملك را كه در ايـن مـدت، مسـلوب المنفعـه

نيـز . است وقف كند، اين وقف صحيح اسـت تـوان ملكي كه در آن حق ارتفاق هست مـي

آن را براي ساخت مسجد وقف كرد و صاحب حق ارتفاق همچنـان از حـق خـود اسـتفاده

ــد ــه بيشــتر رك (كن ــراي مطالع ــري : ب جعف، محمـد جعفـر، مجموعـه محشـي لنگرودي

). 215قانون مدني، پيشين، ص مالي كه منـافع آن دايمـاً متعلـق بـه -2

، از ماليت ساقط )مسلوب المنفعه(ديگري است تواند مورد عقد وقف واقع شود، زيرا است و نمي

جعفـري (تسبيل ثمـره در آن متصـور نيسـت )60 ، صلنگرودي، محمد جعفر، همان

تواند مالي را كه در رهـن مالك نمي -3

مـاده : رك(ديگري است، وقف مسـجد كنـد ).قانون مدني 793

چــون وقــف حــبس عــين و تســبيل -4منفعت است، تصور نرود مالي كـه در حـين

تـوان وقـف عقد داراي منفعت نيسـت، نمـي نمود، بلكه هرگاه مالي به جهتي از جهات در

عداً منفعت حين عقد داراي منفعت نباشد و ب . تواند آن را وقف كرد پيدا كند، مي

اي كــه دو ســال در اجــاره ماننــد مغــازهديگري است، يا ديگري دو سال در آن حـق

امامي، سيد حسن، پيشـين، ص (انتفاع دارد 78 .(

ورشكسته حق نـدارد زمـين خـود را -5براي احداث مسجد وقف كند و يا بخشـي از . اموال خود را براي مسجدي اختصاص دهـد

صحت وقفي كه به علت اضرار ديان واقف واقع شده باشد منوط بـه اجـازه -65ماده . ديان است

. كنـد وقف براي واقف ايجاد تعهد مي -1قـانون 183ماده (زيرا هر عقدي تعهد است

ــدني ــي ). م ــف نم ــابراين واق ــراي بن ــد ب توانخود ايجـاد تعهـد كـرده و ) ديان(طلبكاران

. موجب ضرر ايشان گردد موقوفه بايد مـالي باشـد كـه متعلـق -2

نگرفته باشد، مانند مالي كه حق ديگري قرار در رهن يا بيع شرط ديگري است و يا مـالي

زيــرا . كــه مالــك آن ورشكســت شــده اســتحقوق مرتهن و منتقل اليه در بيـع شـرط و ــي او ايجــاب ــاران ورشكســته در داراي طلبك

نمايد كه آن را فروخته و از ثمن فـروش، مي

طلب آنان پرداخت گردد و حـال آنكـه عـين م از آن علـيه موقوفبس بماند تا وقف بايد ح

ــع شــوند ــذ . منتف ــوق ناف ــوارد ف ــف در م وقباشد و صحت آن منوط به اجازه كساني نمي

امـامي، (باشـند است كه در آن ذي حق مـي ). 78سيد حسن، همان، ص

تحليل حقوقي ماده مذكور اين است -3 كه اموال مديون پشـتوانه اعتبـار او و وثيقـه

اگرچه ديون موجـل عمومي طلبكاران است،بوده و هنوز حال نشده و موعد پرداخـت آن

امـوال، گونـه ايـن اگر وقف . هم نرسيده باشدبدون اجازه كسـاني كـه نسـبت بـه آن حـق


دارند، صحيح تلقي گردد، قابليـت فـروش از بــين خواهــد رفــت و نتيجتــاً موجــب عــدم

.گردد استيفاي حق آنان ميبــور را معاملــه مز گــذار قــانونرو از ايــن

معامله فضولي دانسته كـه منـوط بـه اجـازه . طلبكاران است

چنانچــه كســي كــه بــدهكار اســت، -4 مسجدي بنا سـازد، يـا امـوال خـود را وقـف مسجدي نمايد، ليكن دارايـي واقـف، كفـاف پرداخت ديون وي را نمايد و طلبكاران ضـرر و خسارتي را متحمل نگردند، ظـاهراً ايشـان نفعي در اقامه دعوي بـه منظـور عـدم نفـوذ

بـراي مطالعـه (عقد وقف را نخواهند داشـت ). 64كاتوزيان، ناصر، پيشين، ص : شتر ركبي

هرگاه مالي در يك عقد واحد، وقـف -5

مملوك و غير مملوك خلط و مسجدي گرددگردد، نسبت به مملوك عقد صحيح اسـت و نسبت به غير مملوك منوط است بـه اجـازه

در صورت عدم تنفيذ از سوي مالـك، . مالك .گردد وقف نسبت بدان قيمت باطل مي

ين است كه عقد واحد بـه اعتبـار علت ا گردد و تعدد مورد به عقود متعدده منحل مي

عقد وقف كه مورد آن دو شيء، يكي مملوك و ديگري غير مملـوك اسـت در حقيقـت دو عقد است، كه نسبت بـه مملـوك صـحيح و

: رك(نسبت به غيـر مملـوك فضـولي اسـت ). 79امامي، سيد حسن، پيشين، ص

عقـد وقـف، قصـد نبايستي واقف در -6 . فرار از دين داشته باشد

. وقف بر مقاصد غيرمشروع باطل است -66ماده اعم است از » مقاصد«مقصود از واژه -1

چگــونگي مصــرف منــافع و موضــوع وقــف و انگيـزه واقـف در انجــام دادن عمـل حقــوقي

كاتوزيـان، ناصـر، : براي مطالعه بيشـتر رك ( ، گنج دانش، چاپ هفتم،3عقود معين، جلد

). 1390، 109و 107شمارهاي

ــر مشــروع«مقصــود از -2 ، عملــي »غي . را جرم شناخته استاست كه قانون آن

با توجه بـه محـيط معنـوي مسـاجد، -3 وقف اموالي كه با رسالت و كاركرد اصلي مسجد در تعارض باشد صحيح نيست مانند وقف آالت

.موسيقي جهت برگزاري مراسم مولودي

لـيكن اگـر . ن باطل اسـت مالي كه قبض و اقباض آن ممكن نيست، وقف آ -67ماده قادر به اخذ آن باشد صـحيح عليه موقوفواقف تنها قادر بر اخذ و اقباض آن نباشد و

. استاقباض در عقود عيني جزء متمم عقد -1پس بي جزء متمم، اساساً عقـد وقـف، . است

پـس مقصـود از . كند وجود خارجي پيدا نمي

محقـق ) كه تعبيري است بـا تسـامح (بطالن ، جعفـري لنگـرودي (نشدن عقد وقف اسـت

مجموعـه محشـي ، محمدجعفر،حمد جعفرم


). 62قانون مدني، پيشين، ص . مورد وقف بايـد قابـل قـبض باشـد -2

بنابراين مالي كه قابليـت قـبض و اقبـاض را خواه آنكه طبيعتاً . ندارد، وقف آن باطل است

غير مادي باشد مانند طلـب و حـق انتفـاع و ــت ــت منفع ــين اس ــي (همچن ــه كس چنانك

اي را براي مدت ده سـال اجـاره نمـوده خانها كه باشد و مستأجر بخواهد منافع ده ساله ر

منفعت عالوه بر آنكه . ملك اوست وقف نمايدباشد، قابل بقاء نيز نيسـت و قابل اقباض نمي

و خـواه ) استفاده از آن نابود كردن آن اسـت آنكه طبيعتاً مادي و قابل اقباض باشد، اما به واسطه مانع خارجي مانند غصب نتواند واقف

چنانكه هرگاه . م دهدعليه موقوفرا به قبض رد وقف در دسـت كسـاني باشـد كـه مال مو

باشـد، لـيكن واقف قادر به تصرف در آن نميقادر است كـه آن را از متصـرف عليه موقوف

بـا عليـه موقـوف بگيرد، در اين صورت هرگاه ــد، قــبض و اجــازه واقــف آن را تصــرف نماياقباض كه شرط صحت وقـف اسـت، حاصـل

عليـه موقـوف هرگـاه همچنان كـه .گردد ميمتصرف باشد، احتياج به قبض خود غاصب و

جديد نخواهد داشت و اراده واقـف بـه آنكـه ادامـه تصـرف غاصــب بـه عنـوان تصــرف در موقوفه است، كافي خواهد بود و الزم نيسـت كه غاصب هم همـين اراده را داشـته باشـد، زيرا تغييـر عنـوان كـافي از ايـن امـر اسـت

). 77امامي، سيد حسن، پيشين، ص (ض موقوفه را اقباض كند، چنانچه بع -3

كه اين شود، مگر وقف در آن بعض محقق ميهدف واقف در آن بعض قابـل تحقـق نباشـد

جعفري لنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه ( ).63محشي قانون مدني، پيشين، ص

اقبــاض موقوفــه طريقيــت دارد، نــه -4 ، يعني غـرض از آن حصـول مـال موضوعيت

: براينبنا. معليه موقوفاست در تصرف اگر واقف نتواند اقباض كند، لـيكن -اوالًبتواند قبض كند، عقـد وقـف بـا عليه موقوف . شود واقع مي عليه موقوفقبض

اگر ثالـث در فـرض عـدم توانـايي -ثانياًاقباض از جانب واقف، با رضاي واقـف، اقـدام

جعفري لنگرودي، (به اقباض كند كافي است مـدني، محمد جعفر، مجموعه محشي قـانون

). 217-218پيشين، صص

هر چيزي كه طبعاً يا برحسب عرف و عادت جزء يا از توابع و متعلقات عين -68ماده واقف آن را استثناء كند بـه كه اين مگر. شود، داخل در وقف است موقوفه محسوب مي

. است نحوي كه درفصل بيع مذكور. منافع عين مال از توابع عـين اسـت -1

لــيكن چــون وقــف، تســبيل منفعــت اســت، قــانون مــدني 68مبحــث آن از حكــم مــاده

55مستقل بوده و به طور جداگانـه در مـاده

. قانون مدني ذكر شده استتابعيت ناشي از طبيعت مال، ماننـد -2

قـرار زمـين در وقـف فضاي بـاالي زمـين و زمين براي احداث مسجد و تابعيت قـانوني و


عرفي، مانند تابعيـت درختـان در وقـف بـاغ .براي مسجد است

ليكن ميوه درخت در وقف درخت، جـزء به طور كلي در خصوص توابع . موقوفه نيست

قـانون 359و 358، 356موقوفه، حكم مواد .مدني مجري است

اش آن زمـه وقفيت سه دانگ مزرعـه ال -3و هـا بـاغ است كه سه دانگ مشاع عرصه كليـه

مستحدثات مزرعه مذكور محكـوم بـه وقفيـت بوده و مĤالً عرصه باغ خوانـدگان هـم مشـمول

ــت ــم اس ــان حك ــراري رأي :رك(هم - 11اص ). ديوان عالي كشور 79/8رديف 24/3/1379

. وقف بر معدوم صحيح نيست مگر به تبع موجود -69ماده بايد در زمان عقد وجـود عليه موقوف -1

. داشته باشد تا عقد محقق شوددر زمان برقـراري عليه موقوفوجود -2

حق انتفاع به سود او شرط اسـت، نـه زمـان بنــابراين بــا فــرض شخصــيت . انعقــاد وقــف

تـوان گفـت قابليـت حقوقي براي وقـف مـي براي درسـتي وقـف كـافي عليه موقوفوجود كاتوزيـان، : بـراي مطالعـه بيشـتر رك (است

ــد ســوم، ناصــر، عقــود معــين، پيشــين، جلام نيز وجود در وقف ع). 92و 90هاي شمارهم در حين عقد شرط است، زيـرا عليه موقوف

» وقف بر معدوم صـحيح نيسـت «كه عبارت ــاص ــام و خ ــف ع ــامل وق ــالق دارد و ش اط

.گردد ميــراي ــالي را ب ــاه كســي م ــابراين هرگ بن

مسجد محلي وقف نمايد، اما در حـين عقـد وقف، هنوز مسجدي تأسيس نشده باشد، آن

ر اخيـر براي ديـدن نظـ (وقف صحيح نيست ). 80امامي، سيد حسن، پيشين، ص : رك

مقصود از معدوم، معدوم طولي است -3 م موجود در نسل بعـد عليه موقوفكه پس از

جعفري لنگرودي، محمد : رك(از آنان باشند

، جعفر، مجموعه محشي قانون مدني، پيشين ). 63-64ص ص

برخالف مالكيـه، شـافعيه و اماميـه، -4 گذار قانوندانند و اطل ميوقف بر معدوم را ب

مدني نيز بـه تبعيـت از فقهـاي مـدني آن را . پذيرفته است

مستفاد از صرف عبارت نسـالً بعـد « -5 نسل در مورد وقف و توليت و وصايت ترتيب

از اين قرار كه هرگـاه يكـي . است نه تشريكاز نسل موجود با داشـتن فرزنـد فـوت شـود

انتفــاع از فرزنــد او بــا باقيمانــدگان نســل درــايت ــت و وص ــر تولي ــا در ام ــف ي ــورد وق م

تواند شركت نمايد و مادام كه چنـد نفـر نميحتي يك نفر هم از نسل مقدم وجود داشـته باشد نوبت بـه نسـل بعـد نخواهـد رسـيد و همچنين است در مورد عبـارت طبقتـاً بعـد

ــابراين ــه و بن ــم رأي طبق ــعبه اول و شش شموجـب بـه رأي موضوعاً صحيح است و ايـن

ماده واحده قانون وحدت رويه مصوب تيرماه ــع و الزم 1328 ــورد متب ــاير م ــرا در نظ االجمورخ 3925رأي وحدت رويه شماره (» است15/1/1337.(


اگر وقف بر موجود و معدوم معاً واقع شود، نسبت به سهم موجود صـحيح و -70ماده . هم معدوم باطل استنسبت به س

اين ماده مصداقي است از تجزيه عقد -1 . واحد به عقود متعدد

چنانچه شخصي امـوالي را وقـف دو -2 مسجد محل كند، اما سپس كاشف به عمـل

ــه ــد ك ــجد آي ــك مس ــا از ي ــل، تنه آن مح

برخوردار است و مسجد ديگـر از بـين رفتـه مانند تخريـب مسـجد جهـت عـريض (است

در اين صورت عقد نسـبت بـه ) نمودن جادهمسجد موجود صـحيح و نسـبت بـه مسـجد

. معدوم، باطل خواهد بود

.وقف بر مجهول صحيح نيست -71ماده اين ماده ناظر بـه وقـف بـر محصـور -1در وقف بر غير محصور و يا بر مصـالح . استتعيـين 56، مـاده )مانند وقف مسـجد (عامه

تكليف نموده و قبول حاكم را شرط دانسـته . است

چنانچه واقف، مالي را وقـف يكـي از -2مـردد چند مسجد موجود در محل بـه نحـو

زيـرا وقـف در . كند، وقف بـر مجهـول اسـت م علـيه موقـوف حكم تمليك است و قابليـت

در ايـن . باشد شرط عقلي براي صحت آن ميم و قبــول كننــده نيــز علــيه موقــوفصــورت

مشخص نبوده و قـانون مـدني بـه پيـروي از بـر فقهـاء .شـمارد فقه اماميه آن را باطل مي

اع را اجمـ . انـد اين نظر، دعوي اجمـاع كـرده اند و عقيده آنـان اماميه هرگز حجت ندانسته

در عدم حجيت اجمـاع، بـا عقـل و منطـق و دهـد هاي عرفي كنوني جهان وفق مي حقوق

جعفري لنگـرودي، : براي مطالعه بيشتر رك( 220، ص محمد جعفر، حقوق اموال، پيشين

و امامي، سيد حسن، حقوق مـدني، پيشـين،

مگي وقـف در اين فرض، چنانچه ه). 81ص را قبول كنند، علم اجمـالي بـه تحقـق عقـد

حاصل است ) در نفس األمر يعني ثبوتاً(وقف بـه قرعـه عليه موقوفتوان براي تعيين و مي

جعفري لنگرودي، محمد جعفر، (متوسل شد ). 64مجموعه محشي قانون مدني، پيشين، ص

اگر واقف مالي را وقف مسجد كنـد، -3 ليكن تعيين مسجد را به آينده موكول نمايد،

ردي نيز وقف بـر مجهـول و باطـل چنين موجعفــري : بــراي مطالعــه بيشــتر رك( اســت

ــوال، ــوق ام ــر، حق ــد جعف ــرودي، محم لنگ ). 220، ص 1370پيشين، چاپ دوم،

وقــف بــر غيــر محصــور بــدون ذكــر -4 مصرف موقوفه ظهور عرفي در مبرات مطلقـه ــوان عــام مجهــول دارد و ايــن را بايــد از عن

پـس غـرض از عنـوان . المصرف خارج شمردمجهول المصرف در قوانين موضـوعه و فقـه،

يعني محرز باشد كه واقف . جهل طاري استدر صـدد بيـان مصـرف برآمـده، نامه وقفدر

ن مصرف بـه عللـي مجهـول گرديـده ليكن آ


مانند حك و تزوير در عبـارات مصـرف . استقانون 91بند اول ماده . موقوفه در سند وقف

قانون تشـكيالت و اختيـارات 8مدني و ماده سازمان حج و اوقاف و امـور خيريـه مصـوب

محمول است بـر ايـن مجهـول 2/10/1363براي مطالعه بيشتر (المصرف به جهل طاري

جعفري لنگرودي، محمد جعفر، حقـوق : رك ). 220اموال، پيشين، ص

) علـيهم ( عليـه موقـوف حكم وقف بر -5). قانون مدني 71ماده (مجهول، بطالن است

ليكن، حكم وقف مجهـول المصـرف، صـحت قـانون 8قانون مدني و مـاده 91ماده (است

تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقـاف و امـا برخـي ). 2/10/1363امور خيريه مصوب

ــد ــدانان معتقدن ــدن «: از حقوق ــول مان مجهمصرف وقف، در حكم وقف بر مجهول اسـت

كاتوزيـان، ناصـر، : براي مطالعه بيشـتر رك (از سـوي ). 99عقود معين، پيشـين، شـماره

ديگر در وقف عام، چنانچـه مصـرف مجهـول 91بنـد يـك مـاده (باشد، وقف باطل نيست

).قانون مدنيكند بر مجهـولي و پـس از اگر وقف -6

وفات او بر مسـاكين بلـدي يـا بـر مسـجدي ، وقف صرفاً نسبت بـه )از جهات عامه(معين

:در اين صورت. آن مجهول باطل استعقد وقف از زمان قبول حاكم واقـع : اوالً

. شود ميمنافع عين موقوفه از تاريخ اقبـاض : ثانياً

كنـد به حاكم يا متولي وقف تحقق پيدا مـي عفري لنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه ج(

). 65محشي قانون مدني، پيشين، ص هنگامي كه دادرس بتواند با تفسـير -7

هــاي وي، اراده واقــف و مفــاد عرفــي واژه ــوف ــه موق ــر علي ــد، وقــف ب را تشــخيص ده

كاتوزيان، ناصر، قانون مـدني (مجهول نيست ). 66در نظم حقوقي كنوني، پيشين، ص

م عليه موقوفيا جزء عليه موقوفوقف بر نفس به اين معني كه واقف خود را -72ماده نمايد يا پرداخت ديون يا ساير مخارج خود را از منافع موقوفه قرار دهد باطـل اسـت

. راجع به حال حيات باشد يا بعد از فوتكه اين اعم ازبدين معني . وقف بر نفس باطل است -1

تواند مالي را بـه سـود شـخص كه واقف نميخود وقف كند يا مال را بـر دو يـا چنـد نفـر

. وقف نمايد كه خود نيز جزو آنان باشددر ايــن خصــوص وجــود دو حــديث -2

قـانون 72مسـتند مـاده . محل تأمـل اسـت قه، اجمـاع اسـت كـه صـرفنظر از مدني در ف

اجماع حجت نيست، قدر متيقن ايـن كه اين

بـدين جهـت . اجماع، واضح و آشكار نيسـت يكــي از دانشــمندان اماميــه مســايل ذيــل را

:مطرح كرده استهرگاه مالي را وقف كنـد بـر خـود، ) الف

سپس بر غير، اين وقف، نسـبت بـه او باطـل . رداست و عنوان وقف منقطع االول را دا

هرگــاه مــالي را وقــف بــر ديگــري و ) بسپس وقف بر خود كند، نسـبت بـه خـود او


ــت ــل اس ــف باط ــن وق ــي را . اي ــين وقف چن . نامند اصطالحاً وقف منقطع اآلخر مي

هرگاه وقف بر ديگري، سپس بر خود، ) جسپس بر ديگري كند، وقف بر نفس، باطـل و

اين وقف را نيز . وقف بر سايرين صحيح است . نامند قطع الوسط ميوقف منچنانچه در وقف بر خود و غير، رعايت ) د

) به عكس سه صورت مـذكور فـوق (ترتب را ايـن مـال را وقـف بـر خـود و : نكند و بگويد

ديگري كردم، ايـن وقـف، در نصـف موقوفـه براي ديگري درست اسـت و در نصـف ديگـر

. باشد كه وقف بر نفس است باطل ميـ ) ه ر خـود و فقـراء هرگاه مالي را وقف ب

ظاهر اين است كـه : كند نظرها مختلف استبنـابراين . واقف از اين وقف، قصد توزيع دارد

كـه وقـف بـر (چنين وقفي، در نصف موقوفـه باطل و در نيم ديگـر كـه وقـف بـر ) نفس است

جعفـري لنگـرودي، ( باشد فقراست صحيح مي- 222جعفر، حقوق اموال، پيشين، صص محمد

221.( تواند خـود را متـولي قـرار ميواقف -3

خود از عوايـد التوليه حقداده و سهمي بابت آن قرار دهد و اين مصـداق وقـف بـر نفـس نيست، بلكه حق مذكور از جهت كاري است

جعفري (دهد كه براي اداره موقوفه انجام مي ). 224لنگرودي، محمد جعفر، همان، ص

ــراي -4 ــي را ب ــي ملك ــه شخص چنانچف كند، اما خـود را جـزء ساخت مسجدي وق

م قرار دهد، يا پرداخـت ديـون و عليه موقوفساير مخارج خود را از منافع مسجد موقوفـه

يا رقبات آن قرار دهد، از مصـاديق وقـف بـر راجـع كه اين اعم از. نفس بوده و باطل است

. به حال حيات باشد يـا پـس از فـوت واقـف وقـف نمـودم بـر «: همچنين اگر واقف بگويد

، امـا خـود »امناي مسجد الـف هيأت ياعضاو خود را خـارج (داخل در عنوان مزبور باشد

و يا بعداً داخل در آن گردد، وقف بـر ) ننمايد . نفس محسوب و باطل است

وقف بر غير محصور ماننـد وقـف بـر -5 نمازگزاران نيز تابع وقف بر مصالح عامه است

هـاي غيـر توانـد خـود از مصـداق و واقف ميكاتوزيـان، ناصـر، عقـود : رك(محصور باشـد

قانون براي رفـع ). 74معين، پيشين، شماره ــوهم از ــن ت ــه اي ــداق ك ــف مص ــاه واق هرگسـت، م قرار گيرد، وقف بر نفس اعليه موقوف

. وقف بر مصالح عامه را مستثني كـرده اسـت برخــي ديگــر از حقوقــدانان بــر ايــن عقيــده هستند كه در وقف بـر مصـالح عامـه و امـور خيريه از قبيل مساجد، هرگاه واقف مصـداق

گونـه ايـن م واقـع گـردد، چـون علـيه موقوفباشد نه وقـف بـر مي» وقف بر جهت«اوقاف،

ببـرد، مگـر توانـد سـهم افراد، لذا واقف مـي را قصد كرده ها آن واقف خروج خود ازكه اين

بـرد، باشد كه در اين صورت واقف سهم نميامـا هرگـاه . زيرا واقف در حكم استثناء است

واقف براي نمازگزاردن و مانند آن وقف كنـد و خود واقف نيز جزء نمـازگزاران آن مسـجد باشد يا بعداً جزء نمازگزاران قرار گيـرد، اگـر

واقف، توزيع بر افراد آن عناوين باشـد، غرض م افـراد آن خواهنـد علـيه موقوفدر حقيقت


توانـد بود و واقف به مقدار سـهم خـود نمـي تصرف كند، زيرا نسبت به او وقـف بـر نفـس است و اگر غرض واقف از عنوان، بيان مصرف باشد، مشهور علما تصرف واقـف را در سـهم

مطلقـاً انـد و بعـض ديگـر، خود جايز دانستهبراي ديدن نظر اخير كه بـا (اند جايز ندانسته

امـامي، سـيد : نظر نخست مغايرت دارد، رك ). 83-84حسن، پيشين، صص

تسبيل برخي از منافع عين موقوقـه -6 مانند وقف گاو براي زراعت يك . صحيح است

توانـد از شـير در اين صورت واقف مي. مزرعهتصريح بـه عالمه حلي . شود مند بهرهآن گاو

اين امر كرده اسـت و مولـف جـواهر الكـالم . سعي بليغ در اثبات اين نظر دارد

پس جهت احتراز از شمول مدلول مـاده توانــد معــادل قــانون مــدني، واقــف مــي 72

پرداخت ديـون يـا هزينـه معـاش خـود را از تسبيل منافع خارج كرده و بـاقي را تسـبيل

الوقوف حسب مـا يوقفهـا «كند و عموم نص ــا ــر اســت » اهله ــن نظ ــامل اي ــري (ش جعف

لنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه محشـي ).66قانون مدني، پيشين، ص

هر كه اين چناچه وقف كند به شرط -7 زماني محتاج به موقوفه گرديـد، موقوفـه بـه

.واقف باز گردد، اين حبس است نه وقفپس آثار حبس بر آن مترتب است، ولـو

.موقوفه پيدا نكندآنكه بعداً احتياج به پس اگر حاجت پيدا نكند و بميـرد، آن مـال

جعفري (رسد به صورت ارث، به ورثه وي مي ).66لنگرودي، محمد جعفر، همان، ص

اگر وقف بر نفس و پس از خود وقف -8 بر نمازگزاران بلد خود كند، عقد وقف نسبت به خود وي باطل است و با قبـول و قـبض و

ف و امـور خيريـه، وقـف اقباض سازمان اوقـا .گردد نسبت به نمازگزاران محقق مي

ــده - 9 ــر عه ــف ب ــود واق ــه س ــرط ب شم نيز باطل است، لـيكن وقـف را عليه موقوف

همچنين چنانچـه واقـف بـه . كند باطل نميمتولي دستور دهد كه بخشي از منافع وقـف را صرف اداي ديـون بـا تـأمين معيشـت وي

ـ (كند، وقف ايـن قسـمت باطـل اسـت راي بكاتوزيـان، ناصـر، عقـود : مطالعه بيشـتر رك

). 74معين، پيشين، شماره توانـد از منـافع موقوفـه واقف مـي -10

قرار الزحمه حقسهمي براي متولي به عنوان دهد، اگرچه واقف خود، متـولي باشـد و ايـن

شود، زيرا سهم نمي امر وقف بر نفس شناختهه مزبور در مقابل عملي اسـت كـه بـراي ادار

امـامي، سـيد (دهـد امور موقوفه انجـام مـي ). 89حسن، پيشين، ص

. صحيح استها آن وقف بر اوالد و اقوام و خدمه و واردين و امثال -73ماده هـايي كـه بـه در گذشته بـه مهمـان -1

ــان ــزل ميزب ــدت در من ــل الم ــورت طوي صكـه ؛شـد سكونت داشتند، واردين گفته مـي

را از مصـاديق وقـف ها آن وقف بر گذار قانون


. باشد بر خود ندانسته و در نتيجه صحيح ميرو از ايـن . وقف بر اوالد اطـالق دارد -2

د وقـف بـر اوال . گـردد شامل ذكور و اناث مينيز، شـامل اوالد ذكـور صـلبي و اوالد انـاث

. گردد صلبي ميمنـــدرج در » اوالد اوالد«عبـــارت -3 ــه نحــو اطــالق شــامل اوالد در نامــه وقــف ب

توان جمله گردد و نمي طبقات الحقه نيز ميمذكور را فقط شامل اوالد طبقه اول دانسـت

ــومي 2/10/1323-78رأي :رك( ــأت عم هي ). ديوان كشور

مستفاد از صرف عبارت نسـالً بعـد « -4

نسل در مورد وقف و توليت و وصايت، ترتيب . است نه تشريك

از ايــن قــرار كــه، هرگــاه يكــي از نســل موجود با داشتن فرزند فوت شود، فرزند او با باقي ماندگان نسل در انتفاع از مورد وقف يـا

توانـد شـركت امر در توليت و وصـايت نمـي د نفر حتي يك نفر هـم نمايد و مادام كه چن

از نسل مقدم وجود داشته باشد، نوبت نسـل است در مورد همچنينبعد نخواهد رسيد؛ و

رأي وحدت رويـه (» عبارت طبقتاً بعد طبقهعمـومي ديـوان هيأت 3561-26/12/1342 ). كشور

م واقـع شـود عليه موقوفف نيز مصداق در وقف بر مصالح عامه اگرخود واق -74ماده . تواند منتفع گردد مي

معناي مصالح عامه در قانون مدني و -1فقه همـان اسـت كـه امـروزه بـه پيـروي از اصطالحات حقوق خارجي، از آن بـه عنـوان

پـس وقـف . شـود يـاد مـي » منافع عمومي«ائمـه جماعـات منازل مسكوني جهت اسكان

وقف بر . مساجد، وقف بر منافع عمومي استمصالح عامه را در اصطالحات ديگر، وقف بـر

. انـد جهات و وقف بر جهات عامه نيز ناميـده .در اين مورد جهت، شخصـيت حقـوقي دارد

» جهـت عامـه «انـد كـه تصريح كـرده فقهاء تواند مالك مال شود و متعهـد و مـديون مي

انسـان عامه در حكـم چه، جهت . واقع گرددــده اســت المحتــاج مولــف كتــاب نهايــه. زن

تـوان بـراي آبـادي مسـجد مـي «: نويسـد ميتوان بدون ذكر وصيت تمليكي كرد و نيز مي

مصرف و به طور ساده و بدون قيـد، بـه نفـع حتـي بـا قصـد تمليـك . مسجد وصيت كردزيرا مسجد زنده است و . موصي به به مسجد

حكم زنده اسـت و يعني در . حق تملك داردبنابراين موصي به، . مانند انسان طبيعي است

طبق عرف و عادت، صـرف آبـادي و مصـالح رملي، محمد بـن احمـد، (مسجد خواهد شد

.)47جلد ششم، پيشين، ص ،نهاية المحتاج :مسجد دو نوع مالكيت دارد -2

مالكيت منافع مـالي كـه وقـف بـه ) الفجد سود مسجد شده كه در اين صورت، مسـ

، عليـه موقـوف م است و مانند هر عليه موقوففـروش ايـن گونـه . مالك منافع موقوفه است

موقوفات كه بـه سـود مسـجد اسـت جـز در صورت اشراف به خرابي يا بيم خـونريزي روا


).قانون مدني 89و 88مواد (نيست مسجد، مالك اعيان اموالي كه مـردم ) ب

ايـن امـوال . شـود اند مـي به آن تمليك كردهوقف بر مسجد نيسـت، بلكـه ملـك مسـجد

تابع مقررات فروش وقف ها آن است و فروش .نيست) قانون مدني 89و 88مواد (

از قول » ملحقات عروه«مولف كتاب -3 عالمه حلي، مالكيـت مسـاجد را نسـبت بـه

هاي آن بيان كرده است، ليكن خـود او فرش اظهار ترديد در صحت اين نظر را دارد، بدون

بـراي (دليل ترديد خود را بيـان دارد كه اينطباطبايي، محمد كـاظم، : مطالعه بيشتر رك

لـيكن بعـداً نظـر عالمـه ). 176پيشين، ص حلي و مولف كتاب نهايه المحتاج را پذيرفته

مـي تـوان بـراي «: نويسـد است و چنين مياين كه اين تعمير اوقاف، وام گرفت با قصد به

اداء شود و متولي وام از منافع موقوفه و نذورتواند از مال خـود، صـرف تعميـر مسـجد مي

كند با اين قصد كه بعـداً از منـافع موقوفـات شـود، مسجد و نذوري كه براي مسـجد مـي

نيـز جـايز اسـت كـه بـراي . برداشت نمايـد ساختمان مسجد يا مدرسـه يـا پـل و ماننـد اينها وام بگيرد و نيز جـايز اسـت كـه بـراي

نـه بـه (ه عهده خود ابنيـه تعمير اين ابنيه باما بايد تصريح كند . وام بستاند) عهده متولي

كــه قــرض را بــه عهــده مســجد يــا مدرســه مسـجد متعهـد واقـع شـود، كه اين .گيرد مي

» كننـد نظري است كه عقالء آن را تأييد ميطباطبايي، محمـد : براي مطالعه بيشتر رك(

).260كاظم، همان، ص

معتقدنـد بـين برخي از حقوقـدانان -4 قـانون مـدني تنـاقض وجـود 74و 72مواد قــانون 72بــدين صــورت كــه در مــاده . دارد

مدني، نخست وقف بر نفـس باطـل شـمرده ، وقف بر مصالح 74شده است، ليكن در ماده

ــداق ــف، مص ــود واق ــر خ ــي اگ ــه را حت عامم واقــع شــود و منتفــع گــردد، علــيه موقــوف

براي ديدن نظـر اخيـر (صحيح شمرده است جعفري لنگرودي، محمد جعفر، حقـوق : رك

). 228-229اموال، پيشين، صص به عنوان مثال، شخصي زمينـي را وقـف ــل ــازگزاران مح ــراي نم ــجد ب ــاخت مس س

خـود وي نيـز از جملـه كه حاليكند، در ميف نيز از در نتيجه واق. نمازگزاران محل است . گردد چنين وقفي منتفع مي

چنـين وقفـي را صـحيح تلقـي 74ماده وقف بـر نفـس را 72ماده كه حالينموده در

.باطل شمرده استبرخي با وجود اين، بـه منظـور رفـع -5

تناقض اين دو ماده ارايه طريق نموده و بيان عليـه موقـوف ، 72در مورد ماده «: داشته اند

ــي ــي اســت ول ــاده شــخص طبيع ، 74در مپـس بـه . شخص حقـوقي اسـت عليه موقوف

در ايــن دو مــاده، عليــه موقــوفعلــت تغــاير در فقـه نيـز بـه همـين . تناقض وجود نداردجعفـري لنگـرودي، (» انـد نكته اشـاره كـرده

). 229، همان، ص محمد جعفرشخصيت حقوقي موقوفه عام را ماده -6

قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و 3 2/10/1363اوقــاف و امــور خيريــه مصــوب


هـر موقوفـه «: دارد تأييد كرده و اشـعار مـي داراي شخصيت حقـوقي اسـت و متـولي يـا

. » باشد سازمان حسب مورد نماينده آن ميدر وقف بر مصالح عامه كه واقف نيز -7

:گردد دو فرض وجود دارد منتفع ميدر حين وقف، واقف مشمول عنواني ) الف

در عبارت ايجاب وقـف ذكـر كـرده است كهمانند مثال نمازگزاران مسـجد كـه در (است

). باال بدان اشاره گرديدكنـد در عنواني كه در وقف ذكر مـي ) ب

لـيكن . زمان ايجاب، شامل حـال وي نيسـت .شود پس از مدتي شامل حال او مي

يـا در كردن امور موقوفه را مادام الحيـوه توليت يعني اداره تواند واقف مي -75ماده تواند متولي ديگري معين كندكه مستقالً يـا مدت معيني براي خود قرار دهد و نيز مي

توليت اموال موقوفه ممكن است به يك يا چنـد نفـر . مجتمعاً با خود واقف اداره كنديا منضماً اداره كنند و همچنين ديگر غير از خود واقف واگذار شود كه هر يك مستقالً

تواند شرط كندكه خود او يا متولي كه معين شده نصب متولي كنـد و يـا در واقف مي . اين موضوع هر ترتيبي را مقتضي بداند قرار دهد

هر اقدام حقوقي ديگـر، طرح هر دعوا يا -1ذن و اجـازه و از طرف يكـي از متوليـان بـدون ا

كـه ايـن موافقت متولي ديگر جايز نيسـت مگـر نظريـه (هركدام مستقالً حق اقدام داشته باشند

اداره كل حقوقي و اسناد و 6/9/1364- 4782/7 ).امور مترجمين قوه قضاييه

ــودن مــدعي -2 احــراز واجــد شــرايط بتوليت و انتسـاب او بـه متـولي منصـوص بـا

وظيفــه ي اثبــات دعــوي رســيدگي بــه ادلــهمراجعه صالح قضايي اسـت و صـرف تصـدي موقوفه يا متصرف بـودن در آن كـافي بـراي

نظريـه ( صدور حكم توليـت مـدعي نيسـت ــوقي و 5080/7-4/9/1365 ــل حقـ اداره كـ

).اسناد و امور مترجمين قوه قضاييهواقف بايـد متـولي را در ضـمن عقـد -3

خواه متولي خود وي باشـد . وقف تعيين كند

اگر در عقد ). يا مشتركاً با يكديگر(يا ديگري وقف، متولي معين نكند، پـس از عقـد، حـق

زيـرا او پـس از خـتم . تعيين متولي را ندارد. عقد وقف، نسبت بـه آن عقـد بيگانـه اسـت

تواند خود را براي تمـام عمـر يـا در واقف ميتوانـد نيـز مـي . مدت معيني متولي قرار دهد

فـرداً در امـر ديگري را با خود مجتمعاً يـا من اما فقـه مـالكي، توليـت . توليت دخالت دهد

جعفـري (خود واقف را صحيح ندانسته است ــوال، ــوق ام ــر، حق ــد جعف ــرودي، محم لنگ

).230پيشين، ص تواند به متولي، ايـن حـق را واقف مي -4

بدهد كه او براي بعد از مرگ خود يا در زمـان .حيات خويش، متولي ديگري منصوب كند

تواند خود را متـولي معـين ف ميواق -5 نكند، ليكن به يك يا چند نفر سمت توليـت


در موردي كه به دو يـا چنـد نفـر ايـن . دهدتواند تعيين كند كه هـر دهد مي سمت را مي

يك از آنان منفرداً يـا همـه مجتمعـاً سـمت جعفـري لنگـرودي، (توليت را داشته باشـند ).230محمد جعفر، همان، ص

در (تواند شـخص ثـالثي را واقف مي -6 بـراي انتخـاب كـردن متـولي در نظـر ) عقديعني به وي اختيار دهد كه او متـولي . گيرد

يا در اين موضوع هـر «: جمله. را تعيين كنداين فرض » ترتيبي را مقتضي بداند قرار دهد

از سوي ديگـر ممكـن اسـت . گيرد را فرا ميايـن . واقف در عقد وقف، متولي معين نكنـد

81مـاده . زنـد صدمه به صحت وقف نمي امرجعفـري (قانون مدني دليل ايـن نظـر اسـت

لنگرودي، محمد جعفر، حقوق اموال، همـان، ).230-231صص بــا عبــاراتي كوتــاه، وظيفــه 75مــاده -7

متولي را در مفهـوم اداره كـردن امـور موقوفـه پــس تصــرفات متــولي در . بيــان كــرده اســت

موقوفــه، تصــرفات اداري اســت و حــق انتقــال يعنـي بايـد ماننـد . موقوفه را به ديگران نـدارد

مدير يـك شـركت كـه امـوال شـركت را اداره ظـر كنـد و غبطـه و صـالح شـركت را در ن ميگيرد، او نيـز بايـد مـال وقـف را اداره كنـد مي

جعفري لنگرودي، محمـد جعفـر، همـان، ص (231 .( نكته قابل توجه ايـن اسـت كـه آيـا -8

افراز موقوفه و تفكيـك آن، جـزو عمـل اداره است؟ از نظر دكتر جعفري لنگرودي چنانچه مالي بين وقـف و ملـك مشـاع باشـد يعنـي

شاع وقف شـده و اي به طور م سهمي از رقبهباقي بر ملكيت مانده باشـد، در ايـن صـورت ــدارد، بلكــه ــراز وقــف از ملــك اشــكالي ن اف

زيـرا اشـاعه عيـب بـوده و . مستحسن اسـت بديهي است كه رفع عيب، بـه سـود موقوفـه

لـيكن . رود است و عمل اداره بـه شـمار مـي چنانچه شش دانگ ملكي موقوفه باشـد و در

ختلـف برآيـد، مقام تفكيك آن به قطعـات م اين امر، بـرخالف عمـل اداره و از صـالحيت

مشهور فقهاي اماميه نيز . متولي بيرون استجعفري لنگـرودي، محمـد (اند آن را روا نشمرده ).231جعفر، همان، ص

در صورتي كـه واقـف ترتيبـي بـراي -9اداره مسجد داده باشد به همان ترتيب عمـل

حال اگـر متـولي فـوت نمايـد و در . شود ميبعد از فوت متولي اوالد او نسالً بعد نامه وقف

نسل به عنوان متولي معرفي شده باشـد نـوه متولي قبلي كه پدرش فوت شـده حـق دارد

هـر . به عنوان متـولي متـولي معرفـي شـود بايد تقاضاي خـود را از طريـق شـعب ... چند

تحقيق ادارات اوقـاف و امـور خيريـه مطـرح ساخته و چنانچـه تصـميم شـعبه رسـيدگي كننده مورد اعتراض متقاضي باشد، حق دارد نسبت به تصميم شـعبه تحقيـق بـه دادگـاه

-5671/7نظريه : رك(عمومي اعتراض نمايد و امور اداره كل حقوقي و اسناد 21/9/1379

). مترجمين قوه قضاييهدر خصوص عدالت متولي و نـاظر، -10

برخي حقوقدانان بر اين عقيـده هسـتند كـه چنانچه متـولي موقوفـه، خـود واقـف باشـد،


. عادل بودن وي شرط صحت توليت او نيستاما اگر متولي غير از او باشد در فقـه دو نظـر

نظر قوي اين است كه عدالت وي نيـز : استقانون مدني ايران نيز عـدالت را . نيستشرط

در متولي و ناظر شرط نكرده است و نسـبت بــه ايــن امــر، ســكوت اختيــار كــرده اســت

جعفــري لنگــرودي، محمــد جعفــر، همــان، ( ). 231-232صص متولي موقوفه كسي اسـت كـه بـه -11

و مقررات قانون مـدني نامه وقفموجب مفاد ان حج و يا قانون تشكيالت و اختيارات سازم

. اوقاف و امور خيريه، واجد اين سـمت باشـد عــزل يــا فــوت هــا آن موقوفــاتي كــه متــولي

شود تا تشخيص متولي بعدي و موقوفاتي ميشـود تـا ممنوع المداخله ميها آن كه متولي

رفع ممنوعيت يا ضم امين در حكم موقوفات هرگاه شخص يا اشخاصي . بدون متولي است

ن متــولي معــين بــه عنــوا نامــه وقــفكــه در اند وجود نداشته باشند و يا اوصاف مقرر شدهشـخص يـا اشـخاص منطبق بـا نامه وقفدر

ــه ــم موقوف ــه در حك ــردد موقوف ــي نگ معينهـاي و تبصـره 4مـاده (التوليه اسـت مجهول

يك و دو آن از قانون تشـكيالت و اختيـارات سازمان حج و اوقاف و امـور خيريـه مصـوب

2/10/1363 .( ولي وكيل واقـف نيسـت، مـدير مت -12

كاتوزيـان، ناصـر، عقـود معـين، (وقف اسـت ). 113پيشين، شماره

در تعدد توليت چهار حالت تصـور -13 ترتيب ) اجتماع ج) استقالل ب) الف: شود مي

كه حالت اطالق نيز به اجتماع باز . اطالق) د ). كاتوزيان، ناصر، همان(گردد مي

توليـت بـا ،نامه وقفاگر به موجب -14 اوالد ذكور واقف نسـالً بعـد نسـل قـرار داده شده باشد، با موجود بودن طبقه اعلي، طبقه

مگر قرينـه خالفـي . بعد متولي نخواهند بود .در بين باشد

بـر شـركت نامـه وقـف رو تفسـير از اين طبقـات در توليــت بــرخالف مســتنبط از آن

ديوان كشور، شعبه اول، شـماره (خواهد بود ــد، : در1328/ 23/7 -1346 ــين احمــ متــ

). 338 -339پيشين، صص يعنـي (واقف تنها ضمن عقد وقـف -15

حـق ) تا هنگـامي كـه اقبـاض نكـرده اسـت توليـت ممكـن اسـت . تعيين متـولي را دارد

محدود به مـدت باشـد و و يـا مـادام العمـر جعفري لنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه (

). 68محشي قانون مدني، پيشين، ص وقف بدون نصب متولي نيز صحيح -16

ــر، (اســت ــرودي، محمــد جعف ــري لنگ جعف ). 68همان، ص

در صــورت تعــدد و اســتقالل هــر -17 تواند مقرر دارد كه به نوبـت متولي، واقف مي

و رعايت تقدم، هر يك متولي باشند يا بدون اگـر در ايـن بـاب . تقدم يعني در عرض هـم

تصريحي نكنـد همـه در عـرض هـم متـولي جعفـري لنگـرودي، محمـد جعفـر، (ستند ه

). 68همان، ص مسلمان بودن متولي وقـف شـرط -18

نيست مگر در موردي كه همـه يـا برخـي از


مـالك مـاده (م مسـلمان باشـند عليه موقوف ).قانون مدني 1192ــانون تشــكيالت و -19 ــه ق ــا ك ــر ج ه

اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه ر با مواد توليـت در مغاي 2/10/1363مصوب

. قانون مدني باشد، تقدم با قانون اوقاف است

تواند بدواً توليت را قبول يا رد كنـد كسي كه واقف او را متولي قرار داده مي -76ماده اصـل تواند رد نمايد و اگر رد كرد مثل صورتي اسـت كـه از و اگر قبول كرد ديگر نمي

. متولي قرار داده نشده باشددر خصوص حق رد و قبول متولي در -1

آغاز امر كه او را از نصـب بـه سـمت توليـت . اختالف نظر نيسـت فقهاء كنند بين آگاه مي

يعني به صرف اطالع متولي از گمارده شـدن توانـد آن را بپـذيرد و به سمت توليـت، مـي

زيـرا بنـا بـر قاعـده . توانـد آن را رد كنـد مي، »اصل عدم واليت افراد جامعه بـر يكـديگر «

واقف را تسلطي بر متولي نيست تا بتواند اين جعفــري (ســمت را بــه او تحميــل كنــد

ــوال، ــوق ام ــر، حق ــد جعف ــرودي، محم لنگ ). 232پيشين، ص

چنانچه متولي توليت را بپذيرد، بين -2 :ستاختالف نظر افقهاء

بــر ايــن عقيــده فقهــاء اي از پــاره) الــفهستند كـه متـولي پـس از قبـول، حـق رد

در فقه طرفـداران ايـن نظـر، . توليت را ندارددر . كننـد وقف را قياس به وصيت عهدي مي

اين قسم از وصيت، پس از پذيرش وصـايت، ــدارد ــورد . وصــي حــق رد وصــيت را ن در م

وصيت، نـص خـاص در حـديث وجـود دارد فقهاي اماميه . ر وقف نص وجود نداردليكن د

ــي ــاس را نم ــن قي ــد اي ــه آن را . پذيرن آنانكانـد دليـل كـافي بـراي پـذيرش آن پذيرفته

. ندارندگروه ديگري از فقها، عقيده دارند كه ) ب

دليلي بر لزوم توليت بر متولي، پس از قبـول لزوم، محتاج به دليـل اسـت و . توليت نيست

س متـولي هـر چون دليلي بر آن نيسـت، پـ توانـد خـود را از توليـت زمان كه بخواهد مي

آنگاه وضعيت وقف، مانند موقوفـه . عزل كندبــدون متــولي اســت كــه حــاكم بايــد در آن

ــد ــت كن ــتر رك (دخال ــه بيش ــراي مطالع : بجعفري لنگرودي، محمد جعفر، همان، صص

مدني از نظر نخسـت گذار قانون). 233-232 . تبعيت كرده است

، واقف، متـولي را نامه وقفچنانچه در -3اكبر اوالد خود معرفـي كـرده باشـد و مشـار

م توليت را رد نكـرده .ق 76اليه مطابق ماده توان به لحاظ گذشت زمـان وي را باشد نمي

مردود از توليت محسوب نمود و لذا هر زمان تواند مراتب توليت خـود را اعـالم بخواهد مي

نظريــه ( ط بپــردازد نمايــد و بــه امــور مربــوــوقي و 4080/7-19/6/1384 ــل حق اداره ك

). اسناد و امور مترجمين قوه قضاييهبرخي حقوقدانان معتقدند كه مـاده -4

قانون مدني به لحاظ اصولي سست است 76


ما براي لـزوم و جـواز «. و نياز به اصالح داردــژه ــاي وي ــد، مبن ــه تعه ــار هرگون اي را اختي

بر اين اسـت كـه در دل و آن مبنيايم كردههر عمل حقوقي، مصلحتي نهفتـه اسـت كـه

دهد كـه سنجش آن مصلحت به ما پاسخ ميبـر اسـاس . آن تعهد بايد الزم باشد يا جـايز

اين انديشه در مورد تعهد متولي موقوفه پس از قبــول توليــت، هــر قــدر كــه در مصــلحت

انديشـيم دليـل قـانع زيربناي امر توليت، ميم تعهد متولي، مبنـي بـر ادامـه كننده بر لزو

. آيــد توليــت پــس از قبــول، بــه دســت نمــيبنابراين بايد تعهد متولي كـه پـس از قبـول توليت پديد آمده است تعهد جايز باشـد و او

تواند هر وقـت كـه بخواهـد از آن رجـوع ميجعفــري لنگــرودي، محمــد جعفــر، (» كنــد

). 233همان، ص : هرگاه واقـف در عقـد وقـف بگويـد -5

فالني را متولي قـرار دادم و پـس از او فـالن در اين صـورت ... شخص، متولي باشد و هكذا

هرگاه نفر نخست توليت را پذيرفت، مستلزم اين نيست كه پس از او نيز متولي يا متوليان

ديگر، مـأخوذ بـه پـذيرش توليـت از جانـب اختيـار آنـان هـر يـك . متولي نخست باشند

خود را دارند و درباره تعهـد خـود مبنـي بـر .پذيرش توليت، تصميم خواهند گرفت

عيين متولي، انتصـاب مـدير بـراي ت -6 گردد و وقف است و يك نوع ايقاع محسوب مي

قبول و رد متولي در لزوم تصدي متولي و نفوذ اراده واقف درباره او موثر است و نبايد از اختيار

سمت، تـوهم شـود كـه نصـب رد و قبول اين كاتوزيان، ناصر، قانون مـدني (متولي عقد است

).68در نظم حقوقي كنوني، پيشين، ص اگر واقف چند متولي نصب كنـد، هـر -7

يك از آنان حق رد يا قبول توليت را دارد؛ آنكه كند رد او صرفاً درباره خودش نافذ است رد مي

جعفري لنگـرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه ( ). 68حشي قانون مدني، پيشين، ص م

اگر متوليان منصوب واقف بـه حسـب -8 بايست مجتمعاً عمل كنند و يكـي از قرار او مي

آنان توليـت را رد كنـد، حـاكم جـايگزين او را ).قانون مدني 77مستفاد از ماده (كند معين مي

اي دو نفر يا بيشتر به طور استقالل توليت قرار داده باشد هر هرگاه واقف بر -77ماده كنند و اگر به نحو اجتمـاع فوت كند ديگري يا ديگران مستقالً تصرف ميها آن يك از

قرار داده باشد تصرف هريك بدون تصويب ديگري يا ديگران نافـذ نيسـت و بعـد از كه مجتمعاً نمايد ه است ميحاكم شخصي را ضميمه آنكه باقي ماندها آن فوت يكي از . تصرف كنند

اين ماده ناظر بر مسأله تعدد متوليان -1تعـدد متوليـان وقـف در سـه . موقوفه اسـت

:حالت متصور استواقف دو نفر يا بيشتر را متولي قرار ) الف


دهد و تصريح كنـد كـه هـر يـك در توليـت در اين صـورت، . تقالل دارداس) اداره موقوفه(

هر دو زنده باشـند، هـر يـك بـه كه حاليدر تواند تصميم بگيـرد و بـه طريـق تنهايي مي

اولي مجتمعاً نيز اگر تصميم بگيرند، تصـميم اگـر يكـي از آنـان بميـرد، . آنان معتبر است

ديگري يا ديگران به طـور اسـتقالل بـه امـر . توليت ادامه خواهند داد

دو يا چنـد نفـر را متـولي اگر واقف،) بقرار دهد و تصريح كند كه بايد مجتمعاً اداره موقوفه را عهده دار گردند، بديهي اسـت كـه

يكي از متوليان در امر موقوفه رأي تصميم وــذ ــايرين ناف ــد س ــا تأيي ــت و ب ــذ اس غيرناف

بـا رد يكـي ديگـر از همچنان كـه .گردد مي . گردد متوليان، باطل و بي اثر مي

ين صورت، اگر يكي از متوليان فـوت در ارود، لـيكن كند، توليت سايرين از بـين نمـي

بايسـت شخصـي را از دادگاه صالحيتدار مـي باب انجام امور حسبي، به جانشـيني متـولي متوفي، نصب نمايد تا به اتفاق سـايرين امـر

. توليت را ادامه دهندممكن است واقف دو يا چنـد نفـر را ) ج

، ليكن تصريح نكند كـه آيـا متولي قرار دهدقـانون . بايد مجتمعاً عمـل كننـد يـا منفـرداً امـا در . مدني در اين خصوص سـاكت اسـت

بايسـت در ايـن فقه نظر بر اين است كه مـي از سـوي ديگـر . صورت مجتمعاً عمـل كننـد

قانون مدني را نيـز 669توان مالك ماده ميبـراي مطالعـه بيشـتر (دليل اين امر شـمرد

ري لنگرودي، محمد جعفر، حقـوق جعف: رك

). 234اموال، پيشين، ص در خصوص تعدد وكال كـه بايـد بـه -2

قـانون 679نحو اجتماع عمـل كننـد، مـاده 77مدني راهي را برگزيده است كه بـا مـاده

ــايرت دارد ــدني مغ ــانون م ــه . ق ــر طريق اگاستدالل عقلي خالص را پيروي كنيم حق بـا

در صـورت است، چه نظـر موكـل 670ماده ــه اعضــاي آن ــوردي ك ــط در م ــاع فق اجتم

با فوت . اجتماع وجود دارند، قابل اجراء است اجتمـاعي، ديگـر آن هيـأت يكي از اعضـاي

وجود ندارد تـا مجـري نظـر واقـف يـا هيأت رو بـي جهـت از ايـن . باشد) يا موصي(موكل

المركب ينتفـي بانتفـاء «: اند نيست كه گفتهواحد مركـب، بـا زوال ، يعني هر »احد اجزائه

امـا . رود يكي از اجزاي سازنده آن از بين مياگر دليل مصلحت سنجي كه در علم حقوق، معيار يافتن اكثر راه حلهـاي حقـوقي اسـت مورد توجه قرار گيرد، كيفيت استدالل عوض

شود و در نتيجه خـواهيم ديـد كـه مـاده مي 67در جاي خود صحيح اسـت و مـاده 670

. يز در مقام خود صـحيح اسـت قانون مدني ندر مــورد وكالــت، پــس از فــوت يكــي از دو وكيــل، مطــابق قصــد موكــل، وكيــل ديگــر،

دهــد، زيــرا صــالحيت خــود را از دســت مــياجتمـاعي وكـال، هيـأت وكالت او زير عنوان

وجـود هيـأت اكنـون كـه آن . مقرر شده بودندارد، مجال بـراي بقـاء وكالـت ديگـري يـا

في چـون موكـل زنـده از طر. ديگران نيست


توانـد اگـر بخواهـد وكيـل ديگـري است ميگزيده و او را مأمور كند كه بـه جـاي وكيـل

يا اگر . متوفي يا ساير وكيالن همكاري نمايدبخواهد تصميم تازه بگيرد بـه وكـالي ديگـر دستور دهد كه در مورد وكالت اقـدام كننـد،

پس با فوت يكـي . يا اساساً وكيل تازه بگيرندكال و سقوط وكالت از سايرين، مصـلحتي از و

در عين حال كـه . از موكل، فوت نخواهد شدامـا در . اصول حقوقي نيز رعايت شده اسـت

مورد وقف، وضع چنين نيست چه با تسـليم موقوفه بـه متـولي، دسـت واقـف از موقوفـه

توانـد دربـاره كوتاه مانده است و ديگـر نمـي گرفتن قانون به او حق. موقوفه تصميم بگيرد

پس بايد ديـد مصـلحت . دهد تصميم را نميوقف و واقف در صورت تعدد متوليان به نحو اجتماع، با فوت يكـي از آنـان چيسـت؟ آيـا مصلحت در اين است كـه بـه جـاي يكـي از متوليان كه مـرده اسـت جانشـيني از طـرف دادگاه معين شود تـا بـا متـولي منصـوب از

اره موقوفه طرف واقف، كه زنده است متفقاً ادرا ادامه دهند يا مصلحت در ايـن اسـت كـه متولي منصوب واقف كه زنده است بـر كنـار

شق اول بـه . شود و دادگاه رأساً دخالت كنداست، هر چند كه بـا تر مصلحت وقف نزديك

بـه . دهـد استدالل عقلي مـذكور، وفـق نمـي همين اسـتدالل، در مـورد تعـدد اوصـياء در

قـانون 77اده وصيت عهدي بايـد مـالك مـ قـانون 670مدني رعايت شود نه مالك ماده

ــراي ديــدن نظــر اخيــر رك (مــدني جعفــري : ب ).234- 236لنگرودي، محمد جعفر، همان، صص

در صورت تعدد متوليان، اگر بعضـي -3 ورشكسته شوند، تأثيري در سمت توليـت او

اما چنانچه سـفيه يـا مجنـون شـوند، . ندارد 77ا توجـه بـه مـاده حاكم جايگزين وي را ب

ــي ــين م ــدني مع ــانون م ــد ق ــري (كن جعفلنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه محشـي

). 69قانون مدني، پيشين، ص

تواند بر متولي ناظر قرار دهد كه اعمال متولي به تصويب يا اطـالع واقف مي -78ماده . او باشد

اين ماده دو ناظر را پـيش بينـي كـرده - 1 :است

ناظر اطالعي ناظري است كه متولي ) الف. بايد اقدامات خـود را بـه اطـالع وي برسـاند

پس اذن يا تصويب ناظر، نسبت بـه اقـدامات كنـد او فقط نظارت مي. متولي ضرورت ندارد

كه مبادا متولي عملي برخالف مصـالح وقـف صورت دهد و اگر عمـل او را بـرخالف وقـف

تواند به دادگاه صالحيتدار تشخيص دهد، مي . اعالن كند

نــاظر استصــوابي نــاظري اســت كــه ) بتواند متولي بدون اذن و تصويب او عملي نمي


انجام دهد و اگر بدون اذن و تصويب او كاري عمـل حقـوقي باشـد كند، آن عمل چنانچـه

غيرنافذ و فضولي ) يعني عقد و يا ايقاع باشد( .خواهد بود

اگــر نــاظر آن را تنفيــذ كنــد، نافــذ گردد، چنانكه با رد او، باطل خواهـد شـد مي

جعفــري لنگــرودي، محمــد جعفــر، حقــوق ( ). 236اموال، پيشين، ص

در خصوص حالتي كه واقف در عقد -2 ، اطالعـي يـا كند كه نظارت ناظر تصريح نمي

استصوابي است، براي ديدن نظري كه اصـل جعفـري : داند رك را بر نظارت استصوابي مي

و 236لنگرودي، محمـد جعفـر، همـان، ص براي ديـدن نظـري كـه اصـل را بـر نظـارت

كاتوزيان، ناصـر، قـانون : داند رك اطالعي ميني در نظم حقـوقي كنـوني، پيشـين، ص مدلزوم كه اين ت بهرسد، با عناي به نظر مي. 69

تصويب عمل متولي بايسـتي بـه تصـريح يـا قرينه اثبات گـردد، نـاظري كـه بـدون قيـد

. است» اطالعي«شود، ناظر معين ميتواند بيش از يك نـاظر بـر واقف مي -3

متولي بگمارد، خواه متولي نيز متعدد باشـد، در اين صورت اگر درباره نظارت . خواه نباشد

داً يا مجتمعاً عمل كنند، تصريح كند كه منفر .به همان ترتيب بايد اقدام گردد

اگر سكوت اختيـار كنـد يابـد مجتمعـاً به هر حال احكام مذكور در ماده . عمل كنند

راجع به تعدد متولي در مورد تعدد نـاظر 77

جعفري لنگرودي، محمـد (رود نيز به كار مي ). 237جعفر، حقوق اموال، پيشين، ص

ف شرط كند كه از منـافع واقهرگاه -4 موقوفه چيزي به ناظر به عنوان اجرت عمـل

امـا . نظارت او بدهند اين شرط صحيح اسـت اگر درباره اجرت او سخن در عقد وقف نگويد . و ناظر نظارت را قبـول كنـد، اجرتـي نـدارد

زيرا قبول نظارت، در اختيـار او بـود و در آن رفت و چون بـا نيز از حقوق وي به شمار مي

اجرتـي بـراي عمـل نظـارت، كه اين توجه بهــت، ــه اس ــارت را پذيرفت ــده، نظ ــين نش مع

.تواند ادعاي اجرت عمل خويش را كند نميدر خصوص قبـول نظـارت از جانـب -5

76ناظر، حكمـي نظيـر آنچـه كـه در مـاده يعنـي . قانون مدني گفته شده اسـت نـداريم

پـس از آن، و اگر نـاظر، نظـارت را پـذيرفت كرد كه خود را عزل كند، چه بايد كرد؟ اراده به شرحي كـه گفتـه شـد بـرخالف 76ماده

توان مالك آن را در مـورد قاعده است و نمي . ناظر به كار بست

تواند خـود را پس بايد گفت كه ناظر ميعزل كند و تعهدي كه بـا قبـول نظـارت بـه . عهده گرفته است از نوع تعهدات جايز اسـت

را نداند و مبناي آن 76كسي كه مالك ماده را در تاريخ حقوق ايران نخواند، بي گمان امر نظارت را قياس به توليت خواهد كرد و ايـن

. قياس، درست نخواهد بودزيرا اين قاعده بـين دانشـمندان حقـوق مسلم است كه اگر مدلول يك مـاده قـانوني،


مخالف اصول و قواعـد حقـوقي باشـد، از راه ه، اقدام به تسري آن به گرفتن مالك آن ماد

جعفـري (كننـد قانون هرگز نميموارد سكوت لنگرودي، محمد جعفر، حقوق امـوال، پيشـين،

). 237ص چنانچه واقف نظار متعـدد منصـوب -6

كند و همه ناظر استصوابي باشند، حكم ماده . قانون مدني در مورد آنـان جـاري اسـت 77

تـوان برخـي را در فرض تعدد نظار نيـز مـي استصــوابي و برخــي را اطالعــي قــرار داد

جعفري لنگرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه ( ). 69محشي قانون مدني، پيشين، ص

تواند بر نـاظر آيا واقف ميكه ينا در -7 استصوابي، ناظر اطالعي قرار دهـد، برخـي از

براي ديدن نظر (حقوقدانان نظر مثبت دارند جعفــري لنگــرودي، محمــد جعفــر، : اخيــر رك

). 70مجموعه محشي قانون مدني، پيشين، ص در (متـولي يـا سـازمان التوليـه حق -8

ــات ــه موقوف ــال اعمــال توليــت نســبت ب قبناظر به ميزان النظاره حق، همچنين )رفيتص

اسـت و در صـورتي كـه نامـه وقـف مقرر در و التوليه حقموجود نباشد، يا ميزان نامه وقفــق ــاره ح ــد، النظ ــده باش ــين نش در آن تعيالمثـل از عايـدات به مقدار اجـرت التوليه حق

قانون تشـكيالت 11ماده (خالص خواهد بود ــ ــارات ســازمان حــج و اوق ــور و اختي اف و ام

). 2/10/1363خيريه مصوب

تواند كسي را كه در ضمن عقد وقـف متـولي قـرار داده واقف يا حاكم نمي -79ماده شده است عزل كند، مگر در صورتي كه حق عزل شرط شده باشد و اگر خيانت متولي

. كند ظاهر شود حاكم ضم امين ميپس از تحقق عقد وقف، واقف بيگانـه -1تغييـري در گونـه هـيچ توانـد شود و نمي مي

توانـد بـرخالف وقف بدهد و حاكم نيـز نمـي فرض . آنچه در عقد وقف قرار داده رفتار كند

بر آن است كه واقف كسي را كـه بـه سـمت صوصـيت كند، با توجه به خ توليت تعيين مي

نمايد و چون خيانـت او شخص او انتخاب ميمشخص گرديد، براي رعايت مصلحت موقوفه به عنوان يك شـخص حقـوقي و نيـز حفـظ

م و نظر واقف، ضـم امـين عليه موقوفحقوق شود تا با همكاري امين، امـور موقوفـه را مي

. اداره كند

هرگاه متولي با قبـول توليـت، اداره -2 الً تصدي ننمايد و يا آنكـه امور موقوفه را عم

اعـــالم دارد كـــه بـــه اداره امـــور موقوفـــه شود كه متولي پردازد، مانند آن عمل مي نمي

در عقد معين نشـده باشـد و هرگـاه پـس از توانـد مدتي از نظـر خـود عـدول نمـود، مـي

تصــدي را عهــده دار گــردد، زيــرا از توليــت امــامي، ســيد حســن، (منعــزل نشــده اســت

).86پيشين، ص با فرض احراز خيانت متولي و عـدم -3

امكان عزل وي، دادگـاه برابـر مقـررات مـاده . كند قانون مدني ضم امين مي) 79(


تواند متولي منصوب ضمن واقف نمي -4 عقد وقف را پس از اقباض و تسليم موقوفـه،

خـواه متـولي توليـت را پذيرفتـه . عزل كنـد . باشد، خواه نپذيرفته باشد

پـذيرش توليـت و (هر دو فرض 79ماده امـا ايـن . گيرد را فرا مي) عدم پذيرش توليت

ماده از عزل متولي پيش از اقبـاض موقوفـه، سخن نگفته است و ممكن است كسي گمان برد كه متولي، بـه موجـب ظـاهر ايـن مـاده

توانـد حتي قبل از اقباض موقوفـه نيـز نمـي .اين نظر درست نيست. متولي را عزل كند

يـا عقـد (قد وقف، يك عقد عينـي زيرا ععقـد عينـي عقـدي اسـت كـه . است) مادي

) صرف ايجاب و قبـول (صرف تراضي طرفين كند و عاقد براي تحقق آثار عقد، كفايت نمي

بايد عالوه بـر . نمايد را مأخوذ به تعهدي نمياي صورت گيـرد تـا تراضي، عمل مادي ويژه

عقد به كمال خود برسد و براي عاقد، ايجـاد آن عمل مادي، در وقـف، اقبـاض . تعهد كند

ــه اســت ــه بيشــتر رك (موقوف ــراي مطالع : بجعفــري لنگــرودي، محمــد جعفــر، حقــوق

).238اموال، پيشين، ص شـود امين در موقعي ضم به متولي مي -5

كه خيانت متـولي ثابـت شـده باشـد و در ايـن موقعيت متـولي حـق مداخلـه در امـور موقوفـه

ــي ــذاري اراض ــد واگ ــت مانن ــه و درياف موقوفاالجاره و پذيره را به تنهـايي نـدارد؛ و امـين مال

منضم بايد اقدامات متولي را تصـويب نمايـد تـا - 1048/7نظريـه ( تصميمات متولي اجرا گردد

اداره كل حقـوقي و اسـناد و امـور 20/2/1388

). مترجمين قوه قضاييهتواند تا زمانيكه متولي حاكم نيز نمي -6

. باقي است، وي را عزل نمايدبر اهليت هرگاه متولي يا ناظر نسبت به عـين -7

يا منافع موقوفه تعدي يا تفريط نمايد، يـا در و قـانون و نامـه وقـف انجام وظايف مقـرر در

نامه و مقررات مربوط مسامحه و اهمـال آيينــا رســيدگي شــعبه تحقيــق و حكــم ورزد، بــوع ــا ممن ــزول ي ــورد مع ــاه، حســب م دادگ

7مـاده (المداخله يا ضم امـين خواهـد شـد قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و

). 2/10/1363اوقاف و امور خيريه مصوب داخلـه در الم به متولي و ناظر ممنوع -8

النظـاره التوليـه و حـق زمان ممنوعيت، حـق تعلق نخواهد گرفت مگـر آنكـه برائـت آنـان

شود مواردي كه ضم امين مي ثابت شود و درتبصـره (وقاف حق امين را خواهد پرداخـت ا

).يك همان مادهدر مواردي كه مطابق قـانون مـدني يـا -9

د تواننـ ها مي شود، دادگاه اين قانون ضم امين ميسازمان حج و اوقـاف و امـور خيريـه را هـم بـه

).همان ماده 2تبصره (عنوان امين تعيين كنند كليه مباشـران موقوفـات و امـاكن -10

بنيادهــاي يمــذهبي اعــم از متــولي و امنــا خيريه مذكور در اين قـانون در حكـم امـين

در صـورت تعـدي يـا تفـريط يـا . باشـند ميوق و وجـوه و تخلفات ديگر ملزم به تأديه حق

اموال و جبران خسارات ناشي از اعمال خـود مشــمول هــا آن عمــلهرگــاه .خواهنــد بــود

عناوين كيفري باشد از طريق مراجع قضـايي


).همان ماده 3تبصره (شد نيز تعقيب و به مجازات مقرر محكوم خواهند

را در شخص متولي شرط كرده باشد و متولي فاقد اگر واقف وضع مخصوصي -80ماده . شود آن وصف گردد منعزل مي

مانند (چنانچه واقف وصف مخصوصي -1را براي متـولي ) عدالت، ايرانيت، تمكن مالي

مسجدي شرط كند و متولي فاقد آن وصـف فاسـق يـا مفلـس گـردد و يـا تغييـر (گردد به صورت خود بـه خـود عـزل ) ت دهدتابعيزيرا وصف مزبور در نظر واقف مالك . شود مي

اساسي در تعيين وي به سمت توليـت بـوده به طوري كه اگر از ابتدا فاقد آن وصف بـود،

بنـابراين وقتـي . كـرد واقف او را معـين نمـي گردد، ماننـد متولي مسجد فاقد آن وصف مي

ين نشـده آن خواهد بود كه اساساً متولي تعيالبته با عنايت به فتـواي مقـام معظـم (است

رهبري مبني بر توليت بردار نبودن مسـاجد، ــدا از ــت ج ــولي، تولي ــين مت ــور از تعي منظ

). شبستان مسجد استهرگاه متـولي مجـدداً داراي وصـف -2

ابتدايي گرديـد، سـمت توليـت بـاز نخواهـد گشــت، زيــرا پــس از منعــزل شــدن، ســمت

گرديده و موجـب قـانوني توليت از وي زايلجهت بازگشت مجدد سمت توليـت موجـود

امـامي، : براي ديـدن نظـر اخيـر رك (نيست فقهـاء برخـي ). 85سيد حسن، پيشين، ص

اند كه پـس از بازگشـت صـفت، تصريح كردهگـردد و در متولي به سمت اوليه خود باز مي

صورتي كه از ابتـدا متـولي داراي آن وصـف رفاتي كـه در موقوفـه معين نبوده باشد، تصـ

همچنــين اســت اگــر . كــرده، فضــولي اســتامامي، سيد حسن، (متولي فاقد اهليت گردد

). 85-86همان، صص اگر واقف شرط كند كه توليت وقـف -3

با دادستان كل باشد و پـس از مـدتي كـه از تصدي او بگذرد او از سمت خـود بركنـار يـا

رود بازنشســته گــردد، توليــت او از بــين مــيجعفــري لنگــرودي، محمــد جعفــر، حقــوق (

). 238اموال، پيشين، ص مقصود از شـرط در ايـن مـاده قيـد -4

است نه شرط مصطلح باب عقـود كـه مفيـد جعفري لنگـرودي، محمـد (تعهد تبعي است

جعفر، مجموعه محشي قانون مدني، پيشين، ). 70ص

شرط ضمني در حكم شرط صـحيح -5 قبـول توليـت، پس اگر متـولي بعـد از . است

شـود، زيـرا سفيه يا ديوانه گردد منعزل مـي شرط ضمني در عقد وقف، كمال عقل متولي

ــر، (اســت ــرودي، محمــد جعف ــري لنگ جعف ). 70-71همان، صص

عـزل يـا هـا آن موقوفاتي كه متولي -6 شود، تـا تشـخيص متـولي بعـدي و فوت مي

ممنـوع المداخلـه هـا آن موقوفاتي كه متوليع ممنوعيـت يـا ضـم امـين در شود تا رف مي

1تبصـره (حكم موقوفات بدون متولي اسـت قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان 4ماده


ــوب ــه مصـ ــور خيريـ ــاف و امـ ــج و اوقـ حـ2/10/1363 .(

هرگاه شـخص يـا اشخاصـي كـه در -7 اند وجود به عنوان متولي معين شده نامه وقف

نامـه وقـف نداشته باشند و يا اوصاف مقرر در منطبق با شخص يا اشـخاص معـين نگـردد، موقوفه در حكم موقوفه مجهول التوليه است

ــره ( ــاده 2تبصـ ــكيالت و 4مـ ــانون تشـ قـاختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

). 2/10/1363مصوب

چنانچه متوليان متعدد باشند و يكي -8 فاقد اهليـت گـردد، در مـواردي كـه ها آن از

همكـاري نماينـد، ماننـد بايست مجتمعاً ميمورد فوت يكي از متوليان، حاكم نفر ديگري را تعيين خواهد نمود و هرگاه هر يك بتوانـد منفــرداً انجــام وظيفــه نمايــد، متــولي ديگــر

زيـرا مقصـود متـوفي در . تعيين نخواهد شدشـود و مداخلـه دادن اداره موقوفه تأمين مي

كسي كه بيگانـه اسـت بـرخالف نظـر واقـف ). 86امامي، سيد حسن، پيشين، ص (است

در اوقاف عامه كه متولي معـين نداشـته باشـد، اداره ) 4/8/1370اصالحي ( -81ماده . موقوفه طبق نظر ولي فقيه خواهد بود

از تاريخ تصـويب قـانون تشـكيالت و -1اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

ــوب ــه 2/10/1363مص ــاف ب ــازمان اوق ، سسازمان حج و اوقاف و امور خيريه تغيير نـام

يابد و اداره امور موقوفـات عـام كـه فاقـد ميمتولي بوده يا مجهول التوليه است، به عهـده

ماده يك قانون (گردد اين سازمان واگذار ميقانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و

). 2/10/1363اوقاف و امـور خيريـه مصـوب ــراي ــافع آن ب ــه من ــافي ك ــين در اوق همچن

اموري كه نفـع اجتمـاعي (مصالح عامه است ، ماننـد تبليغـات مـذهبي، اقامـه )در بر دارد

نمـاز و امثـال آن، اگـر واقـف متـولي معـين وفه با نظـر ولـي فقيـه نكرده باشد، اداره موق

. باشد مي) سازمان اوقاف و امور و خيريه(در حال حاضر سازمان اوقاف و امـور -2

خيريه در خصوص توليـت اوقـاف عـام، كـار

در مواردي كه حـاكم . دهد حاكم را انجام ميتوانـد بايد توليت اوقاف عام را انجام دهد مي

ــد و ــورت ده ــت را ص ــن تولي ــره اي بالمباشديگري را وكيل در اداره امور اوقـاف تواند مي

. قرار دهدتواند شخصي را به عنـوان متـولي نيز مياما اگر متولي نصب كند، تا زماني . نصب كند

كه خيانت و عـدم اهليـت او ظـاهر و محـرز براي مطالعه (تواند او را عزل كند نگردد، نميجعفري لنگرودي، محمد جعفـر، : بيشتر رك

). 239، ص حقوق اموال، پيشينهرگاه شـخص يـا اشخاصـي كـه در -3 اند وجود به عنوان متولي معين شده نامه وقف

نامـه وقـف نداشته باشند و يا اوصاف مقرر در منطبق با شخص يا اشخاص معينـي نگـردد، موقوفه در حكم موقوفه مجهول التوليه است

ــره ( ــاده 2تبصـ ــكيالت و 4مـ ــانون تشـ قـ


و امور خيريـه اختيارات سازمان حج و اوقاف ). 2/10/1363مصوب

برخي از حقوقدانان معتقدند هرگـاه -4 واقف در عقـد وقـف شـرط كنـد كـه حـاكم

حـق ) مانند سـازمان اوقـاف و امـور خيريـه (مداخله در موقوفه را نداشته باشد، اين شرط

كـه بـه سـمت پس اگر كساني. صحيح استانــد توليــت از جانــب واقــف، معــين گرديــده

د، امـر توليـت بـه عهـده خـود منقرض شـون م خواهد بود و يا عدول مـومنين عليه موقوف

بـراي ديـدن (توانند موقوفه را اداره كنند ميجعفــري لنگــرودي، محمــد : نظــر اخيــر رك

رسـد اما به نظر مي). 240جعفر، همان، ص

در حــال حاضــر و در شــرايط فعلــي، چنــين شرطي با توجه به اعمال حـاكميتي سـازمان

امورخيريه كه به نماينـدگي از ولـي اوقاف و كند، خـالف نظـم و مصـلحت فقيه عمل مي

. عمومي تلقي شودو 81در مـاده » اوقـاف عامـه «ذكر -5

. هاي مذكور خالي از مسامحه نيست اصالحيهاند و زيرا آن را شامل وقف بر جهات هم كرده

انـد و حـال از معاني اصطالحي خـارج شـده مدني آن دو را از هم قانون 56آنكه در ماده جعفــري لنگــرودي، محمــد (انــد جــدا كــرده

جعفر، مجموعه محشي قانون مدني، پيشين، ). 71-72صص

هرگاه واقف براي اداره كردن موقوفه ترتيب خاصي معين كرده باشد متولي -82ماده بي قرار نداده باشد، متولي بايد راجع به تعمير بايد به همان ترتيب رفتاركند و اگرترتي

و اجاره و جمع آوري منافع و تقسيم آن بر مستحقين و حفظ موقوفـه و غيـره مثـل . وكيل اميني عمل نمايد

اين ماده عيناً ار فقه اماميـه اقتبـاس -1اگر واقف وظيفـه : اند در فقه گفته. شده است

متولي را معين كرده باشد بايد وفق آن عمل اما اگر سكوت اختيار كرده باشد متولي . كند

ايـن . بايد آداب متعارف توليت را به جا آوردآداب عبارت است از تعمير موقوفـه و اجـاره

ماليات (ء و دادن خراج بها اجارهآن و استيفاء و گردآوري محصول و ) و عوارض و امثال آنها

م و نگهـداري علـيه موقوفع بين تقسيم مناف .موقوفه

ــولي متعــدد باشــد و از -2 چنانچــه متمواردي است كه بايد مجتمعاً عمل كنند و با

هم سازش و توافق بر تصميم نداشته باشـند و اداره موقوفه معطل گـردد، حـاكم، آنـان را

اگـر . الزام به اتخاذ روش صحيح خواهد كـرد اداره موقوفه را الزام آنان، ميسر نباشد، حاكم

.عهده دار خواهد شدسازمان اوقاف و امور خيريـه نسـبت -3

به مواردي كـه در بنـدهاي يـك مـاده يـك قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و اوقاف و امـور خيريـه بـه عهـده آن گذاشـته شده در صورت عدم اقدام متولي يا امنـاء يـا

م حــق تقاضــاي ثبــت و ســاير علــيه موقــوف. ات الزم و اعتراض و اقامه دعوي را دارداقدام


تواند در مواردي كه الزم بداند و همچنين ميمصلحت موقوفـه ايجـاب نمايـد، در دعـاوي مربوط وارد دعوي شده و بـه احكـام صـادره

قــانون تشــكيالت و 9مــاده (اعتــراض كنــد اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

).2/10/1363مصوب مسئوليت مدني متولي و ناظر، در باب -4 تشـكيالت و اختيـارات سـازمان قانون 7ماده

، 2/10/1363حج و اوقاف و امور خيريه مصوب صــراحت كــافي دارد و تعيــين تكليــف نمــوده

هر گاه متولي يا ناظر نسبت به عين يـا «: استمنافع موقوفه تعدي يا تفريط نمايد يا در انجام

هـا نامه و قانون و آيين نامه وقفوظايف مقرر در مقررات مربـوط مسـامحه و اهمـال ورزد، بـا و

رسيدگي شعبه تحقيق و حكم دادگـاه حسـب المداخلـه يـا ضـم امـين مورد معزول يا ممنوع

.» خواهد شداين ماده از اجاره موقوفه بـه اجمـال -5

در اين خصوص دو مسـأله . سخن گفته است :گردد مطرح ميم، علـيه موقـوف ول از هرگاه طبقه ا) الف

موقوفه را براي مدتي اجاره دهند، سـپس در اثناء آن مدت، آن طبقه منقرض شود، نسبت به بـاقي مـدت، اجـاره غيـر نافـذ و فضـولي

اي منافع قدر سـهم چه هر طبقه. خواهد بودكننـد و خود را از واقف مسـتقيماً تلقـي مـي

پـس . يك طبقه قائم مقام طبقه قبل نيسـت حقي بـر منـافع حصـه طبقـه طبقه نخست،اگـر طبقـه بعـد، اجـاره را رد . واپسين ندارد

كنند، اجاره نسبت به بعـد از انقـراض طبقـه

شـود و مسـتأجر، حـق دارد اول، منحل مـي اي كه منقرض خسارت خود را از وراث طبقه

طباطبـايي، محمـد : رك(اند، باز ستاند شده ). 243كاظم، پيشين، ص

فه را اجاره دهد و متولي، موقوهرگاه )بــودين از ــر موج ــيش از عم ــاره ب ــدت اج م

م باشد، گفته شده است كه ايـن عليه موقوفاجـــاره نافـــذ اســـت و طبقـــات بعـــدي از

م مذكور حق فسـخ آن را ندارنـد عليه موقوف ). 243طباطبايي، محمد كاظم، همان، ص (

م علـيه موقوفمتولي نماينده قانوني -6 ر فـرض پـيش به همان استدالل كه د. است

گفته شد، حق ندارد موقوفه را به نفع طبقـه موجود، براي بيش از زمـاني كـه آنـان حـق ــد و ــاره بده ــد اج ــه را دارن ــاع از موقوف انتف

جعفـري (را بين آنان قسمت كنـد ءبها اجارهــوال، ــوق ام ــر، حق ــد جعف ــرودي، محم لنگ

). 241-242صص پيشين، اگـر واقـف در عقـد وقـف كه اين در -7

ند كه موقوفه را در هر بار بيش از دو شرط كيا سه سال بـه اجـاره ندهنـد، آيـا همچنـان قانون روابط موجر و مستأجر بر چنين عقدي حكومت دارد يـا خيـر، مسـأله محـل تأمـل

. استمتولي مدير شخصيت حقوقي اسـت -8

و نبايد وي را نماينده سازمان اوقـاف و امـور ر ماده پس معني بخش اخي. خيريه تلقي كرد

قانون مدني اين است كه متولي در حكم 82كاتوزيـان، (وكيل و امين وقف است نه واقف

ناصر، قانون مدني در نظـم حقـوقي كنـوني،


اي نيـز از متـولي بـه عـده ). 70ص پيشين، انـد موقوفـه يـاد كـرده » مـديرعامل «عنوان

جعفــري : بــراي ديــدن نظــر اخيــر رك ( مجموعـه محشـي محمـد جعفـر، لنگرودي،

). 72ص پيشين، قانون مدني،تقاضاي ثبت امالك وقفي و تفكيك -9

اراضي مشاع وقفـي از ملـك و بيمـه كـردن موقوفه در حـدود معمـول متعـارف، همگـي

82جزو اعمال اداره موقوفه و مشمول مـاده . قانون مدني است

، متولي بايد نامه وقفدر موارد سكوت - 10 مانند امين با رعايت صرفه و صالح موقوفه عمل

. نمايددر مواردي كه عقـد اجـاره متـولي -11

فضـولي ) در وقف عـام يـا بـر مصـالح عامـه (نيست، چنانچه سمت متولي در اثناي مـدت

عزل يا انعزال يا فوت يا جنون يا سـفه اجاره به

زايل گردد، يا ممنوع المداخله شـود، ايـن امـور جعفـري (كند خدشه به بقاء عقد اجاره وارد نمي

). 73لنگرودي، محمد جعفر، همان، ص مسجدي كه نامه وقفاگر واقف در -12

وقف نموده است، متولي تعيين نموده و يكي از وظايف متـولي را تعيـين امـام جماعـت و

ر قـرار داده امناء بـراي مسـجد مـذكو هيأت باشد، پرسش اين است كه آيا تعيين چنـين ترتيبي براي مسجد موقوفه صحيح است؟ بـا

قـانون مـدني، ) 82(توجه به صـراحت مـاده متولي بايد به همان ترتيبي كه واقـف بـراي اداره كردن موقوفه معين كـرده اسـت عمـل نمايد، با وجود اين، استفتائات به عمل آمـده

م تقليـد حكايـت از ايـن از برخي مراجع عظادارد كه شبستان مساجد توليت بردار نيست

ات داخلـي شؤونتواند در امور و و متولي نمي .مسجد دخالتي نمايد

تواند توليت را به ديگري تفويض كند، مگرآنكه واقف در ضمن وقف به متولي نمي - 83ماده . تواند وكيل بگيرد ولي اگر در ضمن وقف شرط مباشرت نشده باشد مي. داو اذن داده باش

جمله اول ايـن مـاده بـه قـدر كـافي -1دهد كه واقف پس از روشن است و نشان مي

پايان عقد وقف، حق ندارد در امر توليـت بـه . وجه دخالت كند هيچ

ه خــود توانــد بــه متــولي كــ حتــي نمــيمتولي ديگـري منصوب كرده اذن دهد كه او

جمله اول ايـن مـاده شـامل دو . انتخاب كند :صورت است

. متولي از ادامه توليت عاجز نيسـت ) الف . متولي از ادامه توليت عاجز است) ب

جمله دوم اين ماده مربـوط بـه انتخـاب وكيل، از جانب متولي براي انجام دادن تمام

انتخاب وكيل . وليت استيا قسمتي از مورد تدر صورتي براي متولي رواست كـه واقـف در عقد وقف، شرط نكرده باشد كه متـولي بايـد شخصــاً امــر توليــت موقوفــه را انجــام دهــد

قــوق ، حجعفــري لنگــرودي، محمــد جعفــر( ). 242-243اموال، پيشين، صص

توليت منصـبي اسـت كـه از طـرف -2 قبـول شود و پـس از واقف به متولي داده مي


ــراي وي ايجــاد كــردن آن حــق و تكليــف بتواند آن منصب را به ديگـري شود و نمي مي

واقـف بـه وي اذن كـه اين واگذار نمايد، مگرزيرا واقف خود حق تعيين ديگري . داده باشد

توانســته هــر كــس را را قــبالً داشــته و مــيبخواهد در ضمن عقد وقف به سـمت متـولي

لـي را معـين معين نمايد و واقف، متـولي فع ــار داده كــه هــر زمــان ــه او اختي نمــوده و ببخواهد متولي ديگري قرار دهد و خود كناره

امـامي، سـيد حسـن، پيشـين، (گيري نمايد ). 86-87صص ــل -3 ــط وكي ــه توس ــور موقوف اداره ام

) در جايي كه شرط مباشـرت نشـده (متولي زيـرا در وكالـت، . جدا از تفويض توليت است

باشـد و در صـورت ولي مـي وكيل نماينده متگردد و تفويض توليت، سمت متولي زايل مي

شـود و منصـب قابـل ديگري جانشين او ميامامي، سيد حسـن، همـان، (واگذاري نيست

). 87ص ــه شــرط مباشــرت -4 ــاتي ك در موقوف

نشـده باشــد، هرگــاه متــولي بــراي تمــام يــا قسمتي از امـور مربـوط بـه موقوفـه وكيلـي

ل مزبور بايد توانـايي انجـام انتخاب كند، وكيدر صـورتي كـه . مورد وكالت را داشته باشـد

وكيل انتخابي به تشخيص سـازمان قـادر بـه ايفاي وظايف محوله نباشد، مراتـب كتبـاً بـه

هرگاه ظرف دو مـاه . متولي ابالغ خواهد شدبراي متوليان مقيم ايران و چهـار مـاه بـراي

قـدام متوليان مقيم خارج از كشور، متـولي، ا به تغيير وكيـل ننمايـد، موضـوع بـه دادگـاه

صالح احاله و پس از ثبوت عدم توانايي وكيل مزبــور بــا ابــالغ ســازمان از دخالــت ممنــوع

اين حكم شامل وكاليي كه قبالً نيز . شود مي 4مـاده 3تبصره (اند خواهد بود انتخاب شده

قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و ).2/10/1363يه مصوب اوقاف و امور خير

در مواردي كه شرط مباشرت متولي -5 در انجام دادن امور موقوفه در عقد وقف شده باشد و متولي از امر توليـت فرومانـد، چنـان

مستفاد (است كه موقوفه متولي نداشته باشد ).قانون مدني 81از ماده

تفاوت تفويض توليت و وكالت دادن -6 در فرض نخسـت، به ديگري در اين است كه

ــه ديگــري واگــذار متــولي ســمت خــود را بلـيكن . شـود كند و از مسئوليت رهـا مـي مي

وكالت دادن در مقام اجـراي وظـايف متـولي كنـد و است و وكيل با نظـارت او اقـدام مـي

مسئوليت و اختيار متولي منصـوب واقـف از كاتوزيان، ناصر، قانون مدني در (رود بين نمي

). 70يشين، صنظم حقوقي كنوني پــولي در -7 ــه شــخص مت ــف ب ــازه واق اج

مصرف نمودن قسمتي از منافع به نظر خود، در (مجـوز ) امور بريه به هر نحـو كـه صـالح بدانـد

واگذاري مصرف منافع از طرف متـولي بـه غيـر ي شمارهرأي (نيست و برخالف نظر واقف است

: شعبه يكم ديوان كشور، در 16/9/1328- 1613 ). 338متين، احمد پيشين، ص

تواند نسـبت بـه موقوفـه متولي نمي -8 . براي هميشه تعهد كند

زيرا متولي بعـدي، الزامـي بـه قبـول آن


).همان(نخواهد داشت همانگونه كه رد توليت پس از قبول -9

، )قـانون مـدني 76مـاده (آن صحيح نيست نقل سمت توليت به غير نيـز مجـاز نيسـت؛ غرض از تفويض، سلب سمت توليت از خـود

جعفري لنگرودي، (آن به غير است و دادن محمد جعفر، مجموعه محشي قانون مدني،

). 73پيشين، ص چنانچه متولي وكيل بگيـرد، خـود -10

. نيز در مورد وكالت مفوضه حـق اقـدام دارد موقوفـه عمـل اگر وكيـل و موكـل در مـورد

صـورت دهنـد، آنكـه ) مانند اجـاره (حقوقي جعفـري (تاريخ آن مقدم اسـت، نافـذ اسـت ). 73لنگرودي، محمد جعفر، همان، ص

جايز است واقف از منافع موقوفه سهمي براي عمل متولي قرار دهـد و اگـر -84ماده . المثل عمل است معين نشده باشد، متولي مستحق اجرت التوليه حق

اشكالي وارد نيست تا واقف مقـداري -1اختصـاص التوليـه حـق از منافع موقوفه را به

ايـن . دهد، هر چند متولي، خود واقف باشـد قـانون 72ماده (امر را مصداق وقف بر نفس

ممكـن اسـت يكـي از .نبايـد شـمرد ) مدنيم را متولي كند و بابـت كـار او از عليه موقوف

. جهــت اداره موقوفــه ســهمي معــين نمايــد هرگاه براي متولي، مقدار معيني از منـافع را

معين كند، متولي بـيش التوليه حقبه عنوان چنانچه واقـف متـولي . از آن استحقاق ندارد

وي التوليــه حــقمعــين كنــد، لــيكن دربــاره گويد، در اين صورت به دستور ذيـل سخني ن

ــدازه ــه ان ــه ب ــافع موقوف ــاده از من ــن م ايجعفـري (المثل كارش بـه او بايـد داد اجرت


به قسمت آخـر ايـن فقهاء اي از پاره -2 : انـد ماده اشـكالي بـدين صـورت وارد كـرده

بـراي توليهال حقچنانچه با وجود عدم تعيين متولي از سوي واقف، تمامي منـافع موقوفـه،

ــه ــف، بـ ــد وقـ ــول عقـ از راه ايجـــاب و قبـــوف ــه موق ــه علي ــه اســت، چگون انتقــال يافت

تـــوان مقـــداري از ايـــن منـــافع را از مـــيگرفت و به متـولي داد؟ پاسـخي عليه موقوف

التوليـه حـق كه داده شده است اين است كه نـافع هـاي راجـع بـه تحصـيل م جزء هزينـه

موقوفه است و كسي را ترديـدي نيسـت كـه هر خرجـي را كـه جهـت تحصـيل منـافع از

جعفـري (موقوفه الزم باشد، بايد صـورت داد ). 244لنگرودي، محمد جعفر، همان، ص

متولي يا سازمان اوقاف و التوليه حق -3 در قبال اعمال توليت نسبت بـه (امور خيريه

ناظر ارهالنظ حق، همچنين )موقوفات تصرفياست و در صورتي نامه وقفبه ميزان مقرر در

ــه ــفك ــه وق ــزان نام ــا مي ــد ي ــود نباش موجدر آن تعيين نشـده النظاره حقو التوليه حق

المثـل از بـه مقـدار اجـرت التوليه حقباشد، قـانون 11مـاده (عايدات خالص خواهد بـود

تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقـاف و ).2/10/1363امور خيريه مصوب


المداخلـه در به متولي و ناظر ممنوع -4 النظـاره التوليـه و حـق زمان ممنوعيت، حـق

تعلق نخواهد گرفت مگـر آنكـه برائـت آنـان ــت شــود و در ــين ثاب ــه ضــم ام ــواردي ك م

شود، اوقاف حق امين را خواهد پرداخـت ميــاده ( ــك م ــره ي ــكيالت و 7تبص ــانون تش ق

اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه ).2/10/1363مصوب

النظــاره حــققــانون مــدني نــامي از -5 بيان آن را محتـاج التوليه حقنبرده و با ذكر ون مدني قان) 30(نظر به ماده . ندانسته استتواند هرگونه تصـرفي در ملـك كه مالك مي

همچنـان كـه توانـد خود بنمايد، واقـف مـي دهـد، بـراي براي متولي قرار مـي التوليه حق

معين نمايد و هرگـاه در النظاره حقناظر نيز قرار داده نشده باشـد، النظاره حقعقد وقف،

در صورتي كه ناظر در عمل خود قصد تبـرع ـ نداشته، مـي د ماننـد متـولي از عايـدات توان

المثل بـردارد، موقوفه سهمي به عنوان اجرتدر عقد وقف مجاني بودن عمل او كه اين مگر

قيد شده باشد و يا قراين مثبته ديگر اين امر قـانون مـدني در مـورد 336ماده . را برساند

استيفاء، از نظر وحدت مالك جواز اين امر را شين، صـص امامي، سيد حسن، پي(رساند مي90-89 .(

به نظر واقف التوليه حقتعيين مقدار -6 گيـرد، است كـه در عقـد وقـف در نظـر مـي

. م بيشـتر باشـد علـيه موقـوف اگرچه از سهم

بنابراين ايرادي وارد نيسـت متـولي، عشـر از و يك عشر التوليه حقعايدات موقوفه را براي

م تخصـيص دهـد و در علـيه موقـوف را براي ف، خود متولي باشد و نيـز در صورتي كه واق

صورتي كه واقف، خود متولي باشد و نُه عشر قـرار دهـد، صـحيح التوليـه حقاز عايدات را توان به عنوان وقف بر نفس آن را است و نميزيرا در عقـود، قصـد و عنـوان . باطل دانست

امـامي، (باشـد مالك تحقق و تشـخيص مـي ). 89سيد حسن، همان، ص

ف در عقـد وقـف بـراي چنانچه واقـ -7 قرار نداده باشد و نيـز قيـد التوليه حقمتولي

ننموده باشد كه متولي سهمي از موقوفه بـه نبرد و يا مجانـاً آن را اداره التوليه حقعنوان

المثـل عمـل نمايد، متـولي مسـتحق اجـرت باشـد و همچنـين اسـت در صـورتي كـه مي

واقف تصريح به اجرت دادن به متولي نمـوده نظـر . مقـدار آن را معـين نكـرده باشـد ولي

برخــي از فقهــاء بــر ايــن اســت كــه پــس از توان در مصـارف آن تماميت صيغه وقف نمي

در صـورت التوليـه حـق تصرف كـرد و دادن ــف ــالف وق ــرف، مخ ــر آن در تص ــدم ذك ع

اين دسته از فقهاء معتقدند كه پس . باشد ميقول . از قبول توليت، اقدام عمل مجاني است

زيرا قبول، دليل بر مجاني . مردود استمزبور بودن نيست و قانون مدني قول اول را اختيار

امامي، سيد حسـن، همـان، ص (نموده است 89 .(

م معين شد، عليه موقوفبعد از آنكه منافع موقوفه حاصل و حصه هر يك از -85ماده


ه خود را تصرف كند، اگرچه متـولي اذن نـداده باشـد مگـر تواند حص مي عليه موقوف . اينكه واقف اذن در تصرف را شرط كرده باشد

م عليه موقوفكيفيت تصرف 85ماده -1در منافع موقوفه را بيان كـرده اسـت، لـيكن مشخص نكرده است آيا اين تصـرف مالكانـه

م مالـك منـافع علـيه فموقويعني (باشد مييعنـي (يـا غيـر مالكانـه ) شـوند موقوفه مـي

، حق انتفـاع از منـافع موقوفـه را عليه موقوفدانستن كيفيت اين تصـرف و ). دارد يا خير؟

به ويـژه آنكـه . ماهيت حقوقي آن الزم استــف ــد، تكلي ــيش آي ــه پ ــب موقوف ــر غص اگ

م بايـد عليه موقوفمسئوليت غاصب، در برابر عفري لنگرودي محمد جعفر، ج(روشن باشد

). 246حقوق اموال، پيشين، ص تــا هنگــامي كــه حصــه هــر يــك از -2

م در منــافع گــردآوري شــده از علــيه موقـوف موقوفه، از جانب متولي مشخص نشده باشد،

م در آن منافع كه عليه موقوفحق هر يك از به دست آمده است، به صورت حق بر حصـه

) نه طلب(مشاع از مال موجود خارجي است و آن حصــه مشــاع، عــين خــارجي اســت و

اي اسـت از حـق عينـي، امـا بـه علـت گونه

اشاعه، حق تصرف در آن را ندارد مگر پس از ليكن پس از افراز سهام از سوي متولي، . افراز

مفروزه ب حصه در حصه مانعي ندارد كه صاحدر عقد وقف، اذن متولي كه اين تصرف كند مگر

در تصــرف در حصــه مفــروزه قيــد شــده باشــد جعفــري لنگــرودي، محمــد جعفــر، مجموعــه (

). 74محشي قانون مدني، پيشين، ص وجوهي كه از محل پذيره و اهـدايي -3

حاصل از اجـاره و اسـتيجار رقبـات موقوفـه يـد همـان موقوفـات گـردد از عوا دريافت مي

مصارف مقـرره خواهـد رسـيد محسوب و به قــانون تشــكيالت و اختيــارات 13مــاده (

سازمان حج و اوقاف و امـور خيريـه مصـوب 2/10/1363.(

، عليـه موقـوف پيش از تعيين حصـه -4 حق او بر مال معـين نيسـت و طلـب اسـت، ليكن پس از تعيين حصه حق عيني او بر آن

بدين جهت اذن متـولي يابد و مال تحقق ميكاتوزيان، ناصر، قانون مـدني (ضروري نيست

).71در نظم حقوقي كنوني، پيشين، صدرصورتي كه واقف ترتيبي قرار نداده باشد، مخارج تعمير و اصالح موقوفه و -86ماده

. م مقدم خواهد بودعليه موقوفاموري كه براي تحصيل منفعت الزم است بر حق صرف درآمد موقوفات به منظور بقـاء -1بـر سـاير مصـارف مقـدم اسـت و ها آن عين

متولي موظف است موجبات آبـاداني رقبـات بــرداري صــحيح از جهــت بهــره موقوفــه را در

به منظور اجراي نيات واقف فراهم آورد ها آن

نون تشكيالت و اختيارات سـازمان قا 6ماده (ــوب ــه مصـ ــور خيريـ ــاف و امـ ــج و اوقـ حـ

2/10/1363.( ســاله در صــورتي كــه درآمــد يــك -2

موقوفه يا اماكن اسـالمي بـراي تعميـر و يـا


نوسازي آن كافي نباشد درآمـد دو يـا چنـد ذخيره و به موقـع سال در حساب مخصوصي

).تبصره همان ماده(به مصرف خواهد رسيد تحقيق در جمع و خرج عوايد راجـع -3

به وقف و نيز صدور مفاصاً حسـاب و تطبيـق و تشخيص متولي و نامه وقفمصارف با مفاد

ايـن 7با رعايـت مـاده (م عليه موقوفناظر و بـا شـعب تحقيـق ) هـاي آن قانون و تبصـره

ــات منصــوص ــاف اســت، مگــر در موقوف اوقالتوليه در صورتي كه مظنه تعـدي و تفـريط

قـانون تشـكيالت و 14مـاده (ي نباشد متولاختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

.)2/10/1363مصوب ــر و -4 ــراي تعمي ــي ب ــف محل ــر واق اگ

نگهداري موقوفـه معـين نكنـد، از عوايـد آن . شـود قبالً براي تعمير و حفاظت برداشته مي

م خواهـد علـيه موقوفسپس مانده آن صرف تواننـد ايـن هزينـه را م ميعليه موقوفاما . شد

هرگـاه . خود از هر محل كـه بخواهنـد بدهنـد حفظ موقوفـه مسـتلزم فـروش قسـمتي از آن

به عنـوان . شود باشد همان قسمت فروخته ميمثال اگـر چنـد دكـان و قطعـه زمينـي بـراي

ــا در شــرف ــه باشــد و دكانه مســجدي موقوفكافي بـراي تعميـر ها آن خرابي باشند و عوايد

توان زمين را فروخت و صرف تعمير مينباشد، جعفري لنگـرودي، محمـد جعفـر، (كرد ها آن

).247حقوق اموال، پيشين، ص ــارجي -5 ــارج الزم، مخ ــود از مخ مقص

است كه عرف و معمول محل آن را براي بقاء اال متـولي و دانـد و انتفاع از موقوفه الزم مي

ن تواند از عايدات موقوفه، آن را به بهتري نميوضعي كه ممكن است در آورد، زيرا اين امـر مخارج اضافي الزم دارد كه در نتيجه، تجـاوز

م خواهد شـد و از سـهام عليه موقوفبه سهم گردد، مگر آنكه در عقـد وقـف آنان كسر مي

امـامي، سـيد (تصريح به اين امر نموده باشد ). 90حسن، پيشين، ص

م .ق 86طبـق مـاده كـه اين نظر به -6 هاي مربوط به حفظ موقوفه از خت هزينهپردا

مال موقوفه جايز است، در صورتي كه متولي اقامه دعوي كند، هزينه دادرسي را به استناد

نظريـه (توانـد بپـردازد ماده قانوني مزبور مياداره كل حقـوقي و 8220/7-30/08/1379

). اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

م بـه تسـاوي عليه موقوفتواند شرط كندكه منافع موقوفه مابين واقف مي -87ماده اختيار به متولي يا شخص ديگري بدهدكه هر نحو كه اين تقسيم شود يا به تفاوت و يا

. مصلحت داند تقسيم كندواقف اگر از چگـونگي تقسـيم سـكوت - 1

م علـيه موقـوف كند، اصل بر تساوي و تشريك ــت ــر، (اس ــد جعف ــرودي، محم ــري لنگ جعف

)75مجموعه محشي قانون مدني، پيشين، ص

توانــد در در عقــد وقــف، واقــف مــي -2 م، تقسـيم منـافع را عليه موقوفصورت تعدد

به طور برابر يا نابرابر معـين كنـد و يـا ايـن . اختيار را به متولي يـا شـخص ثالـث بدهـد


، بيش از يك نفـر باشـد و عليه موقوفهرگاه معلوم نگردد كه تقسيم به تساوي بايـد كـرد يا نه، نيز معلوم نباشد كه تقسيم بايد به طور

يـن تشريك به عمل آيد يا به طور ترتب، در ا

اصل بر تساوي و تشريك اسـت، نـه بـر صورت زيرا عدم تساوي و عدم ترتب، محتاج بـه . ترتب

جعفـري لنگـرودي، محمـد (دليل خاص اسـت ). 247- 248جعفر، حقوق اموال، پيشين، صص

بـه خرابـي بيع وقف در صورتي كه خراب شود يا خوف آن باشد كه منجـر -88ماده گردد به طوري كه انتفاع از آن ممكن نباشد، در صورتي جـايز اسـت كـه عمـران آن

. متعذر باشد يا كسي براي عمران آن حاضر نشودوقف، حبس و بازداشت عـين مـال از -1

نقل و انتقال است و اصوالً نبايد موقوفـه را از بـدين جهـت . ارج شودوضعيت وقفي خود خ

زيـرا ممكـن . انـد رهن موقوفه جايز ندانسـته است در اثر عـدم پرداخـت ديـن، منجـر بـه فروش ملك مورد رهن گردد و آن مخالف بـا

لـيكن قـانون در دو . حبس عين مـال اسـت ، استثنائاً اجازه )خرابي و توليد اختالف(مورد

. فروش موقوفه را داده استه مبيـع يـا بيع وقف بيعي اسـت كـ -2

ثمن، موقوفه باشد يا عوضين هر دو موقوفـه در شرع دليلي كه اصل عدم جواز بيع . باشند

موقوفه را به صورت يك اصل حقوقي اعـالن ليكن در حال حاضـر، . كند ديده نشده است

قـانون مـدني و 90تـا 88اين اصل از مـاده جعفــري (شــود دانســته مــي 349مــاده

)248ص لنگرودي، محمد جعفر، همان،بيع مال وقف صحيح نيست، مگر در -3

م توليـد اخـتالف عليه موقوفموردي كه بين به نحوي كه بـيم سـفك دمـاء رود يـا . شود

منجر به خرابي مال موقوفه گردد و همچنين در مواردي كه در مبحث راجع به وقف مقـرر

).قانون مدني 349ماده (است در خصوص كـاهش قابـل مالحظـه -4

وقوفه، فـروش آن بـا رعايـت تبصـره منافع مقانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان 8ماده

: حــج و اوقــاف و امــور خيريــه مجــاز اســت درآمد موقوفات متعذرالمصرف و موقوفـاتي «

به سبب قلت گرچـه بـا پـس ها آن كه عوايدانداز چند سال براي اجراي نظر واقف كـافي نباشد، با تشخيص تحقيـق اوقـاف در مـوارد

رب به غـرض واقـف در محـل بـه مصـرف اقآن قسمت از درآمد موقوفاتي كه به . رسد مي

علت كثرت عوايد زايـد بـر مصـرف متعـارف باشد، حتي االمكان در موارد اقـرب بـه نظـر واقف صرف گردد و در صورت نبـودن مـورد اقرب در مطلق امور خيريه به مصرف خواهد

مقصــود از متعذرالمصــرف آن اســت . رســيدرآمد موقوفه در مصارف مقرر به علت صرف د

فراهم نبودن وسايل و يا انتفاء موضـوع و يـا تبصره (» عدم احتياج به مصرف مقدور نباشد

قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان 8ماده ــوب ــه مصـ ــور خيريـ ــاف و امـ ــج و اوقـ حـ

2/10/1363.(


در صورت غير قابل افراز بودن ملك -5 ست، قسمت مشاعي كه قسمتي از آن وقف ا

نظريـه (آن قابـل فـروش خواهـد بـود ديگرــوقي و 8632/7-21/1/1376 ــل حق اداره ك

). اسناد و امور مترجمين قوه قضاييهدر صــورتي كــه ســاير وراث متــوفي -6

نسبت به وقفيت ملك ادعايي نداشته باشند، ضرورتي ندارد كه كليـه وراث طـرف دعـوي

يت قرار گيرند و دعوي احدي از ورثه به طرفاداره اوقاف داير بـه ابطـال وقفيـت و اثبـات مالكيت خود قابل استماع است و دادگـاه بـه ــراز ــورت اح ــذكور در ص ــهم وراث م قدرالس

نمايد حقانيت وي مبادرت به صدور حكم ميــه ( ــل 12/9/1383-6847/7نظريـ اداره كـ

ــوه ــرجمين ق ــور مت ــناد و ام ــوقي و اس حق ). قضاييه

بيــع «ت مقصــود از خرابــي در عبــار -7 خرابـي » وقف در صـورتي كـه خـراب شـود

خراب شدن بايد به حدي باشد . بالفعل استكه انتفاع از موقوفه مقدر نگـردد، عمـران آن متعذر گـردد و كسـي نيـز بـراي عمـران آن

مانند فرش مسجدي كه به آن . حاضر نگرددحد از فرسودگي رسيده باشد كـه تعميـر آن

ي، محمد فري لنگرودجع(عبث به شمار آيد ).248ص جعفر، پيشين،

هرگاه بناي مسجدي خـراب گـردد، -8 ــارج ــودن خ ــجد ب ــت مس ــه آن از حال عرص

شـود و قابـل انتفـاع بـراي نمـازگزاردن نميقـانون 88بنـابراين مشـمول مـاده . باشد مي

جعفـري لنگـرودي، : رك(گـردد مدني نمـي

). 248-249محمد جعفر، همان، صص قانون مدني، موارد فروش 349ماده -9

. موقوفه را تكميل نموده استاگر مال موقوفه بر اثر خرابي يا بـه -10

جهت ديگر، از انتفاع قابل مالحظه بيفتد، به كه عرفاً به علت ناچيز بـودن انتفـاع از طوري

باقيمانده، در برابر انتفاع از موقوفـه در زمـان ماننـد (وب نشود عقد وقف، قابل انتفاع محس

رقبه مسجدي كه به علـت حـوادث قهريـه و آفــات ســماوي، ديگــر امكــان انتفــاع در آن

، پرسش اين است كه آيا ايـن )متصور نيستقـانون مـدني 88نمونه نيـز مشـمول مـاده

باشد؟ در ايـن نمونـه نيـز موقوفـه عمـالً ميخراب گرديده و امكـان انتفـاع از آن مقـدور

اي عمران آن حاضر نيست و چنانچه كسي بر .قابل فروش اسـت 88نشود، به دستور ماده

اين نمونه را به طور مسـتقل، از مـوارد فقهاء جعفري لنگـرودي، (اند فروش موقوفه دانسته

). 249محمد جعفر، همان، ص م اخـتالف علـيه موقوفبين هرگاه -11

افتـد و اخــتالف بــه صـورتي باشــد كــه اگــر ــ ــي آن موقوفــه را نفروشــند، منجــر ب ه خراب

قانون 349گردد، در اين صورت صريح ماده هرگـاه . مدني فروش آن را روا شمرده اسـت

م نيفتـد امـا تغييـر عليه موقوفاختالفي بين اي باشـد كـه اگـر اوضاع و احـوال بـه گونـه

موقوفه به فروش نرسد، منتج بـه خرابـي آن گردد، در اين صورت پرسش اين است كه مي

ه جـايز اسـت يـا خيـر؟ آيا فروش مال موقوفكننـد و صـرف فروش آن را تجويز ميفقهاء


وجود اخـتالف منجـر بـه خرابـي موقوفـه را . دانند مجوز فروش نميم و هر وضعيتي عليه موقوفبلكه اختالف

كه منجـر بـه خرابـي موقوفـه گـردد مجـوز : بـراي ديـدن نظـر اخيـر رك (فروش اسـت

جعفري لنگرودي، محمد جعفـر، همـان، ص 249.( م توليـد علـيه موقـوف هرگاه بـين -12

اي كه بيم خونريزي در اختالف شود، به گونهقـانون مـدني، 349بين باشد، بند يك ماده

بـه نظـر . كنـد فروش موقوفـه را تجـويز مـي رسد در اين مـورد، مقصـود از خـونريزي، مي

م اسـت نـه عليه موقوفريزش خون خصوص .خون ديگران

موارد عدم امكان انتفاع از موقوفـه -13 گـردد، كه در نهايت به بيع موقوفه منتج مي

:چند صورت داردقابليــت اســتفاده از عــين موقوفــه ) الــف

قابليت استفاده كه اين خواه. سلب شده باشدمانند منبري كه براي مسجد وقـف (را ندارد،

گرديده و شكسته و پوسيده شده اسـت، بـه و ) نيسـت پـذير امكـان ر آنطوري كه تعميـ

تـوان از آن بـه هـيچ وجـه نمـي كه اين خواهماننـد سـاختماني كـه وقـف (استفاده نمـود

مسجد گرديده اما چنان از هم پاشيده شـده باشد كه امكـان انتفـاع نداشـته باشـد، مگـر

بنـدي مجـدد و تعميـر اساسـي پـي كـه اين ). گرددــان ) ب ــدان نقص ــه چن ــدات موقوف عاي

در نظـر عـرف مسـلوب المنفعـه پذيرفته كه

. شود شناخته ميعايـــدات موقوفـــه در اثـــر خرابـــي، ) ج

متناسب با وضعيت طبيعـي آن نيسـت و در صورتي كه موقوفه فـروش رود، از قيمـت آن

توان ملك ديگري خريد كـه عايـدات آن ميامامي، سيد حسـن، پيشـين، (متناسب باشد

). 93ص ــانون -14 ــه در ق ــروش موقوف ــوارد ف م

فقهـاء امـا . مدني بيش از اين مـوارد نيسـت ــه ــروش موقوف ــوارد ذيــل را هــم مجــوز ف م

:اند شمردهبه عنوان مثـال : زوال عنوان موقوفه) الف

چنانچه شخصي باغي را كـه داراي درختـان ميوه است وقف كند و آنگاه پـس از گذشـت پنجاه سال بر اثر توسعه شـهر، بـاغ ميـوه در

باغـات، صـرف داخل شهر افتد و آب جـاري بدون آب بمانند ها باغآشاميدن مردم شود و

و مخروبه شوند و اميد برگشت آن، بـه حـال باغ ميسر نباشد، در اين صورت عنوان بـاغ از

معتقدنـد كـه فقهاء برخي از. بين رفته استعرصه باغ، قابل فروش است، چه هدف واقف،

توانـد وقف باغ بوده است و فعـالً بـاغي نمـي رسـد بتـوان از به نظر مي. ته باشدوجود داش

زيـرا . همين نظر را اسـتخراج كـرد 88ماده اي ظاهر ماده اين است كه موقوفـه بـه گونـه

خراب شود كه زيـر عنـواني كـه مـورد نظـر واقف بوده است انتفـاع بـا حفـظ آن عنـوان

تـوان ايـن در ايـن صـورت مـي . ميسر نگرددفرض را هم ملحق به ضابطه مذكور در مـاده

جعفـري : براي ديدن نظر اخير رك(كرد 88



اگر تبديل موقوفه بـه احسـن، بـراي ) بباشـد، شـيخ مفيـد تر م سودمندعليه موقوف

. دانـد اين فرض را از موارد فروش موقوفه ميانـد و قـانون اين نظـر را رد كـرده فقهاء اكثر

.يرفته استمدني نيز آن را نپذبـا فقهـاء اي از عـده : قاعده اضـطرار ) ج

ــاه ــه هرگ ــد ك ــده دارن ــاع، عقي ــوي اجم دعم را حاجـت شـديد بـه فـروش علـيه موقوف

ايـن . توانند آن را بفروشـند موقوفه باشد، ميقرار نگرفتـه و فقهاء نظر نيز مورد قبول اكثر

مـدني نيـز از آن تبعيـت ننمـوده گذار قانون .استدر خصوص بيـع موقوفـه، تفـاوتي -15

ميان وقف بر اوالد يا وقف بر عموم و مصـالح برخـي بـين موقوفـات عامـه و . عامه نيسـت

انـد، لـيكن قـانون موقوف خاصه فـرق نهـاده . مدني آن را نپذيرفته است

آيـا پيـدايش كـه ايـن در خصوص -16 يكي از اسباب مجوز فـروش موقوفـه، باعـث

گردد يا عنـوان وقـف، از زوال عنوان وقف ميگــردد كــه بيــع محقــق تــاريخي زايــل مــي

اما در فقه . شود، قانون مدني ساكت است ميسه نظر وجود دارد كه سومين آن اين اسـت

اي از موارد، با تحقق سبب فروش كه در پارهگردد، ولو آنكـه هنـوز موقوفه، وقف زايل مي . بيع واقع نشده باشد

قوفه زايل شده مانند موردي كه عنوان موباشد، يا موقوفه عمالً خراب شـده باشـد، يـا

اما . اي نداشته باشد موقوفه نفع قابل مالحظهم، اخـتالف علـيه موقـوف در مواردي كه بين

رود دليلـي نيسـت افتاده و بيم خونريزي ميكه وصف موقوفه بودن، از مال موقوفه سـلب

پس در اين مورد تا بيـع واقـع نشـود، . گرددجعفري لنگـرودي، (رود ز از بين نميوقف ني

). 252محمد جعفر، همان، صچنانچــه شخصــي موقوفــه را تلــف -17

كند يا به علت فروش موقوفه، مـال ديگـري قانون مـدني بـه جـاي آن 90با رعايت ماده

فراهم گردد، همه احكام وقف بر بدل موقوفه زيـرا معنـي قـائم مقـامي در . شود جاري مي

هنگ حقوق ما به عنوان بدل كه در فر(اشياء .چنين است) شود خوانده مي

احكـام فـروش موقوفـه كه اين برخي در انـد، امـا گردد ترديد كرده شامل بدل نيز مي

بدل، عيناً احكام الزمه بدل بودن اين است كه ) قـانون مـدني 791مالك مـاده (مبدل را دارد

جعفـري لنگـرودي، : براي مطالعه بيشـتر رك ( ). 252، همان، ص محمد جعفر

ــا -18 ــه خــراب ي ــاه بعــض موقوف هرگمانند خرابي رقبات و (مشرف به خرابي گردد

اي كه انتفاع از آن به گونه) هاي مسجد مغازه. شـود ممكن نباشد، همان بعض فروخته مـي

تواننـد آن را م ميعليه موقوفدر اين صورت، . صرف صيانت و تعميـر بـاقي موقوفـه كننـد

ابي بعض، سبب سـلب انتفـاع خركه اين مگرقسمتي كه باقي مانده است گردد كه در اين

. شود صورت تمام فروخته مي


هرگاه بعض موقوفه خراب يا مشرف به خرابي گردد، به طوري كه انتفـاع از -89ماده ابـي بعـض سـبب سـلب خركه اين شود، مگر آن ممكن نباشد همان بعض فروخته مي

. شود انتفاع قسمتي كه باقيمانده است بشود در اين صورت تمام فروخته ميدر صورت . اصل بر منع بيع وقف است - 1

ضرورت، به همـان قـدر ضـرورت بايسـتي بـه اكتفاء نمـود، » الضرورات تتقدر بقدرها«قاعده

اما چنانچه فروش بعض، سالب انتفاع از بـاقي گـردد باشد ضرورت، فراگير تمام موقوفـه مـي

جعفري لنگـرودي، محمـد جعفـر، مجموعـه ( ).75محشي قانون مدني، پيشين، ص

در صورتي كه بتوان با فروختن بعض -2 موقوفه، مابقي آن را تعمير كرد، همـان بعـض

شود و با استفاده از ثمـن معاملـه، فروخته ميزيـرا فـروش بعـض و . گـردد بقيه تعميـر مـي

نگاهداري بقيه نزديكتر به مقصود واقف اسـت مگر. تا فروش تمام موقوفه و خريد ملك ديگر

ن نباشد و يـا موجـب فروش بعض ممككه اينامـامي، : (براي مطالعه بيشـتر رك (ضرر گردد

).94سيد حسن، پيشين، ص فروش مال وقف، اعم از وقف عام يـا -3 88مـواد به استثناي موارد مـذكور در . خاص

م باطل است و اداره اوقاف بـه لحـاظ .ق 89وتوانـد وظايفي كه در حفظ موقوفات دارد مي

ــد ــال آن را بخواهـ ــه نظ(ابطـ -9822/7ريـ

اداره كل حقوقي و اسناد و امور 26/9/1379 ).مترجمين قوه قضاييه

موارد زير از جمله اموري است كـه « -4 ــا آن انجــام ــه اجــازه سرپرســت ه موكــول ب

لـي فقيـه اسـت ن از طرف و ذو سازمان كه مأ :خواهد بود

ش رقبات موقوفه و نحـوه تبـديل فرو -1نامــه اجرايــي قــانون آيــين 32مــاده ( »...آن

تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقـاف و ــوب ــه مص ــور خيري ــأت 1365/ 10/2ام هي

). وزيرانو 88بيع و تبديل موقوفه طبق مواد -5

قـانون مــدني بــا كسـب موافقــت كتبــي 89خواهد بود و در پذير امكان سرپرست سازمان

89 و 88صورتي كه متوليان بر طبـق مـواد قانون مدني، قصـد بيـع و تبـديل موقوفـه را داشــته باشــند، كســب موافقــت سرپرســت

43تبصـره مـاده (باشـد سازمان ضروري مينامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات آيين

سازمان حج و اوقاف و امـور خيريـه مصـوب ).وزيرانهيأت 1365/ 10/2

. شود عين موقوفه در مورد جواز بيع به اقرب به غرض واقف تبديل مي -90ه مادآنچه كه مـدنظر واقـف بـوده اسـت، -1

تحبيس اصل مال و تسبيل منفعـت اسـت و با فروش اصل مـال، ناچـار بـرخالف نظـر او

لذا بايد با خريد چيزي كـه . عمل شده استنظر واقف را تا حدودي تأمين نمايد، تواند مي

بدين جهـت بايـد از ثمـن . آن را جبران كرد


فروش موقوفه مالي خريده شود كـه تـا حـد مـثالً اگـر . امكان با غرض واقف موافق باشـد

ملكي را براي مسجد وقف نمايد تـا عايـدات آن به مصرف نمـازگزاران مسـجد برسـد، در

ر توان هـر ملكـي را در هـ صورت فروش، ميــه مصــرف ــدات آن ب ــه عاي ــد ك جــايي خري

زيرا هـدف واقـف در . نمازگزاران مسجد رسداين مـورد، بـه دسـت آوردن عايـدات بـراي نمازگزاران مسجد است و خصوصيت خاصـي در ملك و يا مكان مسـجد، در نظـر نگرفتـه

امـامي، سـيد : براي مطالعه بيشتر رك(است همچنــين ). 96-97حســن، پيشــين، صــص

ي وســايلي كــه وقــف مســجد چنانچــه خرابــدر ،...گردد، مانند منبـر، كـولر، بخـاري و مي

گردد، ثمن حاصـل ها آن نهايت منتج به بيعاست، بايستي پذير امكان تا جايي كهها آن از

. جهت خريد همان ابزار و وسايل بكار رودــازه از -2 ــذ اج ــه، اخ ــديل موقوف در تب

براي (قاف و امور خيريه الزم است سازمان او -2234/7نظريـــه : مطالعـــه بيشـــتر رك

اداره كل حقوقي و اسـناد و امـور 1/6/1378 .)مترجمين قوه قضاييه

برخي از حقوقدانان معتقدند كـه بـا -3 » اقـرب بـه غـرض واقـف «عنايت به عبـارت

پذيرفت كه چنانچه واقف توان اين نظر را ميتجويز كند كه هرگاه منافع موقوفه كم گردد يا هزينه آن زياد گردد، يـا فـروش آن بـراي

ــوف ــيه موقـ ــا علـ ــد، يـ ــودمندتر باشـ م سـم را اضطرار به فروش دست دهد عليه موقوف

فروش موقوفه جـايز اسـت و ... ها و امثال اين

. حقوق موضوعه ايران نيز آن را پذيرفته استدر مبحـث وقـف، گذار قانونتمام تالش زيرا

رعايت غرض واقف است و دليلي نيسـت كـه عالوه بر. چنين شرطي در موقوفه باطل باشد

اصل حاكميت اراده قراردادها اين نظر كه اينكند، احاديث مربوطه نيز، داللـت را تأييد مي

بر اين نظر دارد و در فقه ساير فرق اسـالمي براي ديدن نظر اخير (د نيز طرفدار فراوان دار

جعفري لنگرودي، محمد جعفر، حقـوق : رك ). 251اموال، پيشين، ص

ثمن بيع وقف، در صورت جواز بيـع -4 بايد در حساب مخصوصي در بانـك توديـع و با جلب موافقت سرپرست سازمان و بر طبـق

قانون مدني رقبـه ديگـري بـه نـام 90ماده بر نهـج همان موقوفه خريداري كه عوايد آن

ماده (سابق به مصرف خواهد رسيد نامه وقفــانون تشــكيالت و آيــين 43 نامــه اجرايــي ق

اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه .)وزيرانهيأت 1365/ 10/2مصوب

سهام اوراق بهاداري كه از محل ثمن -5 ــداري شــده، در حكــم عــين ــات خري موقوف

در موقوفه است و قابل انتقـال نيسـت، مگـر نامـه اجرايـي آيـين 44مـاده (موارد تبـديل

قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و 1365/ 10/2اوقــاف و امــور خيريــه مصــوب

).وزيرانهيأت ــف -6 ــع وق ــن بي ــه ثم ــواردي ك در م

ــد، ــه مســتقلي را ننماي ــد رقب ــافوي خري تكتواند با مشاركت چنـد موقوفـه و سازمان ميدي خريـداري و رقبه واحـ ها آن نظر متوليان


سهم هر موقوفـه را بـه تناسـب سـرمايه آن نامـه اجرايـي آيـين 45مـاده (تعيين نمايـد

قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و 1365/ 10/2اوقــاف و امــور خيريــه مصــوب

).وزيرانهيأت چنانچه اقرب به غرض واقـف، بـيش -7

از يكي باشد، بدون رجحـان بعـض، بايـد بـه جعفري لنگرودي، محمـد ( قرعه متوسل شد

جعفر، مجموعه محشي قانون مدني، پيشين،

). 76ص از تاريخ تصويب ايـن قـانون كليـه « -8

ش ن مجوز شرعي به فرو موقوفات عام كه بدورسيده يا به صورتي به ملكيت درآمده باشـد

گـردد و اسـناد مالكيـت قفيت خود برمي به وصادر شـده باطـل و از درجـه اعتبـار سـاقط

مـاده واحـده قـانون ابطـال اسـناد و (» استش رقبات، آب و اراضـي موقوفـه مصـوب فرو25/11/1371 .(

:در موارد ذيل منافع موقوفات عامه صرف بريات عموميه خواهد شد -91ماده . قدر متيقني در بين باشدكه اين در مواردي كه منافع موقوفه مجهول المصرف باشد، مگر - 1در صورتي كه صرف منافع موقوفه در مورد خاصي كه واقف معين كـرده اسـت متعـذر - 2

. باشدمقصود از متعذرالمصـرف آن اسـت « -1

كه صرف درآمد موقوفه در مصارف مقـرر بـه علت فراهم نبودن وسايل يا انتفاء موضـوع و

» م احتيـاج بـه مصـرف مقـدور نباشـد يا عدقانون تشـكيالت و اختيـارات 8تبصره ماده (

سازمان حج و اوقاف و امـور خيريـه مصـوب 2/10/1363.(

قــانون تشــكيالت و 8تبصــره مــاده -2 اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

قـانون 91، مدلول ماده 2/10/1363مصوب : مــدني را بــه شــرح ذيــل تغييــر داده اســت

درآمد موقوفات متعذرالمصرف و موقوفـاتي «به سبب قلت گرچـه بـا پـس ها آن كه عوايد

ي انداز چند سال براي اجراي نظر واقف كـاف نباشد، با تشخيص تحقيـق اوقـاف در مـوارد اقرب به غـرض واقـف در محـل بـه مصـرف

آن قسمت از درآمد موقوفاتي كه به . رسد ميعلت كثرت عوايد زايـد بـر مصـرف متعـارف باشد، حتي االمكان در موارد اقـرب بـه نظـر واقف صرف گردد و در صورت نبـودن مـورد د اقرب در مطلق امور خيريه به مصرف خواه

همان » مطلق امور خيريه«مقصود از . » رسيدترتبـي كـه در ايـن . اسـت » بريات عموميه«

ــذر ــد متع ــا صــرف عواي تبصــره در رابطــه بقـانون 91المصرف موجـود اسـت، در مـاده

تنها جزء اخير 91در واقع ماده . مدني نيستاين ترتب را ذكر كـرده، حـال آنكـه تبصـره

را جـزء قانون مـدني 91مذكور، مدلول ماده به كلـي 91پس ماده . اخير خود كرده است

منسوخ نشده است اما به كلي نيـز بـه قـوت جعفـري لنگـرودي، (خود باقي نمانده اسـت

محمد جعفر، مجموعه محشي قـانون مـدني،


). 78پيشين، ص 8از سوي ديگـر بـا توجـه بـه مـاده -3

قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و قـانون 91، بند اول ماده اوقاف و امور خيريهبنـابراين بـا عنايـت بـه . مدني منسوخ است

قـانون مـدني 91مراتب مذكور، بـراي مـاده ديگر رمقي باقي نمانده و درج ايـن مـاده در

هاي قانون مدني بدون اين تحشـيه، مجموعهــت ــده اس ــراه كنن ــي گم ــه كل ــري (ب جعف ). 75لنگرودي، محمد جعفر، همان، ص

قانون مدني، عايدات ) 61(برابر ماده -4 موقوفه بايد به همان مصرفي رسد كه واقـف

تغييري گونه هيچدر عقد مقرر داشته است و توان در آن لحاظ گردد و در صورتي كـه نمي

وقفيــت ملكــي محــرز باشــد و بــه جهتــي از جهات معلوم نباشد كه عايدات موقوفـه بايـد

مفقود نامه وقفبه چه مصرفي برسد، چنانكه كه مصرف نامه وقفباشد و يا قسمتي از شده

ــه واســطه كهنگــي و در آن نوشــته شــده بفرسودگي خوانده نشود، به طرق ذيـل عمـل

:گردد مي) 91(ي مســتنبط از مــالك مــاده) الــف

قانون مدني، چنانچه معلوم نباشد كه موقوفه وقف خاص است يا عـام، عايـدات آن صـرف

ز بنـابر مسـتنبط ا . شـود بريات عمـومي مـي . قانون مدني) 91(مالك ماده

در صورتي كـه موقوفـه از موقوفـات ) بعامه است اما مصرف آن معلوم نيست، يعني مجهول المصرف باشد، هرگاه قدر متيقني در

براي مثال محقق باشد كه ملـك (بين باشد،

براي مسجد وقف شده اما مشخص نيست كه در ) منظور واقـف كـدام مسـجد بـوده اسـت

يعنـي . شـود متـيقن مصـرف مـي همان قدر يابد و صرفاً موقوفه براي مسجد اختصاص مي

مانند ساخت درمانگـاه، (به مصرف امور ديگر اما هرگـاه قـدر . توان رساند نمي) ...مدرسه و

مثال مشـخص نباشـد (متيقن در بين نباشد، از امــور تبيلغــات مــذهبي، يــك كــدام بــراي

ص بايد موقوفـه اختصـا ... تعليمات اسالمي وقـانون ) 91(دسـتور شـق اول از مـاده ) يابد

يعني . مدني صرف بريات عمومي خواهد شدتوان تمامي عايدات موقوفه را در هر يـك مي

همچنـان كـه .از امور خيريـه مصـرف نمـود زيـرا آنچـه . تقسـيم كـرد ها آن توان بين مي

مسلم است، عايدات موقوفه بايـد در يكـي از د و چـون امور مذهبي و خيريه مصـرف گـرد

از آن امور است در يك كدام توان دانست نميهر يك مصرف شود به غرض واقـف نزديـك

. خواهد بوددر صورتي كه صرف منافع موقوفه در ) ج

مورد خاص كه واقف معين كرده است متعذر ــراي باشــد، چــون ديگــر عايــدات موقوفــه بمنظوري كه واقف معين نموده متعذر اسـت،

قـانون مـدني ) 91(ه به دستور شق دوم مـاد براي مطالعـه (گردد صرف بريات عمومي مي

امامي، سيد حسن، پيشين، صص : بيشتر ركبه عنوان نمونـه، چنانچـه واقـف ). 100-99

اي را وقــف نمــوده باشــد تــا عايــدات مغــازهحاصل از آن صرف آموزش خواندن و نوشتن به نمازگزاران مسـجد محـل گـردد، پـس از


ــره ــد به ــامي ا من ــدن تم ــل از ش ــالي مح هسوادآموزي، چون ديگر عايدات موقوفه براي منظوري كه واقـف مشـخص نمـوده متعـذر

. گردد است، صرف بريات عمومي ميدر فقه، در خصوص موقوفه مجهـول -5

المصرف، در دو صورت ذيل، حكـم جداگانـه :اند ذكر كردههرگاه وقف بـر اشـخاص باشـد، در ) الف

حكــم صــورت معلــوم نبــودن مصــرف وقــف مجهول المالك بر آن جاري اسـت كـه بايـد

. منافع وقف، به نيازمندان داده شودهرگاه وقف بر مصالح عامه باشـد، در ) ب

اين صورت منافع وقف، صرف بريات عموميه . خواهـد شـد ) در اصطالح فقهـا، وجـوه بـر (

اگرچه نويسندگان قانون مدني تفاوتي ميـان ن نظـر بـراي ديـد (انـد اين دو مورد نگذاشته

جعفري لنگرودي، محمـد جعفـر، : اخير رك ). 254حقوق اموال، پيشين، ص

در مـــورد موقوفـــه متعـــذر فقهـــاء -6 :اند المصرف بين دو صورت ذيل فرق نهاده

در ايـن صـورت : وقف بـر جماعـات ) الفهرگاه مصرف موقوفـه متعـذر گـردد، يعنـي جماعت مذكور منقرض شوند، نظر اقوي اين

نظـر . رسـد است كه موقوفه به ورثه واقف ميديگر نيز اين است كه صرف بريـات عموميـه

قانون مدني نظـر اخيـر را پذيرفتـه . شود مي . است

ور چنانچه وقف بر جهات باشد، مشه) بدر فقه اين است كه با تعذر مصرف، وقف بـه

ماند و منافع آن صرف در حال خود باقي ميقـانون 91مـاده . بريات عموميه خواهد شـد

مدني بين دو صورت تفاوتي قايـل نگرديـده اما عقيده دارد كـه بايسـتي صـرف در . است

جعفــري لنگــرودي، (بريــات عموميــه گــردد ). 255محمد جعفر، همان، ص

از موقوفات 91قانون مدني در ماده -7 مجهول المصـرف و متعـذر المصـرف سـخن

اما قسم سومي نيز در فقه مـورد . گفته استاي بررسـي قـرار گرفتـه اسـت و آن، موقوفــه

است كه واقف در حين عقد وقف، مصرف آن عقيده بـر فقهاء برخي از. را ذكر نكرده است

بطالن و برخي ديگـر عقيـده بـر صـحت آن قانون مـدني را در آن 28د و حكم ماده دارن

. دانند جاري ميبرخي از حقوقـدانان نيـز از آنجـايي كـه

دانند، عـدم عقد وقف را مبتني بر تسامح ميــد ــالن عقـ ــب بطـ ــرف را موجـ ــر مصـ ذكـ

ــد نمــي ــر رك (دانن ــدن نظــر اخي ــراي دي : بجعفري لنگرودي، محمـد جعفـر، همـان،ص

255.(

م توليـد علـيه موقوفبيع مال وقف صحيح نيست مگر در موردي كه بين -349ماده اختالف شود به نحوي كه بيم سفْْْْك دماء رود يا منجر به خرابي مال موقوفـه گـردد و

. همچنين در مواردي كه در مبحث راجع به وقف مقرر استاست، نه هر خونريزي، خواه قتل نفس فوري مقصــود از ســفك دمــاء، قتــل نفــس -1


كاتوزيـان، (باشد و يـا جـرح منتهـي بـه آن ناصر، قانون مدني در نظـم حقـوقي كنـوني،

). 290پيشين، صــايز -2 ــز ج ــه ني ــذاردن موقوف رهــن گ

قــرار نيســت، زيــرا وقــف را در معــرض زوالدهد و اين اقدام بـا مفهـوم حـبس عـين مي

ــات دارد ــن . مناف ــل ره ــالي قاب ــي، م وانگهگذاردن است كه قابليت نقل و انتقال قانوني

امــامي، ســيد حســن، : رك(را داشــته باشــد ). 89پيشين، ص

پس از فروش موقوفه، وقف به اقـرب -3 90ماده : رك(شود به غرض واقف تبديل مي

). قانون مدنيآيا ثمن فروش موقوفـه يـا كه اين در -4

شود، خـود بـه خـود مالي كه با آن خريده ميوقف است يا بايستي وقف شود، اختالف است و اقوي بر هم نخوردن نظام وقف در خصـوص

كاتوزيــان، ناصــر، عقــود : رك(بــدل آن اســت قانون 791و ماده 141معين، پيشين، شماره

بر ايـن عقيـده برخي از حقوقدانان نيز ). مدنيهستند كه مال خريداري شـده را بايـد وقـف نمود، زيرا موجبي ندارد كه ملـك بـه خـودي

ثمن وقف نبـوده همچنان كه .خود وقف گرددامامي، سـيد : براي ديدن نظر اخير رك(است

ــين، ص ــن، پيش ــور در ). 97حس ــث مزب بحموردي نيز جاري است كه كسي مال وقـف را

ن شـود و مـالي بـه تلف كند و يا سبب تلف آ .عنوان بدل بدهد، خواه مثل باشد يا قيمت

از جمله مـواردي كـه اخـتالف ميـان -5 م شـايع اسـت، تصـميم گيـري در عليه موقوف

البته هرگاه . خصوص جواز فروش موقوفه استاختالف موجب عداوت، اتالف مال، زد و خـورد

هـاي كوچـك گـردد، فـروش آن جـايز و جرحزيرا ايـن امـور را عرفـاً سـفك دمـاء . باشد نمي ). 95امامي، سيد حسن، همان، ص (گويند نميبرخي از فقهاء مانند شيخ مفيد، بيع -6

موقوفه و خريد موقوفه ديگـر را كـه عايـدات امـا چـون ايـن . اند بيشتري بدهد، اجازه داده

امر برخالف اصل وقـف اسـت و دليـل قـوي ــدارد، فقهــاي ديگــر مخالفــت نمــوده ــد ن . ان

همچنين بعضي از فقهاء فروش موقوفه را در ــرم ــاز مب ــورت ني ــوفص ــيه موق ــاعل يز م ج

انـــد، امـــا چـــون موقوفـــه بـــراي دانســـتهكند، ايجاد يك حق انحصاري نمي عليهم موقوف

: رك(انـد فقاي ديگر با اين امر نيز مخالفت كرده ). 95- 96ص صامامي، سيد حسن، همان،

اشكال تحليلي و حقوقي در فـروش -7 بدين ترتيب كه مبيع . مال موقوفه شده است

وده و قابليـت بايد در حين عقد، طلق و رها بنقل و انتقـال را داشـته باشـد و چـون مـال ــت، طلــق نيســت ــه در حــال وقفي موقوف

اشكال مزبور را بـه ! تواند مبيع قرار گيرد نمي :اند دو نحو پاسخ داده

با پيدايش سبب فروش، وقف باطل ) الفگـردد و ملـك و موقوفه از وقفيت خارج مـي

. شد طلق فروخته ميــبب، موجــب ) ب ــدايش س ــع پي ــواز بي ج

گردد، اما ملك در وقفيت باقي است تـا بيـع ميگردد و محقق شود و با تحقق بيع، وقف زايل مي

.الزم نيست كه قبل از بيع، مبيع طلق باشد


رسد و جواز بيع قول دوم به نظر قوي ميتوانـد موجـب بدون آنكه محقق شـود، نمـي

بـراي ديـدن نظـري كـه (زوال وقفيت شـود

را موجبي براي بطـالن پيدايش سبب فروشامــامي، ســيد حســن، : دانــد، رك وقـف نمــي ). 96همان، ص

هرگاه متولي با مالحظه صرفه وقف مال موقوفه را اجاره دهـد، اجـاره بـه -499ماده . گردد فوت او باطل نمي

ده دار اداره موقوفه اسـت و متولي عه -1م اسـت، عليه موقوفآنگونه كه صالح وقف و

در حدود اختياري كه واقف به او داده اسـت، حال چنانچه واقف تصريح . بايستي رفتار كند

ماننـد (به اجاره دادن موقوفه ننمـوده باشـد توانـد متولي خـود مـي ) اجاره رقبات مساجد

نــين هرگــاه واقــف مــدت همچ. عمــل كنــدني براي اجاره موقوفه قيد ننموده باشـد، معي

تواند موقوفه را براي مدت بـيش از متولي مي .معمول به اجاره واگذار كند

م علـيه موقـوف اگرچه از عمر متولي يـا تواند آن را بر تجاوز نمايد و متولي الحق نمي

زيرا فرض بر اين اسـت كـه متـولي . هم زند. استسابق مصلحت موقوفه را در نظر گرفته

ثابـت گـردد صـالح موقوفـه يـا كـه اين مگرم در قرارداد اجاره لحاظ نگرديده عليه موقوف

تواند بطالن آن را است كه در اين صورت مياعالم دارد و براي اثبات آن در صـورت عـدم تسليم به مراجع صالح قضايي رجـوع نمايـد

). 91-92امامي، سيد حسن، پيشين، صص (كه عرصه و اعيانـاً در مورد موقوفاتي -2

عرصــه و اعيــان مســجد، رقبــه (قـف اســت و، اعطاي حق تملـك اعيـان بـه )موقوفه است

در بعضـي مـوارد . باشـد مستأجر ممنوع مـي سـيله استثنايي تملك اعيان مستحدثه بـه و

جر با تصويب سرپرست سازمان اوقاف و مستأــت ــاز اس ــه مج ــور خيري ــاده : رك(ام 12م

تشكيالت و اختيارات نامه اجرايي قانون آيينسازمان حج و اوقاف و امـور خيريـه مصـوب

). وزيرانهيأت 10/2/1365هرگونه واگذاري سرقفلي و يـا حـق -3

تملك اعياني و تبديل به احسـن و يـا اجـاره بيش از سه سـال و يـا تفكيـك و يـا تغييـر

32و 9كاربري و ديگر مصاديق موضوع ماده الت و اختيارات نامه اجرايي قانون تشكي آيين

ــارج از ــه، خ ــور خيري ــاف و ام ــازمان اوق ساختيارات امين و بدون كسب مجوز سـازمان

.باشد اوقاف ممنوع ميبديهي است هرگونه ايجاد تعهد در موارد فوق بر فرض وقوع، بالاثر و مردود تلقي شده و آثار آن معطوف بـه شـخص امـين خواهـد

.بود

تقسـيم ملـك از وقـف جـايز اسـت، ولـي تقسـيم مـال موقوفـه بـين -597ماده . م جايز نيستعليه موقوف


هرگاه مالي مشترك بين وقف و ملك -1باشد، تقسيم ملك و جدا كردن آن از وقـف،

ــد اشــكال اســت ــيك. فاق ــوفن ل ــيه موق م عل . تواند موقوفه را بين خود قسمت كنند نميدعوي افـراز ملـك بايـد بـدواً طبـق -2

قــانون افــراز و فــروش ملــك مشــاع مصــوب در واحد ثبتي محل ملك غير منقـول 1357

مطرح و چنانچه طبق تصـميم واحـد ثبتـي مذكور و قطعيت آن، ملك غير قابل تقسـيم

اه تقاضـاي توانـد از دادگـ باشد متقاضي مـي كـه ايـن صـرف ادعـاي . دستور فروش بنمايد

ملــك غيــر قابــل افــراز اســت بــراي دادگــاه نظريـه (تواند مستند دستور فروش باشد نمي

اداره كل حقـوقي و 21/1/1376 - 8632/7 ). اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

قـول . انـد فقهاي اماميه بر دو دسـته -3 و تقسـيم مشهور آن است كه مطلقاً تفكيك

وقف از وقـف جـايز اسـت و صـاحب حـدائق اي به وسيله باشد كه هرگاه موقوفه معتقد مي

م مختلفي عليه موقوفدو واقف يا بيشتر براي . وقف شـده باشـد، تقسـيم آن مـانعي نـدارد

محقق قمي بر آن اسـت كـه هرگـاه وقـف و توان آن را م متعدد باشند نيز ميعليه موقوف

مالك ملكـي، دو دانـگ چنانكه . تقسيم نمودــر ــف ب ــگ را وق ــر اوالد و چهاردان ــف ب را وقعمران مسجد نموده باشد، تفكيك دو دانـگ

بــا توجــه بــه . از چهــار دانــگ مــانعي نــداردمقررات مربوط بـه وقـف، در هـر مـورد كـه تقسيم وقف به نفع موقوفه و برخالف منظور . از وقف نباشد، تقسيم مانعي نخواهد داشـت

نون مـدني، منصـرف از تعـدد قا) 597(ماده اي اسـت باشد و ناظر به مال موقوفه وقف مي

م متحد باشند عليه موقوفكه واقف و وقف و امامي، سيد حسن، : براي مطالعه بيشتر رك(

). 98پيشين، ص مشاع بودن ملك و موقوفه از مـوارد -4

شايع نسبت به مساجد و رقبات آن است كه م و تفكيـك دانستن قواعد مربوط بـه تقسـي بــراي مثــال . ملــك از وقــف ضــروري اســت

اي وقف و چهـار چنانچه دو دانگ مشاع خانهدانگ ديگر آن ملـك باشـد و متـولي صـالح

تواند تقسـيم آن موقوفه را در افراز بداند، ميرا بخواهد و همچنين در صورتي مالك چهار دانــگ مشــاع، افــراز ســهم خــود را از وقــف

ت تقسـيم آن را توانـد درخواسـ بخواهد، مـي زيرا وقف بـودن قسـمتي از مـال بـه . بنمايد

توانـد موجـب عـدم جـواز طور مشـاع، نمـي بنابراين وقـف از ملـك مطـابق . تقسيم گردد

مقررات مربوط بـه تقسـيم امـوال مشـترك، افراز خواهد شد و تقسيم بايد طوري به عمل آيد كه براي تعديل سهام، احتيـاج بـه دادن

به موقوفه پيـدا نشـود، پول و يا مال ديگريزيرا آن مقداري از موقوفـه كـه در مقابـل رد

گيرد، انتقال موقوفـه اسـت و انتقـال قرار ميهمچنــين در . مزبــور موجــب قــانوني نــدارد

صورتي كه نتوان ملك را از وقف بـدون دادن رد تقسيم كرد و بقاء بـر اشـاعه نيـز موجـب

قـانون ) 589(ضرر باشـد، بـه دسـتور مـاده . توان از تقسيم جلوگيري كرد نمي مدني،در صــورتي كــه دو نفــر در ملكــي « -5


سـهم مشاعاً شريك باشـند و يكـي از آن دو و خريدار آن خود را به شخص ثالثي بفروشد

توانـد بـه را وقف نمايـد، شـريك ديگـر مـي قــانون مــدني اخــذ بــه ) 808(دســتور مــاده

يعني با پرداخت ثمن، موقوفه را . شفعه نمايدتملك كند و وقف مانع از ايـن امـر نخواهـد بود، زيرا حق شفيع به وسـيله عقـد بيـع بـه مورد معامله قبل از وقف تعلق گرفته است و

تواند موجـب زوال حـق ميعقد وقف موخر نبنابراين پـس از اخـذ بـه شـفعه . ثابت گردد

قانون ) 816(مطابق ماده . شود وقف باطل مياي را كـه مدني، اخذ بـه شـفعه هـر معاملـه

مشتري قبل از آن و بعد از عقد بيـع نسـبت در . نمايد به مورد شفعه نموده باشد باطل مي

صورتي كه قسمتي از مال غير منقول، وقـف شد و قسمت ديگر آن ملك و مالـك سـهم با

م علـيه موقـوف خود را بفروشد، متـولي و يـا توانند نسبت بـه مـورد معاملـه اخـذ بـه نمي

زيـرا ). قانون مـدني 811ماده (شفعه نمايند برقراري حق شـفعه بـرخالف اصـل مالكيـت

است و از نظر حمايت مالك از ضـرر شـركت باشد و بدين جهت حـق شـفعه فقـط در ميد دو شريك مقرر شده اسـت و در مـورد مور

بـيش از يـك نفـر عليـه موقـوف وقف عموماً ديگر آنكه وقف، از شركت با ملك و باشد مي

شود، زيرا اختيارات مالك مطلـق متضرر نمياست و اختيارات متولي در اداره امور موقوفه

باشد و هـر مي نامه وقفمحدود به مندرجات ح امور موقوفه تواند براي اصال زمان مالك مي

آنگونه كه منظور متولي است اقدام نمايد، به توانـد منظـور مالـك خالف متولي كـه نمـي

شريك را در اصالح و نگهداري تـأمين كنـد، ايــن اســت كــه موقوفــه از شــركت بــا ملــك

.شود متضرر نميدر حقوق اماميه بنا بر مشهور، حق شفعه

باشـد، ولـي نمـي عليـه موقوفبراي متولي و ــا ــه بن ــورتي ك ــهور در ص ــر مش ــول غي بر ق

تواند بـا جمـع يك نفر باشد، مي عليه موقوف» بودن شـرايط الزم اخـذ بـه شـفعه بنمايـد

). 98 -99امامي، سيد حسن، پيشين، صص (

از قانون ثبت اسناد و امالك

كميسيون مجلس با اصالحات و الحاقات بعدي 26/12/1310مصوب

حبس و ثلث باقي بايد تقاضاي ثبت بدهند قف و كساني كه در مورد امالك و -27ماده و همچنين كساني كه نسبت به ثبت اين قبيل امالك بايد عرضـحال اعتـراض داده و

زارت عدليه معـين قف و حبس و ثلث باقي را حفظ كنند، به موجب نظامنامه و حقوق و . خواهد شد

يكي از دفاتر هر اداره يا دايـره ثبـت -1اسناد و امالك، لزومـاً دفتـر ثبـت موقوفـات

ــود ــاده : رك(خواهــد ب اصــالحي ســال 1م ). نامه ثبت اسناد و امالك آيين 1323بايسـت در ظـرف وقوفه ميمتوليان م -2نامـه آيـين 25روز مقـرر در مـاده 30مدت

ثبت اسناد و امالك، اقدام به درخواست ثبت چنانچـه متوليـان در انجـام ايـن امـر . كنند

ــل ــاف مح ــده اوق ــد، نماين ــاهي نماين كوت 32مـاده : رك(درخواست ثبت خواهد كـرد

ــين ــالك مصــوب آي ــناد و ام ــت اس ــه ثب نام ).حات بعديبا اصال 26/12/1310

در خصوص موقوفاتي كه فاقد متولي -3خاص است، نماينده اوقـاف محـل مسـتقيماً

. كند درخواست ثبت مياعتراض نسبت به حفظ منافع موقوفه -4

در خصوص موقوفاتي كه متولي خاص ندارد، بـــا اداره اوقـــاف و در خصـــوص موقوفـــات

كه متولي خاص دارد، بـه عهـده المنفعه عاماظر يــا اداره اوقــاف اســت متــولي يــا نــ

ــاده : رك( ــين 88م ــناد و آي ــت اس ــه ثب نام ).امالكهاي بدوي كه به اگر چه آراي دادگاه -5

علــت عــدم درخواســت تجديــدنظر قطعيــت باشـند، امـا اند، قابل فرجام خواهي نمي يافته

اسـتثنائاتي را گـذار قانوناي از موارد در پارهـ قايل شده اسـت كـه از جملـه مـي ه تـوان ب

هاي بـدوي راجـع بـه احكام صادره از دادگاهوقف، ثلث، حبس و توليـت اشـاره كـرد كـه

در هـا آن همچنان امكان شكايت نسـبت بـه بـراي مطالعـه (ديوان عالي كشور وجود دارد

قانون آيـين دادرسـي 367ماده : بيشتر ركهاي عمومي و انقـالب در امـور مـدني دادگاه

). 1379مصوب هـاي تجديـدنظر دگـاه اگرچه آراي دا -6

ــا ــواهي نيســت، ام ــام خ ــل فرج ــتان قاب اسدر برخي دعـاوي از جملـه وقـف، گذار قانون

خـواهي انعطاف نشان داده و لذا امكان فرجاماز احكام صادره از دادگاه تجديـدنظر اسـتان در خصوص وقف به ديوان عالي كشور وجـود


368مــاده : بــراي مطالعــه بيشــتر رك(دارد هـاي عمـومي و قانون آيين دادرسي دادگـاه ). 1379انقالب در امور مدني مصوب

ــه، وزارت -7 ــود از وزارت عدليــ مقصــ . دادگستري فعلي است

ـ -28ماده اي ثبـت شـده و هرگاه نسبت به اين قبيل امالك به عنوان مالكيـت تقاضقافي كه به موجب نظامنامه مكلف بـه دادن عرضـحال اعتـراض و متولي يا نماينده او

قف يا حبس يا ثلث باقي است در اثر تباني بـه تكليـف تعقيب دعوي و حفظ حقوق ودر مواردي نيـز كـه . خود عمل ننمايد، به مجازات خيانت در امانت محكوم خواهد شد

قف و حبس و ثلث بـاقي ن ذكر حقوق ارتفاقي امالك و وتقاضاي ثبت ملك ديگري بدشده است، هرگاه اشخاص مذكور در فوق در اثر تباني به تكليف خود عمل ننمايند به

. شوند مجازات خائنين در امانت محكوم ميهركس از سفيد مهر يا سـفيد امضـايي -1

ست يا بـه هـر طريـق بـه كه به او سپرده شده ارده سوء استفاده نمايد به يـك تـا سـه دست آو

قانون 673ماده (سال حبس محكوم خواهدشد )2/3/1375مجازات اسالمي مصوب

هرگاه امـوال منقـول يـا غيرمنقـول يـا - 2هايي از قبيل سفته و چك و قبض و نظاير نوشته

آن به عنوان اجاره يـا امانـت يـا رهـن يـا بـراي

اجرت بـه كسـي يا هر كار با اجرت يا بي كالت وداده شده و بنابراين بوده است كه اشياء مـذكور مسترد شود يا به مصرف معيني برسد و شخصي

را به ضرر مـالكين ها آن نزد او بوده اءكه آن اشياستعمال يا تصاحب يا تلف يـا ها آن يا متصرفين

مفقود نمايد به حبس از شش ماه تـا سـه سـال قـانون مجـازات 674مـاده (خواهد شد محكوم

).2/3/1375اسالمي مصوب

مخارج راجع به ثبت امالك مذكور در فوق در صورتي كه ملك مـورد تقاضـا -29مادهعايدات نداشته و براي امور خيريه تخصـيص داده شـده باشـد و همچنـين مخـارج

شـود و در المصرف داده مي ل مبرات مطلقه و موقوفات مجهولمحاكمه اعتراض، از مح . صورت عدم كفايت اين عايدات مخارج گرفته نخواهد شد

سازمان اوقاف و امـور خيريـه، موقوفـات عام، بقاع متبركه، امـاكن مـذهبي اسـالمي، مدارس علوم ديني و مؤسسـات و بنيادهـاي

ــه ــه، از پرداخــت مخــارج و هزين هــاي خيري . باشند دادرسي و ثبتي و اجرايي معاف مي

دهد مخارج راجع به ثبت را خود قاف تقاضاي ثبت مي در مواردي كه اداره او -30ماده


مساجد و اماكن براي ثبت. صول خواهد نمود مستقيماً از عايدات موقوفه مورد تقاضا ومتبركه و مدارس قديمه و تكايا و آب انبارهاي عمومي، تقاضاي ثبت ازطرف متولي يـا

. مخارج مقدماتي پذيرفته خواهد شد الثبت و ن اخذ حق قاف بدو اداره اوقف و حبس و هر نوع انتقال بالعوض و و - 1

ات مـذهبي و خيريـه و صيت كه به نفع مؤسس وي فرهنگي و بهداشتي مصرح در مواد ها سازمان

ي مسـتقيم هـا تمربوط به معافيت قانون ماليـا صورت گيرد از پرداخت حق ثبت معاف خواهـد

قـانون 51مـاده : براي مطالعـه بيشـتر رك (بود ــردفتران و ــانون س ــمي و ك ــناد رس ــاتر اس دف

). 25/4/1354دفترياران مصوب خاندان پهلـوي (موقوفات بنياد علوي -2هاي ثبتـي نيز از پرداخت كليه هزينه) سابق

. معاف است

ر حكم نهـايي دادگـاه بـر ن صدو بدو -3قفيت، اداره ثبت مجوزي براي ابطال ثبت و و

دعــوي . ســند مالكيــت يــك ملــك را نــداردقفيت بايد به طرف مالك اقامه شـود و اگـر و

دير تركـه اقامـه ارث اسـت عليـه مـ ارث بالو- 6034/7نظريــــه مشــــورتي (گــــردد


مساجد بـا گـواهي سـازمان اوقـاف و -4ــق ــوارض و ح ــت ع ــه، از پرداخ ــور خيري ام

. باشند مرغوبيت نيز معاف مي

. قفيت و حبس، مثبت توليت نيست به عنوان و ثبت رقبه -31ماده در صـورت صـحت كـه ايـن ه بر عالو -1

صلح ملك از پدر بـه فرزنـدان، متعاقبـاً پـدر قف نمايد در صورت تواند مورد صلح را و نمي

راث بـه نسـبت سـهم فوت پدر، هر يـك از و ست بـر عليـه خود حق دارد با تقديم دادخوا

كساني كه بر خالف ضوابط قانوني موفـق بـه

اخذ سند مالكيت بـر اسـاس مقـررات مـاده انـد، تقاضـاي اصالحي قانون ثبت شده 147

ابطال سـند و خلـع يـد متصـرف را بخواهـد اداره 12/8/1383 -6181/7نظريه مشورتي (

كــل حقــوقي و اســناد و امــور مترجمينقــوه ).قضاييه

براي تعيين وضع ثبتي اعيان امالكي كه اشخاص تا -)21/6/1370اصالحي ( 147ماده كه به واسطه موانع قانوني، تنظـيم اند ي ايجاد نمودهيها زمينبر روي 1/1/1370تاريخ

.شود مي تكليفبه شرح زير تعيين ... ميسور نبوده استها آن سند رسمي براي1- ... و همچنين در صـورتي كـه ملـك ... چنانچه بين اشخاص در تصرف اختالف باشد -5

ايـن ) 2(حل اختالف موضوع مـاده هيأت شهرداري باشد، موضوع به عرصه، اوقاف يا


...شود مي قانون ارجاع در صورتي كه ساختمان كالً يا جزئاً در اراضي موقوفه احـداث شـده باشـد -4تبصره با موافقت متولي منصوص و اطالع اداره اوقاف و رعايت مفـاد وقـف نامـه و در هيأت

صورتي كه متولي نداشته باشد تنها با موافقت اداره اوقاف و با رعايت مفاد وقف نامه و م و با در نظر گرفتن جميع جهات نسبت به تعيين اجـرت زمـين عليه موقوفمصلحت ره ثبت را نسبت به مورد براي صدور سـند مالكيـت صادره تكليف ادارأي اقدام و در

.كل يا جزء اعيان با قيد اجرت زمين مقرر معين خواهد كرد

از قانون اصالح قانون ثبت احوال

مجلس شوراي ملي 22/2/1319مصوب

خانه و ارستان و مسكينهاي عمومي از قبيل بيم هرگاه فوت در يكي از بنگاه -13ماده عهده رييس بنگاه اسـت و پرورشگاه و زندان و بازداشتگاه واقع شود اعالم نامبرده به

اگر فوت در يكي از اماكن عمومي از قبيل گاراژ و گرمابه و مسجد و مهمانخانه و غيره . مكان است واقع شود به عهده مدير يا متصدي آن

ازدياد سهم كشاورزاناز قانون سازمان عمراني كشور و

كميسيون مشترك مجلسين 5/5/1334مصوب

: امور عمراني و اجتماعي هر قريه به قرار ذيل است -ماده هفتمكشـي از تهيه آب مشروب سالم به وسيله ساختمان آب انبار يا حوض تصفيه يا لولـه

مرمـت و سـاختمان و حفر قنات و غيره و -دهانه قنات يا كندن پاكنه يا نصب تلمبهكمـك بـه دفـع دسـته -پل -خانه رختشوي -خانه غسال -حمام -نگاهداري مساجد

... مورد تهديد قرار دهند و جمعي آفات حيواني و نباتي كه زراعت قريه را

از قانون اصالحات ارضي

)دوره فترت( وزيرانهيأت 19/10/1340مصوب

ي زراعتي احداثي از طرف زارع متعلق به اوست و حـق ها اعيان - ماده بيست و پنجمي جديـد ها اعيانيدارد به نام خود به ثبت رسانيده و سند مالكيت بگيرد، ولي احداث

. موكول به جلب رضايت كتبي از طرف مالك خواهد بوددر دهاتي كه مشمول مقررات انتقال و تقسيم نيستند، در صورتي كه اكثريت -تبصره


هاي جديدي بسازند، مالك موظف است تا پانصد متـر دهات بخواهند خانهزارعين آن براي هر زارع به منظور ساختن خانه و انبار و محل نگاهداري دام و همچنـين اراضـي

در محوطـه مناسـب بـه هـا آن مدرسه و امثال -حمام -دكافي براي ساختمان مسجزارعين داوطلب بگذارد و اين تشخيص اداره كشاورزي محل منظور و مجاناً در اختيار

قبيل زارعين موظفند در اراضي واگذاري با رعايت اصول بهداشت و بر طبق نقشه كـه هـاي مناسـب را شود، سـاختمان از طرف وزارت كشاورزي در اختيار آنان گذارده مي

حداكثر يكسال پس از تحويل زمين بسازند و اال اراضي واگذاري عيناً به مالك مسترد . شدخواهد

از قانون تشكيل خانه اصناف

مجلس شوراي ملي 1344/ 18/2مصوب

جلسات خانه انصاف در يكي از امكنه عمومي ده مانند مسجد يا مدرسه يـا -21ماده دهـد در موقـع لـزوم تكيه يا محل ديگري كه رييس خانه انصاف مقتضي تشـخيص

. تشكيل خواهد يافت

از قانون نوسازي و عمران شهري

مجلس شوراي ملي با اصالحات و الحاقات بعدي 7/9/1347مصوب

-مسـيحي (هـاي مـذهبي مساجد و اماكن مقدسه اسالمي و معابد اقليـت -26ماده سـازمان اوقـاف از و مدارس قديمه طالب علوم ديني بـه گـواهي ) كليمي -زرتشتي

هـا و هاي متعلق بـه وزارتخانـه ضي و ساختمانپرداخت عوارض و حق مرغوبيت و اراهـاي و پيشاهنگي ايران و كتابخانه مؤسسات دولتي و تأسيسات سازمان تربيت بدني

ها و مؤسسات آب و بـرق عمومي شهر و همچنين آن قسمت از اراضي و امالك شركتو تلفـن هاي مربوط به آب و بـرق و گـاز براي فعاليت و گاز و تلفن متعلق به دولت كه

. باشد از پرداخت عوارض موضوع اين قانون معاف خواهند بود مورد استفاده ميعوارض نوسـازي يكـي از درآمـدهاي -1رود كــه بــه شــمار مــي هــا شــهرداري پايــدارــي ــابع م ــأمين من ــي در ت ــهم مهم ــد س توان

در واقـع عـوارض . داشته باشدها آن درآمدينوسازي، نوعي ماليات بـر دارايـي اسـت كـه

زمين (شهروندان بر اساس ارزش دارايي خود ســعيدي (كننــد پرداخــت مــي) و ســاختمان

» سـازي فرهنـگ «رضواني، نويـد، تـأملي بـر ــازي، ــوارض نوس ــراي پرداخــت ع ــين ب دوم

ــهرداري، مشـــكالت و ــه شـ ــايش ماليـ همـــا ــر، از ). 1388، راهكارهـ ــي ديگـ در تعريفـ

عــوارض نوســازي بــه عنــوان منبعــي جهــت هـاي تأمين درآمد، به منظور جبـران هزينـه

ي تأسيسات خدمات مستمر، نگهداري و ادارهو تجهيزات شهري و دريافت عوارض سـاالنه

دوده ي واقع در محـ ها زمينها و از ساختمان و حريم شهر بـر اسـاس درصـدي از قيمـت

ياد شـده اسـت كـه در ايـران بـه نـام ها آنجمشـيد ( معـروف اسـت » عوارض نوسازي«

ــراهيم، جايگــاه عــوارض نوســازي در زاده، اباولين همايش ماليه ، ها شهرداريتأمين مالي ). 1387، مشكالت و راهكارها شهرداري،

عــوارض نوســازي بــه اســتناد قــانون -2 1347سـال وبشـهر مصـ عمراننوسازي و

وقـت محاسـبه و اخـذ شـوراي ملـي مجلس . گردد مي

دي در حق مرغوبيت مانند آنكه مسج -3اي بن بست قرار داشته باشـد و انتهاي كوچه

ي مربـوط بـه هـا طرحناگاه به موجب اجراي توسعه و تعريض معابر، مشـرف بـه خيابـاني . عريض شده و ارزش آن چندين برابر گـردد

پرســش ايــن اســت كــه آيــا ســهمي از ايــن افزايش قيمت متعلق به مجري طـرح يعنـي

جـب شهرداري است يا خير؟ اگر چـه بـه مو


، بـر 1360قانون لغو حق مرغوبيت در سـال وجوب حق مرغوبيت مهر باطل زده شـد امـا وزارت كشور پس از كسب تكليـف از محضـر

34/1/1085رهبر انقالب، طي نامـه شـماره و با اتخاذ عنـوان ديگـري 29/1/1369مورخ تالش نمـود تـا » حق عوارض تشرف«به نام

عرفـه ت(خأل عدم وجود اين حق را پر نمايـد توسـط 1369عوارض حق تشـرف در سـال

وزارت كشــور تهيــه و پــس از تأييــد ريــيس هـا شـهرداري جمهور وقت، جهت اجـراء بـه

: براي مطالعه بيشتر بنگريد به). (ابالغ گرديدــت، نشــريه ــار، غالمرضــا، حــق مرغوبي كاميكانون، سال چهل و سوم، دوره جديد، شماره

-78، صـص 1378، ارديبهشت و خرداد 1259 .(

در خصوص شـمول معافيـت منـدرج -4قانون نوسازي و عمران شهري ) 26(در ماده

به مجتمع آموزشي مهديه حوزه علميـه قـم، مجلــــس شــــوراي اســــالمي در تــــاريخ

نظر داد كه مفاد مـاده مـذكور، 16/1/1379هـــاي آموزشــي، علمـــي، مجتمــع شــامل

تحقيقاتي، مسكوني و خدماتي مهديه حـوزه رايگـان در اختيـار كه به طـور علميه قم نيز

قانون استفساريه : رك(گردد طالب است ميقــانون نوســازي و عمــران شــهري 26مــاده

).مجلس شوراي اسالمي 16/1/1379مصوب با توجه به ماده واحده قانون لغو ماده -5

قانون محاسبات عمـومي مصـوب بهمـن 90 26، سازمان اوقاف در حدود مـاده 1363ماه

ــانون ن ــهري مصــوب ق ــران ش ــازي و عم وس

، فقط از پرداخت عوارض نوسـازي بـه 1347شهرداري در مورد مساجد و امـاكن مقدسـه

هاي مذهبي و مدارس اسالمي و معابد اقليتقديميه طالب علوم ديني معاف اسـت نـه از

ــي ــور كل ــه ط ــوارض ب ــه (پرداخــت ع نظرياداره كــل 12/11/1364-5604/7مشــورتي

ــو ــناد و ام ــوقي و اس ــوه حق ــرجمين ق ر مت ).قضاييهقـانون 90ماده واحده قانون لغو ماده -6

از تـاريخ «: دارد محاسبات عمومي اشعار مـي ــاده ســال ــروردين م ــاده 1364اول ف 90، م

قــانون محاســبات عمــومي لغــو و كليــه ي دولتـي ها تها و مؤسسات و شرك وزارتخانه

نهادهاي انقالب اسالمي و بنيادها موظفنـد و هـا شـهرداري عـوارض متعلقـه را بـه هر نوع

9/11/1363مصـــوب (» پرداخـــت نماينـــد ).مجلس شوراي اسالمي

ــار -7 ــن وجــود در خصــوص اعتب ــا اي بقـانون نوسـازي و عمـران ) 26(موضوع ماده

)3(، با عنايت به تبصره 1347شهري مصوب قانون اصالح موادي از قانون برنامـه ) 5(ماده

نظر وجود اختالف 1381سوم توسعه مصوب )3(برخي معتقدند با توجه بـه تبصـره . دارد

قانون اصالح موادي از قانون برنامـه ) 5(ماده مشـهور بـه قـانون تجميـع (...سوم توسـعه و

، قوانين و مقررات مربوط به اعطـاي )عوارضتخفيف يـا معافيـت از پرداخـت عـوارض يـا

) 10(و نيز مطابق ماده ها شهرداري وجوه بهليه قوانين عام و خاص مغـاير همين قانون، ك

رو بـر از ايـن . با اين قانون لغو گرديده اسـت


اين عقيده هستند كـه از تـاريخ الزم االجـرا شدن قانون اصـالح مـوادي از قـانون برنامـه

قــانون نوســازي و ) 26(ســوم توســعه، مــاده ــراي معافيــت از پرداخــت عمــران شــهري ب

بـا . باشـد نمي عوارض شهرداري قابل استنادــر ا ــتالف نظ ــه اخ ــه ب ــا توج ــال، ب ــن ح ي

هـاي اجرايـي در مـورد لغـو يـا الزم دستگاهاالجرا بودن عوارض غيرمحلـي و بـه منظـور تعيين تكليف موضـوع، در مـرداد مـاه سـال

قانون ) 5و 1(، اليحه استفساريه مواد 1385اصالح موادي از قـانون برنامـه سـوم توسـعه اقتصــادي، اجتمــاعي و فرهنگــي جمهــوري

مي ايران و چگـونگي برقـراري و وصـول اسالجهـت صـدور نظريـه تفسـيري، ... عوارض و

. تقديم مجلس شوراي اسالمي گرديدــذهبي -8 ــه م ــاكن موقوف ــاجد و ام مس

حسينيه، مهديـه، فاطميـه، : اسالمي از قبيلرضويه و موقوفـات و مسـتغالت داخـل ايـن

مساحت زير بنـا و %) 10(اماكن تا ده درصد متر مربع و امالك ) 200(ست تا حداكثر دوي

هـا آن )خـارج (و مستغالت موقوفـه وابسـته متر مربع از ) 200(جمعاً تا مساحت دويست

پرداخت عوارض ساختماني و نوسازي مالكانه شـهرداري تهـران موظـف . باشـند معاف مـي

است معادل عوارض مترتبه را محاسـبه و در رديف كمك به اشـخاص حقيقـي و حقـوقي

1383مصوب بودجـه سـال ) 17و 16مواد (احراز موقوفـه . شهرداري تهران منظور نمايد

بودن موارد فوق، منـوط بـه گـواهي و تأييـد بـراي (سازمان اوقـاف و امـور خيريـه اسـت

ــه بيشــتر رك ــاده واحــده : مطالع مجــوز «مچگونگي بخشودگي مساجد و اماكن مقدسه

هاي مذهبي و مدارس اسالمي و معابد اقليتــوم ــالب عل ــوارض ط ــت ع ــي از پرداخ دين

ــازي ــه و نوس ــاختماني مالكان ــوب »س ، مص ).شوراي اسالمي شهر تهران 14/7/1383

شــهرداري تهــران در صــورت تمايــل -9ي مـالي، هـا تتواند نسبت به اعمال حماي مي

پشتيباني، خدماتي و تجهيزاتـي بـه منظـور مسـاجد و سـازي بازسازي، نوسازي و بهينـه

هر تهران و تمهيد هاي عمومي در ش نمازخانههاي الزم با رعايت اصل توزيع عادالنـه زمينه

هاي جغرافيايي مختلف اقدام ورزد در مقياسچگـونگي «مصـوبه : براي مطالعه بيشتر رك(

ــاماندهي ــران در س مشــاركت شــهرداري تهــران ــاجد در تهـ ــعيت مسـ ــورخ »وضـ ، مـ

).شوراي اسالمي شهر تهران 1/10/1383ست نسبت شهرداري تهران مكلف ا -10

به لغو عوارض ساختمان و نوسازي مالكانه از بخش عمومي و غير دولتـي جهـت احـداث،

هـاي توسعه و يا نوسازي مساجد و نمازخانـه عمومي بر اساس ضوابط و مقررات موضـوعه

).همان: براي مطالعه بيشتر رك(اقدام نمايد قانون نوسازي و عمـران ) 18(ماده -11

ــه حــق م 1374شــهري مصــوب رغوبيــت بنامـه اجرايـي آيين) 1(اختصاص دارد و ماده

: دارد اشعار مي 22/7/1348اين ماده مصوب به كليه اراضي و امالكي كه بـر اثـر اجـراي «

ي نوسازي و احداث و اصالح و توسعه ها طرحمعابر در برگـذر احـداثي يـا اصـالحي واقـع


متـر عمـق از 25شوند به نسـبت بـر تـا مي . » گيرد علق ميبرگذر حق مرغوبيت ت

عمومي ديـوان عـدالت اداري هيأت -12مــورخ 188وحــدت رويــه شــماره رأي طـي

ــالم 7/11/1374 ــانوني اع حــق تشــرف را ق . نمود

در صــورتي كــه تعهــدات پــيش -13فروشنده در خصوص خدمات عمومي موضوع

1389قانون پيش فروش ساختمان مصـوب ايفاء نگردد، به عنوان مثال در قرارداد پـيش فروش ساختماني تصريح به ساخت مسجدي گردد، لكن از انجام آن امتنـاع شـود، پـيش فروشنده به ميـزان يـك در هـزار بهـاي روز

م نشـده بـه ميـزان قدرالسـهم تعهدات انجـا پيش خريدار، جريمه تأخير به پيش خريـدار

هـر دو بـه مبـالغ كـه ايـن مگـر . پـردازد مي . بيشتري با يكديگر توافق نمايند

ســاله در صــورتي كــه درآمــد يــك -14موقوفه يا اماكن مذهبي اسالمي براي تعميـر و يا نوسازي آن كـافي نباشـد، درآمـد دو يـا

مخصوصي ذخيره و بـه چند سال در حساب . موقع به مصرف خواهد رسيد

وزارت راه و شهرســازي و نهادهــاي -15كننــده زمــين موظفنــد تمهيــداتي را واگــذار

سازي اراضي واگذاري از فراهم آورند تا آمادهتـرين زمـان جمله احداث مسـاجد در كوتـاه

اراضي مربوطه مطـابق بـا . ممكن انجام گيردبخشـي از مقـررات قانون تنظيم) 100(ماده

هـاي به دستگاه -1380مصوب -مالي دولت . مربوط واگذار خواهد شد

از قانون دفاتر اسناد رسمي و كانون سردفتران و دفترياران مجلس شوراي ملي 25/4/1354مصوب

ـ هر نوع انتقال بالعوض و وقف و حبس و وصيت كـه بـه نفـع ... -51ماده ات مؤسسفرهنگي و بهداشتي مصرح در مواد مربوط به معافيـت يها سازمان مذهبي و خيريه و

...مستقيم صورت گيرد از پرداخت حق ثبت معاف خواهد بود هاي قانون ماليات

تجديد اليحه قانوني تجديد قرارداد و اجاره امالك و اموال موقوفه و و مساجد انتخاب متوليان و امناء و نظار اماكن متبركه مذهبي

شوراي انقالب جمهوري اسالمي ايران 4/2/1358مصوب

به منظور جلوگيري از هر گونه تضييع حق، در موقوفات كشور و تنظيم اسناد -1ماده ي موقوفه از اين و متصرف ي عادالنه امالك استيجاري بها اجارهو قرارداد اجاره و تعيين

منعقده بين اوقاف و مستأجرين ) اعم از عادي و رسمي (تاريخ كليه اسناد و قراردادها باغات و اراضـي و مسـتغالت و مسـتحدثات در موقوفات عامه نظير امالك مزروعي و

شهري و روستايي فسخ و به اين قبيل مستأجرين و ساير اشخاص اعـم از حقيقـي و باشـند از انحاء در حال حاضر امالك موقوفه را متصـرف مـي حقوقي كه به هر نحوي

ماه از تاريخ تصويب اين اليحه جهت روشن نمودن وضع 3شود كه در ظرف اخطار ميي گذشته و تنظـيم اسـناد جديـد بها اجارهامالك استيجاري و متصرفي خود و تأديه

در صورت عدم . ه نماينداجاره به نرخ عادله روز به اداره اوقاف محل وقوع ملك مراجعها آن مراجعه و انقضاي مهلت مقرر اداره اوقاف از ادامه استفاده و تصرفات غير قانوني

موقوفه آن را به اشـخاص جلوگيري و با خلع يد از مستأجر يا متصرف با رعايت صرف متقاضي واگذار خواهد نمود و كليه مطالبات موقوفه را نيز از مستأجر يا متصرف قبلي

. دارد دريافت ميها آن متعلق به و يا از محل فروش و واگذاري اعياني

اي نامـه ي عادله روز بر اساس آيـين بها اجارهنامه و ميزان ترتيب تنظيم اجاره -تبصره


روز از تاريخ تصويب اين قانون از طرف سازمان اوقاف تهيـه و 15خواهد بود كه ظرف .وزيران خواهد رسيد هيأت به تصويب

بايست بـه طرفيـت دعوي وقفيت مي -1مالــك اقامــه گــردد و چنانچــه ارث بــالوارث باشد، دعوي عليـه مـدير تركـه اقامـه شـود

نظريـه مشـورتي : براي مطالعـه بيشـتر رك (اداره كــل حقــوقي و 3/12/1377 -6034/7

).اسناد و امور مترجمين قوه قضاييهنهايي دادگاه مبنـي رأي زماني كهتا -2

بر وقفيـت ملكـي صـادر نگـردد، اداره ثبـت مجوزي براي ابطـال سـند مالكيـت قبلـي و صدور سند مالكيت جديـد بـه نـام سـازمان

. اوقاف و امور خيريه ندارداالجاره رقبات موقوفه كه در مورد مال -3

شخص با وصـف عنـوان متصـدي مـأذون از را در مـدت هـا نآ طرف اوقاف محـل منـافع

نامــه بــا شــرايط خاصــي بــه مقــرر در اجــارهنمايد، تعهد مسـتأجر بـه مستأجر واگذار مي

االجاره به موجر از اين لحاظ كه پرداخت مالمشاراليه در هنگام وقوع عقـد اجـاره سـمت ــه را داشــته، در ــدگي موقوف تصــدي و نماينصورتي كه ديگري ادله كافي ابراز نمايد كـه

وليت تعيين گرديـده، متصـدي او به سمت تجديد از تاريخي كه متولي شـناخته شـده و توليت او از طرف اوقـاف محـل بـه مسـتأجر

االجـاره اعالم گرديده، محق در مطالبـه مـال :براي مطالعه بيشتر رجوع كنيـد (خواهد بود

اصراري ديوان عـالي كشـور بـه شـماره رأي 3575- 26/12/1342.(

يك اليحه قانوني با عنايت به نص ماده - 4تجديد قرارداد و اجاره امالك و اموال موقوفه و تجديد انتخاب متوليان و امنـاء و نظـار امـاكن

25/2/1382متبركه مذهبي و مساجد مصوب كه بر لزوم اخطار از سـوي سـازمان اوقـاف بـه متصرفين امالك موقوفه تصـريح شـده اسـت، سازمان اوقاف وقتي مجاز به درخواست خلع يد

باشد كه نسبت بـه تكليـف قـانوني از ملك ميمذكور مبني بر صـدور اخطاريـه اقـدام نمـوده

17/7/1382 - 6097/7نظريه مشـورتي (باشد اداره كل حقوقي و اسناد و امور مترجمين قـوه

).قضاييهــور -5 ــاف و ام ــازمان اوق ــواي س در دع

خيريه عليه مستأجر با موضوع تخليـه بنـاي چنانچــه مــورد از احــداثي توســط مســتأجر،

شمول ضوابط مربوط به اليحه قانوني تجديد ــه مصــوب ــوال موقوف ــاره و ام ــرارداد و اج ق

خارج باشد، روابط طرفين تـابع 25/2/1358لـذا اگـر مسـتأجر . باشد قرارداد تنظيمي مي

مطابق قرارداد فيمابين احـداث بنـا نمـوده و تخلفي نيز از مفاد قرارداد اجاره نكرده باشد،

دعـوي خلـع يـد يـا تخليـه توجيـه پذيرش . قانوني ندارد

با توجه به مـاده يـك اليحـه قـانوني -6تجديد قرارداد و اجاره امالك و اموال موقوفه و تجديــد انتخــاب متوليــان و امنــاء و نظــار امــاكن متبركــه مــذهبي و مســاجد مصــوب


كــــه بــــه موجــــب آن كليــــه 25/2/58هاي رسمي و عـادي منعقـده بـين نامه اجاره

اوقاف و مستاجرين در موقوفات عامـه نظيـر امالك مزروعي و باغات و اراضي و مستغالت و مستحدثات شهري و روستايي فسخ شده و

بهـاي نامه و ميزان اجـاره ترتيب تنظيم اجارهنامــه عادلــه روز بــه كيفيــت مقــرر در آيــين

اجرايي مربوط موكول گرديده و با عنايت بـه د و مقـررات هدف مقـنن وضـع قواعـ كه اين

خاص درباره موقوفات استيجاري بـوده اسـت، مصوبات مورد اعتـراض مغـاير قـانون شـناخته

مـورخ 7777شود و چون بخشنامه شماره نمي 22/10/1372حسب نظريه مـورخ 30/11/67

فقهاي محترم شوراي نگهبان مخـالف مـوازين ها آن احكام شرع شناخته نشده تقاضاي ابطال

عمومي ديوان عـدالت أت هي رأي(مردود است ، شماره دادنامـه 197/71اداري، كالسه پرونده

). 1372بهمن 9، مورخ 72/192

به منظور حسن اداره اماكن متبركه مذهبي اسالمي كشور و مساجد از طريق -2ماده مراتب تقـوي و امانـت آنـان امناي جديد از اشخاص واجد صالحيت كه هيأت انتخاب

مورد تأييد و قبول باشد و تجديد انتخاب متوليان و امناء و نظار كه از طـرف سـازمان كليه اعضاء امناء مذكور و متوليـان و امنـاء و اوقاف منصوب خواهند شد از اين تاريخ

نظار مربوطه از سمت خود معزول و از هر گونه دخالت و تصرف در اموال امـاكن مـورد گردند و مكلفند تا انتخاب و تعيين متوليان و امنـاء و نظـار جديـد تصدي ممنوع مي

كليه اموال و وجوه دريافتي و اسناد و مدارك موقوفه و اماكن مربوطه را به طور امـاني حفظ و نگهداري نموده و به محض صدور ابالغ و معرفـي اعضـاي جديـد عينـاً طبـق

. يل نمايندصورت جلسه با نظر اوقاف محل تحو

تجديد انتخاب و انتصاب متوليان و امناء و نظار قبلي بالمانع است و اداره امور -تبصره . خواهد بود موقوفه تا انتخاب اعضاي جديد به عهده اداره اوقاف محل

چنانچه از طرف مقام معظـم رهبـري بـراي ــه ن و نصــب شــود، اي متــولي معــي اداره موقوف

ســازمان اوقــاف و امــور خيريــه مجــوزي بــراي دخالت و يا نظارت در مورد اين گونـه موقوفـات

مجـوز : براي مطالعه بيشتر رك(نخواهند داشت مقام معظم رهبري در مورد اجراي طرح توجيـه

قاف و امور خيريه در رابطه بـا متوليـان ادارات او ).7/8/1369موقوفات مورخ

تواند با كسب نظر مشورتي شوراي امناء و نظار هـر حـوزه سازمان اوقاف مي -3ماده صالح مذكور در فوق نسبت به تشكيل و تعيـين اوقافي از بين اشخاص عالقمند و ذي

ـ هيأت المي اقـدام امناء و انتخاب متوليان و نظار جهت كليه اماكن متبركه مذهبي اس


اماكن حداقل سه نفر و حـداكثر پـنج نفـر امناء اين قبيل هيأت .الزم رابه عمل آوردصدور ابـالغ و . خواهند بود كه پس از انتخاب و صدور ابالغ انجام وظيفه خواهند نمود

. تصويب شوراي عالي اوقاف نخواهد داشت احكام مزبور نيازي به شوراي مشورتي امناء و نظار تشـكيل نشـده باشـد در هر حوزه اوقافي كه -1تبصره

. جلب نظر و تصويب شوراي عالي اوقاف ضروري استامناء و انتخاب متوليان و نظار جهت مساجد، سازمان هيأت در مورد تعيين -2تبصره

شـوراي انقـالب اسـالمي به وزيرانهيأت اوقاف اليحه ديگري تهيه و پس از تصويب . نمايد تقديم مي

تصميمات متخذه از طرف سازمان اوقاف نسبت به اجراي مفـاد ايـن اليحـه -4ماده . االجرا است قانوني قطعي و الزم

از آنجــا كــه در قــانون مصــوب شــوراي -1، منظـور، جلـوگيري از 4/2/1358انقالب مورخ

هرگونه تضـييع حـق در موقوفـات كـل كشـور ، بنابراين عموميت قانون شامل موقوفات باشد مي

گردد و مقام توليـت آستان قدس رضوي نيز ميوظــايف ســازمان اوقــاف را در امــالك و امــوال

: رك(دهـد آستان قدس رضوي نيـز انجـام مـي تفسير قانوني مجلس شوراي اسالمي راجـع بـه قانون تجديـد قـرارداد و اجـاره امـالك و امـوال

متوليان و امنـاء و نظـار موقوفه و تجديد انتخاب ، 1358اماكن متبركه مذهبي و مساجد مصـوب

).3/4/1361مصوب 5و ماده يك و ماده ) د(اوالً بند -2

اليحه قانوني تشكيالت و اختيارات سازمان اليحه قانوني 2، ماده 63حج و اوقاف مصوب

را 58مصوب ... تجديد قرارداد اجاره امالك وامناء و تجديد قرارداد هيأت در بخش تعيين

اجاره توسط سازمان حج و اوقاف در مورد مساجد و مدارس ديني و تكايا نسخ نموده است، ثانياً با توجه به مراتب فوق، سازمان

تواند در خصوص مساجد و نمي حج و اوقافهيأت مدارس ديني و تكايا مبادرت به تعيين

امناء نمايد و در قانون نيز مرجعي براي امناي مساجد پيش هيأت ن و انتخابتعيي

بيني نگرديده و در مواردي كه بقاع متبركه در محوطه مساجد وجود دارد، مستقالً مشمول اليحه قانوني تشكيالت و اختيارات

-1766/7نظريه (سازمان حج و اوقاف است اداره كل حقوقي و اسناد و امور 29/8/1391

).مترجمين قوه قضاييه

تفسير قانوني مجلس شوراي اسالمي راجع به قانون تجديد قرارداد و اجاره امالك و اموال موقوفه و تجديد انتخاب متوليان و امناء و نظار اماكن

4/2/1358متبركه مذهبي و مساجد مصوب

مجلس شوراي اسالمي 3/4/1361مصوب

منظور، جلـوگيري از هرگونـه 4/2/1358چون در قانون مصوب شوراي انقالب مورخ باشد، عموميت قانون شامل موقوفـات آسـتان تضييع حق در موقوفات كل كشور مي

گردد و مقام توليت وظايف سازمان اوقـاف را در امـالك و امـوال قدس رضوي نيز مي . دهد آستان قدس رضوي انجام مي

رقبات، آب و اراضي موقوفه فروشناد قانون ابطال اس

مجلس شوراي اسالمي با الحاقات بعدي 28/1/1363مصوب

از تاريخ تصويب اين قانون كليه موقوفاتي كه بـدون مجـوز شـرعي بـه -ماده واحدهگردد و اسناد برمي فروش رسيده يا به صورتي به ملكيت درآمده باشد به وقفيت خود

. ز درجه اعتبار ساقط استمالكيت صادر شده باطل و اپس از ابطال سند مالكيت در مواردي كه موقوفه قابل اجاره باشد و متصرف -1تبصره

مكتسبه متصرف قرارداد اجاره بـا تقاضاي اجاره كند با رعايت مصلحت وقف و حقوق . متصرف تنظيم خواهد شد

ه احسن و واگـذاري كليه امالك مزروعي كه در اجراي قانون اجازه تبديل ب -2تبصره صاحب نسق انتقـال و بـين به زارعين 2/2/1350دهات و مزارع موقوفات عام مصوب

آنان تقسيم شده با حفظ مصلحت وقف با متصرفين و زارعان صاحب نسق بـا رعايـت وجوهي كه قبالً از طـرف دولـت بابـت . شود مي نامه تنظيم حقوق اكتسابي آنان اجاره

ه واحده پرداخته شده بابت اهدايي دولت به موقوفه محسوب و امالك مزبور مطابق مادالمثل زمين توسط كارشناس رسمي يـا خبـره زمين به متصرف اجرت از تاريخ تحويل


محلي تعيين و با محاسبه وجوه پرداختي قبلي متصرف تهـاتر و كسـر يـا اضـافه آن . محاسبه خواهد گرديد

اي را بـدون اطـالع از وقفيـت از اشـخاص هكساني كه زمين يا خانه موقوف -3تبصره مالكيـت آن باطـل حقيقي يا حقوقي خريداري نموده و به موجب اين قـانون اسـناد

در صـورتي . توانند براي دريافت خسارت وارده به فروشنده رجوع نمايند شود مي ميز توانـد ا نمايد سازمان اوقـاف مـي اين قانون تقاضاي اجاره 1كه متصرف طبق تبصره

. تاريخ تصويب اين قانون با متصرف تنظيم اجاره نمايد

در مواردي كه جهت مورد نظر واقف تغيير يافته باشد بايستي به نظر واقف -4تبصره . عمل شود

اراضي و امالكي كه در تصرف و مالكيت كشاورزان و -)19/12/1380الحاقي ( 5تبصره غلط و يا زورمندانـه سـالطين بـدون ي ها سياست مالكين محلي بوده و در اثر اجراي

شرعي از مالكيت آنان خارج شده ولي اراضي كماكان در تصرف مالكين مـذكور مجوز درآمـده و باشد و سپس من غيرحق در مالكيت موقوفات و آستان قـدس رضـوي مي

سند وقفيت اعم از عادي و رسمي تنظيم نشده و يا هر دليـل گونه هيچتوسط مالكين و قانوني وجود نداشته باشد و همچنين امالكي كه در تصـرف اشـخاص معتبر شرعي

شده است در صورتي كـه ها آن بوده و سند رسمي دارند ولي ادعاي وقفيت نسبت بهوجود نداشته باشد از شمول حكم ماده واحده خارج داليل معتبري دال بر صحت وقف

انجام شـده از درجـه اعتبـار الذكر و هرگونه تصميم و اقدامي كه در مورد اراضي فوقگردد و در صورت بروز اختالف، در هر دو مورد دادگـاه صـالح يكن مي لم ساقط و كأن

. رسيدگي خواهد نمود

و مراتـع و هـا جنگـل آن دسته از اراضي و امالك و -)19/12/1380الحاقي ( 6تبصره و مراتع ها جنگلاز برداري قانون حفاظت و بهره) 1(اراضي منابع ملي كه مشمول ماده

و اصالحات بعدي آن و قانون حفظ و حمايت از منـابع طبيعـي و 25/5/1346مصوب مذكور نبوده و موقوفه قرار گيرد مشمول ماده واحده 5/7/1371ذخاير جنگلي مصوب

16/12/1365اي كه قبل از تاريخ شود مگر در مورد حريم موقوفات و اراضي تلقي نمي

.احياء شده باشدهاي كليه قوانين و مقررات مغاير با اين ماده و تبصره -)19/12/1380الحاقي ( 7تبصره

نامـه وزارت كشاورزي و سازمان اوقاف موظفنـد آيـين . باشد يكن مي لم آن لغو و كأن


اجرايي اين قانون را ظرف مدت سه ماه از تاريخ تصويب ايـن قـانون تهيـه و پـس از . درآورنددولت به اجراء هيأت تصويب

آيـا - مـاده واحـده : موضوع استفساريه - 1الحـاقي بـه مـاده ) 5(منظور مقـنن از تبصـره فروش رقبـات، آب و واحده قانون ابطال اسناد

اين بـوده 1380/12/19اراضي موقوفه مصوب در مورد اراضـي و امـالك كه ابتدائاً قانون بايد

اجرا شود و بعـد در صـورت ) 5(تبصره موضوع دادگاه صالح ارجاع گردد؟ اختالف موضوع بهچون در هـر دو مـورد يـد :نظر مجلس

باشـد در متصرف اماره بر وقف يـا ملـك مـي با مـدعي اخـتالف داشـته صورتي كه ذواليد

باشد مدعي بايد بـه دادگـاه مراجعـه كنـد و رج و تواند از يد آن خا نمي بدون حكم دادگاه

ــد ــت را باطــل نماي ــند مالكي ــا س ــانون ( ي ق

الحاقي به ماده واحـده ) 5(استفساريه تبصره ــات، آب و ــروش رقب ــانون ابطــال اســناد ف قاراضي موقوفه مجلس شوراي اسالمي مصوب

19/9/1382.( قانون ابطال اسـناد و فـروش رقبـات -2

، 1371آب و اراضــي موقوفــه مصــوب ســال ش رقبــات آب و قــانون ابطــال اســناد و فــرو

ــال ــه مصــوب س را در 1363اراضــي موقوف 1371حدي كه مغاير قـانون مصـوب سـال

باشد نسخ كرده و قانون اخيـر بـه موقوفـات -6383/7نظريـــه (خـــاص تســـري نـــدارد

اداره كل حقوقي و اسناد و امـور 9/9/1384 ).مترجمين قوه قضاييه

قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران) 49(نحوه اجراي اصل از قانون مجلس شوراي اسالمي 17/5/1363مصوب

تعاريف و مقررات خاصه -بخش اولاصطالحات مذكور در اين قانون كه در قوانين ديگر تعريف نشده به شرح زيـر -1ماده .شود مي بيان

1- ... ثروت ناشي از دخالـت در وقـف سوء استفاده از موقوفات عبارت است از تحصيل -4

.برخالف ترتيبي كه شرع معين نموده باشد

قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه

مجلس شوراي اسالمي با الحاقات بعدي 2/10/1363مصوب

از تاريخ تصويب اين قانون سازمان اوقاف به سـازمان حـج و اوقـاف و امـور -1ماده . گردد مي يابد و امور ذيل به عهده اين سازمان واگذار نام ميخيريه تغيير

التوليه است و موقوفـات اداره امور موقوفات عام كه فاقد متولي بوده يا مجهول -1م علـيه موقـوف اخـتالف خاصه در صورتي كه مصلحت وقف و بطون الحقه و يا رفـع

.متوقف بر دخالت ولي فقيه باشد

داده نشـده هـا آن ذهبي اسالمي كه ترتيب خاصي بـراي اداره اداره امور اماكن م -2 . به استثناي مساجد و مدارس ديني و تكايا. است

اي كه از طـرف دولـت يـا سـاير مراجـع ي خيريهها انجمناداره امور مؤسسات و -3 . ذيصالح به سازمان محول شده يا بشود

دستان محل فاقـد مـدير اي كه به تشخيص دا ي خيريهها انجمناداره مؤسسات و -4اي ي خيريـه ها انجمن ، ضم امين در مؤسسات و)تا تعيين تكليف از طرف دادگاه (باشد

تا تعيين تكليف از طرف (كه به تشخيص دادستان محل مدير آن فاقد صالحيت باشد


در مواردي كه نـاظر (عدم صالحيت ناظر و همچنين است در صورت نبودن يا ) دادگاه ). پيش بيني شده باشد

اي كه متولي معين ندارد و اتخاذ ي متروكه موقوفهها گورستانانجام امور مربوط به -5 . تصميم الزم در مورد آنها

. كمك مالي در زمينه تبليغ و نشر معارف اسالمي - 6اثالث باقيه، محبوسات، نذور، صدقات و هر مال ديگري كه ) 12/12/1375حاقي ال( -7

المنفعه و خيريه اختصاص يافته در حكم موقوفات به غير از عنوان وقف براي امور عام عامه است و چنانچه فاقد متولي و متصدي باشد با اذن ولي فقيه، تحت اداره و نظارت

اسناد تنظيمي مربوط بـه رعايت مفاد . خواهد گرفت سازمان اوقاف و امور خيريه قرارنامه و سيره جاريه در اداره امور و مصرف و حبس نامه وصيتاين اموال و رقبات اعم از

. ضروري خواهد بودها آن عوايدسرپرست سازمان بايد از طرف ولي فقيه مجاز در تصدي اموري كه متوقـف -1تبصره

. بر اذن ولي فقيه است باشدو ) شـيراز (موسي السالم و حضرت احمد ابن بقاع متبركه حضرت رضا عليه -2تبصره

كه متولي خـاص ها آن مربوط به و موقوفات ) ع(حضرت معصومه و حضرت عبدالعظيمالتوليـه از طرف ولي فقيه نايـب ها آن نداشته باشد و موقوفاتي كه براي اداره هر كدام

ها آن انون مستثني است و در غير اين صورت ادارهتعيين شده يا بشود از شمول اين ق . با سازمان خواهد بود

سازمان اوقاف و امور خيريه در صورت نياز در مورد -)12/12/1375الحاقي ( 3تبصره باال با تأييد نماينده ولي فقيه و سرپرست آن سـازمان، ) 7(رقبات و اموال موضوع بند

امناء هيأت نسبت به نصب امين ياها آن ط در ادارهمنظور جلوگيري از تعدي و تفري به . اقدام خواهد كرد

د ش /462به موجب مصـوبه شـماره -1و در 15/8/1370شوراي عالي اداري مـورخ

راستاي اجراي اوامر مقام معظـم رهبـري در خصوص كيفيت اداره امور حج و زيارت، نـام ــه ــه ب ــور خيري ــاف و ام ــازمان حــج و اوق س

تغيير يافتـه و » سازمان اوقاف و امور خيريه«

مان كليه امور مربوط به حج و زيارت از سـاز مزبور منتزع و به سازمان حـج و زيـارت كـه سازماني مستقل زيـر نظـر وزارت فرهنـگ و

. باشد واگذار شده است ارشاد اسالمي ميــيله -2 ــؤثرترين وس ــرين و م ــف بهت وق

تكافل اجتماعي و به عنوان نهادي اسـت كـه


. سازد ميپذير امكان تداوم صدقات راوقف عام، وقفي است كه در جهـت و -3لحت عمـومي و يـا عنـاوين عامـه باشـد، مص

در ايـن نـوع وقـف . مانند وقـف بـر مسـاجد شخص يا اشـخاص خاصـي مـد نظـر واقـف

باشند بلكه واقف به طور كلي وقف كرده نمي . است

وقف خاص، وقفي است براي شـخص -4يا اشخاص معين و محصور، ماننـد وقـف بـر

. اوالددر دو صورت يـك موقوفـه، مجهـول -5يا موقوفه به كلي فاقـد . شود تلقي مي التوليهباشـد، مي نامه وقفاست و يا داراي نامه وقف

ليكن نام شخص معيني به عنوان متـولي در . آن ذكر نشده است

م علـيه موقـوف اشخاصي كـه پـس از -6ــاد ــا مف ــر ب ــي، براب ــففعل ، مصــداق نامــه وق

شـوند، بطـون الحقـه م واقع مـي عليه موقوف .شوند ناميده مي

بـه امــاكني كـه بــه منظـور عبــادت، -7زيارت و يا انجام مراسم مذهبي ايجـاد شـده

اند و جنبه استفاده شخصي يا اختصاص يافته . ندارند، اماكن مذهبي گويند

دادگستري مرجع رسمي تظلمـات و -8رسيدگي به شكايات است و صالحيت مراجع ــع ــام مراج ــالحيت ع ــتري، ص ــر دادگس غي

رو از ايـن . نمايـد مـي دادگستري را منتفـي ن صالحيت اداره تحقيق اوقاف در رسيدگي به موضوع تعيين متولي، مانع از آن نيسـت كـه دادگاه عمومي بـه دعـواي مزبـور رسـيدگي

وحـدت رأي :براي مطالعه بيشتر رك(نمايد عمومي ديوان عالي كشور شماره هيأت رويه ).27/9/1380مورخ 655

راجـع بـه اداره موقوفات عـام و امـور -9توليت آن با سـازمان اوقـاف و امـور خيريـه

هـا آن توانـد بـراي اداره است و دادگـاه نمـي بـراي مطالعـه بيشـتر (متصدي تعيين نمايد

4/9/1365مـورخ 508/7نظريه شماره : ركاداره كل حقوقي و اسـناد و امـور متـرجمين

.)قوه قضاييهاداره موقوفه از زمان فوت متولي تـا -10

يين متولي جديد و تحويل موقوفه قطعيت تع. به وي، با سازمان اوقاف و امور خيريه اسـت

در قبال زحماتي اسـت التوليه حقكه آنجااز كه متولي انجام داده، امـا متـولي جديـد، تـا

عملـي گونه هيچقبل از تحويل موقوفه به او، بــراي موقوفــه انجــام نــداده اســت، لــذا ايــن

التوليـه حـق سازمان اوقاف است كه مستحق باشد، نه متـولي جديـد زمان تصدي خود مي

8933/7نظريـه : براي مطالعـه بيشـتر رك (اداره كل حقوقي و اسـناد 8/10/1381مورخ

).و امور مترجمين قوه قضاييهبدون صدور حكم نهايي دادگـاه بـر -11

وقفيت، اداره ثبت مجوزي براي ابطال ثبت و . سند مالكيت يك ملك ندارد

عقــد وقــف، قصــد قربــت شــرط در -12با اين وجـود غيـر مسـلمان هـم . نشده است

عملي انجـام دهـد و بـه اهللا قربة الي تواند مياز . هر حال وقف از كافر نيـز پذيرفتـه اسـت

رو اجاره موقوفه توسط غير مسـلمان بـال اين


نظريه : براي مطالعه بيشتر رك(اشكال است ــورخ 2331/7 ــل 17/3/1382مــ اداره كــ

ــوقي ــوه حق ــرجمين ق ــور مت ــناد و ام و اس ).قضاييهاعمال اختيـار نظـارتي و تصـدي از -13

سوي سازمان اوقاف و امـور خيريـه در امـور مربوط به موقوفات به نيابت از واقف و يـا بـه قائم مقامي متولي، از مصـاديق تصـميمات و

موضوع بند الـف » واحدهاي دولتي«اقدامات داري مصـوب قانون ديوان عدالت ا) 13(ماده

بــراي مطالعــه (گــردد محســوب نمــي 1385ــتر رك ــماره رأي :بيشــ ــورخ 211شــ مــ

عمــومي ديــوان عــدالت هيــأت 19/4/1378اداري در خصوص اعمال نظارت و تصدي در

).امور مربوط به موقوفاتاثالث باقيـه، نـذورات، محبوسـات، -14

صدقات و هر مال ديگري كه به منظور امـور تخصيص يافته باشد، در و خيريه المنفعه عام

حكم موقوفات عام است و در نتيجه سـازمان خـواه داراي متـولي هـا آن اوقاف نسـبت بـه

. باشند و خواه نباشند، حق نظارت دارد نامـه وقـف به شخصي كه به استناد -15

با تشخيص شعب تحقيق و يـا حكـم دادگـاه به منظور اداره امور موقوفه تعيـين شـده يـا

.ويندبشود، متولي گاصـوالً در النظـاره حقو التوليه حق -16

قبال خدمات و مسـئوليتي اسـت كـه تحـت گيـرد و در عنوان توليت و نظارت صورت مي

مواردي كه سازمان اوقاف مسـتحق دريافـت شود درآمد آن سازمان محسوب مي آن است

شـود و اموالي كه از اين محل خريداري مـي موال دولتي جزء اموال آن سازمان است، لذا ا

ــي ــوب مـ ــود محسـ ــه (شـ -65966نظريـ ).اداره حقوقي رياست جمهوري 22/2/1382

اثالث باقيه اموال غيرمنقولي اسـت -17كه موصي از محل ثلـث دارايـي خـود بـراي

. كند مصارف در امور خيريه معين ميــا انجمــنمؤسســات و -18 ــه، ه ي خيري

مؤسساتي هستند غير تجاري كه بـه منظـور ــي، ــور فرهنگ ــالمي، ام ــعاير اس ــيم ش تعظبهداشتي، تربيتي و يـا هـر نـوع عمـل خيـر ديگري تأسيس شده و به ثبت رسـيده و يـا

. اند تشكيل شده

نخست وزيري منتزع و اداره امور از تاريخ تصويب اين قانون سازمان اوقاف از -2ماده حج و زيارت اماكن متبركه اسالمي خارج از كشور و امور اوقاف تحت عنوان سـازمان

.شود حج و اوقاف و امور خيريه وابسته به وزارت ارشاد اسالمي اداره ميبــا توجــه بــه مــاده واحــده قــانون نحــوه پرداخت محكوم بـه دولـت و عـدم تـأمين و

ــي مصــوب ــوال دولت ــف ام ــا 1365توقي و بقـانون محاسـبات عمـومي 3عنايت به ماده

كــه در مقــام تعريــف 1366كشــور مصــوب باشد، سـازمان اوقـاف بـه مؤسسه دولتي مي

موجب قانون تشكيل شده و وابسته به وزارت اد اسالمي اسـت و از مصـاديق فرهنگ و ارش


نظريــه (شــود مؤسســات دولتــي تلقــي مــياداره كــل حقـــوقي و 19/2/1384 -937/9

).اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

هر موقوفه داراي شخصيت حقوقي است و متولي يا سـازمان حسـب مـورد -3ماده . باشد نماينده آن مي

ــوفي در -1 ــاير وراث متـ ــه سـ چنانچـخصوص وقفيت ملك ادعايي نداشته باشـند، الزم نيست كه كليه وراث طرف دعوي واقـع

بنــابراين دعــوي احــدي از ورثــه بــه . شــوندطرفيت اداره اوقاف مبني بر ابطال وقفيـت و

كنـد و دادگـاه اثبات مالكيت خود كفايت مير صورت احراز حقانيت وي، به قدر السـهم د

نمايد وارث مذكور مبادرت به صدور حكم ميــراي مطالعــه بيشــتر رك( ــه شــماره : ب نظري

ــورخ 6847/7 ــل 12/9/1383مــ اداره كــــوه ــرجمين ق ــور مت ــناد و ام ــوقي و اس حق

).قضاييهشخصــيت حقــوقي عبــارت اســت از -2

اي از امـوال كـه اي از افراد يـا پـاره مجموعهاي تحقق هدفي معين دركنار يكديگر گرد بر

را طرف حق و تكليـف ها آن اند و قانون آمدهشخصيت مستقلي قايل ها آن شناخته و براي

ــت ــده اس ــهرداري، . گردي ــت، ش ــد دول ماننشـخص حقـوقي، . دانشگاه تهران و موقوفات

حقوق و تكاليف متمايزي از حقوق و تكاليف وانـد از ت افراد تشكيل دهنده خود دارد و مـي

بـراي اشـخاص حقيقـي از گذار قانونآن چه . حقوق و تكاليف مقرر كرده برخوردار گـردد

مگر حقوق و تكاليفي كه بـا طبيعـت انسـان ماننـد وظيفـه ابـوت و بنـوت و . مالزمه دارد

. امثال آنهــر چنــد ســازمان اوقــاف در عــداد -3

واحدهاي دولتي قرار دارد و مطابق مقررات وــماره رأي ــورخ 39 -38 -37ش 10/7/68م

عمـومي ديـوان عـدالت اداري كـه در هيأت مقام ايجاد وحدت رويه صادر شده رسـيدگي به شكايات و اعتراضات واحدهاي دولتي جـز نسبت به مصوبات و نظامات دولتي از قلمـرو صالحيت ديـوان خـارج اسـت لـيكن حكـم مذكور ناظر به مواردي است كه واحد دولتي

ــ ــاله و در مق ــت باالص ــوق دول ــظ حق ام حفمبادرت به تقديم دادخواست كنـد در حـالي كه به موجب احكام و مقررات قـانون مـدني در باب ماهيت حقوقي عقد وقـف و نتـايج و آثار مترتب بر آن مـال موقوفـه متعلـق حـق

بودجه ءدولت نيست و درآمد و عوايد آن جزشـود و سـازمان عمومي دولت محسوب نمي

ــع و ــات در واق ــور موقوف ــاف در اداره ام اوقاالمــر مجــري نيــات و اهــداف واقــف و نفــس

م اسـت و علـيه موقوفحافظ منافع و حقوق دار به نيابت و نمايندگي قـانوني آنـان عهـده

باشـد و تبعـاً توليت و اداره امور موقوفات ميتوانـد بـه مـي ها آن در صورت تضييع حقوق

م حسـب مـورد عليه موقوفنمايندگي قانوني به مراجع قضـايي و از جملـه ديـوان عـدالت


:براي مطالعه بيشتر رك(اداري شكايت كند ــأت رأي ــدالت اداري، هي ــوان ع ــومي دي عم

ــده ــه پرون ــه 100/71كالس ــماره دادنام ، ش ).1371مهر 25، مورخ 71/155

اف تصميمات و اقدامات سازمان اوقـ « -4و امور خيريـه در زمينـه حفـظ و اداره مـال

م بر عليه موقوفموقوفه به لحاظ تعلق آن به االمـر بـه اساس نيات واقف در واقـع و نفـس

نمايندگي از طرف شخص حقيقي يا حقوقي گيـرد و از انـواع حقوق خصوصي صورت مـي

هــاي دولتــي ســازمان وظــايف و مســئوليت .شود مذكور محسوب نمي

ــك ــه ش ــيدگي ب ــراض آن رس ايت و اعتمقـامي اشـخاص مـذكور در سازمان به قـائم

قانون ديوان 11صورت انطباق با شقوق ماده » عدالت اداري در صالحيت ديوان قـرار دارد

عمومي هيأت رأي :براي مطالعه بيشتر رك(، 197/73ديوان عدالت اداري، كالسه پرونده

ــه ــماره دادنام ــورخ 73/147ش ــفند 6، م اس1373.(

و مقررات قانون مـدني نامه وقفمتولي موقوفه كسي است كه به موجب مفاد -4ماده 17تـا 14رعايت مـواد در مورد اعتراض اشخاص با. يا اين قانون واجد اين سمت باشد

. اين قانون اقدام خواهد شدشود تا تشخيص متـولي بعـدي و زل يا فوت ميعها آن موقوفاتي كه متولي -1تبصره

ممنوعيت يـا ضـم امـين در شود تا رفع المداخله مي ممنوعها آن موقوفاتي كه متولي . حكم موقوفات بدون متولي است

انـد به عنوان متولي معـين شـده نامه وقفشخص يا اشخاصي كه در هرگاه -2تبصره شخص يا اشخاص معينـي منطبق با نامه فوقوجود نداشته باشند و يا اوصاف مقرر در . التوليه است نگردد موقوفه در حكم موقوفه مجهول

در موقوفاتي كه شرط مباشرت نشده باشد هرگاه متولي براي انجام تمام يا -3تبصره مزبور بايد توانـايي انجـام قسمتي از امور مربوط به موقوفه وكيلي انتخاب كند وكيل

باشد در صورتي كه وكيل انتخابي به تشخيص سازمان قـادر بـه مورد وكالت را داشته ظـرف دو مـاه هرگاه متولي ابالغ خواهد شد ايفاء وظايف محوله نباشد مراتب كتباً به

براي متوليان مقيم ايران و چهار ماه براي متوليان مقيم خارج از كشور، متولي، اقـدام اله و پس از ثبوت عدم توانايي وكيـل موضوع به دادگاه صالح اح به تغيير وكيل ننمايد

شود اين حكم شامل وكاليي كه قـبالً نيـز مزبور با ابالغ سازمان از دخالت ممنوع مي . اند خواهد بود انتخاب شده

اداره اوقــاف حســب ارجــاع دادگــاه كــه ايــن تعيين متولي با دادگاه نيسـت، مگـر -1


) 6(نسبت به موارد مـذكور در مـاده عمومي ــين ــاده آي ــه م ــانون تشــكيالت و ) 17(نام ق

اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه اظهارنظر و مراتب را به دادگـاه اعـالم كـرده

ــد ــتر رك (باش ــه بيش ــراي مطالع ــه : ب نظريــورخ 2255/7 ــل 24/5/1378مــ اداره كــ

ــوه ــرجمين ق ــور مت ــناد و ام ــوقي و اس حق ).قضاييهدر صورت درج شرط مباشرت متولي -2

تواند امور مربـوط ، مشاراليه نمينامه وقفدر

.به توليت را به ديگري تفويض كندتواند تا قبل از رفع ممنوع نمي متولي -3

ــوي ــف دع ــين تكلي ــدن و تعي ــه ش المداخلمطروحه پيرامون عـزل وي اقـدام بـه طـرح دعوي به عنوان متولي موقوفه و پاسـخگويي

اوي عليه موقوفه و يا اداره امور موقوفه به دعاز همان قانون نيـز بـر ايـن 7بنمايد و ماده

ــت دارد ــي داللــ ــه (معنــ -747/7نظريــاداره كل حقوقي و اسناد و امور 16/2/1386


تواند در اموري كه اداره آن بـه عهـده سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مي -5ماده اين سازمان است، شخص يا هيأتي از اشخاص متدين و معروف به امانت را بـه عنـوان

. امناء تعيين نمايدهيأت امين ياهيـأت و شرايط و حدود اختيارات و وظايف امين يا نحوه انتخاب و بركناري -1تبصره

حفظ و نگهـداري امـاكن و الزحمه آنان و همچنين نظامات راجع به امناء و ميزان حقباشـد بـه موجـب اموالي كه اداره آن به عهده سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مـي

ط كه بـه تصـويب خصوصيات اماكن مربو هايي كه بر اساس مقررات و سنن و نامه آيين . رسد خواهد بود مي وزيرانهيأت

نذور نقدي كه جهت مشخصي براي مصرف آن معين نشده اسـت و وجـوه -2تبصره شود بـا اماكن اهداء مي حاصل از فروش اموال منقول زائد بر احتياجي كه به اين قبيل

: شود ميامناء به ترتيب در امور ذيل مصرف هيأت جلب نظر اداره اوقاف به وسيله

. عمران و آبادي اماكن مذكور الف

. تدارك وسايل رفاه و بهداشت زوار اين اماكن و ساكنان ناحيه -ب . نشر معارف اسالمي و تبليغات مذهبي و تعظيم شعائر ديني در آن محل -ج

. كمك به مدارس علوم ديني در آن محل -د . خيرات و مبرات مطلقه -ه

تـوان بـه آيـين مـي در اين خصـوص -1نحــوه انتخــاب و بركنــاري، شــراط و حــدود

امنـاي هيـأت اختيارات و وظـايف امـين يـا امــــاكن مــــذهبي و موقوفــــات مصــــوب


.اشاره نمود 10/2/1365تصرفات اداره اوقـاف در آن قسـمت از -2

تـاريخي محدود زمين موقوفه كه داراي بنـاي است و سازمان ميراث فرهنگي آن را حفاظـت

قـانون تعزيـرات 564كند، به استناد مـاده ميموكول به اذن سازمان ميـراث فرهنگـي اسـت

اداره كـل 13/8/133 - 1340/7نظريه شماره ( ).حقوقي و اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

بر ساير مصارف مقدم اسـت و ها آن صرف درآمد موقوفات به منظور بقاء عين -6ماده بـرداري صـحيح از جهت بهره متولي موظف است موجبات آباداني رقبات موقوفه را در

. واقف فراهم آوردبه منظور اجراي نيات ها آنساله موقوفه يا امـاكن اسـالمي بـراي تعميـر و يـا در صورتي كه درآمد يك -تبصره

ذخيره و به موقع نوسازي آن كافي نباشد درآمد دو يا چند سال در حساب مخصوصي . به مصرف خواهد رسيد

رقبه عبارت است از يك واحد ملكي غير . منقول

مذهبي ممكن اسـت هر موقوفه يا مكان . داراي يك يا چند رقبه باشد

هرگاه متولي يا ناظر نسبت به عين يا منافع موقوفه تعدي يا تفريط نمايد يـا -7ماده

مقررات مربـوط مسـامحه و ها و نامه و قانون و آيين نامه وقفدر انجام وظايف مقرر در اهمال ورزد، با رسيدگي شـعبه تحقيـق و حكـم دادگـاه حسـب مـورد معـزول يـا

. المداخله يا ضم امين خواهد شد ممنوعالنظاره التوليه و حق المداخله در زمان ممنوعيت حق به متولي و ناظر ممنوع -1ره تبص

مـواردي كـه ضـم امـين تعلق نخواهد گرفت مگر آنكه برائت آنان ثابـت شـود و در . شود، اوقاف حق امين را خواهد پرداخت مي

هـا ادگاهشود، د در مواردي كه مطابق قانون مدني يا اين قانون ضم امين مي -2تبصره . توانند سازمان حج و اوقاف و امور خيريه را هم به عنوان امين تعيين كنند مي

نسبت به تعدي و تفريط يا سـاير تخلفـات مـديران و امنـاء مؤسسـات و -3تبصره شد و در صـورتي بنيادهاي خيريه طبق اساسنامه مؤسسه و بنياد مربوط اقدام خواهد

بيني شده رد ساكت يا ناقص باشد مشمول مقررات پيشدر اين مواها آن كه اساسنامه . هاي آن خواهند بود در اين ماده و تبصره

كليه مباشران موقوفات و اماكن مذهبي اعـم از متـولي و نـاظر و امنـاء و -4تبصره در . باشـند مـي مديران و امناء و بنيادهاي خيريه مذكور در اين قانون در حكم امـين


ط يا تخلفات ديگر ملزم به تأديه حقوق و وجوه و اموال و جبـران صورت تعدي يا تفريمشمول عنـاوين كيفـري ها آن عملهرگاه خسارات ناشي از اعمال خود خواهند بود

. باشد از طريق مراجع قضايي نيز تعقيب و به مجازات مقرر محكوم خواهند شد

ز تجـاوز متـولي، تعدي عبارت است ا -1ناظر و يا امـين موقوفـه و امـاكن مـذهبي از حدود قـانون، اذن و يـا متعـارف نسـبت بـه

. موقوفه و اماكن مذهبي و يا حقوق آنهاتفريط عبارت است از ترك عملـي از -2

سوي متولي، ناظر و يا امين كـه بـه موجـب وظايف معين، قانون و يا متعارف براي حفـظ

وفه و اماكن مذهبي الزم عين و يا منافع موق . است

در صــورتي كــه متــولي يــا نــاظر بــه -3موجب قانون و يا رسيدگي شـعبه تحقيـق و حكم دادگـاه از دخالـت يـا نظـارت در امـور موقوفه منع گردد، تـا زمـان حصـول برائـت،

. شود ممنوع المداخله ناميده ميدادگاه، رأي در مواردي كه به موجب -4

بايسـت بـا دخالـت شـخص اداره موقوفه ميديگري عالوه بر متولي باشد، اين عمـل ضـم امين و شـخص تعيـين شـده، امـين منضـم

. شود ناميده مي، سـهمى اسـت از منـافع التوليـه حق -5

الزحمـه حـق موقوفه كه معموالً واقـف بـراى واقف و متولي كه اين دهد، ولو متولى قرار ميجـايز اسـت واقـف از منـافع . يك نفر باشند

موقوفه سهمى براى عمل متولى قرار دهـد و معـين نشـده باشـد، متـولي التوليـه حقاگر

. المثل است مستحق اجرت

ــزان -6 ــه ميـ ــقچنانچـ ــه حـ و التوليـمعين نشده باشد يـا نامه وقفدر النظاره حق

التوليـه حـق ، نامه وقفدر صورت فقدان كلي المثــل معــادل ده درصــد بــه ميــزان اجــرت

به النظاره حقدرآمد خالص ماهيانه و %) 10(%) 5(المثل معادل پـنج درصـد ميزان اجرت

. همان درآمد خواهد بوددر جلســـه مـــورخ وزيـــرانهيـــأت -7

بنا به پيشنهاد وزارت فرهنگ و 16/2/1380قـانون ) 12(ارشاد اسالمي و به استناد مـاده

ختيارات سازمان اوقـاف و امـور تشكيالت و اــه ــوب -خيري ــود -1363مص ــويب نم : تص

سازمان اوقاف و امور خيريه در هر سال مجاز است وجوهي را كه از محل هداياي مسـتقل،

و اداره امور اماكن مذهبي دريافت التوليه حقكنــد، در جهــت تبليــغ و نشــر معــارف مــي

ــاي ــافع و احي ــين و من ــظ ع ــالمي، حف اسهيـأت الزحمه حقاماكن اسالمي، موقوفات و

هزينـه ... نظار موقوفات و النظاره حقامناء و نامـه تصـويب : براي مطالعه بيشتر رك(نمايد

و اداره امور النظاره حقو التوليه حقراجع به هيـأت 16/2/1380اماكن مـذهبي مصـوب

هاي چگونگي هزينه وجوه نامه و آيين وزيران التوليـه حقو حاصل از محل هداياي مستقل

و اداره امـور امـاكن مـذهبي از النظاره حقو ). به بعد 81سال


ــاده « -8 ــابق م ــانون تشــكيالت 7مط قسازمان حج و اوقاف و امور خيريه، با عزل يا ممنــوع المداخلــه شــدن متــولي ضــم امــين

. منوط به حكم قطعي دادگاه استــاده ــدلول م ــابراين م ــين 29بن ــه آي نام

عب تحقيـق سـازمان كيفيت تحقيـق در شـ اوقاف و امور خيريه كه مفهم قابليت اجـراي مطلــق تصــميمات و نظــرات شــعب تحقيــق

قانون مزبور 7حتي در موارد مصرح در ماده باشـد، قطعـي دادگـاه مـي رأي قبل از صدور

مخالف قانون مزبور تشـخيص و مسـتنداً بـه قـانون ديـوان عـدالت 25قسمت دوم مـاده

عمـومي هيـأت رأي(« گردد اداري ابطال مي، 139/74ديوان عدالت اداري، كالسه پرونده

مــرداد 4، مــورخ 76/47شــماره دادنامــه 1376.(

المصرف و موقوفاتي كه به صيغه مبرات مطلقه وقـف درآمد موقوفات مجهول -8ماده معـارف اسـالمي و عمـران ر زمينهشده قابل مصرف در تحقيق و تبليغ و نشر كتب د

. رسد باشد زير نظر سازمان به مصرف مي موقوفات ميبـه سـبب قلـت هـا آن درآمد موقوفات متعذرالمصرف و موقوفاتي كه عوايد -تبصره

] شـعب [تشـخيص انداز چند سال براي اجراي نظر واقف كافي نباشد بـا گرچه با پسآن قسـمت از . رسد تحقيق اوقاف در موارد اقرب به غرض واقف در محل به مصرف مي

االمكان در متعارف باشد حتي درآمد موقوفاتي كه به علت كثرت عوايد زائد بر مصرف رف گردد و در صورت نبودن مورد اقـرب در مطلـق امـور موارد اقرب به نظر واقف ص

مقصود از متعذرالمصرف آن است صرف درآمد موقوفه . خيريه به مصرف خواهد رسيددر مصارف مقرر به علت فراهم نبودن وسايل و يا انتفاء موضوع و يا عدم احتيـاج بـه

. مقدور نباشد مصرفبت به مواردي كه در بندهاي ماده يـك سازمان حج و اوقاف و امور خيريه نس -9ماده

يـا امنـاء يـا اين قانون به عهده آن گذاشته شـده در صـورت عـدم اقـدام متـولي . م حق تقاضاي ثبت و ساير اقدامات الزم و اعتراض و اقامه دعـوي را دارد عليه موقوف

موقوفه ايجاب نمايد در دعـاوي تواند در مواردي كه الزم بداند و مصلحت همچنين مي . مربوط وارد دعوي شده و به احكام صادره اعتراض كند

در كليه موارد مذكور در اين مـاده سـازمان حـج و اوقـاف و امـور خيريـه، -تبصره دينـي و مؤسسـات و موقوفات عام، بقاع متبركه، اماكن مذهبي اسالمي، مدارس علوم

جرايـي معـاف هاي دادرسـي و ثبتـي و ا بنيادهاي خيريه از پرداخت مخارج و هزينه . باشند مي


ــارات -1 ــولي در حــوزه اختي ــين مت تعيسازمان اوقـاف طبـق مـاده . باشد دادگاه نمي

قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج ) 9(، حـق 1363و اوقاف و امور خيريـه مصـوب

اقامه دعوي يا ورود در دعاوي اقامـه شـده را . داراست

) 10(مـاده )3(با عنايـت بـه تبصـره -2نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات آيين

سازمان حج و اوقاف و امـور خيريـه مصـوب ، معافيت هزينـه وزيرانهيأت 10/12/1365

قـانون ) 9(دادرسي مندرج در تبصـره مـاده گـردد و ، تنها شامل وقف عـام مـي الذكر فوق

. تسري به وقف خاص نيستقابل گر وقف عام و خاص با يكديگر توأمان ا - 3

و غير قابل تفكيك باشـند، معـاف از پرداخـت اند، ليكن چنانچه قبال تفكيـك هزينه دادرسي

باشند، وقف خاص مشمول پرداخت و وقف عام بـراي (معاف از پرداخت هزينه دادرسي اسـت

ــتر رك ــه بيش ــه : مطالع ــورخ 2483/7نظري مو امـور اداره كل حقـوقي و اسـناد 2/4/1378

).مترجمين قوه قضاييهمربوط هاي اكثر پروندهكه اين نظر به -4

ــه لحــاظ پيچيــدگي و ــه دعــاوي اوقــاف ب بــه ــار اطال ــاكم دچ ــودن در مح ــي ب تخصص

شـوند، بـه منظـور جلـوگيري از مي دادرسيتطويل دادرسي در رسـيدگي بـه ايـن گونـه

مقتضي است با توجه بـه كميـت و ها پروندهدر هـر حـوزه قضـايي كـه هـا كيفيت پرونده

نمايد، شعبه يـا شـعبي از محـاكم مي ايجاب) عمــومي، تجديــدنظر، ديــوان عــالي كشــور(

جهــت رســيدگي تخصصــي و تســريع در مطروحه اختصاص يابـد هاي دادرسي پرونده

رييس 12/2/1386 -1347/86/1بخشنامه ( ).قوه قضاييه

ــاه نيســت -5 ــا دادگ ــولي ب ــين مت . تعيقــانون ) 9(ق مــاده ســازمان اوقــاف طبــ

حـق اقامـه دعـوي يـا 63تشكيالت مصوب نظريــه (ورود در دعــاوي اقامــه شــده را دارد

اداره كــل حقــوقي و 24/5/1378 -2255/7 ).اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

ــاده -6 ــه م ــا توجــه ب ــين 9ب ــانون آي ق 9و 3و مواد 1378دادرسي كيفري مصوب

ن حـج و قانون تشكيالت و اختيـارات سـازما ، موقوفـات 1363اوقاف و امور خيريه مصوب

اعم از عام و خاص داراي شخصـيت حقـوقي است و متولي منصوص موقوفـه نماينـده آن

شـود و در مـي بوده و شاكي خصوصي تلقـي صورت فقدان متولي يا عزل يـا فـوت وي يـا مجهول التوليه بودن موقوفـه يـا عـدم اقـدام

دعوي اعم از متولي، سازمان اوقاف حق اقامه بـديهي اسـت هـر . كيفري و حقـوقي را دارد

ذي نفع يا ذي سمت قـانوني ديگـري نظيـر ــا ــا امــين منصــوب ي مســتأجرين موقوفــه ي

م در موقوفات خاص نيـز حسـب عليه موقوفتوانند شاكي خصوصي تلقـي شـوند مي مورد

اداره كـــل 6/5/1389 -2881/7از نظريـــه (ــوه ــرجمين ق ــور مت ــناد و ام ــوقي و اس حق

).قضاييهبا توجـه بـه نظريـه فقهـاي شـوراي -7

دريافــت (نگهبــان بــه شــرح بــين الهاللــين


ماليات بر رقبات موقوفات عام و خاص خالف شرع انور است اما ماليات بر درآمـد اشـكالي

) 25(، بــه اســتناد قســمت اول مــاده )نــداردقانون ديـوان عـدالت اداري تصـميم شـماره

شـوراي عمومي هيأت 2/4/1369 -3442/7رأي شـماره (گـردد مي ابطال] مالياتي[عالي

عمومي ديوان عـدالت هيأت 56-2/4/1375 ).اداريمعافيت سازمان اوقاف و امور خيريـه -8

قـانون اوقـاف و ) 9(موضوع تبصره ذيل ماده امور خيريـه از پرداخـت هزينـه دادرسـي بـا

قــانون آيــين 529توجــه بــه مقــررات مــاده در (ومي و انقـالب هـاي عمـ دادرسي دادگـاه

. منتفي شده است 1379مصوب ) امور مدنيچنانچه بعد از تاريخ تصويب قـانون مـذكور، قوانيني در مورد معافيت سازمان يا ارگان يـا

اي از پرداخت هزينـه دادرسـي بـه وزارتخانهتصــويب رســيده باشــد الزم االجــراء اســت

).3/7/1382مورخ 5517/7نظريه شماره (ــ -9 ــا تصــويب ق ــي ب ــين دادرس انون آي) در امور مـدني (هاي عمومي و انقالب دادگاه

كليه قوانين مغـاير بـا آن لغـو 1379مصوب شده و چون به موجـب مقـررات ايـن قـانون پرداخت هزينه دادرسي عـام و كلـي بـوده و

هــا، شــامل تمــام مراجــع دولتــي، وزارتخانــههاي دولتي، مؤسسات عمومي و غيـره شركت

زماني كه بـه موجـب قـوانين باشد، لذا تا ميجديد، مرجع يا مراجعي از پرداخـت هزينـه

هــا در قبــال دادرســي معــاف نشــود، دادگــاهــاگزير از ــه ن ــاوي مطروح ــه دع ــيدگي ب رس

نظريـه (دريافت هزينه دادرسي خواهند بـود ).13/2/1380مورخ 1440/7شماره ــاده -10 ــالف م ــوم مخ ــانون 9از مفه ق

حـق اقامـه گـذار قـانون آيد كه چنين بر ميامنـاء را تحـت شـرايطي هيـأت دعوي براي

7از مـاده » و«متصور است كه مطـابق بنـد نامه نحوه انتخاب و بركناري، شـرايط و آيين

هيـأت حدود اختيـارات و وظـايف امـين يـا امناي اماكن مذهبي عنداللزوم اقامـه دعـوي

چگـونگي اقامـه دعـوي و . پـذيرد صورت ميمـديره و اعضـاي آن هيأت سآيا رييكه اين

باشـند، يـا منفرداً واجد صالحيت دعوي مـي مجتمعاً و يا از طريق اعطـاي نماينـدگي، در

ــأت ــين هي ــنامه چن ــخص اساس ــايي مش ه . شود مي

قـانون 1مـاده 2هر چند در بنـد « -11تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقـاف و

، اداره امـور 2/10/1363امور خيريه مصـوب توسط سازمان حـج و اوقـاف و امـور مساجد

خيريه مستثني شده ولـي از شـمول تبصـره ايــن قـانون در خصــوص معافيــت از 9مـاده

پرداخت هزينه دادرسي خارج نيستند و ايـن نظريـه (» شود معافيت شامل مساجد نيز مي

اداره كـــل 4/10/1391 – 1981/7شـــماره ــوه ــرجمين ق ــور مت ــناد و ام ــوقي و اس حق

).قضاييهمعافيت سازمان اوقاف و امور خيريه -12

از پرداخت هزينه دادرسي با توجه به مقررات 1379قانون آيين دادرسي مدني 529ماده

-5517/7نظريه (منتفي شده است



9سازمان اوقاف به موجب ماده -13ارات سازمان حج و قانون تشكيالت و اختي

از پرداخت 63اوقاف و امور خيريه مصوب هزينه دادرسي و ثبتي و اجرايي معاف شده است ولي هزينه دادرسي به موجب مقررات آيين دادرسي مدني منتفي شده و موقوفات

ثبتي، هاي در حال حاضر فقط از نظر هزينهاجرايي، ماليات و عوارض داراي معافيت

خت هزينه دادرسي معافاست، لذا از پردا 4/11/1385 -8419/7از نظريه (باشند نمي

اداره كل حقوقي و اسناد و امور مترجمين ).قوه قضاييه

عام مـوخر ناسـخ كه اين با توجه به -14قـانون 9خاص مقدم نيست و تبصـره مـاده

تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقـاف و يب باشد، با تصـو مي امور خيريه قانون خاص

قانون آيين دادرسـي مـدني كـه قـانون عـام . است نسخ نشده و به قوت خود بـاقي اسـت

قــانون استفســاريه راجــع بــه بقعــه متبركــه نيز ) س(و حضرت معصومه ) ع(حضرت رضا

لذا سازمان اوقاف نيز . مويد همين معنا استاز الـذكر فـوق تنها در موارد مذكور در قانون

از (ت پرداخــت هزينــه دادرســي معــاف اســ ــه -4317/7و 25/8/1389 -5135/7نظريـ


ثبت معامالت راجع به عين يا منافع موقوفات و بنيادها و مؤسسـات خيريـه -10ماده سازمان حج و اوقاف و امور كول به موافقت در دفاتر اسناد رسمي مو 9مذكور در ماده

ها و اسناد راجع بـه نامه وقفدفاتر اسناد رسمي مكلفند رونوشت مصدق . خيريه است . اداره اوقاف مربوطه ارسال دارند روز پس از ثبت به 10وقف را ظرف

ادارات ثبت مكلفند رونوشت مصدق اسناد مالكيت وقف را پس از صـدور بـه -تبصره مـدت دو مـاه از تـاريخ متوليان نيز موظفند ظـرف . اوقاف محل تحويل نمايند اداره

هاي موجود نـزد نامه وقفاجراي اين قانون رونوشت مصدق اسناد مالكيت و رونوشت . مربوط تسليم دارند خود را براي حفظ و نگهداري به اداره اوقاف

در قبال اعمال توليت نسـبت بـه موقوفـات (التوليه متولي و يا سازمان حق -11ماده است و در صورتي كـه نامه وقفالنظاره ناظر به ميزان مقرر در همچنين حق) متصرفي

النظاره در آن تعيين نشـده باشـد التوليه و حق موجود نباشد و يا ميزان حق نامه وقف . خالص خواهد بود عايدات المثل از التوليه به مقدار اجرت حق

سازمان حج و اوقاف و امور خيريه وجوهي را كه از محل هـداياي مسـتقل و -12ماده سال تنظيم و به تصويب اي كه هر دارد طبق بودجه النظاره دريافت مي التوليه و حق حق


. رساند دولت خواهد رساند رأساً به مصرف ميهيأت و اهدايي حاصل از اجاره و استيجار رقبات موقوفه وجوهي كه از محل پذيره -13ماده

. مصارف مقرره خواهد رسيد گردد از عوايد همان موقوفات محسوب و به دريافت مي

اي است كه به تصـويب نامه نحوه و ترتيب وصول پذيره و اهدايي مطابق آيين -تبصره . دولت خواهد رسيدهيأت

ــانون تشــكيالت و 13طبــق مــاده -1 قاختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

وجوهي كه از محل پذيره و «، 1363مصوب اهدايي حاصل از اجـاره و اسـتيجاره رقبـات

گـردد از عوايـد همـان موقوفـات دريافت مي . » محسوب و به مصارف مقرره خواهد رسيد

م حكم مقنن مصرح در الزاكه اين نظر بهاشخاص به پرداخـت پـذيره و اهـدايي بابـت اجاره اراضي موقوفـه بـا كـاربري كشـاورزي

نامـه نحـوه و آيـين 8نيست، بنـابراين مـاده هيـأت ترتيب وصول پذيره و اهدايي مصـوب

13كه به تجـويز تبصـره ذيـل مـاده وزيرانالذكر به تصـويب رسـيده و مقـرر قانون فوق

مـورد اعطاي حق تملـك اعيـاني در «داشته اي كه بنا به تشـخيص مراجـع اراضي موقوفه

ذيصالح كاربري زراعي دارد ممنوع بوده و در ، » پـذيره دريافـت نخواهـد شـد هـا آن ايجار

مغايرتي بـا قـانون نـدارد و خـارج از حـدود اختيارات قوه مجريـه در وضـع مـاده مزبـور

عمـومي ديـوان هيـأت رأي :رك(باشـد نمي، شماره 867/84عدالت اداري، كالسه پرونده

). 1386آذر 27، مورخ 86/1055دادنامه

مـورخ 3561شـماره رأي به موجب -2: عمومي ديوان عالي كشورهيأت 26/12/42

هرگاه يكي از نسل موجود با داشتن فرزنـد «فوت شود فرزند او بـا باقيمانـدگان نسـل در

يــا در امــر توليــت و انتفــاع از مــورد وقــف و تواند شركت نمايـد و مـادام كـه وصايت نمي

چند نفر حتي يك نفر هم از نسل مقدم باقي .» است، نوبت نسل بعد نخواهد رسيد

ــاده ــررات 13م ــت از مق ــانون، تبعي قرا خواه تشريك و خواه ترتيب باشد نامه وقف

10دستور داده است اما تبصـره ذيـل مـاده امر بر تشريك نموده است نامه منحصراً آيينواقف ترتيب را مقـرر كـرده باشـد كه اين ولو

بــه الــذكر فـوق الزم بـه ذكــر اسـت تبصــره (عمــومي ديــوان عــدالت هيــأت رأي موجــب

، كالسـه پرونـده 1386تير 31اداري، مورخ 287، 86/286، شماره دادنامه 86/85، 231

). ابطال گرديدره آيين نامه نحوه و ترتيب وصول پذي -3

بـه تصـويب 10/2/1365و اهدايي در تاريخ .رسيد وزيرانهيأت

تحقيق در جمع و خرج عوايد راجع به وقف و نيز صـدور مفاصـا حسـاب و -14ماده


بـا رعايـت (م عليه موقوف و تشخيص متولي و ناظر و نامه وقفتطبيق مصارف با مفاد با شعب تحقيق اوقـاف اسـت مگـر در موقوفـات ) هاي آن قانون و تبصره اين 7ماده

. تفريط متولي نباشد التوليه در صورتي كه مظنه تعدي و منصوصمتوليان منصوصي كه بـا تشـخيص « -1

ادارات تحقيق سازمان حـج و اوقـاف و امـور فـوق 14خيريه به استناد قسمت آخر مـاده

االشعار در مظان تعـدي و تفـريط نباشـند از تسليم صورتحسـاب درآمـد و هزينـه و اخـذ مفاصا حساب از شعب تحقيق معـاف بـوده و ادارات حج و اوقاف و امور خيريـه بـر اعمـال

. متوليــان نظــارت نخواهنــد نمــود گونــه ايــنمتوليــان گونــه ايــندر صــورتي كــه : تبصــره

قـانون 2بخواهند از معافيت مقـرر در مـاده ي مستقيم استفاده نمايند، ملزم به ها تماليا

نامـه اجرايـي آن رعايت ضوابط مقرر در آيينطـرح توجيـه 3ماده : رك(» باشند قانون مي

ادارات حج و اوقاف و امور خيريه در رابطه با به 7/8/1369متوليان موقوفات كه در تاريخ ). تأييد مقام معظم رهبري رسيد

الت قانون تشكي 14به موجب ماده « -2

ــين ــارات ســازمان و آي ــه و اختي هــاي آن نامتحقيق در جمـع و خـرج عوايـد موقوفـات و صدور مفاصا حساب و تطبيق مصارف آن بـا

از وظايف شعب ادارات تحقيق نامه وقفمفاد لذا شعب مذكور موظفنـد همـه سـاله . است

ضمن اقدام بـه موقـع در ايـن مـورد اسـامي ين طرح ا 3و 2متولياني را كه مشمول مواد

نباشند به ادارات حج و اوقاف و امـور خيريـه شهرستان مربوطه اعالم تا آن ادارات بتواننـد به موقع در تنظيم اسناد معامالت راجـع بـه عين يا منـافع ايـن قبيـل موقوفـات نظـارت كامل نمـوده و امـور موبـوط بـه موقوفـه بـا نظارت استصوابي ادارات حج و اوقاف و امـور

بـديهي اسـت بـه . م گـردد خيريه محل انجـا محض خروج هر يك از متوليان مشمول اين ماده از مظان تعدي و تفريط موضوع نظـارت

). ، همان4ماده (» نيز مرتفع خواهد شد

تحقيق اوقاف مركب از دو قسمت حقوقي و حسابرسي است و شـعب هيأت -15ماده . گردد تأمين مي ها شهرستانو ها استانت در مراكز آن بر حسب ضرور

توانند ادارات اوقاف و اشخاص ذينفع در صورتي كه اعتراض داشته باشند مي -تبصره . دادگستري طرح نماينـد هاي پس از ابالغ نظر شعبه تحقيق اعتراض خود را در دادگاه

بي اسالمي نيز جـاري حكم اين ماده در مورد بنيادها و مؤسسات خيريه و اماكن مذه . است

رسيدگي به دعاوي له يا عليه اداره اوقاف از شمول صالحيت رسيدگي شـوراهاي حـل

ــت ــارج اس ــتالف خ ــه (اخ -1989/7نظرياداره كل حقوقي و اسناد و امور 31/3/1389



شـود در در مورد اراضي كه براي احداث مراكز آموزشي يا درماني وقف مـي -16ماده تشخيص سازمان اقدام مـؤثري صورتي كه متولي بدون عذر موجه در مدت مناسب با

مان براي احداث آن مراكز نكند و الزام متولي هم بـه انجـام آن ممكـن نباشـد سـاز اختيار وزارت آموزش و پرورش، وزارت بهداري، تواند حسب مورد آن اراضي را در مي

سازمان بهزيستي، هالل احمر محل يا سازمان ديگري كه وظايف آن متناسب با اهداف . قرار دهد تا اقدام الزم به عمل آورند واقف باشد

ــه ــداري بـ ــت،وزارت بهـ .درمان و آموزش پزشكي تغيير نام يافته است وزارت بهداشـ

هاي اجرايي اين قـانون و كيفيـت تحقيـق در شـعب تحقيـق بـا نامه آيين -17ماده . خواهد رسيد وزيرانهيأت پيشنهاد سازمان به تصويب

نامه اجرايي قـانون تشـكيالت و آيين -1اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

ــاريخ ــويب 10/2/1365در ت ــه تص ــأت ب هي . رسيد وزيراننامه كيفيـت تحقيـق در شـعب آيين -2

تحقيق سازمان اوقاف و امور خيريه در تاريخ

. رسـيد وزيرانهيأت به تصويب 30/9/1365نامه مذكور به استناد مصوبه البته عنوان آيين

ــأت 4/8/1382 ــرانهي ــه وزي ــين«ب ــه آي نامكيفيت تحقيـق در شـعب تحقيـق سـازمان

. تغيير يافت» اوقاف و امور خيريه

ريخ الزم االجـرا كليه قوانين و مقرراتي كه با اين قانون مغـايرت دارد از تـا -18ماده . گردد شدن اين قانون لغو مي

از قانون محاسبات عمومي كشور

با اصالحات و الحاقات بعدي 1/6/1366مصوب

هـا، پرداخت هرگونه وجهـي توسـط وزارتخانـه ) 9/2/1390اصالحي ( -مكرر 71ماده هـاي اين قـانون بـه دسـتگاه ) 2(اده ي دولتي موضوع مها تمؤسسات دولتي و شرك

اجرايي به عنوان كمك يا هديه به صورت نقدي و غيرنقدي به جز در مـواردي كـه در هداياي نقدي كه با رعايـت . شود ممنوع است مقررات قانوني مربوط تعيين شده يا مي

ي هـا تها، مؤسسات دولتي و شرك اين قانون براي مصارف خاص به وزارتخانه) 4(ماده شود بايد تنها به حساب بانكي مجاز كه توسط خزانه داري كل كشـور ولتي اهداء ميد

مصرف وجـوه مـذكور بـا . شود واريز گردد هاي مذكور افتتاح شده يا مي براي دستگاهاي خواهد بـود كـه توسـط وزارت امـور نامه ي اهداء كننده برابر آيينها هدفرعايت

رسـد، هـدايايي كـه بـه طـور مي وزيرانيأت ه اقتصادي و دارايي تهيه و به تصويبگردد، مشـمول مقـررات امـوال ها و مؤسسات دولتي اهداء مي غيرنقدي به وزارتخانه

ي دولتي اين گونه موارد را بايد طبق اصـول حسـابداري ها تدولتي خواهد بود و شرك هداياي اهداء شده به سازمان بهزيسـتي كشـور و كميتـه . در دفاتر خود ثبت نمايند

، مساجد، مصالها، هالل احمر، ستاد ديه، ستاد اقامه نماز، بنيـاد )ره(امداد امام خميني، سـازمان انتقـال خـون )گلزار شهدا(هاي خاص، بنياد شهيد و امور ايثارگران بيماريهـا، هـا، حسـينيه هـاي ورزشـي، امـامزاده ي فرهنگي بسيج، هيـأت ها كانونايران،

ي علمي و فناوري ها پاركهاي مذهبي و وم قرآني، هيأتهاي عل ها، دانشكده دارالقرآنشود و چنانچه اهداءكننده هدف خود را اعـالم نكنـد بـا نظـر هداياي خاص تلقي مي

بـه ) ره(شوراي مشاركت مردمي با سازمان بهزيستي و كميتـه امـداد امـام خمينـي . انع استاجراء تعهدات معموله قبل از تصويب اين قانون بالم. مصرف خواهد رسيد

اخــذ رشــوه و ســوء اســتفاده از مقــام - 1استفاده از هرگونه امتيـاز، . اداري ممنوع است

تسهيالت، هديه و موارد مشابه در مقابل انجام ــغل ــا ش ــرتبط ب ــايف م ــايف اداري و وظ وظ

هاي اجرايي در تمام سـطوح كارمندان دستگاهاز افراد حقيقي و حقوقي به جـز دسـتگاه ذي

مـاده : رك( شود ربط خود تخلف محسوب مي ).قانون مديريت خدمات كشوري 91ي

117قوانين : ل دومفص

وزارتخانه واحـد سـازماني مشخصـي -2است كه تحقق يك يا چند هـدف از اهـداف دولت را برعهده دارد و به موجب قانون ايجاد

گـردد شود و توسط وزير اداره مي شده يا مي ).قانون مديريت خدمات كشوري 1ماده (

مؤسســـه دولتـــي واحـــد ســـازماني -3خصي است كه بـه موجـب قـانون ايجـاد مش

شود و با داشتن استقالل حقوقي، شده يا ميبخشي از وظايف و اموري را كه بر عهده يكي

ــواي ســه ــانوني از ق ــاير مراجــع ق ــه و س گانقــانون 2مــاده (دهــد باشــد انجــام مــي مــي

).مديريت خدمات كشوريشركت دولتي بنگاه اقتصـادي اسـت -4

انجـام قسـمتي از كه به موجب قانون بـراي ي هـا سياسـت هاي دولت بـه موجـب تصدي

قــانون اساســي، ابالغــي از ) 44(كلــي اصــل سوي مقام معظم رهبري جزء وظايف دولـت

گـردد، ايجـاد و بـيش از پنجـاه محسوب ميسرمايه و سهام آن متعلـق بـه %) 50(درصد

قــانون مــديريت 4مــاده (باشــد دولــت مــي ).خدمات كشوري

ــت -5 ــازمان بهزيس ــه در س ــور ك ي كشو 21راستاي تحقق اهداف مندرج در اصـول

قانون اساسي ايران تشكيل يافتـه اسـت، 29وابسته به وزارت بهداشت، درمـان و آمـوزش ــر ــط وزي ــيس آن توس ــوده و ري ــكي ب پزش

بهداشت، درمان و آموزش پزشـكي منصـوب 9/11/1375اصـالحي 2تبصـره (گـردد مي

تشـكيل ماده واحده اليحه قانوني راجـع بـه ــوب ــور مصــ ــتي كشــ ــازمان بهزيســ ســ

ي هـا كمـك به منظـور جلـب ) 24/3/1359ــازمان ــه س ــوقي ب ــي و حق ــخاص حقيق اشبهزيستي كل كشور، شورايي به نـام شـوراي

هاي مردمي با بهزيسـتي در مركزي مشاركتستاد مركزي سـازمان تشـكيل يافتـه كـه از جمله اعضاي شوراي مذكور، رييس سـازمان

2تبصــره (باشــد يــه مــياوقــاف و امــور خيرــاقي ــه 9/11/1375الح ــده اليح ــاده واح م

قانوني راجع بـه تشـكيل سـازمان بهزيسـتي ).24/3/1359كشور مصوب

هالل احمر، كميته امداد امام خميني -6هـاي خـاص و بنيـاد ، بنياد امور بيماري)ره(

شهيد در زمره نهادهـا و مؤسسـات عمـومي رسـت قـانون فه : رك(باشـند غير دولتي مي

نهادها و مؤسسات عمومي غير دولتي مـورخ اجـــراي قـــانون در مـــورد ). 19/4/1373

مؤسسات و نهادهاي عمومي كه تحـت نظـر مقــام واليــت فقيــه هســتند، بــا اذن ايشــان

. خواهد بودغالباً حسينيه نـوعي مكـان عمـومي -7و برگـزاري مراسـم شـيعيان عـزاداري بـراي . است محرمدر ماه تعزيه

از قانون زمين شهري

مجلس شوراي اسالمي با اصالحات بعدي 22/6/1366مصوب

و ازديـاد عرضـه و تعـديل و به منظور تنظيم و تنسيق امور مربوط به زمـين -1ماده عمومي و اجتماعي تثبيت قيمت آن به عنوان يكي از عوامل عمده توليد و تأمين رفاه

تر از اراضي و همچنـين و وسيعتر برداري هر چه صحيح و ايجاد موجبات حفظ و بهرهو 43و نيل به اهداف مندرج در اصـول 31فراهم نمودن زمينه الزم جهت اجراي اصل

قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران براي تأمين مسكن و تأسيسات عمومي 47و 45االجـراء رسد و از تاريخ تصويب در سراسـر كشـور الزم مواد اين قانون به تصويب مي

. است 1360از تاريخ تصويب قانون اراضي شـهري مصـوب ) 31/3/1390اصالحيه ( -10ماده

و هـا بانكو نيروهاي مسلح و مؤسسات دولتي و ها ي متعلق به وزارتخانهها زمينكليه ي وابسته به دولت و مؤسساتي كه شمول حكم مستلزم ذكر نام است و كليه ها سازمان

.گيرد قرار مي و شهرسازي بنيادها و نهادهاي انقالبي در اختيار وزارت راه ...

ان وقف ثبت اراضي وقفي به وقفيت خود باقي است ولي اگر زميني به عنو -3تبصره موات بوده سند وقـف شده و در مراجع ذي صالح ثابت شود كه تمام يا قسمتي از آن

گيرد لكن هر گونـه واگـذاري اراضـي از زمين موات ابطال و در اختيار دولت قرار ميمتوليـان بايسـتي بـر طبـق ضـوابط طرف اوقاف يا آستان قدس رضوي و يـا سـاير

. گيرد شهرسازي و رعايت نظر واقف صورتنامه اجرايي قانون زمين شـهري آيين -1

ــاريخ ــويب 24/3/1371در ت ــه تص ــأت ب هي . رسيد وزيران

وزارت مسكن و شهرسازي بـه وزارت -2 .راه و شهرسازي تغيير نام يافته است

هاي مستقيم از قانون ماليات

مجلس شوراي اسالمي با اصالحات و الحاقات بعدي 3/12/1366مصوب

هاي موضوع اين اشخاص زير مشمول پرداخت ماليات) 27/11/1380اصالحيه ( -2ماده : قانون نيستند

.ها و مؤسسات دولتي وزارتخانه -1

. شود به وسيله دولت تأمين ميها آن هايي كه بودجه دستگاه -2 . ها شهرداري -3

) ره (معافيت مالياتي اين ماده براي مواردي كه از طرف حضرت امام خميني -3تبصره . مقام معظم رهبري است باشند براساس نظر يا مقام معظم رهبري داراي مجوز مي

به موجب قـانون اصـالح مـوادي از -1ي مســتقيم مصــوب هــا تقــانون ماليــا

و تعـداد ديگـري از 2، ماده 27/11/1380مواد اين قانون اصالح گرديده كه در مـتن

. قانون اعمال گرديده استهــا بــه عنــوان يكــي از ماليــات -2منابع درآمدي دولت و در واقـع ترين عمدهدولـت فهرست درآمدي بودجـه ترين اصليباشند كه غالباً صرف خـدمات عمـومي مي . شوند مي

اصل قانوني بودن ماليـات، يكـي از -3ترين اصول حاكم بـر حقـوق ماليـاتي مهمبدين معني كه هيچ نـوع ماليـاتي را . استتوان از شـهروندان جامعـه اخـذ نمـود نمي

قانون اساسي 51اصل . مگر به حكم قانونــ : دارد يجمهــوري اســالمي ايــران بيــان م

شود مگـر بـه هيچ نوع مالياتي وضع نمي«

موارد معافيت و بخشودگي و . موجب قانونتخفيف مالياتي به موجب قـانون مشـخص

. » شود ميبـدين : اصل عمومي بـودن ماليـات -4

معني كـه ماليـات يـك پرداخـت عمـومي بايسـت بـه طـور مسـاوات و بـا است و مي

ها آن عنايت به توانايي مالي اشخاص ميان . تقسيم گردد

همچنان كـه :اصل معافيت مالياتي -5اخذ ماليات از شهروندان بايستي به موجب قانون باشد، مـوارد معافيـت و يـا تخفيـف مالياتي نيز به موجب مصوبات نماينـدگان

. پذيرد مجلس منتخب مردم صورت ميــك -6 ــا كم ــي و ه ــخاص حقيق ي اش

حقوقي براي احـداث مسـاجد، بـه عنـوان هاي قابـل قبـول ماليـاتي محسـوب هزينهــي ــردد م ــتر، رك (گ ــه بيش ــراي مطالع : ب


ــويب ــه تصـ ــأت نامـ ــرانهيـ ــورخ وزيـ مـ5/8/1387.(

ــه -7 ــراي هزين ــول ب ــل قب ــاي قاب هتشخيص درآمد مشمول ماليات عبارتند از

هايي كه در حدود متعارف متكي بـه هزينهمدارك بوده و منحصراً مربوط به تحصـيل

مــالي مربــوط بــا درآمــد مؤسســه در دورهدر . هــاي مقــرر باشــد رعايــت حــد نصــاب

هـاي اي در قانون ماليات مواردي كه هزينهمستقيم پيش بيني نشده باشد و يا بـيش

هاي مقرر در قـانون مـذكور بـوده از نصابولـي پرداخــت آن بــه موجـب قــانون و يــا

صورت گرفتـه باشـد، وزيرانهيأت مصوبه . قابل قبول خواهد بود

ت اوقــاف و امــور خيريــه تنهــا ادارا -8مرجع تأييد اسناد هزينـه كمـك اشـخاص

حقيقـي و حقــوقي بــراي احــداث مســاجد ــي ــند م ــتر رك (باش ــه بيش ــراي مطالع : ب

ــويب ــه تصـ ــأت نامـ ــرانهيـ ــورخ وزيـ مـ5/9/1387.(

فقـــدان شـــفافيت و صـــراحت در -9قوانين مالياتي، عدم تجميع موارد معافيت

اتي برخي در يك قانون واحد، معافيت مالي ترين از مؤسسات عمومي غير دولتي از مهم

هاي ماليـاتي در كشـور هاي معافيت چالش . است

معافيــت ماليــاتي در مغــايرت بــا -10اصل تساوي عموم در پرداخت ماليات قرار

رو در وضع قـوانين مربـوط بـه از اين. داردمعافيت مالياتي مسجد و رقبات مربوط بـه

هـاي الزم بررسيبايست مطالعات و آن مي . صورت پذيرد

:اموال زير از شمول ماليات اين فصل خارج است) 27/11/1380اصالحيه ( -24ماده

اين قانون مورد وقـف ) 2(هاي مذكور در ماده و مؤسسه ها سازمان اموالي كه براي -3 . مذكور هاي و مؤسسه ها سازمان يا نذر يا حبس واقع گردد به شرط تأييد

ــه -1 ــراي وزارتخان هــا و امــوالي كــه بو هـــا شـــهرداري مؤسســـات دولتـــي،

توسط دولـت ها آن هايي كه بودجه دستگاهگردد مورد وقف، نذر و يا حـبس تأمين مي

آن را الــذكر فــوقواقــع گردنــد و اشــخاص تأييــد نماينــد، از شــمول ماليــات بــر ارث

. باشند خارج ميــت -2 ــتفاده از معافي ــور اس ــه منظ ب

ــف، ــه وق ــوالي ك ــاتي در خصــوص ام ماليگيرند، بايد حبس، نذر و يا وصيت قرار مي

گواهي الزم از مراجع صالحيتدار دولتي يـا شهرداري مربـوط يـا مرجـع مـورد قبـول

، اخذ گـردد و دولت مبني بر اعمال نظارتاي ازتصـوير يـا رونوشـت به انضمام نسـخه

نامـه و يـا نامه، نذر ، حبسنامه وقفمصدق معتبر به اداره امور اقتصـادي و نامه وصيت

بـراي مطالعـه ( دارايي محل تسـليم شـود از ماده 3نامه اجرايي بند آيين: بيشتر رك

، مصـوب ي مسـتقيم هـا تقانون ماليـا 24 ).رانوزيهيأت 24/12/1372


عالوه بـر معافيـت ماليـاتي در نظـر - 3ي مسـتقيم، هـا تگرفته شده در قانون ماليـا

سازمان اوقاف و امور خيريه، موقوفـات عـام، از (متبركـه و امـاكن مـذهبي اسـالمي بقاع

ــاجد ــه مسـ ــارج و از پرداخـــت ) جملـ مخـهاي دادرسـي و ثبتـي و اجرايـي نيـز هزينه

.باشند معاف ميبا توجه به نظريه فقهـاي محتـرم « -4

ــه شــرح بــين الهاللــين شــوراي نگهبــان ب

دريافت ماليات بر رقبات موقوفـات عـام و (خاص خالف شرع انور است، اما ماليات بـر

، بـه اسـتناد قسـمت )درآمد اشكالي ندارد قــانون ديــوان عــدالت اداري 25اول مــاده

4/2/69مـورخ 3442/4/30تصميم شماره ي شــوراي عــالي ابطــال عمــومهيــأت

ــوان هيــأت رأي(» گــردد مــي عمــومي دي ، كالسـه 1375تيـر 2اداري، مورخ عدالت

).75/56، شماره دادنامه77/74پرونده

شـود در اموالي كه به موجب وقف يا حبس يا نذر يـا وصـيت منتقـل مـي -38ماده يـا مشـمول اين قانون نباشـد و 24ماده 3كور در بند صورتي كه از موارد معافيت مذ

: مقررات فصل ماليات بر درآمد اتفاقي نگردد به شرح زير مشمول ماليات استدر مورد وقف و حبس، منافع مال هر سال مشمول ماليات به نرخ مقرر در مـاده -الف

. اين قانون خواهد بود) 131(

فـوق و ) الف(نذر و وصيت باشد، به شرح بند در نذر و وصيت چنانچه منافع مورد -بمال طبق مقـررات ايـن فصـل در صورتي كه عين مال مورد نذر و وصيت باشد ارزش

. تعيين و يكجا به نرخ مقرر براي وراث طبقه دوم مشمول ماليات خواهد بودمال مورد وصيت وقتي مشمول ماليات خواهد بود كه وصيت با فوت موصـي -1تبصره

. شده باشد قطعياداره امور مالياتي صالحيتدار در مورد وقف و حبس ) 27/11/1380اصالحي (-2تبصره

اي است كه محل اقامت متولي يا حبس و نذركننده يـا موصـي در و نذر و وصيت ادارهمحدوده آن واقع است و در صورتي كه افراد مذكور مقـيم ايـران نباشـند اداره امـور

. ان خواهد بودمالياتي مربوط در تهردفاتر اسناد رسمي و ادارات ثبت اسـناد و محـاكم ) 27/11/1380اصالحي ( -3تبصره

دادگستري و سازمان حج و اوقاف و امور خيريه و اداره سرپرستي صغار و محجورين واي ترتيب اثـر نامه وصيتو ساير مؤسسات مجاز نخواهند بود به مفاد ها بانكهمچنين

مـذكور از نامـه وصيت گواهينامه اداره امور مالياتي مبني بر اين كه دهند مگر اين كه . طرف وصي يا وراث به اداره امور مالياتي صالحيتدار تسليم شده است، ارايه گردد


ــاده -1 ــه م ــه ب ــا توج ــانون 131ب قي مستقيم، نرخ ماليات بر درآمـد ها تماليا

ي به اسـتثناي مـواردي كـه اشخاص حقيقــرخ ــانون داراي ن ــن ق ــررات اي ــق مق طب

:باشد به شرح زير است اي مي جداگانهــون - ــي ميليــ ــزان ســ ــا ميــ تــ

ريـــال درآمـــد مشـــمول ) 000/000/30( )%15(ماليات ساالنه به نرخ پانزده درصد

ــا ميــــزان يكصــــد ميليــــون - تــــمول ) 000/000/100( ــد مش ــال درآم ري

مازاد سي ميليـون ماليات ساالنه نسبت بهريال به نرخ بيست درصد ) 000/000/30()20%(

تا ميزان دويسـت و پنجـاه ميليـون - ــمول ) 000/000/250( ــد مش ــال درآم ري

ماليــات ســاالنه نســبت بــه مــازاد يكصــد ريــال بــه نــرخ ) 000/000/100(ميليــون

)%25(بيست و پنج درصد ــارد - ــك ميليــ ــزان يــ ــا ميــ تــ

آمـد مشـمول ريال در) 000/000/000/1(ماليات ساالنه نسبت بـه مـازاد دويسـت و

ريـال بـه ) 000/000/250(پنجاه ميليون )%30(نرخ سي درصد

ــارد - ــك ميلي ــازاد ي ــه م ــبت ب نسريال درآمـد مشـمول ) 000/000/000/1(

ماليات ساالنه به نـرخ سـي و پـنج درصـد )35%(

د ش /462به موجب مصوبه شماره -2و 15/8/1370شـوراي عــالي اداري مــورخ

در راستاي اجراي اوامر مقام معظم رهبري ــج و ــور ح ــت اداره ام ــوص كيفي در خصزيارت، نـام سـازمان حـج و اوقـاف و امـور

» سازمان اوقاف و امـور خيريـه «خيريه به تغيير يافته و كليه امور مربـوط بـه حـج و زيارت از سازمان مزبور منتزع و به سازمان

زير نظـر حج و زيارت كه سازماني مستقلباشـد وزارت فرهنگ و ارشاد اسـالمي مـي

. واگذار شده استمطابق قانون اصالح قـانون ماليـات -3

بر ارث و انتقاالت بالعوض، اموال منقول و غير منقولي كـه بـه صـورت بالعـوض بـه

شود، در صـورتي كـه بـه شخصي داده مي المنفعـه عـام منظور امور خيريه و يـا امـور

يا داده شود، از پرداخت مانند مساجد و تكا .ماليات معاف خواهد بود

در مورد وقف، متولي و در مورد حبس و نذر، حبس ) 27/11/1380اصالحي ( -39ماده عقـد و نذركننده و در مورد وصيت، وصي مكلفند حداكثر ظرف سه ماه از تاريخ وقوع

اي كه از طرف سازمان امور مالياتي اي روي نمونه يا فوت موصي حسب مورد اظهارنامهمورد وقف يا حبس يا نذر يا وصيت ارزش مال شود، حاوي مشخصات و كشور تهيه مي

به انضمام اسناد مربوط به اداره امور مالياتي صالحيتدار تسليم و رسيد دريافت دارند ايـن قـانون باشـد ) 38(مـاده » الف«مصاديق بند و همچنين در صورتي كه مورد از


مصـاديق قسـمت ماليات منافع هر سال را تا آخر تير ماه سال بعد و چنانچه مورد ازماليات متعلق را حداكثر ظرف سه ماه از تاريخ انقضاي ماده مزبور باشد » ب«اخير بند

ايـن ) 41و 40(مهلت تسليم اظهارنامه پرداخت كنند و يا از تسهيالت مذكور در مواد . نمايند قانون استفاده

ذر يا وصيت در مواردي كه موضوع وقف يا حبس يا ن) 27/11/1380اصالحي ( –تبصره اين قانون و يا مشمول مقررات فصل ماليات بر درآمـد ) 24(ماده » 3«از مصاديق بند

اتفاقي باشد متولي، يا حبس يا نذركننده، يا وصي حسب مـورد مكلفنـد مشخصـات اي كـه از نمونـه اموال مورد وقف يا حبس يا نذر يا وصيت و مشخصات ذينفـع را روي

شود درج و حداكثر ظرف سه مـاه از تـاريخ كشور تهيه ميطرف سازمان امور مالياتي صالحيتدار تسـليم و رسـيد دريافـت وقوع عقد يا فوت موصي به اداره امور مالياتي

. دارندقف و حبس هر نوع انتقال بالعوض و و

صيت كه به نفـع مؤسسـات مـذهبي و و ورهنگي و بهداشـتي ي فها سازمان خيريه و

مصرح در مواد مربـوط بـه معافيـت قـانون ــا ــا تمالي ــرد از ه ــورت گي ــتقيم ص ي مس

بـراي (پرداخت حق ثبت معاف خواهد بود قـانون دفـاتر 51مـاده : مطالعه بيشتر رك

ــردفتران و ــانون سـ ــناد رســـمي و كـ اسـ ).25/4/1354دفترياران مصوب

از نظر مالياتي مستأجرين امالك اوقافي اعم از اين كه اعيان مسـتحدثه در -75ماده . فصل خواهند بود آن داشته يا نداشته باشند نسبت به عرصه مشمول مقررات اين

و هداياي ها كمكموقوفات، نذورات، پذيره، -الف ) 27/11/1380اصالحي ( -139ماده دس رضوي، آستان حضرت عبـدالعظيم الحسـني دريافتي نقدي و غيرنقدي آستان ق

، »شاه چـراغ «) ع(، آستان حضرت احمد ابن موسي )س(حضرت معصومه ، آستانه)ع(بقـاع هـا، تكايـا و سـاير ، مساجد، حسـينيه )ره (آستان مقدس حضرت امام خميني

تشخيص ساير بقاع متبركه به عهـده سـازمان . متبركه از پرداخت ماليات معاف است .باشد و امور خيريه مي اوقاف

... و هداياي دريافتي نقدي و غيرنقدي مدارس علـوم اسـالمي از پرداخـت ها كمك -د

مديريت حوزه علميه قـم تشخيص مدارس علوم اسالمي با شوراي . ماليات معاف است


. باشد مي... آن قسمت از درآمد صندوق عمران موقوفات كشور كه به مصرف عمران موقوفـات -و

.برسد از پرداخت ماليات معاف است... آن قسمت از درآمد موقوفات عام كه طبق موازين شرعي به مصرف اموري از قبيل -ح

اختراعات، اكتشافات، تعلـيم تبليغات اسالمي، تحقيقات فرهنگي، علمي، ديني، فني، ي هـا و تربيت، بهداشت و درمان، بنا و تعمير و نگهداري مسـاجد و مصـالها و حـوزه

هاي دولتي، مراسم تعزيه و اطعـام، مدارس و دانشگاه علميه و مدارس علوم اسالمي وآمـوزان و تعمير آثار باستاني، امور عمراني و آباداني، هزينه يـا وام تحصـيلي دانـش

كمك به مستضعفان و آسيب ديدگان حوادث ناشي از سيل، زلزله، آتـش دانشجويان، هاي هزينه ديگر برسد، مشروط بر اين كه درآمد وسوزي، جنگ و حوادث غيرمترقبه

مزبور به تأييد سازمان اوقاف و امور خيريه رسيده باشد، از پرداخـت ماليـات معـاف . است

كه به المنفعه عامو هداياي دريافتي نقدي و غيرنقدي مؤسسات خيريه و ها كمك -طامور مذكور در بنـد رف صها آن اند، مشروط بر آن كه به موجب اساسنامه ثبت رسيده

نظارت كند، از ها آن اين ماده شود و سازمان امور مالياتي كشور بر درآمد و هزينه) ح( .پرداخت ماليات معاف است

... هـاي و هيـأت هـا انجمنو هداياي دريافتي نقدي و غيرنقدي ها كمكموقوفات و -ك

مهوري اسـالمي ايـران، ج هاي ديني مذكور در قانون اساسي مذهبي مربوط به اقليتبه تصويب وزارت كشور برسـد، از پرداخـت ماليـات ها آن مشروط بر اين كه رسميت

. معاف است...

هاي غير انتفاعي و به منظور پيشبرد اهداف و وظـايف وجوهي كه از فعاليت -1تبصره هاي آموزشي، سمينارها، نشـر كتـاب و اشخاص موضوع اين ماده از راه برگزاري دوره

شود و سـازمان امـور تحصيل ميها آن در چارچوب اساسنامه... اي و هاي دوره نشريه


. كند، از پرداخت ماليات معاف است مي ظارتنها آن مالياتي كشور بر درآمد و هزينهاين قانون در مورد درآمد مشمول ماليات اشخاص ) 2(ماده ) 2(حكم تبصره -2تبصره

. باشد موضوع اين ماده جاري مينامه اجرايي موضوع اين ماده به وسيله سازمان امـور ماليـاتي كشـور آيين -3تبصره

خواهـد وزيـران هيـأت صادي و دارايي به تصـويب تهيه و با پيشنهاد وزارت امور اقت . رسيد

يا مقام معظم ) ره(مفاد اين ماده در مواردي كه از طرف حضرت امام خميني -4تبصره . گيرد انجام مي باشند بر اساس نظر مقام معظم رهبري رهبري داراي مجوز مي

، »الـف «ع بنـد معافيت مالياتي موضو -1صرفاً در خصوص بقاع موصوفي جاري اسـت

توسط سازمان اوقاف و امور ها آن كه فهرستخيريه به سازمان امور مالياتي كشـور اعـالم

تشخيص سـاير بقـاع متبركـه، بـر . گردد مي . باشد عهده سازمان اوقاف مي

در صـورتي » و«معافيت موضوع بنـد -2و امور است كه هر سال توسط سازمان اوقاف

درآمـد كـه ايـن خيريه، گواهي الزم مبني برصندوق عمران موقوفات بـه مصـرف عمـران موقوفات كشور رسيده صادر شود و حـداكثر تا پايان تير ماه سال بعـد بـه سـازمان امـور

. مالياتي كشور تسليم گردددر صـــورتي آن قســـمت از درآمـــد -3

موقوفات عام كـه طبـق مـوازين شـرعي بـه رسد مي مساجدو تعمير و نگهداري مصرف بنا

:باشند كه از پرداخت ماليات معاف ميصورتحسـاب درآمـد و هزينـه هـر -الف

مـاه پـس از 4سال مالي موقوفه حداكثر تـا پايان سال مالي به اداره اوقاف و امور خيريـه

. مربوط تسليم شود

اي ادارات اوقاف و امور خيريه نسـخه -برف شـش مـاه از از صورت حساب مزبور را ظ

تــاريخ وصــول بــه اداره امــور ماليــاتي محــل . موقوفه تسليم نمايند

به طور كلي در مورد موقوفات عام در -4صورتي كـه فاقـد متـولي، امـين و يـا مـدير باشــند، مســئوليت انجــام تكــاليف مقــرر در

هـاي مسـتقيم بـه عهـده اداره قانون ماليات . اوقاف و امور خيريه مربوط خواهد بود

نامــه آيــين 139مــاده » ط«بنــد -5هاي مسـتقيم مصـوب اصالحي قانون ماليات

ي ها سازمان ، به نحوه معافيت مالياتي1380 . اشاره دارداي خيريه) غيردولتي(مردم نهاد

هاي مـذكور يتمند شدن از معاف بهره -6هـاي مسـتقيم، قـانون ماليـات 139در ماده

يم بـه تسل: منوط به رعايت مقرراتي از جملهموقــع اظهارنامــه، ترازنامــه، حســاب ســود و زيان، كسر و پرداخت ماليات اشخاص ثالث و رعايت ساير شرايط و ترتيبات مقرر در قانون

نامــه اجرايــي ينآيــوهــاي مســتقيم ماليــات . است )139(ماده ) 3(موضوع تبصره


هـاي آب، بـرق و گـاز مصـرفي تعرفه -7هـا بـر هاي علميـه و حسـينيه مساجد، حوزه

مبناي تعرفـه آموزشـي محاسـبه و پرداخـت قـانون : براي مطالعه بيشـتر رك ( خواهد شد

الحــاق مــوادي بــه قــانون تنظــيم بخشــي از ).27/11/1380مقررات مالي دولت، مصوب

قـانون برنامـه ) 180(در اجراي مـاده -8پنجم توسعه جمهوري اسالمي ايران ساله پنج

از دو %) 10(، معادل ده درصـد 1389مصوب اعتبارات بودجه عمومي دولت در %) 2(درصد

كـه بـه - كل كشور 1391قانون بودجه سال ها به و پروژه ها طرحمنظور مطالبه و يا اجراي

يـر دولتـي و خصوصـي ي دولتـي، غ هـا شبخبراي امـور فرهنگـي از - اختصاص يافته است

جملـــه كمـــك بـــه مســـاجد، ســـازماندهي ها، امور مـذهبي و سـازمان تبليغـات حسينيه

.شود اسالمي در نظر گرفته مي )3(نامه اجرايي موضـوع تبصـره آيين -9ــانون ماليــات) 139(مــاده هــاي اصــالحي ق

ويببه تصـ 30/11/1381مستقيم در تاريخ . رسيد وزيرانهيأت 139حكــم مقــرر در بنــد ح مــاده -10

ي هـا تقانون اصـالح مـوادي از قـانون ماليـا كــه شــرط 27/11/1380مســتقيم مصــوب

برخورداري موقوفات عام از معافيت ماليـاتي را مصرف شدن درآمد موقوفات عام در امـور

قـانون مـذكور 139مصرح در بنـد ح مـاده هـا بايـد دها و هزينهدانسته است و اين درآم

به تأييد سازمان اوقاف و امور خيريـه برسـد، مؤيد اين معني اسـت كـه همـه درآمـدها و

هاي موقوفات عام علي االطالق از همه هزينهمعافيــت برخــوردار نيســت و الزمــه آن ايــن است كه درآمـدها بايـد در امـور مـورد نظـر

نيل بـه ايـن مقصـود . هزينه شود گذار قانوننامـه شود جز از طريق ارايه اظهار يحاصل نم

مالياتي و ترازنامه و حساب سود و زيـان، تـا مشخص شود موقوفه بـه چـه ميـزان درآمـد حاصل كرده است و چه ميزان از آن در امور

. هزينـه شـده اسـت گـذار قـانون منظور نظر مـاده 2در تبصـره گـذار قانونمضافاً اين كه

توسـعه قانون برنامه پـنج سـاله پـنجم 119فرهنگــي جمهــوري اقتصــادي، اجتمــاعي وتسـليم 8/11/1389اسالمي ايـران مصـوب

نامه ماليـاتي در موعـد مقـرر را شـرط اظهاربرخورداري از هرگونه معافيت ماليـاتي ذكـر

15بـا توجـه بـه مراتـب مـاده . كرده اسـت نامـه اجرايـي مـورد اعتـراض بـا قـانون آيين

بـراي ( مغايرت نـدارد و قابـل ابطـال نيسـت عمومي ديوان هيأت رأي :مطالعه بيشتر رك

، شماره 460/89عدالت اداري، كالسه پرونده ). 1391مرداد 2، مورخ 240دادنامه قـانون 2ماده 5با عنايت به تبصره -11كه 1366هاي مستقيم مصوب اسفند ماليات

در هـر سـال مـالي كـه «مقرر داشته اسـت ــاد ــن م ــرر در اي ــات مق ــرايط و ترتيب ه و ش

نامه اجرايي آن رعايـت نشـود، معافيـت آيينماليات مقرر نسـبت بـه اشـخاص مـذكور در

اين مـاده بـراي آن سـال 5و 4و 3بندهاي هـا آن جاري نبوده و درآمدهاي سـال مزبـور

طبق مقررات مربوط مشمول ماليات خواهـد


ي مسـتقيم در هـا تقانون ماليا 2ماده (» بود ). ديداصالح گر 27/11/1380تاريخ

لزوم انجام مطلق تكاليف قانوني در ظرف 3نامه اجرايـي بنـد آيين 9زمان معين، ماده

هـاي مسـتقيم در بـاب قانون ماليات 2ماده تعلــق ماليــات بــه درآمــد موقوفــات عــام در

صــورت عــدم تســليم صورتحســاب درآمــد و هاي موقوفه تا پايان خـرداد مـاه سـال هزينه

بـراي مطالعـه (د بعد مغايرتي با قـانون نـدار عمومي ديوان عـدالت هيأت رأي :بيشتر رك

ــورخ ــده 1379آذر 6اداري، م ، كالســه پرون ). 79/256، شماره دادنامه 289/78

از قانون كار

مجلس شوراي اسالمي 2/7/1368مصوب 29/8/1369مجمع تشخيص مصلحت نظام مورخ و تصويب نهايي

توان بر حسـب مصـلحت موقتـاً از هاي كوچك كمتر از ده نفر را مي كارگاه -191ماده تشخيص مصلحت و موارد اسـتثناء . شمول بعضي از مقررات اين قانون مستثني نمود

ت هيـأ اي خواهد بود كه با پيشنهاد شوراي عالي كار بـه تصـويب نامه به موجب آيين .خواهد رسيد وزيران

و 1325هــاي در قــوانين كــار ســال -1 ، اصل بـر شـمول قـانون كـار نبـود و 1328شدند هايي مشمول قانون كار تلقي مي كارگاه

كه توسـط مقامـات صـالحيت دار مشـخص گرديدند و موردي براي بيـان اسـتثنائات مي

قانون كـار . د نداشتهاي كوچك وجو كارگاههـا را مشـمول اصوالً همه كارگاه 1327سال

ايـن ) 6(قانون كار قرار داد و به موجب ماده هـايي را توانست كارگـاه قانون، وزارت كار مي

نفـر كـارگر دارنـد موقتـاً از 10كه كمتـر از .شمول قسمتي از قانون كار معاف نمايد

اگرچه استثناي مزبور در زمان تصـويب ت آور نبـود، لـيكن بـه لحـاظ حقـوقي شگفرفـت توانست مورد ايراد باشد و انتظار مي مي

چنين استثنايي در 1369در قانون كار سال نظر گرفته نشود و در مـتن مصـوب مجلـس

اي نشده بـود ولـي در هم بدين استثنا اشارهمجمع تشـخيص مصـلحت نظـام، اسـتثناي مقرر در تبصره يك مـاده شـش قـانون كـار

با اندكي تغييـر بـه شـكل مـاده 1337سال در قـانون جديــد كــار نيــز برقــرار شــد 191

پرســتش، رضــا، : بــراي مطالعــه بيشــتر رك(هـاي كوچـك از نظـر بررسي وضعيت كارگاه

شمول قـانون كـار، راه وكالـت، شـماره دوم، ).15-19، صص 88پاييز و زمستان

قانون كار براي عـدم ) 191(در ماده -2 ر شرايطي ذكر شده است كه شمول قانون كا

:عبارتند از . نفر باشد 10تعداد كارگران كمتر از -1 . استثناء اختياري است، نه اجباري -2استثناء از قانون كار بايـد بـر اسـاس -3

. مصلحت باشد . استثناء موقتي است نه دايمي -4استثناء قسمتي از قانون كار است نه -5

. همه آنتعيــين مــوارد تشــخيص مصــلحت و -6

وزيـران هيـأت نامـه استثناء به موجب آيـين اســتثنايي از شــمول قــانون كــار بــه وجــود


).16پرستش، رضا، همان، ص . (آورد نميبه اسـتناد مـاده يـاده وزيرانهيأت -3

، 26/11/1373نامـه مصـوب شده، طي آيينــه، مســاجد، ــاع متبرك ــان بق خــدام و كاركن

ديني موقوفه ها، تكايا، مدارس علوم حسينيهو موقوفات عام غير توليدي را در مواردي كه اماكن مزبور سه نفر يا كمتر خادم دارند، بـه

، 27، 26، 25مدت پنج سال از شمول مـواد قانون كـار مسـتثني 58و 51، 41، 32، 31

نمـوده ) نامـه، معـاف يا به تعبير خود آيـين (روابط كار بين طـرفين «: است و مقرر داشت

مــواد مســتثني شــده بــر اســاس در زمينــه دستورالعملي است كه سازمان اوقاف و امـور

كند و به تصويب نماينده ولي خيريه تهيه ميالزم به ذكر است . » رسد فقيه در سازمان مي

اين دستورالعمل توسط نماينده محترم ولـي فقيه و سرپرست سازمان اوقاف و امور خيريه

ه همچنين بـه موجـب اصـالحي . صادر گرديد، عبارت سه نفر به پنج نفر تغيير 1389سال . يافتــين -4 ــال آي ــذكور در س ــه م و 79نام

ساله پنجبراي دو دوره 85همچنين در سال نكته حـايز اهميـت ايـن . ديگر تمديد گرديد

است كه مواد مستثني شـده از مـواد اصـلي باشـد كـه حمايت كارگران در قانون كار مـي

ــع فســخ ــكشــامل من ــه ي ــر جانب ارداد در ق، )25مـاده (قراردادهاي موقت و كـار معـين

مـاده (ممنوعيت تغيير عمده در شرايط كـار ، پرداخـت )27ماده (اخراج و مراحل آن ) 26

حق سنوات سالي يك ماه در بازنشسـتگي و

ــادگي ــاده (از كارافت ــق ) 31م ــت ح پرداخسنوات سالي دو ماه از كارافتـادگي ناشـي از

اقل دستمزد توسط تعيين حد) 32ماده (كار ، تعيين حـداكثر )41ماده (شوراي عالي كار

ــه ــار روزان ــاده (ســاعت ك و پرداخــت ) 51ماضافه بر مزد ساعت براي كار در شب % 035

ــوبتي ــه كــارگران غيــر ن ــاده (تنهــا ب ) 58مباشد كـه چنـين كـارگراني از تمـام ايـن مي

باشـند هاي قـانون كـار محـروم مـي حمايت ).17 پرستش، رضا، همان، ص(

نكته قابـل تأمـل آن اسـت كـه آيـا -5 نماينده ولي فقيه در سـازمان اوقـاف و امـور

ــي ــه م ــراي تصــويب خيري ــي ب ــد مرجع توانهـا و كارگـاه گونـه ايندستورالعملي باشد كه

كارگران را از حق حمايت قانون كـار و سـاير نمايد؟ همچنين قوانين و مقررات محروم مي

ديـوان عـدالت عموميهيأت با توجه به نظراداري مبني بـر ممنوعيـت تعيـين مقـررات جديد در موارد استثناء چنين دسـتورالعملي

پرستش، رضا، همان، ص (محل اشكال است 18.(

از بررسي موارد استثناء شده از قانون -6آيـد مـي ي كوچك چنين برها هكار در كارگا

ــارگران از ــيعي از ك ــش وس ــالً بخ ــه عم كخارج گرديدند كـه بـا قانون كار هاي حمايت

ــره ــاجد در زم ــادمين مس ــول خ ــرض قب فكارگران كشور، چنين قانوني با فلسفه قانون كار مبني بـر حمـايتي بـودن آن نسـبت بـه

.كارگران در تعارض است

از قانون حمايت قضايي از بسيج


نيروي مقاومت بسيج موظف است نسبت به جذب آحاد مردم از تمامي اقشار -5ماده هاي مقاومت در مساجد، ادارات، كارخانجات و مراكـز آموزشـي و صنوف و ايجاد رده

اقدام نمايد و كليه مسئولين ادارات و نهادها و كارخانجـات، امـور مسـاجد و مراكـز ت و امكانـات الزم موضـوع ايـن آموزشي موظف به همكاري و فراهم نمودن تسـهيال

. باشند قانون ميمراد از امور مساجد، مركز رسـيدگي -1

. باشد به امور مساجد ميهاي هماهنگي، به منظور ايجاد زمينه -2

تعامل، هـم افزايـي و ارتقـاي سـطح كيفـي خدمات و اثربخشي تالش نهادهاي فعـال در جبهه فرهنگي انقالب اسالمي و نيـز تقويـت

هـاي بسـيج و ائمـه ارتباطات هدفمند پايگاهاي ميـان رياسـت نامه جماعت مساجد، تفاهم

ان مركز رسيدگي بـه امـور مسـاجد در اسـت بـا حفـظ (تهران با جانشـين قرارگـاه ثـاراهللا

اهللا سمت، فرمانده سپاه حضرت محمد رسولو مسـئول نماينـدگي ولـي ) در استان تهران

30/7/1391فقيه در قرارگاه ثاراهللا در تاريخ . منعقد گرديد

مساجد كانون حيات طيبـه و محـور -3اصـلي بـوده و امـام جماعـت مسـجد، مــدير

لذا در فضـاي . گردد مي طبيعي مسجد تلقيداخلي مسجد هر فعاليتي تحـت اشـراف، بـا مديريت و تأييد امام جماعت انجـام خواهـد

نامـه ارتقـاي تفـاهم 1مـاده 2بند (پذيرفت ها بين مركز رسيدگي به امور سطح همكاري

).مساجد و قرارگاه ثاراهللاهـــاي بســـيج در اســـتقالل پايگـــاه -4

تشـكيالتي خـود و اقتضائات داخلـي و درون ــ ــين فعالي ــا تهمچن ــاي ه ــان در فض ي ايش

ي هـا دسـتورالعمل خارجي مساجد بر اساس ــه ــوي ائم ــه، از س ــده مربوط ــي فرمان ابالغجماعات مساجد، به رسميت شناخته خواهد

).، همان1ماده 3بند (شد نامـه بـه بعـد، در از تاريخ انعقاد تفـاهم - 5

بندي مسـاجد و هاي ارزشيابي و سطح شاخصائمه جماعات مساجد، ميزان حسـن تعامـل بـا

هاي بسيج مسجد به عنوان يك شاخص، پايگاهمدنظر مركز رسيدگي به امور مسـاجد خواهـد

متقابالً در تعيـين و ارزشـيابي فرمانـدهان . بودها نيز، نظر ائمه جماعات مسـاجد، مـورد پايگاه

توجه جدي سازمان بسيج قرار خواهـد گرفـت ).ان، هم1ماده 8بند (


امام مسجد، در هر سطحي از تـوان و -6ات مسـجد شـؤون قوت، يگانه مـدير در تمـام

گردد و در بروز هرگونه مشـكلي، بـا تلقي ميحفظ حرمت امام، مركـز رسـيدگي بـه امـور مساجد بـه عنـوان نـاظر بـر عملكـرد امـام، ــا لحــاظ ــت و ب ــد گرف ــرار خواه مخاطــب ق

واهد ها براي اصالح يا تغيير تصميم خ اولويتگرفت و صـرفنظر از ماهيـت تصـميم اتخـاذ شــده، ســاير اركــان و اقمــار از آن تبعيــت و

بنـد (همكاري الزم را مبذول خواهنـد نمـود ).، همان1ماده 10

مركز رسيدگي به امور مساجد تالش -7هـاي الزم را بـراي افتتـاح نمايـد، زمينـه مي

هاي مقاومت جديـد در مسـاجدي كـه پايگاهبنـد (باشند ايجاد نمايد ها مي گاهفاقد اين پاي

).، همان1ماده 16استفاده از ظرفيت حضـور بسـيجيان -8

ــا در پايگــاه هــاي مقاومــت در مســاجد، تنههـاي مـورد نيـاز ساعات متعارف و يـا زمـان

مساجد و با هماهنگي و تحت مـديريت امـام 18بنـد (جماعت مسجد مقدور خواهد بـود

).، همان1ماده كــام صــادره بــراي ائمــه در مــتن اح -9

هاي بسيج، لزوم جماعات و فرماندهان پايگاهحمايت و هماهنگي با يكـديگر درج خواهـد

).، همان1ماده 19بند (گرديد ــراي -10 ــرورت ب ــاد ض ــورت ايج در ص

جابجــايي محــل اســتقرار پايگــاه بســيج در

مسجد، به دليل وجود اسـناد و تجهيـزات و در ايـن ارتبـاط، تدابير الزم كارگيري بهلزوم

هرگونــه اقــدامي بــر اســاس صــورت جلســه تنظيمي در كميته هماهنگي نواحي صـورت

. خواهد پذيرفتنامـه مـذكور از اجرايي نمودن تفاهم - 11

طريــق عضــويت و شــركت فعــال فرمانــدهي ي هـا شهرستانسازمان بسيج در شهر تهران و

استان در جلسات ستاد ساماندهيامور مسـاجد ــكيل ــز تش ــه و ني ــاهنگي، كميت ــوراي هم ش

اجرايي و كميته هماهنگي نـواحي بـا حضـور هـاي بنـد (بـود نمايندگان دو مجموعه خواهد

).، همان3الف، ب، ج، د ماده ــين -12 ــازرس ام ــوان ب ــه عن ــر ب دو نف

طــرفين جهــت بررســي ميــداني و وضــعيت اي و مشترك انتخاب تعامالت و بازرسي دوره

).، همان3 ماده -بند ه(گردند و معرفي ميحل و فصل احتمالي ميان طـرفين، -13

در گام اول در سـطح نـواحي و در غيـر ايـن صورت در سطح كميته اجرايي مركزي انجام

).، همان3تبصره ماده (خواهد پذيرفت ــان دو -14 ــذكور مي ــق م ــه تواف اگرچ

باشـد امـا مي مجموعه در سطح استان تهرانــي ــاير م ــراي س ــبي ب ــوي مناس ــد الگ تواني كشور جهـت پرهيـز از منازعـات ها اناست

ي مقاومـت بسـيج هـا هميان مساجد و پايگـا .تلقي گردد

ش رقبات، آب و اراضي موقوفه قانون ابطال اسناد و فرو


ن مجوز شرعي بـه از تاريخ تصويب اين قانون كليه موقوفات عام كه بدو -احده ماده و گردد و اسناد قفيت خود بر مي ش رسيده يا به صورتي به ملكيت درآمده باشد به و فرو

. مالكيت صادرشده باطل و از درجه اعتبار ساقط استقابل اجاره باشد و متصرف پس از ابطال سند مالكيت در مواردي كه موقوفه -1تبصره

قف و حقوق مكتسبه متصرف قرارداد اجاره بـا تقاضاي اجاره كند با رعايت مصلحت و . متصرف تنظيم خواهد شد

اگـذاري عي كه در اجراي قانون اجازه تبديل به احسن و و كليه امالك مزرو -2تبصره حات ارضـي بـه و ساير مراحل اصـال 29/1/1350دهات و مزارع موقوفات عام مصوب

قف با متصرفين زارعين صاحب نسق انتقال و بين آنان تقسيم شده با حفظ مصلحت وجوهي شود و نامه تنظيم مي و زارعان صاحب نسق با رعايت حقوق اكتسابي آنان اجاره

احده پرداخته شده بابت اهدايي لت بابت امالك مزبور مطابق ماده و كه قبالً از طرف دوالمثل زمين توسط ه محسوب و از تاريخ تحويل زمين به متصرف اجرتلت به موقوف دو

جوه پرداختـي قبلـي متصـرف كارشناس رسمي يا خبره محلي تعيين و با محاسبه و . تهاتر و كسر يا اضافه آن محاسبه خواهد گرديد

قفيـت از اشـخاص ن اطـالع از و اي را بـدو كساني كه زمين يا خانه موقوفه -3تبصره يا حقوقي خريداري نموده و به موجب اين قـانون اسـناد مالكيـت آن باطـل حقيقي

در صـورتي . شنده رجوع نمايند ارده به فرو توانند براي دريافت خسارت و شود مي ميتوانـد از قاف مي اين قانون تقاضاي اجاره نمايد سازمان او) 1(كه متصرف طبق تبصره

. جاره نمايدتاريخ تصويب اين قانون با متصرف تنظيم اهاي فوق در صورتي كه متصـرف و يـا زارع در كليه موارد مذكور در تبصره -4تبصره

قافي تعيين و كتباً بـه آنـان ابـالغ احدهاي او سيله و صاحب نسق در مواعدي كه به وقاف از تنظيم سند اجاره با موقوفـه روز از تاريخ رؤيت نامه او 30نمايد ظرف مدت مي

بـديهي . طلب اجاره دهـد تواند موقوفه را به اشخاص داو ند سازمان ميخودداري نماي


قاف بايد چنانچه متصرف و يا زارع صاحب نسق حقوق است در اين صورت متولي و اومكتسبه داشته باشد بهاي آن را به متصرف و يا زارع صاحب نسق با نظـر كارشـناس

، موضوع بـه مراجـع قضـايي ز اختالف فيمابين طرفين پرداخت نمايند در صورت بروموارد را خارج از نوبـت رسـيدگي و تعيـين تكليـف گونه ايناحاله و محاكم مكلفند

. نماينداقف اقف تغيير يافته باشد بايستي به نظر و در مواردي كه جهت مورد نظر و -5تبصره

. عمل شودلم يكـن آن لغو و كان هاي كليه قوانين و مقررات مغاير با اين ماده و تبصره -6تبصره

نامه اجرايي اين قانون را ظرف قاف موظفندآيين رزي و سازمان او زارت كشاو و. باشد ميلـت بـه اجـرا دوهيأت مدت سه ماه از تاريخ تصويب اين قانون تهيه و پس از تصويب

. رند درآوآب قانون ابطال اسناد فروش، رقبات، -1

ناظر بر كليـه 1363و اراضي موقوفه مصوب قانون 1371البته در سال . باشد مي موقوفات

ديگري با همين نام به تصـويب رسـيده كـه . صرفاً ناظر بر موقوفات عام است

خروجي اراضي موقوفات از يد متولي -2شرعي به عنوان مراتع و منابع طبيعي بـدون

ت ملك توجه به داليل شرعي مبني بر وضعياز قبيل يد، بينه، شياع محلي، اقرار متصرف، سيره جاري عمل بـه وقـف و سـابقه ثبتـي،

بـراي مطالعـه (خالف موازين شـرعي اسـت عمومي ديوان عـدالت هيأت رأي :بيشتر رك

ــده ــه پرونـ ــماره 89/682اداري، كالسـ ، شـ ). 1391دي 25، مورخ 781دادنامه

و احده قانون ابطـال اسـناد در ماده و -3ش رقبات، آب و اراضـي موقوفـه مصـوب فرو

مورد حكم قرار » موقوفات عام«، صرفاً 1371بنابراين قانون مذكور اختصاص بـه .اند گرفته

ــه ــل تســري ب ــته و قاب ــام داش ــات ع موقوف . باشد موقوفات خاص نمي

مـاده واحـده 6در تبصـره كه اين نظر بهقانون ابطـال اسـناد و فـروش رقبـات، آب و

، صرفاً قـوانين و 1371اراضي موقوفه مصوب مقررات مغاير، لغو و كان لم يكن تلقي شـده است، لذا آن قسمت از قـانون ابطـال اسـناد

ش رقبـات آب و اراضـي موقوفـه مصـوب فرونامه اجرايـي آن كـه نـاظر بـه و آيين 1363

خاص است كماكان معتبـر بـوده و موقوفاتبـراي (اقدام بر اساس آن بـال اشـكال اسـت

-3248/7نظريـــه : مطالعـــه بيشـــتر رك -29108ق، نظريـــــــــه . ح. ا 9/6/1375

اداره حقوقي رياست جمهـوري، 22/7/1375ق، نظريه . ح. ا 26/9/1379 -8873/7نظريه

ق و نظريــــه . ح. ا 8/12/1379 -11966/7ــت 8/3/1380 -9634 ــوقي رياسـ اداره حقـ

). جمهوري


نامه اجرايي قانون ابطال اسناد و آيين -4فروش رقبات، آب و اراضي موقوفه در تـاريخ

. رسيد وزيرانهيأت به تصويب 3/2/1374مـاده واحـده گـذار قانونه برآنكه عالو - 5

از «مذكور را عطـف بـه ماسـبق نمـوده، قيـد احده ودر صدر ماده » تاريخ تصويب اين قانون

كيـد نمايـد اسـناد رده كه تأ را بدين منظور آو، بالفاصله پس از تصـويب گذار قانونمورد نظر

قفيت موقوفات اعـاده و اسـناد قانون باطل و و. اعتبار است مالكيتي كه قبالً صادر گرديده بي

احـده مـذكور رعايـت حقـوق ماده و 2تبصره مكتسبه اشخاص را مـورد عنايـت قـرارداده و

نامـه اجرايـي قـانون نيـز آيـين 7و 6، 5د موا . باشد مؤيد همين استنباط مي

و مراتع از انفال بوده و قابل ها جنگل -6احده لذا از مقررات ماده و. تملك نيست

ش رقبات، آب و قانون ابطال اسناد و فروكه مقرر داشته 1363اراضي موقوفه سال

ن مجوز شرعي به كليه موقوفاتي كه بدو(ش رسيده يا به صورتي به ملكيت درآمده وفر

ج موضوعي خرو) گردد قفيت برمي است به واال قف چه آنكه با توجه به قاعده ال و. دارداحده يادشده ملك، مقررات ماده و فيتواند شامل انفال و اموال عمومي كه نمي

قابل تملك نيست گردد تا بحث ابطال اسناد نامه آيين 10ه و يا به نحو مذكور در ماد

اجرايي قانون مذكور، بحث در اختيار سازمان نظريه(قاف و متوليان مورد پيدا كند او

اداره كل حقوقي و 15/2/1378 -249/7 ).اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

در صورتي كه شخصي زمـين : سئوال -7ــزاداري ســيد الشــهدا ــف ع ــاليزاري را وق ش

) ه السـالم حضرت ابـا عبـداهللا حسـين عليـ (كرده باشد و كسي را به عنوان متولي تعيين نمــوده باشــد و متــولي مــدتي بعــد از عمــل نمودن به مورد وقـف، آن را تبـديل بـه بـاغ مركبات نمايـد، آيـا در تبـديل موقوفـه اذن

در صـورت كـه ايـن حاكم شرع الزم است ياتحقق شـرايط مقـرره بـراي تبـديل، متـولي

؟تواند رأساً اقدام كند ميبا توجه به مـواد : نظريه اداره كل حقوقي

به بعد قـانون مـدني، اداره موقوفـه بـا ) 75(متولي است و مقصود از اداره موقوفه نيـز آن است كه متولي بايد با در نظر گـرفتن قصـد واقف در حفظ و نگهـداري مـال موقوفـه بـه نحوي كه با غرض از وقف نزديك باشد عمل

ندارد موقوفـه حتمـاً بنابراين ضرورت . نمايدبه صورت شاليزار مورد اسـتفاده واقـع شـود، چه هدف واقف صـرف عوايـد شـاليزار بـراي

.عزاداري سيد الشهداء بوده استحال اگر منافع موقوفه اقتضـاء كنـد بـا

تبديل شـاليزار بـه بـاغ مركبـات، عوايـد آن صرف موارد تعيين شده توسط واقـف برسـد،

مگرآنكه واقـف . ردمباينتي با غرض واقف نداهدفش استفاده از مورد وقف صرفاً به صورت

در اين مورد نيازي به اذن . شاليزار بوده باشدطبـق مـاده كـه ايـن مگر. حاكم شرع نيست

قانون مدني نظارت استصـوابي نـاظر را ) 78(ــد ــرده باش ــرط ك ــل او ش ــر عم ــه (ب نظري

اداره كــل حقــوقي و 29/6/1378 -9571/7


).رجمين قوه قضاييهاسناد و امور متقانون ابطال اسناد و فـروش رقبـات، -8

و 1371آب و اراضـــي موقوفـــه مصـــوب رأي نامه اجرايـي آن مغـايرتي بـا مفـاد آيين

ديـوان 4/3/1367 -508وحدت رويه شماره مـذكور وحدت رويهرأي عالي كشور ندارد تا

-1461/7نظريـــــه (از اعتبـــــار بيفتـــــد اسناد و امور اداره كل حقوقي و 15/4/1378

).مترجمين قوه قضاييهنامـه آيـين « 3نظر به اين كـه مـاده -9

اجرايي قانون ابطال اسناد و فـروش رقبـات، در » 3/2/1374آب و اراضي موقوفه مصـوب

مـاده « 4و با رعايت تبصره 6راستاي تبصره واحده قانون ابطال اسـناد و فـروش رقبـات،

» 25/11/1371آب و اراضي موقوفه مصـوب تصويب شده است و متضمن حكمي فراتر از قانون مذكور نيسـت، بنـابراين مخـالفتي بـا قانون ندارد و موجبي براي ابطال آن به نظـر

عمـومي ديـوان هيـأت رأي :رك(رسـد نمي، شماره 88/557عدالت اداري، كالسه پرونده

). 07/06/1390، مورخ 243دادنامه هر چند در تبصره يك ماده واحـده -10

قانون مزبور، تنظيم قرارداد با متصرف مـورد حكم قرار گرفته است لكن با مالحظـه صـدر همين تبصره و ماده واحده كه در مقام ابطال

سند مالكيت است متصرف ناظر بـه افـرادي است كـه قبـل از اجـراي آن مطـابق اسـناد

ــته ــه داش ــرا متصــرف ســمت مالكان ــد، زي انغاصـب االصول شامل متصرف عدواني و علي

گـذار قانونگردد كه مسلماً مورد نظر نيز مي . باشد نمي

افرادي كه قبل از تصويب اين قانون -11براســاس اســناد مالكيــت اعيــاني در اراضــي

اند بنـا بـه اصـل صـحت و مزبور ايجاد نمودهشوند قاعده تسليط مالك اعياني محسوب مي

و تغيير سند مالكيت عرصه از ملكي به وقفي اي زوال حقـوق ايشـان بـر اعيـان موجبي بر

ماده 2در تبصره گذار قانونتأكيد . باشد نميواحده اين قانون به رعايـت حقـوق مكتسـبه

4بـه عـالوه تبصـره . مؤيد همين امـر اسـت قــانون ابطــال اســناد و فــروش رقبــات آب و اراضـــي موقوفـــه نيـــز كـــه در تـــاريخ

تصويب و جـايگزين مقـررات 15/10/1377داً رعايت حقوق اكتسـابي را قبلي شده، مجد

بدين جهت اسـت . مورد حكم قرار داده استمالكيـت «نامـه ماده يك آيـين 2كه در بند

تحت عنوان يكي از مصـاديق حقـوق » اعيان .مكتسب ذكر شده است

منظور از وزارت كشاورزي، در حال -12 .حاضر وزارت جهاد كشاورزي است

از قانون مجازات اسالمي بازدارنده هاي تعزيرات و مجازات

با اصالحات بعدي 2/3/1375مصوب

در صورتي كه سرقت جامع شرايط حد نباشد و مقرون به يكي از شـرايط -656ماده ضـربه شـالق محكـوم ) 74(حبس از شش ماه تا سه سال و تـا زير باشد، مرتكب به

:شود ميهاي سرقت در جايي كه محل سكني يا مهيا براي سكني يا در توابع آن يا در محل -1

. عمومي از قبيل مسجد و حمام و غير اينها واقع شده باشد2- ...

امـاكني اسـت هاي عمومي مقصود از محل كه اختصاص به شخص معيني ندارد و ورود به

). ماننـد مسـاجد (براي عموم جايز اسـت ها آن

ــراي (مصــاديق مــذكور جنبــه تمثيلــي دارد بــتر رك ــه بيش ــم : مطالع - 2479/10607حك

). شعبه دوم ديوان عالي كشور 9/11/16

تك حرمت منازل و امالك غير در ه -فصل بيست و ششمكنـي، ديواركشـي، تغييـر حـد سازي از قبيل پي سيله صحنه هركس به و -690ماده

بندي، نهركشي، حفرچاه، غَرْس اشجار و زراعت و امثال آن به فاصل، امحاي مرز، كرتو هـا جنگـل , عي اعم از كشت شده يا در آيش زراعي تهيه آثار تصرف در اراضي مزرو

سارها، انهار طبيعي ها، منابع آب، چشمه ، قلمستانها باغ، ها كوهستانشده، يمراتع ملري و كشـت و صـنعت و رزي و دامـداري و دامپـرو ي ملي، تأسيسات كشاوها پاركو

ابسـته بـه ي وهـا تلت يا شرك اراضي موات و باير و ساير اراضي و امالك متعلق به دوين اراضي و امـالك و موقوفـات و محبوسـات و قاف و همچن يا او ها شهرداري لت يا دو

المنفعه اختصاص يافته يا اشخاص حقيقي يا حقـوقي اثالث باقيه كه براي مصارف عامن اجـازه كردن خود يا ديگري، مبادرت نمايد يا بدو حق معرفي به منظور تصرف يا ذي

يد كـه صالح ديگر مبادرت به عملياتي نما سازمان حفاظت محيط زيست يا مراجع ذيز و تصـرف زيست و منابع طبيعي گردد يا اقدام به هرگونه تجـاو موجب تخريب محيط

اني يا ايجاد مزاحمت يا ممانعت از حق در موارد مذكور نمايد به مجازات يك مـاه عدو


دادگاه موظف اسـت حسـب مـورد رفـع تصـرف . شود تا يك سال حبس محكوم مي .ضع به حال سابق نمايد يا اعاده و اني يا رفع مزاحمت يا ممانعت از حق عدو

آيد و مقام قضايي با مي خارج از نوبت به عمل الذكر فوقرسيدگي به جرايم -1تبصره تنظيم صورت مجلس دستور متوقف ماندن عمليات متجاوز را تا صدور حكـم قطعـي

.خواهد دادي بر ارتكاب در صورتي كه تعداد متهمان سه نفر يا بيشتر باشد و قراين قو -2تبصره

تواند تقاضاي خلع يـد و مي جرم موجود باشد قرار بازداشت صادر خواهد شد، مدعي . قلع بنا و اشجار و رفع آثار تجاوز را بنمايد

. انـي جـرم مسـتمر اسـت تصرف عدو -1ــه ( ــل 30/7/1373 -5051/7نظريـ اداره كـ

ــور ــناد و ام ــوقي و اس ــوه حق ــرجمين ق مت ).قضاييهدعوي تصرف عدواني در امـوال غيـر -2

توانــد جنبــه حقــوقي و كيفــري منقــول مــينظريـه : براي مطالعه بيشتر رك(داشته باشد

اداره كـــل حقـــوقي و 6/2/1380 -1116/7 ).اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

چنانچه مدعي صرفاً درخواست رفـع -3به بعد قانون 158تصرف عدواني برابر با مواد

هاي عمـومي و انقـالب آيين دادرسي دادگاهرا نمايد، چنـين 1379در امور مدني مصوب

دعوايي حقوقي تلقي شـده، مسـتلزم تقـديم دادخواست و ابطـال تمبـر دادرسـي بـوده و

قـانوني ر حكم به مجازات خالف موازين صدو 690ليكن چنانچه شاكي مطابق مـاده . است

قانون مجازات اسالمي از مراجع صالح قضايي تقاضــاي رســيدگي و تعقيــب داشــته باشــد، دعوي كيفري محسوب شده، نيازي به تقديم دادخواست نداشته و صدور حكم به مجـازات

).همان(قانوني است دادگاه براي صدور حكـم بـه مجـازات، -4

راز واقع يعني عدواني بودن تصـرف نياز به احيعني . كند لذا صرف تصرف كفايت نمي. دارد

تصرف فعلي كه اين دادگاه فقط پس از احرازانــي يــا غاصــبانه اســت غيرحــق و عــدو مــن . تواند حكم محكوميت صادر نمايد مي

مدعي حتي پس از اقامه دعوي برابـر -5بـه بعـد قـانون آيـين دادرسـي 158با مواد هاي عمومي و انقـالب در امـور مـدني دادگاه

، حق تقاضاي تعقيـب كيفـري 1379مصوب . م. ق 690فق مـاده اني و مرتكب تصرف عدو

ــت 1375. ا ــد داش ــه (را خواه ــراي مطالع بــتر رك ــه : بيشـ 1/9/1382 -5944/7نظريـ

اداره كل حقوقي و اسـناد و امـور متـرجمين ).قوه قضاييه

ــمن -6 ــا ض ــع بن ــع و قم ــاي قل تقاضــان بالاشــكال اســت داد خواســت ضــرر و زي

اداره كـل 12/11/1371 -11824/7نظريه (ــوه ــرجمين ق ــور مت ــناد و ام ــوقي و اس حق

).قضاييه


حكم به رفع تصرف مستلزم طرح اين -7. درخواست از جانب شاكي يا خواهـان اسـت

لذا با صدور حكم برائت متهم، چنانچه شاكي صرفاً تقاضاي تعقيب كيفري مـتهم را كـرده

باشد، صدرو حكم در خصـوص رفـع تصـرف بـراي مطالعـه بيشـتر (عدواني منتفي اسـت

اداره 11/10/1382 -8372/7نظريــــه : رككل حقوقي و اسـناد و امـور متـرجمين قـوه

).قضاييهر حكـم دادگاه حتي بـه فـرض صـدو -8

برائت نيز مكلف اسـت در بـاب رفـع تصـرف زيـرا حكـم بـه . اني اتخاذ تصميم نمايـد عدو

ر حكم به رفع تصرف حكوميت متهم و صدومبـراي (ي با هم مالزمه ندارنـد اني عليه و عدو

ــتر رك ــه بيشــ ــه : مطالعــ -990/7نظريــاداره كل حقوقي و اسناد و امور 23/2/1383

).مترجمين قوه قضاييهــاده -9 ــه م ــازات 727اگرچ ــانون مج ق

همـين 690اسالمي، جرم منـدرج در مـاده ــر ــره ج ــانون را در زم ــت ق ــل گذش ايم قاب

دانست كه جز با شكايت شاكي خصوصي مي

بــه 727گرديــد، لــيكن مــاده نمــي تعقيــبموجب قانون جديد مجازات اسالمي مصـوب

كميســيون قضــايي و حقــوقي 1/2/1392 .مجلس نسخ گرديد

690تعقيب جرم مـذكور در مـاده -10ــور محــدو. ا. م. ق ــت مزب ــدت و مهل ــه م د ب

ــي ــد نم ــه (باش 14/6/1378 -1454/7نظرياداره كل حقوقي و اسـناد و امـور متـرجمين

).قوه قضاييهشمول اين ماده در برگيرنـده ائمـه -11

امناء، خدام و كليـه فعـالين هيأت جماعات،نامـه يـا قـرارداد مساجد كه با انقضاي اجاره

كــاري خــود همچنــان بــه تصــرف خــود در دهنـد، يـا بـه نـا حـق و بـه مسجد ادامه مي

ني عرصه يا اعيان مسـجد را بـه صورت عدواآورند و يا ادعاي مالكيـت تصرف خود در ميالزم به ذكـر اسـت . گردد آن را دارند نيز مي

در ارتباط با اتهام مـذكور در خصـوص ائمـه ــژه ــاه وي جماعــات مســاجد، دادســرا و دادگــب و رســيدگي ــده دار تعقي ــت عه روحاني

. باشد مي

قانون نوسازي و عمران شهري) 26(قانون استفساريه ماده


:موضوع استفساركـه 1347قانون نوسازي و عمـران شـهري مصـوب ) 26(آيا مفاد ماده -ماده واحده

هاي مذهبي و مدارس طـالب علـوم دينـي را از اماكن مقدسه و معابد اقليت مساجد،مجتمـع آموزشـي، علمـي، «دارد شـامل پرداخت عوارض موضوع آن قانون معاف مي

رايگان در اختيـار نيز كه بطور» تحقيقاتي، مسكوني، خدماتي مهديه حوزه علميه قم شود يا خير؟ باشد هم مي طالب مي

:نظر مجلسكه مساجد، امـاكن مقدسـه و 1347قانون نوسازي و عمران شهري مصوب ) 26(ماده مفاد

پرداخـت عـوارض موضـوع آن قـانون هاي مذهبي و مدارس طالب علوم ديني را از معابد اقليتهاي آموزشي، علمي، تحقيقاتي، مسكوني، خدماتي مهديـه حـوزه مجتمع «دارد شامل معاف مي . شود باشد هم مي ان در اختيار طالب ميرايگ كه به طور » علميه قم

از قانون برنامه سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسالمي ايران


با توجه به اهميت گسترش فضاهاي مذهبي و مساجد ضـمن حفـظ اصـل -163مادهي مردمي ها تمشارك اخت و ساز، احياء، تعمير و تجهيز مساجد از طريقساماندهي س

هاي اجرايي موضوع ايـن مـاده موظفنـد طـي و شوراهاي شهري و روستايي دستگاه :هاي اجراي برنامه اقدامات زير را انجام دهند سال

ي مسـؤول در زمينـه ها سازمان و ساير ها شهرداري وزارت مسكن و شهرسازي، -الف ي ها طرحروستايي موظفند هادي شهري و ي جامع، تفصيلي وها طرحطراحي و اجراي

. مذكور را با محوريت مساجد تهيه و اجرا كنندي جديـد هـا شـهرك موظفند در كليه ها شهرداري وزارت مسكن و شهرسازي و -ب

بينـي قاومت بسيج پيشم هاي االحداث اراضي مناسبي را براي احداث مسجد و پايگاهسازي بدون دريافت هزينه در اختيار متقاضيان احداث مسـاجد و كرده و پس از آماده

سازي قيمت اراضي را در هزينه مربوط به آماده هاي مقاومت بسيج قرار دهند و پايگاه . اراضي منظور كنند

ي مسافران به هاي راه و ترابري و نفت موظفند به منظور تسهيل دسترس وزارتخانه -جعمرانـي و جـاري خـود هاي الزم از محل اعتبـارات اماكن مذهبي با انجام هماهنگي

نسبت به احداث مسجد و يا نمازخانـه و همچنـين نگهـداري و مـديريت مسـاجد و بـين هـاي هاي مسافري و پمپ بنزين پايانه هاي موجود و جديد االحداث، در نمازخانه

. شهري اقدام كنندامور اقتصادي و داريي موظف است كليه وجوه پرداختـي توسـط اشـخاص وزارت -د

مساجد و ساير فضاهاي مـذهبي حقيقي و حقوقي در ارتباط با احداث، تعمير و تجهيز . را به عنوان هزينه قابل قبول منظور كند

و مراتع كشور موظفند نسبت به اختصاص فضـاي ها جنگلو سازمان ها شهرداري - همسجد يا نمازخانه اقـدام ي ملي و عمومي حسب مورد براي ايجاد ها پاركمناسب در


. كنندي اجتماعي، فرهنگي محالت، ها تبا هدف اعتالي جايگاه مسجد و مدرسه در فعالي -و

در هـا مكـان شده در اين ي سازماندهيها تسازي فعالي روستاها و شهرها و هماهنگ ـ ي معنوي ها ارزشجهت ارتقاي ايمان و ي علمـي، هـا تو اخالقي و شـكوفايي خالقيويژه نوجوانان و جوانان اقدامات ذيـل در هاي مختلف جامعه به فرهنگي و هنري گروه

:گيرد هاي برنامه سوم توسعه انجام مي سالهاي كاربردي با هدف شناخت راهكارهاي حمايت مالي، قانوني و حقوقي از پژوهش -1

. اجتماعي و فرهنگي كشور ي ها تمسجد و مدرسه در فعالياجرايي براي ارتقاء جايگاه

ي آموزشي، فرهنگـي و هنـري مشـترك مسـجد و مدرسـه در ها تتعريف فعالي -2اسالمي، تربيت بدني ي آموزش، فرهنگ و هنر و تبليغاتها شها و مقررات بخ نامه آيين

. و ورزش

ي دولت در زمينه احياء و به منظور ساماندهي نحوه اختصاص و مصرف منابع اعتبار -ز ي مربـوط بـه هـا تعلميه، فعالي هاي بازسازي مساجد، كمك به مراكز تحقيقاتي حوزه

تبليغات ديني و با هدف تقويت و متناسب كردن مشاركت مردمي در تأمين منابع اين موظـف اسـت طـي يـك سـال در چـارچوب ، سازمان تبليغـات اسـالمي ها تفعالي

ربط و انجام مطالعـات الزم بـا بري و مشورت با مراجع ذيرهنمودهاي مقام معظم رهاداري و استخدامي كشور و سازمان برنامه و بودجـه طرحـي را همكاري سازمان امور

بينـي و مصـرف تهيه و به دولت ارايه دهد تا پس از بررسي و تصويب، مبنـاي پـيش . دولتي در اين امور قرار گيرد منابع

%) 50(ر منـاطق روسـتايي در صـورت پنجـاه درصـد دولت موظف اسـت د -تبصره .را تأمين نمايدباقيمانده %) 50(مسجد پنجاه درصد خودياري مردم براي احداث

قانون برنامه سوم توسعه ) 163(ماده -1براي دوره برنامـه چهـارم توسـعه اقتصـادي،

ايـران اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسالمي 107مــاده (تنفيــذ گرديــد ) 1384 -1388(

ــادي، ــعه اقتص ــارم توس ــه چه ــانون برنام ق

اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسالمي ايـران ).مجلس شوراي اسالمي 11/6/1383مصوب

وزارت مســكن و شهرســازي و وزارت -2بــه وزارت راه و 1390راه و ترابــري از ســال

.شهرسازي تغيير نام يافتند

ي عمومي و انقالبها هاز قانون آيين دادرسي دادگا در امور مدني -كتاب اول


تواند ضمن پاسخ نسبت به ماهيـت دعـوا ايـراد مي در مواردي زير خوانده -84ماده :كند

... .دعوا بر فرض ثبوت اثر قانوني نداشته باشد از قبيل وقف و هبه بدون قبض -7اجراي حكم رفع در صورت تقديم دادخواست قلع بنا و صدور حكم بر آن يا مالزمه -1

17/7/1372 –4397/7نظريـه (تصرف با قلع و قمع بناي مستحدث بال اشكال اسـت ).اداره كل حقوقي و اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

).قانون مدني 47ماده (قبض شرط صحت است ... در حبس اعم از عمري و -2شود و هر وقف بـه نمي اگر واقف عين موقوفه را به تصرف وقف ندهد، وقف محقق -3

).قانون مدني 59ماده (كند مي قبض داد وقف تحقق پيداتعداد و جنسيت گواه، همچنين تركيب گواهـان ) حقوقي(در دعاوي مدني -230 ماده

:باشد مي با سوگند به ترتيب ذيل... باشـد از قبيـل ديـن، ثمـن مبيـع، مي دعاوي مالي يا آنچه كه مقصود از آن مال -ب

معامالت، وقف، اجاره، وصيت به نفع مدعي، غصب، جنايات خطايي و شـبه عمـد كـه چنانچه بـراي خواهـان امكـان . ت با گواهي دو مرد يا يك مرد و دو زنموجب ديه اس

تواند با معرفي يك گواه مرد يـا دو زن بـه ضـميمه يـك مي شرعي نباشد اقامه بينهدر موارد مذكور در اين بند، ابتدا گواه واجد شـرايط . سوگند ادعاي خود را اثبات كند

.شود مي دهد، سپس سوگند توسط خواهان ادا مي شهادتي بدوي كه به علت عدم درخواسـت تجديـدنظر قطعيـت ها هآراي دادگا -367ماده

:يافته قابل فرجام خواهي نيست مگر در موارد ذير :احكام -الف


... احكام راجع به اصل نكاح و فسخ آن، طالق، نسب، حجـر، وقـف، ثلـث، حـبس و -2

.توليتل فرجام خـواهي نيسـت مگـر در ي تجديد نظر استان قابها هآراي دادگا -368ماده

:موارد زير .احكام راجع به اصل نكاح و فسخ آن، طالق، نسب، حجر و وقف: احكام -الف

ــه مــاده ــا عنايــت ب قــانون آيــين 367بي بدوي ها هآراي دادگا 1379دادرسي مدني

كه به علت عدم تجديـدنظر خـواهي قطعـي ــذكور در شــده باشــد من ــوارد م حصــراً در م

قابــل فرجــام 367بنــدهاي الــف و ب مــاده . خواهي است

ي بدوي كه مـورد ها هبنابراين آراي دادگاتجديد نظـر خـواهي واقـع شـود مـادام كـه

قطعيت نيابد، قابل فرجـام خـواهي نخواهـد به بيان ديگر چنانچـه خوانـده بـدوي از . بود

، دادگاه نخستين تجديدنظر خواهي كندرأي مادام كه مرحله تجديد نظرخواهي طي نشده و حكم مزبور قطعيت نيافته، فرجـام خـواهي

نظريـه (خواهان بدوي قابل پـذيرش نيسـت ــوقي و 7/7/1382 –5548/7 ــل حق اداره ك


قانون تنظيم بخشي از مقررات مالي دولتاز مجلس شوراي اسالمي 27/11/1380مصوب

وزارت راه و ترابري از پرداخت هزينه حق انشعاب برق و بهاي برق مصرفي - 54ماده زن در چشمكي ها چراغگير، ي ويژه نقاط مهها چراغها و ي و تهويه تونليبراي روشنا

. تي كشور و همچنين مساجد بين راهي معاف اسها هرا طولاز 1390وزارت راه و شهرسازي در سال

ه و ترابـــري و مســـكن و اادغـــام وزارت ر .شهرسازي ايجاد گرديد

از قانون نظام صنفي كشور مجلس شوراي اسالمي با اصالحات بعدي 24/12/1382مصوب

يدولت ريا غي ياعم از دولت يا حقوقي يقياشخاص حق) 12/6/1392اصالحي ( -91ماده ـ يبـردار س، بهرهيا پروانه تأسيت يفعال موظف به اخذ مجوز ين جاريه طبق قوانك ا ي

هاي هر دستگايو سا يدولت يها تكشر اي ها سازمان ها، مؤسسات، اشتغال از وزارتخانهـ يح نام است ميا تصرير كمستلزم ذها آن ه شمول قانون برك يدولت ن يباشند و همچن

ـ فروشـان ا خدمات به خـرده ياالها كچنانچه به عرضه يردولتيغ يعموم ينهادها ا يا پروانـه، بـه يت يافت مجوز فعاليلفند عالوه بر دركنندگان مبادرت ورزند، مك مصرف

.دننكز اقدام يه مربوط نيسب از اتحادكاخذ پروانه ...

ـ مسـتقر در م يصـنف يه واحدهايلك )12/6/1392اصالحي (-2 تبصره ـ ن ميادي وه و ي هـاي هسـتگا ي، اي، فرودگـاه ي، مسافربري، خروجيورود يها انهي، پايبار شهردار ترهـ يورتدر ص يو مذهب ين فرهنگكآهن و مترو، مساجد و اما راه ـ ه بـه عرضـه ك اال و ك

ـ باشـند و موظفنـد از اتحاد ين قانون ميخدمات به عموم بپردازند، مشمول ا يهـا هي .دنيسب اخذ نماكن قانون پروانه يربط موضوع ا يذ

از قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسالمي ايران


ايراني –صيانت از هويت و فرهنگ اسالمي -بخش چهارم توسعه فرهنگي -فصل نهم

... ز يت و ني، باورها، فرهنگ معنوها ارزشق يلف است، به منظور تعمكدولت م -106ماده

يها اقدام، يو توسعه فرهنگ قرآن ينيمعرفت د ي، اعتاليرانيا -يت اسالميحفظ هو :ل را انجام دهديذ

يسـاز نـه يان اقشار مختلـف مـردم و زم ي، در ميل اخالقيها و فضا يبسط آگاه -الفضـه يفر ياياح يط مناسب برايسالم و شرا يفرهنگ يجاد فضايا يالزم، برا يها اقدام

.نر و اهتمام به آكاز من يامر به معروف و نه...

و توسعه ينيمعرفت د ينه اعتاليدر زم ياديو بن يراهبرد يها شت از پژوهيحما -ج .يقرآن يها تيفعال

.زج و توسعه فرهنگ نمايه طرح جامع ترويته -د

غات يتبل يها سازمان و مساجد، توسط يمذهب يه طرح جامع گسترش فضاهايته - هـ تا پا يراث فرهنگيسازمان م ياركه با هميريو اوقاف و امور خ ياسالم ان سـال اول ي

.مبرنامه چهار

.يتداوم نهضت قرآن آموز -و

ـ كن در يدر حوزه د يتابخوانكت سهم يتقو -ز يشور، خصوصاً مناطق محروم و طراح .ين مذهبكر اماين در مساجد و سايتابخانه حوزه دك

.هيريرد گسترش فرهنگ وقف و امور خيكه طرح جامع، با رويته -ح

.ينيغات ديعرصه تبلن در ينو يارها و ابزارهاكها و راه وهيش يريارگك به -ط

ـ ين ديبه مبلغ يضرور يها آموزشو ارائه يازسنجي، نيزير ت از برنامهيحما -ي در ين


.ينيغات ديت تبليفكيجهت بهبود

... الزم يها اقدامو يزير ، برنامهينيدر عرصه فرهنگ د يمردم يها تكتوسعه مشار: سـ يد يهـا تشـكل و يمذهب يها تأيت از هيحما يبرا ـ بـا رو ين ـ فكيرد بهبـود يك ت ي .تز از خرافات و انحرافايو پره ها تيفعال

قانون الحاق موادي به قانون تنظيم بخشي از مقررات مالي دولت مصوب27/11/1380


هاي آب، برق و گاز مصرفي مراكـز فرهنگـي، آموزشـي و پرورشـي تعرفه –37ماده هـا، مهـدكودكها، هـا، مـوزه نظيـر كتابخانـه (و خصوصي غير دولتي، تعاوني دولتي،

هـا، مراكـز آمـوزش فنـي و هاي دانش آموزي، دانشگاه كودكستانها، مدارس، اردوگاههاي ورزشـي و مراكـز شـبانه ها، باشگاه علميه، مساجد، حسينيه هاي اي، حوزه حرفه

.داهد شمبناي تعرفه آموزشي محاسبه و پرداخت خو بر) روزي نگهداري معلوالن

از قانون ساماندهي و حمايت از توليد و عرضه مسكن


كننده زمين موظفند تمهيـداتي وزارت مسكن و شهرسازي و نهادهاي واگذار -5ماده اجراء جـوي، جـدول، آسـفالت، (سازي اراضي واگذاري شامل را فراهم آورند تا آماده

در كوتاهترين زمـان ممكـن انجـام ) هاي تأسيسات زيربنايي و احداث مساجد شبكهباشـد و در سازي مجـاز مـي انجام آمادهشروع عمليات ساخت بناها متناسب با . گيردهـاي و پـروژه هـا طـرح ماننـد (ي شهرهاي مربوط جانمايي خدمات روبنـايي ها طرح

قانون تنظيم ) 100(صورت گرفته و زمين آن بر اساس ماده ) آموزشي، بهداشتي و غيرههاي مربوط واگـذار خواهـد به دستگاه - 1380مصوب -بخشي از مقررات مالي دولت

. شددولت مكلف است اعتبارات مورد نياز تأمين فضاهاي آموزشي موضـوع ايـن -تبصره

از تاريخ تصويب اين قانون ماده واحده . بيني نمايد هاي سنواتي پيش ماده را در بودجهقـانون تشـكيل شـوراهاي آمـوزش و پـرورش ) 18(قانون الحاق چهارتبصره به ماده

مجلس شوراي اسالمي لغـو 21/2/1379وب و مناطق كشور مص ها شهرستان، ها استان . گردد مي

ــاده -1 ــابق م ــه 53مط ــانون برنام قپنجم توسـعه جمهـوري اسـالمي ساله پنج

ايران، دولـت مكلـف اسـت يـك يـا چنـد هـاي اي در وزارتخانـه وزارتخانه را به گونـه

ديگر ادغـام كنـد كـه تـا پايـان سـال دوم وزارتخانـه 21هـا از امه، تعداد وزارتخانهبرن

وزيرانهيأت رو از اين. به هفده كاهش يابدهـاي راه و ، وزارتخانه1390ارديبهشت ماه

ترابري و مسكن و شهرسازي را ادغام نمود تا بدين ترتيب، تمامي امكانات، تجهيـزات،

بـه وزارتخانـه هـا آن اموال و نيروي انسانيخـرداد 31تـاريخ در . جديد منتقـل گـرد

مجلس شوراي اسـالمي رأي نيز، با 1390و سپس تأييد شوراي نگهبـان وزارت راه و ــه راه و ــام دو وزارتخان ــازي، از ادغ شهرس . ترابري و مسكن و شهرسازي به وجود آمد

سـازمان (به وزارت راه و شهرسازي -2اجازه داده شد نسبت ) ملي زمين و مسكن

ــاربري ــا ك ــه واگــذاري اراضــي دولتــي ب بآموزشــي، ورزشــي، بهداشــتي و (عمــومي


به سـازمان دولتـي ذي ربـط بـه ) فرهنگيقيمت تمام شده و به بخش غير دولتي بـه قيمت كارشناسي روز به صورت اجـاره بـه

بـراي مـدت بيسـت شرط تمليك حداكثر

قـانون 100مـاده : رك(سال اقدام نمايـد -تنظيم بخشـي از مقـررات مـالي دولـت

).27/11/1380مصوب

از قانون شوراهاي حل اختالف كميسيون امور قضايي و حقوقي مجلس شوراي اسالمي 18/4/1387مصوب

.طرح در شورا را حتي با توافق طرفين ندارنددعاوي زير قابليت -10ماده ... .اختالف در اصل وقفيت، وصيت، توليت -ب

دعاوي راجع به امور مـالي مربـوط بـه وقف مانند اجرت المثل موقوفه يـا تخليـه ملك موقوفه از جمله دعاوي راجع به اصل

ور در وقفيت نبوده و از شـمول منـع مـذك قــانون شــوراهاي حــل ) 10(بنــد ب مــاده

خارج است؛ يعني شوراهاي 1387اختالف حــل اخــتالف در دعــاوي مطالبــه اجــرت المثل ملك موقوفه همچنين دعاوي راجـع به تخليه عين موقوفه به جز دعاوي مربوط

به سرقفلي و حق كسب و پيشه در حـدود نصاب خود صالحيت رسيدگي دارنـد و در

رقي بـين وقـف عـام يـا خـاص اين مورد فوجود ندارد و اموال موقوفه عام جزء امـوال

قـانون 10عمومي موضـوع بنـد دال مـاده – 839/7نظريه (شود نمي مرقوم محسوب

ــناد و 1/5/1391 ــوقي و اس ــل حق اداره ك ).امور مترجمين قوه قضاييه

از قانون الحاق موادي قانون ساماندهي و حمايت از توليد و عرضه مسكنبه

مجلس شوراي اسالمي با اصالحات بعدي 2/12/1388مصوب

...)31/3/1390اصالحي ( -1ماده بنياد مسكن انقالب اسالمي موظف است در مواردي كه زمين وقفـي اسـت -1تبصره

.نسبت به پيگيري صدور سند اعياني اقدام نمايد

پنجم توسعه جمهوري اسالمي ايران ساله پنجاز قانون برنامه )1394-1390(

مجلس شوراي اسالمي با اصالحات و الحاقات بعدي 15/10/1389مصوب

گيري بهينه از بقاع متبركـه، به منظور توسعه فضاهاي مذهبي فرهنگي و بهره -6مادهترين پايگاه عبادي اماكن مذهبي و تثبيت جايگاه مسجد به عنوان اصليگلزار شهدا و

:شود و تربيتي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي اقدامات زير انجام ميوزارت مسكن و شهرسازي، بنياد مسكن انقالب اسـالمي ) 31/3/1390اصالحي ( -الفهـادي و ي جامع تفصـيلي شـهري ها طرحموظفند در طراحي و اجراي ها شهرداري و

االحداث، اراضي مناسبي را براي احداث مسجد و شهرهاي جديد ها شهركو روستاييسازي، بدون دريافت هزينه و بـا حفـظ مالكيـت بيني و پس از آماده و خانه عالم پيش

. عمومي و دولتي در اختيار متقاضيان احداث مساجد قرار دهنداالحداث موظفند نمازخانه مناسـبي مالكان اماكن تجاري، اداري و خدماتي جديد -ب

بينـي هاي مذكور منوط به پيش تأييد نقشه مجتمع. را در اماكن مذكور احداث نمايندمحل مناسب براي نمازخانه بر اساس دستورالعمل ابالغـي شـوراي عـالي معمـاري و

. شهرسازي استت بـه موظفنـد نسـب هـا شهرداري كشور و ، مراتع و آبخيزداريها جنگلسازمان -ج

ي ملي و ها پاركاحداث يا اختصاص فضاي كافي و مناسب براي مسجد يا نمازخانه در . ي شهري اقدام نمايندها بوستان

و مراكـز درمـاني، هـا بيمارسـتان هاي اجرايـي، مراكـز آموزشـي، كليه دستگاه -دهاي تجاري اعم از دولتـي هاي رفاهي، تفريحي و مجتمع هاي ورزشي، مجتمع مجموعه

غيردولتي، موظفند نسبت به احداث يا اختصاص و نگهداري فضاي كافي و مناسـب يا . براي مسجد يا نمازخانه اقدام نمايند

هاي راه و ترابري و نفت موظفند نسبت به احداث وزارتخانه) 31/3/1390اصالحي ( - هشـهري و هاي عرضه سـوخت بـين هاي مسافري و جايگاه مسجد و نمازخانه در پايانه

هاي مذكور از طريق بخش غيردولتي مچنين نگهداري و مديريت مساجد و نمازخانهه


. اقدام نمايندبه منظور ارتقاء كاركرد فرهنگي و هنري مساجد، برقراري عدالت فرهنگي و ترويج -و

فرهنگ اسالمي و جذب جوانان و نوجوانان به مساجد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي مكلف است با رعايت موازين اسالمي ترتيبي اتخاذ نمايد تا پايان برنامه حـداقل يـك

الي هزار نفر جمعيت برخوردار از كانون فرهنگي چهارم مساجد شهري و روستاهاي با . و هنري باشند

در قــانون برنامــه چهــارم توســعه -1اقتصــادي، اجتمــاعي و فرهنگــي جمهــوري اسالمي ايران، تهيـه طـرح جـامع گسـترش فضـــاهاي مـــذهبي و مســـاجد توســـط

امـور ي تبليغات اسالمي و اوقاف و ها سازمانخيريه با همكاري سازمان ميراث فرهنگـي و نيز طراحي كتابخانه حوزه دين در مساجد و

بند (ساير اماكن مذهبي پيش بيني شده بود ). 106و ز ماده -ه

رأي ، بــا1390خــرداد 31در تــاريخ -2مجلس شوراي اسالمي و سپس تأييد شوراي نگهبان، وزارت راه و شهرسـازي، از ادغامـدو

انه راه و ترابري و مسكن و شهرسـازي وزارتخ . به وجود آمد

در تاريخ بنياد مسكن انقالب اسالمي -3بــه فرمــان امــام 1358فــروردين ســال 21

ــي ــكن ) ره(خمين ــأمين مس ــور ت ــه منظ بمحرومان و متولي توسعه و عمران روستاهاي كشور و ساخت واحـدهاي مسـكوني شـهرها

المي بنياد مسكن انقالب اسـ . تشكيل گرديددر زمــره نهادهــا و مؤسســات عمــومي غيــر دولتي است كه زير نظـر مقـام واليـت فقيـه

ــرار دارد ــا و : رك(قـ ــت نهادهـ قانونفهرسـ

مؤسســـات عمـــومي غيـــر دولتـــي مـــورخ 19/4/1373.(

و اقــامتي خانــه عــالم نــوعي فضــاي -4عمومي است كه بـه منظـور اسـتقرار تـرويج

و مبلغان ديني ) روحانيون(دهندگان مذهبي اين فضاها عالوه بـر داشـتن . شود ساخته مي

امكانات اقامتي براي مبلغان، داراي دفتر كـار . باشند و محل مالقات عمومي نيز مي

را ) Master Plan(طرح جامع شهري -5توان سيسـتمي دانسـت كـه خـط مشـي مي

ي شـهري را تعيـين ها سياست اصولي و كليطرح جامع شهري، عبـارت اسـت از . كند مي

طرح بلند مدتي كه در آن نحـوه اسـتفاده از هـاي بندي مربوط بـه حـوزه اراضي و منطقه

،...مســـكوني، صـــنعتي، خـــدماتي، اداري وهاي تأسيسات و تجهيزات شهري و نيازمندي

عمومي شهري، خطوط كلي اتباطي و سـطح الزم براي ايجاد تأسيسات، تجهيزات و تعيين

تعيـين ... سـازي و هاي نوسـازي، بـه محدودهبه عبارت ديگر طرح جـامع شـهري . شود مي

توان سيستمي دانست كه خـط مشـي را ميي شـهري را تعيـين ها سياست اصولي و كلي

كــرده و اغلــب در مــورد شــهرهاي بــزرگ و


نفـر جمعيـت 25000شهرهايي كه بيش از . گردد دارند تهيه مي

)Detailed Plan( طرح تفصيلي شهري - 6طرحي است كه بر اسـاس معيارهـا و ضـوابط

ي هـا زمـين كلي طرح جامع، نحوه استفاده از ــهر، ــف ش ــالت مختل ــطح مح ــهري در س ش

حت دقيق زمين براي هر يـك موقعيت و مسااز آنها، وضع دقيق و تفصـيلي شـبكه عبـور و ــراكم در ــت، ت ــراكم جمعي ــزان ت ــرور و مي م

هــاي مربــوط بــه واحــدهاي شــهري، اولويــتــاطق بهســازي، توســعه و حــل مشــكالت منشهري و موقعيت كليه عوامل مختلف شـهري

. كند را تعيين ميهادي روستا طرحـي اسـت كـه طرح -7

اندهي و اصالح بافت موجود، ميزان ضمن سامو مكان گسترش آتي و نحوه استفاده از زمين براي عملكردهاي مختلف از قبيـل مسـكوني، توليــدي، تجــاري، كشــاورزي، تأسيســات،

هـاي عمـومي روسـتا را تجهيزات و نيازمنديي هـا طـرح برحسب مـورد در قالـب مصـوبات

هاي روسـتايي يـا گاه ساماندهي فضا و سكونت .نمايد اي تعيين مي ي جامع ناحيهها حطر

قـانون تأسـيس ) 1(به موجب مـاده -8شــوراي عــالي شهرســازي و معمــاري ايــران

ــوب ( ــالحات و 22/12/1351مصـ ــا اصـ بـــدي ــات بع ــردن )الحاق ــگ ك ــراي هماهن ، ب

هاي شهرسازي به منظور ايجاد محيط برنامهزيست بهتر براي مردم همچنين بـه منظـور اعـــتالي هنـــر معمـــاري ايـــران و رعايـــت

سـنتي و ملـي و ي مختلف معماري ها سبكهاي اصيل آن با در نظـر ارايه ضوابط و جنبه

ي نـوين علمـي و فنـي و در هـا روشگرفتن هـاي اصـولي و مناسـب نتيجه يـافتن شـيوه

ساختماني در مناطق مختلف كشور با توجـه به شرايط اقليمي و طرز زندگي و مقتضـيات محلي، شوراي عـالي شهرسـازي و معمـاري

. شود ايران تأسيس ميبه موجب مصوبه شوراي عـالي اداري -9

، وظايف مربـوط 1381در تاريخ سوم تيرماه به آبخيزداري از حوزه سـتادي وزارت جهـاد

و هـا جنگـل كشاورزي منتزع و بـه سـازمان مراتــع كشــور منتقــل گرديــد و عنــوان ايــن

ــازمان ــه س ــازمان ب ــلس ــا جنگ ــع و ه ، مرات . آبخيزداري كشور تغيير يافت

مندي اقشار مختلف شود به منظور افزايش سرانه بهره به دولت اجازه داده مي -9ماده

ي الزم بـراي توسـعه ها تمردم از فضاهاي فرهنگي، هنري و ورزشي و ايجاد زيرساخ :ي زير را انجام دهدها اقدامفعاليت فرهنگي و هنري

هزينه تكميل مراكز فرهنگي، هنري، ديني و قرآني %) 50(حداكثر پنجاه درصد -الفبخـش غيردولتـي و همچنـين %) 50(داراي پيشرفت فيزيكي حداقل پنجـاه درصـد

ي فرهنگي ورزشي جوانان ها كانوناحداث اماكن ورزشي همجوار و متعلق به مساجد و تفاده عمومي ضروري است بر اساس براي اسها آن برداري از بسيج را كه تكميل و بهره

. به صورت كمك بالعوض تأمين نمايد وزيرانهيأت نامه مصوب آيين


... مراكـز يـا تغييـر اسـتفاده از عمـومي بـه گونه ايندر صورت تغيير كاربري -تبصره

ها كمككنندگان اين ي دولتي به قيمت روز از دريافتها كمكخصوصي، معادل ارزش . شود أخذ مي

در قانون برنامه چهارم توسعه ايران، معادل ــار ــزايش اعتب ــراي اف مبلــغ ده ميليــون دالر ب

ي مربوط به ديه افراد معسر، برگـزاري ها رديفهـزار نفـر 100نماز جمعـه در شـهرهاي زيـر

ــز ــت و ني ــور «جمعي ــه ام ــيدگي ب ــز رس مرك

ماده واحـده 13 بند(تعيين شده بود » مساجدقانون برنامه 8و 4قانون اصالح جداول شماره

توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري كـل 1385اسالمي ايران و قانون بودجه سـال

).10/8/1385كشور مصوب

موقوفـات و اخـوات و به منظور احياء، توسعه و استفاده بهينه از ظرفيـت -177ماده :شود مقابله با سوءاستفاده از موقوفات اقدامات زير انجام مي

سازمان ثبت اسناد و امالك كشور با همكاري سازمان اوقاف و امور خيريه مكلف -الفاست نسبت به ثبت موقوفات بالمعارضي كه صحت وقف آن محرز وليكن تاكنون ثبت

. اند، اقدام نمايد نشدهر ايجاد بانك اطالعات جامع موقوفات، كليه اشـخاص حقيقـي و حقـوقي به منظو -ب

متولي وقف موظفند اطالعات كليه موقوفـات، نـذورات، اثـالث باقيـه، محبوسـات و اي قرار دهند كه صدقات و موقوفات عام غيرمتصرفي و داراي توليت را بر روي سامانه

. شود خيريه ايجاد ميتا پايان سال اول برنامه توسط سازمان اوقاف و امور

ي ناشي از سـوء ها تدولت موظف است ثرواستفاده از موقوفات را گرفته و به صاحب حق رد

المـال كند و در صورت معلوم نبودن او بـه بيـت

اين حكم بايـد بـا رسـيدگي و تحقيـق و . بدهد :رك( ثبوت شرعي به وسيله دولـت اجـرا شـود

). اصل چهل و نهم قانون اساسي ايران

دولت موظف است به منظور تقويت كمـي و كيفـي بسـيج مستضـعفان و - 196ماده و مبـاني ها آرمانهاي امنيت و دفاع از كشور، حضور بيشتر نيروهاي مردمي در صحنه

مر بـه معـروف و نهـي از منكـر اقـدامات و انديشه انقالب اسالمي و توسعه فرهنگ ا :تسهيالت الزم را در طول برنامه به شرح زير فراهم نمايد

...


شود متناسب با ميزان آمادگي سازمان هاي اجرايي اجازه داده مي به دستگاه -2تبصرهـ ي آموزشـي، بهداشـتي، فرهنگـي و هـا تبسيج سازندگي، اجـراي بخشـي از فعالي

هاي عمراني خود از قبيل احداث و تعميـر مسـاجد، سازي اوقات فراغت و پروژه غنيكاري، آبرساني به روسـتاها زدايي، جنگل هاي بهداشت روستايي، بيابان مدارس و خانه

و همچنين در مناطق محروم، روستايي و مرزي را به آن سازمان واگذار نمايـد تـا بـا فاده از نيروهاي داوطلـب بسـيجي و مردمـي و جوانـان و متخصصـان بـه نحـو است

. يافته اجراء نمايند سازماننيروي مقاومت بسيج موظف است نسبت به جذب آحاد مردم از تمامي اقشار و صنوف

هاي مقاومت در مسـاجد، ادارات، و ايجاد ردهكز آموزشـي اقـدام نمايـد و كارخانجات و مرا

كليه مسئولين ادارات و نهادها و كارخانجات،

امور مسـاجد و مراكـز آموزشـي موظـف بـه همكاري و فراهم نمودن تسهيالت و امكانات

قـانون (باشـند الزم موضوع ايـن قـانون مـي 1/10/1371حمايت قضايي از بسيج، مصوب

). مجلس شوراي اسالمي

كل كشور 1391از قانون بودجه سال


پنجم توسعه جمهوري اسالمي ايران، ساله پنجقانون برنامه ) 180(در اجراي ماده -43كل كشور 1391از اعتبارات بودجه عمومي دولت در قانون بودجه سال %) 2(دو درصد

هاي امور ذيل و پروژه ها طرحها و ها، فعاليت به منظور مطالعه و يا اجراي فصول، برنامهـ الحسنه قرضو نيز كمك، يارانه سود تسهيالت و تسهيالت تـي، ي دولهـا شبـه بخ

:يابد غيردولتي و خصوصي براي موارد زير اختصاص مي ... براي امـور فرهنگـي از جملـه كمـك بـه مسـاجد و %) 10(معادل ده درصد -4-43

هاي صدا و سـيما در هاي روستايي، احداث خانه عالم، گسترش پوشش شبكه امامزادهدر مراكـز هاي روستايي، اسـتخر سرپوشـيده مناطق فاقد پوشش، كمك به كتابخانه

ها، بسيج، بسـيج ، ساماندهي گلزار شهدا، امور مذهبي، مساجد، حسينيهها شهرستاناساتيد، بسيج دانشجويي و بسيج دانش آمـوزي و امـور ورزشـي و قرآنـي و كـانون

هاي تربيتي آموزش و پرورش، كميته امداد پرورش فكري كودكان و نوجوانان، اردوگاهيستي كشور و سازمان تبليغات اسالمي و اجراي قـانون ، سازمان بهز)ره(امام خميني

جلوگيري از قلع و قمع مدارس و مراكز آموزشي و تأمين جهيزيـه بـراي مـددجويان . و سازمان بهزيستي كشور) ره(كميته امداد امام خميني

... هـاي علميـه و سـازمان براي مركز خـدمات حـوزه %) 4(معادل چهار درصد -8-43

حوزه هنري سازمان ) مذهبيهيأت -روحانيون مستقر -اعزام مبلغ (ي تبليغات اسالممركـز الحسـنه قـرض و صندوق ) معاونت تبليغ حوزه(اجراي طرح هجرت -تبليغات

.)براي طالب سراسر كشور(هاي علميه خدمات حوزهدر راســتاي تحقــق اصــل چهــل و -1ي كلـي و هـا سياست اساسي،قانون هشتم

انـداز و بـه جهت حصول به اهـداف چشـم

منظور استفاده متوازن از امكانات كشـور و توزيع عادالنه و رفع تبعيض و ارتقاء سطح

ــعه ــر توس ــاطق كمت ــق من ــه و تحق يافت


پيشرفت و عدالت، دولـت مكلـف اسـت در توزيع منابع عمومي و يارانه سود تسهيالت

كـه فاصـله شـاخص به نحوي عمل نمايـد ي با كمتر از سطح ها شهرستانبرخورداري

متوسط كشور در پايـان برنامـه چهـارم در ي اقتصادي، اجتمـاعي، فرهنگـي، ها شبخ

ــه ــايي و امنيتــي در هــر ســال برنام زيربنبه سطح يادشـده %) 10(حداقل ده درصد

ــادل دو درصــد . نزديــك شــود از %) 2(مع اعتبارات بودجـه عمـومي دولـت در قالـب

ي مشخص براي مصارف معـين در ها رديفبودجــه ســنواتي در اختيــار معاونــت قــرار

گيرد تا در راستاي تحقق اهـداف فـوق ميقــانون 180مــاده (توزيــع و هزينــه شــود

پـنجم توسـعه جمهـوري سـاله پنجبرنامه ).30/10/1389اسالمي ايران مصوب

برداري از منـابع طبيعـي و در بهره -2اســتفاده از درآمــدهاي ملــي در ســطح

هاي اقصادي ميان و توزيع فعاليت ها استانو منـاطق مختلـف كشـور، بايـد هـا استان

تبعيض در كار نباشد، بـه طـوري كـه هـر منطقه فراخور نيازها و استعداد رشد خود، سرمايه و امكانات الزم در دسترس داشـته

شـتم قـانون اساسـي اصل چهل و ه(باشد ).ايرانكـل 1386در قانون بودجـه سـال -3

، وزارت رفاه و 24/12/1385كشور مصوب ــل ــود از مح ــف ب ــاعي مكل ــأمين اجتم تاعتبارات، بيست بيست و هفتم حـق بيمـه ــاري ــا همك ــاجد را ب ــت مس ــادمين ثاب خسازمان اوقاف و امور خيريه پرداخت نمايد

).ماده واحده 14بند ض تبصره (

هـا، هزينه مصرفي و حق انشـعاب بـرق، آب و گـاز بـراي مسـاجد، حسـينيه -88 . هاي ديني مصرح در قانون اساسي رايگان است ها و نيز اماكن ديني اقليت دارالقرآن

كشـور، 1390در قانون بودجه سـال -1بـه ميـزان متوسـط مصـرف «ينه مصرفي هز

. در نظر گرفته شده بـود » )1389(سال قبل . اما در قانون فعلي اين عبارت حذف گرديد

در قوانين پيشين بودجه كـل كشـور -2ماده واحده قانون 19از جمله بند ل تبصره (

ــال ــه س ــت ) 1386بودج ــاجد از پرداخ مسهزينه دفع فاضالب نيز معاف بودند كـه ايـن

بعـد مـورد هاي ضوع در قانون بودجه سالمو . اشاره قرار نگرفته است

ايرانيان زرتشتي، كليمـي و مسـيحي -3

هاي ديني شناخته شده در قـانون تنها اقليتباشند كه در انجام مراسـم دينـي اساسي مي

خـــود آزاد بـــوده و در احـــوال شخصـــيه و توانند مطـابق آيـين خـود تعليمات ديني مي

البته در قرآن كـريم در كنـار . كنند عمل مي، از صـائبين نيـز سـخن بـه الـذكر فوقاديان

ميان رفته كه ظاهراً چون اينان يـا مسـيحي اساسـي بـه گذار قانونهستند يا يهودي، لذا

. اشاره نكرده استها آندر قانون بودجـه سـال كه اين نظر به -4

، تعرفــه رايگــان آب، بــرق و گــاز شــامل 91


شـود، ته به مسـاجد نمـي اماكن تجاري وابسمركز رسيدگي به امور مساجد از تمامي ائمه ــران ــتان ته ــع در اس ــاجد واق ــات مس جماعدرخواست نمـود، لـزوم اقـدام عاجـل جهـت تفكيك كنتـور ايـن امـاكن از مسـجد را بـه

. امناي مساجد گوشزد كنندهيأت قــانون 1مــاده 2هــر چنــد در بنــد « - 5

و اوقـاف و تشكيالت و اختيارات سازمان حـج

، اداره امـور 2/10/1363امور خيريـه مصـوب مساجد توسط سـازمان حـج و اوقـاف و امـور خيريه مستثني شـده ولـي از شـمول تبصـره

ايــن قــانون در خصــوص معافيــت از 9مــاده پرداخت هزينه دادرسي خارج نيسـتند و ايـن

نظريـه (» شـود معافيت شامل مسجد نيز مـي ــورخ 1981/57 ــل ادار 4/10/1391مــ ه كــ

).حقوقي و اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

اي مربـوط بـه مسـاجد ي سرمايهها داراييشود اعتبارات تملك اجازه داده مي -105جامع و اماكن مقدس ثبت شده به عنوان ميراث فرهنگي به منظور حفاظـت، احيـاء و

ي ديني، از طريق سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي توسعه وضعيت ميراث فرهنگرعايت موازين شـرع درخصـوص . و گردشگري به عنوان دستگاه اجرايي هزينه گردد

. اقدامات اين بند الزامي استدر معماري دوره اسالمي ايـران در -1

هر شـهر بـراي اجتمـاع مـردم، مسـجدي گرديــد تــا توســط حاكمــان تأســيس مــي

و نمـاز جمعـه نمازهاي گروهي مهم مانند بـه چنـين . اقامـه گـردد آنجادر نماز عيد

تـر از سـاير مسجدي كه در مقياسي بزرگشـد، مسـجد جـامع، ها ساخته مـي مسجد

در . گفتند مسجد جمعه يا مسجد آدينه ميجدي حال حاضر، اكثر شهرهاي ايران، مسـ

. با نام مسجد جامع دارندها، مؤسسات دولتي، كليه وزارتخانه -2

مؤسسات يا نهادهاي عمومي غيـر دولتـي، هايي كه هاي دولتي و كليه دستگاه شركت

مسـتلزم ذكـر و يـا هـا آن شمول قانون برتصريح نام است، دسـتگاه اجرايـي ناميـده

قــانون مــديريت 5مــاده : رك(شــوند مــي

).8/7/1386وب خدمات كشوري مصضـــــرورت پرهيـــــز از انجـــــام -3هاي اجرايـي ها و ادغام دستگاه كاري موازي

ــا در ــا وظــايف مشــابه موجــب گرديــد ت بشــوراي عــالي اداري، 19/1/1379 جلســه

سـازمان ميـراث فرهنگـي كشـور از وزارت فرهنگ و آموزش عالي منفك و بـه وزارت

در . فرهنگ و ارشاد اسالمي ملحـق گـردد ــي ــه علن ــال 23 جلس ــاه س 1382دي م

ي ميراث ها سازمان مجلس شوراي اسالمي،از وزارت فرهنگي، ايرانگردي و جهـانگردي

فرهنگ و ارشاد اسـالمي منتـزع و پـس از و هــا، ســازمان ميــراث فرهنگــي ادغــام آن

گردشــگري بــا كليــه اختيــارات زيــر نظــر همچنين . رياست جمهوري تشكيل گرديدر يكصـد و با تصويب شوراي عـالي اداري د


، بـه 16/1/1385سي امـين جلسـه مـورخ منظــور تقويــت و توســعه صــنايع دســتي

ي هـا سياسـت كشور و ايجاد هماهنگي بـا توسعه صنعت گردشگري، سازمان صـنايع

دستي ايران بـا تمـام وظـايف، اختيـارات،

، تعهـدات، هـا داراييهاي قانوني، مسئوليتــاني، از ــروي انس ــات و ني ــارات، امكان اعتب

ت صنايع و معادن منتزع و در سازمان وزار .ث فرهنگي و گردشگري ادغام گرديدميرا

قانون تفسير قانون ابطال اسناد و فروش 1371رقبات، آب و اراضي موقوفه مصوب


:موضوع استفساريه -قانون ابطال اسناد و فروش رقبـات، آب و اراضـي موقوفـه آيا با تصويب ماده واحده

-ماده واحده قانون ابطال اسناد فروش رقبـات، آب و اراضـي موقوفـه -1371مصوب در خصوص موقوفات خاص نيز لغو شده است يا خير؟ -1363مصوب

: پاسخ مجلســروش ــانون ابطــال اســناد و ف ــر؛ ق خيرقبـــات، آب و اراضـــي موقوفـــه مصـــوب

در خصوص موقوفـات خـاص 28/1/1363قـانون ابطـال ) 4(مشروط به اعمال تبصره

اسناد و فروش رقبات، آب و اراضي موقوفه ــوب ــن 25/11/1371مصـ ــورد ايـ در مـ

.موقوفات، كماكان به قوت خود باقي است

ثارگرانيبه ا يرسان قانون جامع خدماتاز مجمع تشخيص مصلحت نظام 2/10/1391مصوب

ثـار و شـهادت و ينه نمودن فرهنگ جهـاد، ا يج و نهاديبا هدف توسعه، ترو -63 مادهـ يع يگاه الگوهـا يت شأن و جايدان و حفظ و تقوياد شهيزنده نگهداشتن عرصـه ين

ثار و شهادت بـا شـرح يج و توسعه فرهنگ ايترو يعال يثار و شهادت، شورايجهاد، ا .دشو يل مكير تشيب زكيف و تريوظا :فيشرح وظا -الف

ثار و ينه نمودن فرهنگ جهاد، ايج و نهادياء، حفظ، تروينه احيدر زم يگذار سياست -1 شهادت

يدولت يمتول يو نهادها ها هن دستگاالك يها يزير در برنامه يو هماهنگ يسامانده -2 يدولت ريو غ

دان، جانبـازان و يتحقق اهـداف شـه يشور براكجامعه و يها تيظرف يريارگك به -3 آزادگان

ت آنـان در يثارگران و استفاده از توان و ظرفير از ايل و تقدينحوه تجل يسامانده -4 ثار و شهادتيج فرهنگ ايتوسعه و ترو

:بكيتر -ب س شوراييجمهور به عنوان ر سيير -1 ير فرهنگ و ارشاد اسالميوز -2 يقات و فناورير علوم، تحقيوز -3 ر آموزش و پرورشيوز -4 كير بهداشت، درمان و آموزش پزشيوز -5 شوركر يوز - 6 مسلح يروهايل نكس ستاد يير -7 ثارگرانيد و امور اياد شهيس بنيير - 8 اديه در بنيفق ينده ولينما -9

دفاع مقدس يها ارزشاد حفظ آثار و نشر يس بنيير -10


رانيا ياسالم يجمهور يمايس سازمان صدا و سيير -11 يغات اسالميس سازمان تبليير -12 جمهور سيرئ يو نظارت راهبرد يزير معاون برنامه -13 ه قميحوزه علم يعال ين به انتخاب شوراياز مجتهد يكي -14 به امور مساجد يدگيز رسكس مريير -15 شوركجمعه سراسر ائمه يگذار سياست يس شورايير -16ـ يون اجتماعيسيمكندگان عضو يدو نفر از نما -17 ـ يمك يبـا معرف ون و انتخـاب يس

ياسالم يمجلس شورادبيرخانه شوراي عالي ترويج و توسعه -1

شهيد و امور فرهنگ ايثار و شهادت در بنياد ايثارگران مستقر است و مصوبات شـورا تنهـا

ــور الزم ــيس جمه ــد ري ــس از تأيي ــرا پ االج .باشد مي

حضور رييس مركز رسيدگي به امـور -2توانــد منجــر بــه مــي مســاجد در ايــن شــوراي مرتبط با مساجد ها ههمكاري بيشتر دستگا

ي ها سياست و در راستاي پيشبرد چشم انداز .ر در حوزه مساجد گرددكالن فرهنگي كشو

كل كشور 1392از قانون بودجه سال مجلس شوراي اسالمي 19/3/1392مصوب

يحق انشعاب بـرق، آب و گـاز بـرا مصرف و يت الگوينه مصرف با رعايهز -66ماده ـ اقل ينين دكها و اما هينيحس ها، مساجد، دارالقرآنه، يعلم يها حوزه ـ يد يهـا تي ين

.تگان اسيرا يمصرح در قانون اساس يهـا حـوزه مشتركين يمصارف جانب -1هـا و هينيحسـ هـا، ه، مساجد، دارالقرآنيعلم، ي، درمانيتجار ي، نظير واحدهاينين دكاما

ور كت مـــذيــ شـــمول معافم... و يونكمســ ينــه برقــراريهز يهــا تيــمعاف. گردنــد ينمــ

ر در كالذ فوق يانشعاب برق مندرج در بندهار يرگرمسيمناطق غ يبرا(حد قدرت متعارف

25ر يمناطق گرمسـ يفاز و برا كآمپر ت 25و دو يـك يهـا شـامل سـتون ) فـاز آمپر سه

ــماره ــدول ش ــكج ــالحاق ي ــماره ي » 4«ه شاز بـه يـ ه نكـ يياسـتثنا در مـوارد . باشـد يم

زان متعـارف باشـد، يـ ش از ميانشعاب برق بت كره شـر يمـد هيأت بيآن با تصو يواگذار

الزم است . باشد يبرق بالمانع م يرويع نيتوز

ــيدر تع ــورد ن ي ــدرت م ــن ق ــاز اي ــن قبي ل ي يبررسـ يمتقاض يهيها، گزارش توج انشعاب

ت مصـرف در يريان مـد كـ ثر امكگردد و حداو يضوابط فروش انرژ: كر(نظر گرفته شود

در مربوطـه يهـا يانشعاب بـرق و بخشـودگ ــال ــماره 1392ســـ ــرو، شـــ ، وزارت نيـــ

).15/5/1392، مورخ 100/40/25337/92ــاز -2 ــت يوزارت راه و شهرس از پرداخ

ــا ــرق مصــارف تهو يصورتحســاب به ــب ه و يژه نقــاط يــو يهــا چــراغهــا، تونــل ييروشــنا

زن در طــول كچشــم يهــا چــراغر، يــگ مــه ين راهـ ين مساجد بيشور و همچنك هاي هرااز يم بخشـ يقانون تنظـ » 54«موضوع ماده (

.باشد يمعاف م) دولت يمقررات مال

ـ ين مسجد و واحدهايبه منظور تأم 1392در سال -79ماده ـ مـورد ن يآموزش از دريـ بـا جمع يد در شـهرها يجد يونكمس يها شهرك ـ ت ي سـت هـزار نفـر، يش از دويب

ـ يـك ش از يبا ب يونكمس يها لفند در مجموعهكسازندگان م ، يونكهـزار واحـد مساز بر اساس يمورد ن يآموزش يمسجد و واحدها يها نهين هزيا تأمينسبت به احداث و

مدارس استان مربوط و اداره اوقـاف يل نوسازك و برآورد اداره يآموزش ياستانداردهاـ در ا ها شهرداري ار توسطكان يپا يصدور پروانه و گواه. دنياقدام نماه يريو امور خ ن يـ ياز واحدهايا اعالم عدم نين و يه احداث، تأميدييمنوط به أخذ تأ ها شهرك يآموزش


.دباش يربط م يمدارس استان ذ يل نوسازك توسط ادارهـ توسـط وزارتخانـه يپرداخت هرگونه وجه -143ماده و يهـا و مؤسسـات دولت

يـي اجرا يهـا به دستگاه يشوركت خدمات يريقانون مد) 5(موضوع ماده يها تكشرـ يجز در موارد به يرنقديو غ يه به صورت نقديا هدي كمكبه عنوان ه در مقـررات ك

ـ يهـا ه به دانشـگاه ك يشود و مبالغ يا مين شده ييمربوط تع يقانون و احـداث يدولت يهـا ، مسـاجد، حـوزه يدولت يآموزش عال، مؤسسات يدولت ييدانشجو يها خوابگاه

ته امداد امام يمكشور، ك يستيه، آموزش و پرورش، ورزش و جوانان، سازمان بهزيعلمـ ييو روستا يو بهداشت يورزش يها ، پروژه)ره( ينيخم گـردد، ممنـوع يپرداخـت م .تاس

از قانون تسريع در بازسازي مناطق آسيب ديده در اثر حوادث غير مترقبه


ربط موظفند با استفاده از اعتبارات ماده يذ يياجرا هاي هدولت و دستگا -ماده واحده) 10(و مـاده 31/2/1387 شـور مصـوب كت بحران يريل سازمان مدكيقانون تش) 12(

شـده ينيب شيمنابع پ( 26/10/1380دولت مصوب ياز مقررات مال يم بخشيقانون تنظپـنجم توسـعه سـاله پـنج قانون برنامـه 224ه ماد» ش«و بند 216ماده » ج«در بند هاي هر را انجام دهند و دستگاير منابع مرتبط اقدامات زيو سا) رانيا ياسالم يجمهور :دباشن يآن م يربط ملزم به اجرا يذ يياجرا

ها هينيده، مساجد، حسيد بيآس يو عموم يدولت يها ساختمان يبه منظور بازساز -5ـ مربـوط و تأ يپـس از اعـالم اسـتاندار يخين تـار كها و امـا و امامزاده د معاونـت يي

ار وزارت راه و ياز در اختي، اعتبار موردنياست جمهورير يو نظارت راهبرد يزير برنامهف، عنوان طـرح و ين ردييرد تا پس از تعيگ يربط قرار م يذ هاي ها دستگاي يشهرساز

ه ظـرف ك يا به گونه دياقدام نماها آن ييات اجرايبه عملدام نسبت كاعتبار مصوب هر .دابيخاتمه ييات اجرايه عمليلكدو سال

فصل سوم

مقررات

هاي ويژه روحانيت نامه دادسراها و دادگاه آيين با اصالحات و الحاقات بعدي

مقام معظم رهبري 14/5/1369مصوب

حفظ ، هيعلم يها ار در حوزهكاز نفوذ افراد منحرف و تبه يريشگيبه منظور پ -1ماده ت يژه روحانيدادسرا و دادگاه و، ون متخلفيفر رساندن روحانكيت و به يت روحانيثيح

ـ الت و اختكيف و تشيبا وظا يه مقام معظم رهبريتحت نظارت عال ـ ارات زي جـاد ير اي . گردد يم

و پنجـاه و نهـم مطابق اصل يكصد -1مرجـع رسـمي تظلمـات و ، قانون اساسـي

شــكايات دادگســتري اســت و تشــكيل منوط به ها آن ها و تعيين صالحيت دادگاه

. حكم قانون استــا حكــم -2 ــژه روحانيــت ب دادگــاه وي

1366در سـال ) ره(نـي حضرت امام خميآن در ســال نامــه و آيـين تأسـيس گرديــد

ب مقــام معظــم رهبــري بــه تصــوي 1369 . داصالح ش 1384رسيد كه در سال

قــانون آيــين دادرســي 528مــاده -3: هاي عمومي و انقالب در امور مدني دادگاه

دادسرا و دادگـاه ويـژه روحانيـت كـه بـر «رهبـر كبيـر انقـالب ، اساس دستور واليت

تشـكيل گرديـده طبـق )ره(امام خمينـي ) 57(و پنجــاه و هفــتم )5(اصــول پــنجم

كـه رهبـر معظـم قانون اساسـي تـا زمـاني كـار آن را مصـلحت انقالب اسالمي ادامـه

بدانند به جرايم اشخاص روحاني رسيدگي

خواهد كـرد و پرداخـت حقـوق و مزايـاي قضات و كاركنان آن تابع مقـررات مربـوط

. » باشد به قوه قضاييه ميفوق نكات ذيل محل خصوص مادهدر

:توجه استمتوقف كردن حيات دادگاه ويـژه ) الف

بـه ، روحانيت به امر مبهمي چون مصلحت . لحاظ قانوني محل اشكال است

، از آنجا كه دادگاه ويـژه روحانيـت ) ب، هـاي كيفـري اسـت نوعاً در شمار دادگـاه

در هنگـام ، شايسته بود دست كم اين كـار ــين ــانون آي ــويب ق ــري تص ــي كيف دادرس

ــاه ــوب دادگ ــالب مص ــومي و انق ــاي عم همجلس شوراي اسالمي انجـام 28/6/1378 . پذيرفت مي

ــداي -4 ــروزي از ابت ــري پي شــكل گيدر خصوص تأسـيس ، انقالب اسالمي ايرانــژه روحانيــت دادســراها و دادگــاه هــاي وي

ــته و ــود داش ــر وج ــتالف نظ ــاء اخ و فقه


ــد انديشــمندان حقــوقي در خصــوص فوايعملي و معايب آن به عنوان يكي از مراجع

، )اسـتثنايي (و محاكم قضـايي اختصاصـي .اند هاي متفاوتي را ابراز داشته ديدگاهكه در مقابـل 1»محاكم استثنايي« -5

بــه ، رود بــه كــار مــي 2»محــاكم عمــومي«ــي ــاي قضــايي اطــالق م ــه نهاده ــود ك ش

بـه اعتبـار ويژگـي جـرم، هـا آن تصالحييا طـرفين و ژگي مجرمين ويموضوع دعوا،

گاهي ، اين اصطالح. گردد دعوا مشخص مياوقات در زمان بروز تشـنجات و هيجانـات سياســي و در حــاالت بحرانــي نيــز تحــت

ــاه ــاوين دادگ ــاده عن ــوق الع ــاي ف ضــد ، هشود جنايتكاري و انقالبي به كار گرفته مي

توان آن را به اعتبار شرايط و اوضاع كه مي . ودو احوال توجيه نم

تــاريخ حقــوق كشــورها حكايــت از -6ــا در ــه ي ــتثنايي دارد ك ــاكم اس ــواع مح ان

هاي خاص به وجود آمده و دير يا زود برههو يا آنكـه در نظـام حقـوقي اند از بين رفته

ــت ــود تثبي ــاص خ ــق خ ــا منط ــور ب كش .اند گرديده

انقالب كبير فرانسه كه پيام آور آزادي نيز شاهد و تساوي انسان اعالم گرديده بود

3،العـاده هـاي جنـايي فـوق تأسيس دادگاهديـوان اختصاصـي 4،هاي اختصاصي دادگاه

.و نظاير آن بوده است 5فوق العاده

1. Juridiction d' exception 2. Juridiction de droit commun 3. Tribunaux criminels extraodinaires 4. Tribunaux spéciaux 5. Cours specials extraordinaires

تاريخ حقوق ايران نيز حكايت از انـواع گوناگون محاكم استثنايي و بعضـاً زودگـذر

، محـاكم شـرع ، نظير محـاكم فـوق العـاده ، محاكم اختصاصـي شـرعي ، محاكم تجارت

دادگاه رسيدگي بـه جـرايم ضـد انقـالب و پراكنـدگي ، فراواني. تعزيرات حكومتي دارد

اي اسـت و تنوع محاكم اختصاصي به گونـه هــا آن گنجــد و بــراي كــه در تعريــف نمــي

گونـه ايـن . كند ضرورت پيدا مي بندي دستهو فـوق 7سياسـي 6،محاكم را به اختصاصي

سـيد ،هاشمي(اند نموده بندي دسته 8العادهحقوق اساسـي جمهـوري اسـالمي ، محمد، چاپ يـازدهم ، نشر ميزان، جلد دوم، ايران با توجه بـه ).426- 427 صص، 1385بهار ويژگـي اصـلي محـاكم اختصاصـي كـه اين

موضــوع دعــوا و شخصــيت ، طبيعــت جــرم، مجرمين و طرفين دعوا عنوان شـده اسـت

توان گفت از آنجـايي كـه دادگـاه ويـژه ميجـرايم و اعمـال خـالف روحانيت صرفاً بـه

يـك ، كنـد شأن روحـانيون رسـيدگي مـي . محكمه اختصاصي است

تاريخ اديان مختلف حكايـت از آن -7دارد كه در بين پيروان اديان الهـي و غيـر ــه ــته ك ــود داش ــه خاصــي وج ــي طبق الهمتصدي آمـوزش و ارشـاد مـردم و اجـراي

:به عنوان مثالاند احكام ديني بودهــف ــزد يهو )ال ــاندر ن ــت ، دي روحاني

اي بـود و جـز فرزنـدان الوي دستگاه بسته

6. Juridictions specials 7. Juridictions Politiques 8. Juridictions extraordinaires

169مقررات : فصل سوم

)Levi يكي از فرزندان يعقوب بوده اسـت ( .توانست در اين طبقه وارد شود كسي نمي

ات و بـاج و اين طبقه از پرداخت ماليـ از نتـاج ، ف بودنـد انواع ديگر عـوارض معـا

ــه ــا زكــات مــي گل ــد و ســهمي از ه گرفتن گرفـت تعلـق مـي هاي معابد به آنان قرباني

ترجمـه احمـد ،تاريخ تمدن دورانت، ويل(ــد اولج آرام، ــال ،ل ــارات اقب ، 1337، انتش . )466-467 صصــان )ب ــان برهمايي ــش در ، در مي دان

انحصار برهمنان بود و اگر كسي جـز آنـان امكــان شــنيدن تــالوت كتــاب مقــدس را

. ريختند داشت در گوش وي سرب ميارتكـاب در صـورت ، روحانيون بـرهمن

از مجـازات عمـوم تر مجازاتي خفيف، جرم . )659ص ، همان( شد درباره شان اجرا مي

در طول سلطه، روحانيون مسيحي )ج سرنوشـت ، به عنوان يك طبقه برتر، كليسا

.جسم و روح مردم را در اختيار داشتندبا قدرت كامله بر مسـند قـدرت ، پاپ

تكفيـر و (تكيه زده و با دو حربـه روحـاني همه كس را به اطاعت و تعظـيم وا ) تحريم

تـاريخ ،ژول، ايـزاك، آلبـر ماله، ( داشت مي ،ترجمـه عبدالحسـين هژيـر ، قرون وسطي

چاپ ، نشريات كميسيون معارفجلد دوم، .)229ص ، 1343، سوم

اصوالً بر پايه نفي هرگونـه ، دين اسالميا ايها الناس انا خلقنـاكم (اختالف طبقاتي و جعلناكم شـعوبا و قبائـل من ذكر و انثي

، سـوره لتعارفوا ان اكرمكم عنداهللا اتقـيكم

: اهللا قال رسـول (نژادي و )12 آيه ،حجراتان ربكـم واحـد و ان ابـاكم ، يا ايها النـاس

كلكم الدم و ادم من تـراب اكـرمكم ، واحدعنداهللا اتقيكم و ليس لعربي علي عجمي و ال الحمر علي ابيض و ال البيض علي احمر

بنـا نهـاده . )حديث نبوي، فضل اال بالتقويزيرا همگان اصل و منشا واحـد . شده است

يا ايها الناس اتقوا ربكم خلقكم مـن ( دارندنفــس واحــده و خلــق منهــا زوجهــا و بــث

نسـاء ، سـوره منهما رجـاالً كثيـراً و نسـاء ، . )1آيه

ــاس ــن اس ــر اي ــاليف ، ب ــوق و تك حقوم خطاب به عمـ ، بي هيچ تمايزي، اسالمي

توان گفـت كـه مي، به اين ترتيب. باشد ميامتيازات و انحصارات طبقاتي به اصل دين ارتباطي ندارد و اصوالً بحث خاصي به نـام

نظيـر آنچـه در ميـان پيـروان » روحانيت«در اسـالم مطـرح ، بسياري از اديـان اسـت

روحانيت «، سيد محمد، بهشتي( باشد نميــلمين ــان مس ــالم و در مي ــه، »در اس مجلشـركت ، بحثي درباره مرجعيت و روحانيت

با وجـود . )142ص ، 1341، سهامي انتشاربا توجه ي اجتماعي افراد راها تضرور، اين

ها و مناسبات مشـتركي كـه بـا به موقعيتها و اصناف متمـايز در گروه، يكديگر دارند

، دهد كه در اين صـورت از يكديگر قرار ميامتيـازات تمايز صنفي و گروهي را بايـد از

. طبقاتي جدا دانستبا وظايف ارشادي ، علما و فقهاي اسالم

در ، و آموزشي كه در مسايل دينـي دارنـد


ايـن گـروه كـه .گيرند گروه خاص قرار ميــه اســالمي ــرف جامع ــا آن ع ــام ه ــه ن را ب

بـا كسـب علـوم و ، شناسد مي» روحانيت«معارف قرآني و شناخت فرهنـگ اسـالم و

، سراسر كوشش حوزه ايدر نظام ، ابعاد آنبـه عنـوان ، توأم با عمل و اخـالص و زهـد

در مقام راهبري و ارشـاد ، ي نمونهها انساناين وظيفه حساس و .گيرند جامعه قرار ميموقعيتي برجسته بخشيده ، سازنده به آنان

مورد ، اي شاخص طبقه به عنوان، و همواره . توجه و احترام خاص مردم قرار دارند

روحانيون چهره كـامالً ، راندر كشور ايمتمايزي هستند كه در روابط اجتمـاعي و مبارزات سياسي نوعـاً و در اعمـال عبـادي

شود و رفتار آنان به آنان اقتدا مي، خصوصاًافـراد رابطه. گيرد سرمشق ديگران قرار مي

مردم با علماي روحاني مبتني بر اعتمـاد و .باشد ايمان مي

رفاً بـا مشـاهده ص، اين اعتماد و ايمان اعمال و رفتار نيك و وقوف از زهـد واقعـي

، هاشـمي ( آنان قابل تضـمين خواهـد بـود . )441-442 صص، پيشين، محمدسيد در نظام جمهـوري اسـالمي ايـران -8

اصـل (عالوه بر محوريت اصول واليت فقيه و اجتهــاد مســتمر ) پــنجم قــانون اساســي

اصـل دوم قـانون (فقهاي جـامع الشـرايط اصول نود و يكـم (مناصب قانوني ، )اساسيو ) و پنجاه و هفتم قـانون اساسـي و يكصدو شصت و سوم قـانون اصل يكصد(قضايي

اساسي و ماده واحده قانون انتخاب قضـات

بر عهده )14/12/1361دادگستري مصوب . فقهاي روحاني قرار دارد

بـه عنـوان افـراد ، روحانيون، همچنيندر انـدام ، افراد مردم مورد اعتماد رهبري و

هاي حاكمه رسـماً قواي سه گانه و دستگاهاز طـرف . باشند و موظفاً مشغول به كار مي

ي حكـومتي و هـا تخارج از مسئولي، ديگرــي ــذكور ، دولت ــراد م ــت ، اف ــام امام در مق

ــه، ــت و جمع ــه و در جماع ــظ و خطاب وعاشـتغاالت ، ي مختلـف هـا انجمنشوراها و

تـوان مـي ، ن تفصيلبنابراي. گوناگون دارندحيثيت و اعتبار نظام حاكم اذعان نمود كهو توقعات اخالقـي و عقيـدتي از يك طرف

در گــرو ايــن قشــر ، مــردم از طــرف ديگــر . محترم قرار دارد

توانـد اعمال و رفتار نيك آنان مي، فلذانظـام (اي بـر تماميـت جامعـه آثار سازنده

داشـته باشـد ) زمامداري و مـردم ، سياسي . )443ص ، همانهاشمي، سيد محمد، (

است كه افـراد ها تبر اساس اين واقعيهمـواره ، در صنف مشـخص خـود ، روحاني

به ترتيبي ، باشند نمايان و مدنظر عموم مي، كه اعمال و رفتـار سـوء هـر يـك از آنـان

نسبت به (مردم را وادار به قضاوت مضاعف . نمايد مي) فرد روحاني و صنف روحاني

ل اين قضاوت عمـومي و بـراي در مقابسعي فـراوان ، حفظ منزلت جامعه روحاني

تــا حســاب روحــانيون ، گــردد مبــذول مــيخطاكار از جمع صنفي روحانيت جدا نشان

معموالً بـه بدين خاطر است كه. داده شود


اطـالق » روحاني نما«افراد عنوان گونه اينضـمن حفـظ ، تا با اين جداسازي، شود مي

امـان ايـن قشـر مـورد د، روحانيـت شؤون هـا پـاك بمانـد احترام همـواره از آلـودگي

. )443ص ، همانهاشمي، سيد محمد، (اشــتغال عملـــي و جــذب افـــراد -9

موجــب ، روحــاني در امــور مختلــف نظــامتجلي بيش از پيش حركات آنان در انظـار

تخلفــات و ، عــام گرديــده و در ايــن راه اي را نمايان ساخته و نتيجتاً خطاهاي عده

ي گوناگون اجتماعي را به دنبـال ها تقضاو . آورده است

موضـعگيري قـاطع ، بازتاب اين جريانرهبــري كشــور در ضــرورت طــرد عناصــر

ــوده اســت ــامطلوب روحــاني ب ــه، ن از جملبـا تأكيـد ) ره(از سوي امام خميني كه اين

روحانيـت و شـؤون بر اهميت و لزوم حفظ دادگاه«حكم حاكم شرع ، هاي علميه حوزه

تـا طبـق ، صـادر گرديـده » ويژه روحانيـت موازين شـرع مقـدس بـه جـرايم روحـاني

. نمايان رسيدگي شوددر حكم انتصاب دادستان ، عالوه بر آن

ــت توســط حضــرت ــژه روحاني ــاه وي دادگ: اي مقــرر شـده اســت كــه اهللا خامنــه آيـت

اهميــت شــأن و نقــش علمــاي دينــي و «روحاني در هدايت مردم و قوام امور جامعهكند كه نسبت به تخلفـات اقتضا مي، كشورهايي كه ممكن اسـت از برخـي روي و كج

نما صادر شـود حساسـيت و عناصر روحانيــا متخلفــين اهتمــام نشــان داده شــود و ب

برخوردي قاطع و منطبق با احكام اسالمي : اي اهللا خامنـه حضـرت آيـت (. » انجام گيرد

ــژه ــاه وي ــتان دادگ ــاب دادس ــم انتص حك . )1368//13/10مورخ ، روحانيتــتقرار -10 ــداران اسـ ــي از طرفـ برخـلزوم ، ها و دادسراهاي ويژه روحانيت دادگاه

رعايت مصالح كشور و ملت و نيز رويارويي ــه ــه جامع ــايي ك ــا خطره ــت و ب روحاني

عنـوان ، نمـود هاي ديني را تهديد مي حوزهاگر قرار بود روحانيان متخلف در « .اند كرده

ــاه ــا و دادگ ــورد ه ــومي م ــراهاي عم دادسممكن بـود ، بازپرسي و محاكمه قرار گيرند

به همه خالفكاريِ چند تن از عناصر ناباباز سوي ديگـر . مقامات روحاني تسري يابد

برخي از روحـاني نماهـاي فاسـد بـا سـوء بتواننــد در ، اســتفاده از قــدرت و موقعيــت

هـا و دادسـراهاي عمـومي برخي از دادگـاه بـه ويـژه در . كيفـر برهنـد نفوذ كنند و از

هاي نخستين پيروزي انقالب اسـالمي سالكه هنوز برخي از قضات دوران طـاغوت در

توانسـتند دستگاه قضايي فعال بودند و ميدر مورد روحاني نماهـا بـا پـرده پوشـي و

دسـتور تبرئـه بدهنـد و در مـورد ، گذشتبرخي از روحانيان و تخلف نـاچيز آنـان بـا

صادر كننـد رأي ه توزيغرض ورزي و كينافـزون .و به كيان روحانيت آسيب رسـانند

مربوط به روحانيون از يـك مسايل، بر ايناي برخوردار است كـه يـك پيچيدگي ويژه

توانـد بـه درسـتي آن را قاضي عادي نمـي و نظـر رأي مورد ارزيابي قـرار دهـد و بـه


قضـاوت و ، عـدالت درستي برسد و بر پايهدر ) ره(رو امام خمينـي از اين. داوري كند

دسـتور دادنـد كـه دادگـاه ويـژه 58سال روحانيت زير نظر مقامات روحاني و اساتيد وارسته در قم تشـكيل شـود و بـه پرونـده

هاي برخي روحاني نماها و نيز خالف كاريعدالت و بـي طرفـي و از روحانيون بر پايه

بـه دور از هرگونـه غـرض ورزي رســيدگي هـاي دادگاه«، سيد حميد، روحاني(. » كند نشـريه ، »زنگ خطر براي خيانتكاران، ويژه

، 1388تابسـتان ، 20شماره ، پانزده خرداد . )219-221 صص

بنيانگـــذار انقـــالب اســـالمي در -11نسـبت بـه ، ابتداي پيروزي انقالب اسالمي

برخي روحانيون اعالم خطر كـرده و بـدين نخستين سـنگ ، با ابالغ پيام خود، ترتيب

بنــاي تأســيس دادگــاه ويــژه روحانيــت را از ديگر نكـات حـايز اهميـت در . گذاشتند

اعتقاد ايشان به تساوي تمامي ، پيام مذكور. هـا در برابـر قـانون اسـت اشخاص و گروه :متن پيام مذكور

ــا آن ــب ــرا ك ــالم ب ــازات يه در اس مجسـت و همـه يها ن ن گروهيب ين فرقيمجرم

ــتند ــر هس ــانون براب ــل ق ــو با در مقاب د يت يـ دن لبـاس روحان يه با پوشك ينيمجرم

ــخــود را در ا ــه ردهكــصــف وارد ني ــد ب انه اطـالع ك يطور به، نكيل، مجازات برسند

ت يمخالف اسالم و روحان يا عده، دهند يم

ت يروحان، هيه با اسم تصفكدرصدد هستند . ننـد كستمگران باز يو راه را برا وبندكرا ب

:ر توجه شوديرات زكلهذا الزم است به تذون از حـال يروحـان كه اين نظر به )الف ها شهرستاندر ، ن بهتر آگاه هستنديمعمم

، اعــالم درجــه اول يله علمــايبــه وســ ب از سه نفـر از اهـل علـم كمر ييها تهيأ

ن محــل يمـورد وثــوق و دو نفــر از معتمــد يها به پرونده يدگيت رسيو مأمور لكيتش

را ا اهل منبـر ي ياشخاصِ به صورت روحانشرعاً -و پس از ثبوت جرم به آنان بدهند

بـه يتحت نظـر دادگـاه انقـالب اسـالم - . مجازات برسند

حق ندارد يچ گروهيس و هك چيه )بون ين بشــود و بـه روحــان يمتعـرض معممـ

ــت ــدكاهان ــف. ن ــاه ، در صــورت تخل دادگب و يـ انقالب محل موظـف اسـت او را تعق

وتـاه ك يرات فـوق بـرا كتـذ . نـد كمجازات م يردن دست عمال اجانـب اسـت از حـر ك

ات يـ خواهنـد بـا ن يه مك، تيمحترم روحان، تيـ روحان يفاسد خود و با تز اسالم منها

ه معارض منافع اربابان كت اسالم را يروحانطور نيد توجه به ايملت با. وبندكهستند ب

يلــه مغرضــانه غربــيو ح ير اســتعماركــفن يف موظف است ايو ملت شر داشته باشد

و اقشار خائن را در صفوف خـود راه ندهـد ون آنـان يدر صورت تعرض به علما و روحان

مـن يوالسالم عل .ندك يرا به دادگاه معرف . ياتبع الهد 58/3/3ينيالخم ياهللا الموسو روح


ج ، فه نــوريصــح، ام امــام خمينــييــپ( .)253ص ، ششم

مخالفــت برخــي ايــن، بــا وجــود -12بـه تعطيلـي ، هاي سياسي و مـذهبي چهره

دادگاه ويژه روحانيـت منـتج چندين سالهاي قـم طـي اطالعيـه علميـه حوزه. گشت

ــژه ــاه وي پيرامــون ضــرورت تشــكيل دادگ :روحانيت چنين توضيح داد

ــوزه ــه ح ــي علمي ــور كل ــه ط ــم و ب قهميشـه در معـرض شـديدترين ، روحانيت

ــوده حمــالت از ســوي اســتكبار جهــاني بسـركوب :كه اهم آن عبارت بـود از ... است

، نفوذ عوامـل وابسـته و منحـرف ، مبارزيناكاذيب در جهت فاسـد جلـوه دادن اشاعه

از ... حوزه و تشكيالت و افـرارد روحـاني و انقـالب و روحانيـت بـا ، آنجايي كه اسـالم

ي و نه غربـي و حفاظـت شرق آغاز روش نهقــدرت ... از اجــراي صــحيح ايــن سياســت

خويش را در هـدايت مسـلمين و نفـوذ در امــروز ، قلــوب آنــان آشــكار ســاخته اســت

ــر ــوذ عناص ــمنان در نف ــوان دش ــامي ت تمفرصت طلـب و مـزدور بـه حـريم مقـدس

به يقـين ... شود روحانيت به كار گرفته ميدادگــاه ويــژه روحانيــت نقــش بســزايي در

گيري از اين هاي علميه و جلو كنترل حوزهضرورت وجـود ]كه[امر خطير داشته است وي مراجــع تقليــد و چنــين مركــزي از ســ

.خصوصاً امامت امت بارها تأكيد شده استيك بار پس از تشكيل و به لحاظ جـو

هـا و مسموم سياسي كه از طرف گروهـك

مصـلحت در ، شـد ها دامـن زده مـي ليبرالولي با اصرار ، انحالل آن تشخيص داده شد

اكثريت اساتيد حوزه و بزرگـان روحـاني از بخشـي از دادگـاه به عنوان 59اوايل سال

ايـن امـر تـا . انقالب قم شروع به كار نمودها و پيشنهادات با تحليل 60پايان تابستان

رو بــود و بــاالخره پــس از رو بــه بســياريــا بزرگــان حــوزه و مشــورت هــاي مكــرر ب

بـه 60از اوايـل مهرمـاه ، مسئولين قضاييعنــوان يــك دادســراي مســتقل زيــر نظــر

عـاليتخود ادامـه دادستاني كل انقالب بـه ف . داد

سرپرســـتي دادســـراي انقـــالب -13 قم به عهده اسالمي مستقر در حوزه علميه

آقاي آذري قمـي قـرار داده شـد و جهـت هماهنگي بيشتر و بنا به درخواست ايشـان

از ســوي دادســتان 2/12/1360در تــاريخ اي بخشـنامه ، كل انقالب جمهوري اسالمي

ب سراسـر هـاي انقـال به دادسراها و دادگاهكشور ارسال گرديد كه رسيدگي به پرونده

نمـود روحانيون را به اين دادسرا محول ميسريعاً به دادسراي فوق االشعار « و با جمله

منظور ارسال . [پايان يافت » ارسال فرماييدروحـانيون بـه دادسـرا هـاي فوري پرونـده

.]استشوراي عالي قضايي نيـز در فـروردين اي مقرر داشت كه در هطي بخشنام 61ماه

روحانيـت صورت درخواست دادسراي ويژهبايد هر پرونده كه خواسته شد به آن مركز

، نشــريه دادســتاني انقــالب( ارســال گــردد


. )1361، مردادگذشت چنـد سـال از تعطيلـي با -14

بــر آن ) ره(امــام ، دادگــاه ويــژه روحانيــتشدند تا بار ديگر دسـتور تشـكيل دادگـاه

. قم را صادر كننـد نيت در حوزهويژه روحااي به امـام اهللا منتظري در نامه مرحوم آيت

سعي بـر منصـرف نمـودن ، 1365در سال ايشان از راه اندازي مجدد تشكيالت دادگاه

:ويژه داشته و چنين نگاشتندــوزه ... « ــژه در ح ــاه وي ــورد دادگ در مقم از قرار مسموع حضرتعالي موافق علميه

مناسـب . باشـيد مـي با تشكيل مجـدد آن دانسـتم بــه اطــالع برســانم شــوراي عــالي ــه ــال ك ــر از فض ــنج نف ــراً پ ــديريت اخي م

ــارت ــد عب ــي : ازان ــيخ عل ــاج ش ــان ح آقايديبـاجي و حـاج ، محفـوظي ، بدال، ميانجي

مسـئول دادگسـتري ، شيخ حسين كريميشهرستان قم را جهت رسيدگي به مسـايل اخالقي و فكري و نظارت بر اعمـال طـالب

هاي افراد ضد انقالب تعيين ه و حركتحوزــاني و ــي گلپايگ ــت العظم ــد آي ــه تأيي و ب

و قرار شده است بـا اند اينجانب نيز رساندهمراتب الزم از قبيل ، مورد نظر شؤونحفظ

تذكر و تهديد و قطع شـهريه و محروميـت از ديگر مزاياي حوزه و اخراج از مـدارس و

بوطـه بـا افـراد مر ، يا حوزه و يا خلع لباسبرخورد شود و اگر در موردي ايـن مراتـب

هـاي مربوطـه موثر واقـع نشـد بـه دادگـاه شهرستان قـم اعـم از انقـالب و عمـومي و

تا طبـق ضـوابط قـانوني و ، حقوقي معرفي

با توجـه بـه . اسالمي با آن فرد عمل گردداكثريـت قـاطع كـه ايـن آنچه عرض شد و

ــين ــياري از مدرس ــالب و بس ــال و ط فضمين است و به عالوه در گذشته نظرشان ه

خوبي نداشت و كارهاي دادگاه ويژه تجربهروحانيت و اهـل شؤونبي رويه و خارج از

در كـه ايـن علم در حوزه زياد انجام شـد و قضات شـرع ، دستگاه قضايي شهرستان قمعلي هـذا اند، روحاني زيادي به كار مشغول

نيازي به تشـكيل دادگـاه ، به نظر اينجانبمنتهـي االمـر . روحانيت ويژه نيسـت ويژه

ــم ــاه انقــالب شهرســتان ق ــه دادگ ــد ب بايسفارش شود در مـواردي كـه بـه حركـات

شود قاطعانه و بدون ضد انقالبي مربوط مي، مـع الـذلك . محافظه كاري برخورد نمايـد

.»...امر مبارك است، امرپاسخ ، مرحوم حاج سيد احمد خميني

را چنـين اهللا منتظـري امام به مرحوم آيت :رسانيدحضـرت امـام ، پس از عرض سالم... «

:مدظله فرمودندــانجي ــان مي ــالح آقاي ــن ص ــدال، م ، ب

دانـم ديباجي و كريمـي را نمـي ، محفوظيكه هر روز يك و يـا چنـد روحـاني نمـا را

.خلع لباس و يا تبعيد و يا زندان نمايندآقايان در حد تذكر و حـداكثر تهديـد

رسد به نظرشان مي ولي آنچه، بسنده كنندرا به فردي كه براي ايـن موضـوع انتخـاب

شود كـه بايـد قـاطع و محكـم باشـد و مي، تحت تـأثير تلفـن و فشـارها قـرار نگيـرد


معرفي نمايند تا او برخوردي حساب شـده در حد روحاني نماي معرفي شده از طـرف

ــد ــان بنماي ــذكور و آقاي ــرد م ــين ف همچنيـن زمينـه تواند بـا گزارشـاتي كـه در ا مي

آقايان اقدام بدون واسطه، نمايد دريافت ميــد ــي -13/7/1365. ». ..نماي ــد خمين احم

.)228-230 صص، همان(طـي ) ره(در نهايت حضرت امـام -15

ــاريخ حجـــت 25/3/1366حكمـــي در تـرازيني را بـه عنـوان حـاكم شـرع االسالم

حجــت االســالمدادگــاه ويــژه روحانيــت و ان دادسـراي فالحيان را بـه سـمت دادسـت مـتن حكـم . ويژه روحانيت منصوب كردند

در انتصاب آقاي رازيني به عنوان ) ره(امام :حاكم شرع دادگاه ويژه روحانيت

جناب حجه االسالم آقـاي علـي رازينـي دامت اضافه

شـؤون نظر به اهميـت و لـزوم حفـظ جنابعـالي را ، هاي علميـه روحانيت و حوزه

دادگاه با حفظ سمت به عنوان حاكم شرع نمايم تا بر طبق ويژه روحانيت منصوب مي

موازين شـرع مقـدس بـه جـرايم روحـاني بـديهي اسـت كـه . نمايان رسيدگي نماييد

صدور ابـالغ شوراي عالي قضايي در زمينهقضــات دادگــاه و دادســرا و تــأمين نيــرو و امكانــات الزم كمــال مســاعدت را خواهــد

هـا و دادسـراها دادگـاه ضـمناً كليـه . نمودهاي درخواسـتي كـه در موظفند تا پرونده

حدود اختيارات اين دادگاه و دادسراست را .ارسال دارند

جنابعالي بـا كمـال دقـت و ظرافـت و شرعي تان عمل نماييد قاطعيت به وظيفه

و خداوند متعال را نـاظر و حاضـر دانسـته تحــت تــأثير هــيچكس و هــيچ چيــز قــرار

ما و از خداوند متعـال موفقيـت شـ . نگيريدساير افرادي كه در اين مأموريـت بـا شـما

السـالم و نمايند را خواسـتارم همكاري مي . اهللا عليكم و رحمه

ــاريخ ــه ت ــوال 18ب اهللا روح -1407 ش الموسوي الخميني

در انتصـاب ) ره(متن حكـم امـام -16

:دادستان دادسراي ويژه روحانيتــي ــاي عل ــالم آق ــه االس ــاب حج جن

هفالحيان دامت افاضاتروحانيت شؤوننظر به اهميت و حفظ

جنابعـالي را بـا حفـظ ، هاي علميه و حوزه سمت به عنوان دادسـتان دادسـراي ويـژه

نمـايم تـا بـر طبـق روحانيت منصوب مـي موازين شـرع مقـدس بـه جـرايم روحـاني نمايان و دين بـه دنيـا فروشـان رسـيدگي

.نماييدــه ــاه ضــمناً كلي ــا و دادســراها دادگ ه

هاي درخواستي با ارسال پروندهموظفند تا كه در حدود اختيارات اين دادگاه و دادسرا

از آنجـا كـه . است به شـما كمـك نماينـد ي ضد انقالب در هـر ها تجنابعالي با فعالي

بجاسـت تـا ، صورت و لباس آشنايي داريدبدون در نظر گـرفتن فشـارهاي جـانبي از طرف هر شـخص و شخصـيت بـه وظيفـه


دقت و قاطعيت عمـل خطير خود با كمالنماييد و نيز خدا را حاضر و ناظر بدانيـد و

ها عدل و انعطاف اسالمي را در تمام زمينهخداونــد بــه شــما توفيــق . رعايــت نماييــد

خدمت به اسالم و مسلمين و روحانيـت را . اعطا فرمايد

ــاريخ ــه ت ــوال 18ب اهللا روح -1407 ش الموسوي الخميني

وظايف :باشد يل ميژه به شرح ذيف دادسرا و دادگاه ويوظا -2ماده ل از وقوع تخلفـات و جـرايم در محـدوده مسـاي يريشگياقدامات الزم جهت پ -الف . ييقضا .ارشاد در امور خالف شأن -بن دادسرا يبا اهداف ا يه به نحو مؤثرك ييها ون و پروندهيم روحانبه جراي يدگيرس -ج

. مرتبط است، و دو يـك ف و اهداف منـدرج در مـواد يوظا يدر اجرا) 5/9/1384الحاقي ( –تبصره ، ياسـالم غـات يسازمان تبل، يز حوزوكق مرايتواند از طر يت ميژه روحانيو يدادسرا

فـوق ينهادها، ديت اقدام نمايمرتبط به امور روحان ير نهادهايز امور مساجد و ساكمر . باشند يت ميژه روحانيو يبا دادسرا ياركور موظف به همكموارد مذ ينه اجرايدر زم، 1366تيرمــاه ســال 31در تــاريخ -1

روحانيت طي حاكم شرع وقت دادگاه ويژهدرخواسـت ، )ره(اي بـه امـام خمينـي نامه

جــرايم روحــاني نمايــان و نمــود تــا كليــهــرايم ــم از ج ــت اع ــه روحاني ــبين ب منتسعمومي و ضد انقالبي و تخلفات مربوط بـه

روحانيـت در ايـن مرجـع و مطـابق شؤونضوابط شرعي رسيدگي شـده و صـالحيت دادسرا و دادگاه ويژه روحانيت از نظر محل وقوع جرم محدود به جرايم واقع در تهـران

ردي كــه اهمچنــين در مــو. يــا قــم نباشــدشركاء به جرايم ، مجرم اصلي روحاني است

و معاونين غير روحاني مجـرم نيـز در ايـن

امام نيز . دشو مي دادسرا و دادگاه رسيدگيدر صورتي كه دادسـتانها و موافقت خود را

ــاه ــراها و دادگ ــات دادس ــژه قض ــاي وي هز عدالت و جهات شرعيه تخلـف وحانيت ار

سوابق دادسـراها و «( اعالم داشتند، نكنند، بخش آشـنايي »ي ويژه روحانيتها هدادگاكـانون نشـريه ، از قـوانين جديـد اي با پارهــاييز و ، 153و 152 هــاي شــماره، وكــال پ

.)354ص، 1369زمستان بــه موجــب پرسشــي كــه از ســوي -2

روحانيـت از حاكم شرع وقت دادگاه ويـژه 1370مقام معظم رهبري در هفتم مهرماه

جرايم و تخلفات ايشان كليه، مطرح گرديد


ــانيون ــات و ، سياســي روح ــه تخلف از جملدر رابطه با مسايل مطبوعـاتي ها آن جرايم

ــت ــژه روحاني ــاه وي ــالحيت دادگ را در ص .دانستند

ــژه ــاه وي ــرع دادگ ــاكم ش ــئوال ح ساز مقـام ) حجت االسالم رازينـي (روحانيت

:ايشانمعظم رهبري و پاسخ ــات ــورد تخلف ــاتي در م ــراً گزارش اخيبرخي از روحـانيون شـاغل يـا مسـئول در مطبوعات واصل شده است كه با نوشتن يا انتشار مطالبي حاوي توهين يا خالف واقع

.ردندگ موجب بروز تشنج در جامعه ميشود نظر مبـارك را در لذا استدعا مي

:موارد ذيل اعالم فرمايندآيا رسيدگي به تخلفـات : سوال نخست

و جــرايم روحــانيون در رابطــه بــا مســايل در صالحيت دادسـرا و دادگـاه ، مطبوعاتي

باشد يا خير؟ ويژه روحانيت مي بسمه تعالي

جـــرايم و تخلفـــات سياســـي كليـــهخدشه در حيثيت روحانيون و آنچه موجب

روحانيــت اســت بايــد در آن دادگــاه ويــژه ).373همان، ص ( رسيدگي شود

عالوه بـر ارتكـاب ، مذكور نامه آيين -3به وقوع تخلفات و امور خـالف شـأن ، جرم

. روحانيون نيز اشاره كرده است 2از جرم در ماده گذار قانونف يتعر -4

مصــــوب ( يقــــانون مجــــازات اســــالم رفتـاري اعـم از هر«ان به عنو) 1/2/1392

آن يقـانون بـرا در ه كـ فعـل كا تريفعل

بيانگر اختالف ،»استشده ن ييمجازات تعاگرچـه بعضـاً . جرم با تخلف اسـت ياساس

بـه . ن دو وجود دارديان ايم يوجوه تشابهمنشـاء توانـد عمل واحـد مـي ، عنوان مثال

ه هـم كمانند اختالس . تخلف و جرم باشد يبـرا كـه ايـن يـا . جرم و هم تخلف اسـت

مقـرر ييهـا مجازات، ارتكاب جرم و تخلفــت و ــده اس ــش ــي ــا روش يا در برخ يه

ن يژه در قـوان يـ بـه و ، ن دوين ايب يدگيرس . شود يده ميد ييها شباهت، متأخرـ ياديـ ز يهـا تفاوت، با اين وجود ن يب

:حقوق جزا و تخلفات اداري وجود داردــف ــ -ال ــ يرابطــه منطق م و ين جــرايبعموم و خصوص مـن وجـه ، يادارتخلفات

اخـتالس هـم جـرم ، به عنوان مثال. است، رموجـه يبت غيغ، ياست و هم تخلف ادار

.ستيليكن جرم ن، است يتخلف ادارآنچه در حقوق جزا ضرورت مقابله -ب

دفـاع از نظـم ، نـد ك يه مـ يـ با جرم را توجبه يدگيه سبب رسكحال آن، است يعموم

ــات ادار ــ ، يتخلف ــم س ــف از نظ ازمان تخل . ارمند استكمتبوعه ، قانون اساسـي 36به موجب اصل -ج

د تنهـا از يـ آن با يم به مجازات و اجراكحــطر ــاه صــالح ي يدادگســتر يعنــيق دادگ

بـه يدگيه رسـ ك يدر صورت، رديصورت گــات ادار ــدانك يتخلف ــالح، ارمن ت يدر ص

يبــه تخلفــات ادار يدگيرســ يهــا أتيــهنامه مذكور خرق البته آيين ارمندان استك

عادت كرده و رسيدگي به تخلفات اشخاص


روحاني را نيز در صالحيت دادسرا و دادگاه شايد اتخـاذ . ويژه روحانيت قرار داده است

چنــين رويكــردي بــه علــت عــدم تفــاوت در نـزد يادار ين جـرم و خطـا يب يماهو

ــد ــالمي باشـ ــدانان اسـ . برخـــي از حقوقـــوده در تشـــر ــدالقادر عـ ــايعبـ ييع الجنـ

ه كـــآنچنـــان «: ســـدينو يمـــ ياالســـالمو جـرم يين جرم جنـا يحقوقدانان امروز ب

انـد، فـرق گذاشـته يادار يا خطاي يبيتأد .انـد نشـده قايـل ها آن نيب يتفاوت، هانيفق

ــت ا ــعل ــ ي ــر از جهت ــه طب ين ام ــت يب عگـر بـه يو از جهـت د يشـرع يها مجازات

يبرمـ يدن به عـدالت اسـالم يتحقق بخشم يا جـرا يـ ، عتيم در شـر يرا جـرا يز، گردد

. ريم تعزيا جرايم قصاص و يا جرايحدودند از يبه صورت جرمـ يادار يپس اگر خطا

بـه همـان ، ا حدود درآمـد يم قصاص يجرا ييمـه جنـا كمحا. گردد يمجازات عقوبت من يمعـ يهـا به مجازات يمجرم و عقوبت و

مـه كمـانع از محا ، م حدود و قصـاص يجرابـر او يبيتأد يها مجازات يو اجرا يبيتأد

ه جـرم كـ يهنگـام ، از سـوي ديگـر . استدر ، ا قصـاص نباشـد يارمند مشمول حد كجــرم از يوقتــ. رات اســتيــجــه از تعزينت

ــتعز ــدي ــأدكمحا، رات باش ــه ت ــا يبيم ز يجاز يبيتأد يها مجازات يچون تمام، ستين

يهـا مجازات، عزل و مانند آن، خيل توبيقبارمنـد قــبالً كپــس اگـر . هسـتند يريـ تعزمـه كشـود و سـپس محا يبيمه تـأد كمحادر هـر مرتبـه بـه مجـازات ، گـردد ييجنا

يزيـ ن چيـ مه شده است و اكمحا يريتعز، نـد ك نمـي عت قبـول يه نصوص شركاست

عت اسـت يدر نصـوص شـر يلكرا قاعده يزدوبار مجـازات ، فعل واحد يانسان برا«ه ك

ن نظــر را يــا، لــيكن قــانون گــذار. »نشــودــهينپذ ــره رفت ــاده 3و در تبص ــانون 9م قرده كــم كـ ح يبـه تخلفــات ادار يدگيرسـ ارمند تنها ك يبه تخلف اداررأي ...«: است

معتبر است يادار يها در حدود و مجازاته موضـوع كـ ييهـا اثبات جـرم يو به معن

. »ســتين، اســت يقــانون مجــازات اســالمد كيـ ن قـانون تأ يهم 19ن در ماده يهمچن

، ييم مراجع قضايتصم هرگونه... «: ندك يمنخواهـد يادار يهـا مجـازات يمانع اجـرا

.» ...بودن يشده در قوان ينيش بيمجازات پ -د

ه كـــ يدر حـــال، د اســـتيشـــد يفـــركيف بـوده و تنهـا يخف يانضباط يها مجازات

ن يبه هم. شود يم يشامل حاالت استخدامفات ياز تشـر ، ميجـرا ين دادرسييآ، سبب

. برخوردار است ياديزه مختومـه در تخلفـات ياعتبار قض - ه

ه از كـ يسـ كن يبنابرا. ستين ياداري جار، نظر اتهام اخذ رشوه در دادگاه تبرئه شـده

اب همان عمل در كن است به علت ارتكمماب كـ چـون ارت ، وم شـود كدادگاه اداري مح

. است يطيجرم مستلزم احراز عناصر و شراانجـام يه بـرا كـ شخصـي ، به عنوان مثال

از ، قـرار گـرفتن رشـوه را گذاشـته ، يعملدر ، قابـل مجـازات اسـت يلحـاظ انضـباط


. ب جرم ارتشاء نشده استكه مرتك يصورتمـبهم » امور خـالف شـأن «عبارت -5

ــر ــوده و عــالوه ب ــل احصــاء كــه ايــن ب قابدست مقام قضاوت كننده را نيز ، باشد نمي

ممكـن اسـت و گذارد در تفسير آن باز ميف شأن روحانيـت امري كه يك قاضي خال

از ســوي قضــات ديگــر مــورد ، پنــدارد مــي . ترديد واقع گردد

مركز رسيدگي به امور مسـاجد در -6زمره نهادها و مراكـز وابسـته و مـرتبط بـا

نامـه ( باشـد دفتر مقام معظم رهبـري مـي 26/11/1387، مــــورخ 43983شــــماره

دفتـر مقـام معاونت نظـارت و حسابرسـي .)معظم رهبري

) 2(و ) 1( مـــوادت بـــه بـــا عنايـــ -7هــاي ويــژه نامــه دادســراها و دادگــاه آيــين

ــت ــن مرجــع ، روحاني ، يكــي از وظــايف ايپيشگيري از نفوذ افراد منحـرف و تبهكـار

هاي علميه و حفظ شأن روحانيت در حوزهمركز رسيدگي بـه كه اين با توجه به. است

امور مساجد متولي حكومتي امور مسـاجد ال مساجد از جملـه لذا اعضاي فع، باشد مي

ائمه جماعات تحت نظارت اداري آن مركـز ائمه جماعات مساجد روحانيوني . باشند ميباشند كه در تدابير مقام معظم رهبـري مييـاد شـده ، به عنوان مدير مسـاجد ها آن از

. استنامه آيين) 2(به موجب تبصره ماده -8مركز رسـيدگي بـه امـور مسـاجد ، مذكور

مكلــف اســت در جهــت اجــراي وظــايف و

اهــداف منــدرج در مــواد يــك و دو آن ــا آيــين ــا امــور مــرتبط ب نامــه در رابطــه ب

روحانيون با مرجع قضايي مذكور همكاري . نمايد

بدين منظور چنانچه از سوي اشـخاص ــه ــه ائم ــكايتي علي ــوقي ش ــي و حق حقيق

بنـا ، رددجماعات مساجد تسليم دادسرا گـ بر تشخيص دادستان ويژه روحانيت تهـران

رونوشتي از شكايت به مركز ارجاع خواهـد دو ماه از تاريخ وصول ظرف شد تا حداكثر

ــكواييه رونوشــت ــديريت ش ــوقي در م حقجهت حصول صـلح و سـازش مـورد ، مركز

بررسي قرار گيرد و نتيجـه تقـديم دادسـرا و چنانچه به صلح و سازش يا نتيجـه شود

طلوب نرسيد، پرونده متشكله بـه همـراه مي ويـژه روحانيـت دادسرا اوراق مربوطه به

. جهــت هرگونــه اقــدام اعــاده خواهــد شــدضمناً ارسال رونوشت شكايت به مركز مانع

مـاده 1بند ( اقدامات دادستان نخواهد بودها بـين ارتقاي سطح همكاري نامه تفاهم 2

مركز رسيدگي به امور مساجد و دادستاني 3981/92شـماره ،تهـران ويژه روحانيـت

. )23/11/1392مورخ وجـود داليـل كـافي در در صورت -9

جــرايم ســنگين بــه طــوري كــه احتمــال به منظور حفـظ بازداشت متهم زياد است،

شأن و جايگـاه رفيـع امامـت جماعـت در مسجد و محل و اجتناب از هرگونه برخورد

نمــازگزاران و حضــورقهــري يــا جلــب در از طرف دادستان ابتدا موضوع ، لي محلاها


به شكل مقتضي به مركز رسيدگي به امور شود تا حسب مورد نسبت مي مساجد ابالغ

و در به تعليق امـام جماعـت اقـدام گـردد صورت صـدور حكـم قطعـي و الزم االجـرا

مراتـب جهـت ، مبني بر محكوميت كيفري بركنــاري امــام جماعــت بــه مركــز اعــالم

.)همان، 2ماده ببند ( گردد ميــه -10 ــدي از ائم ــه اح ــورتي ك در ص

جماعات در انجام وظايف و تكاليف شـرعي هـاي تخصصـي برابر ارزيابي، و قانوني خود

مركز رسيدگي بـه امـور مسـاجد كوتـاهي ــذكرات ــه ت ــه اراي ــس از مرحل ــوده و پ نم

در برابــر حكــم بركنــاري مركــز ، اصــالحيمراتــب طــي شــكواييه از ، مقاومــت نمايــد

حقوقي مركز و در راسـتاي مديريتسوي نامـه دادسـراها و آيين) 13(ماده ) ب(بند

جهـت برخـورد ، هاي ويژه روحانيت دادگاه قضايي و قانوني به دادسرا اعالم خواهد شد

.)همان، 2ماده جبند (مركز پيش از صدور احكـام ائمـه -11

جماعات و بـه منظـور كسـب اطمينـان از نسبت بـه اخـذ ، صالحيت گزينه مورد نظر اقـــدام ســـتانياســـتعالم مكتـــوب از داد

.)همان، 2ماده دبند (نمايد مي تشكيالت

دادسرا -الف . منصوب خواهد شد يت توسط مقام معظم رهبريژه روحانيدادستان و -3ماده طــي حكمــي در ) ره(امــام خمينــي -1

ــاريخ ــالم 25/3/1366ت ــت االس ــي حج علفالحيــان را بــه عنــوان اولــين دادســتان دادسراي ويژه روحانيت منصوب كردند تا بـر طبق موازين شرع مقدس به جرايم روحـاني نمايــان و ديــن بــه دنيــا فروشــان رســيدگي

هـا و دادگـاه ن همچنـين كليـه ايشـا . نمايندــا ارســال ــا ب ــد ت دادســراها را موظــف نمودن

هــاي درخواســتي كــه در حــدود پرونــدهاختيــارات ايــن دادگــاه و دادســرا اســت بــه

. دادستان ويژه روحانيت كمك نمايندبه ترتيـب حجـج ، از آن تاريخ به بعد -2ــان، اســالم ــان علــي فالحي محمــد ري ، آقاي

محمـد ، اژه ايغالمحسين محسـني ، شهرياز سوي مقام ، سليمي و سيد ابراهيم رييسي

ــل ــتان ك ــوان دادس ــه عن ــري ب معظــم رهب . دادسراي ويژه روحانيت انتخاب گرديدند

ــين -3 ــه اســتثناي حجــت ، در ايــن ب باالسالم محمد سليمي كه مدتي قبل از پايان مأموريتش جاي خود را بـه حجـت االسـالم

ــوه قضــاييه(رييســي ، پردســ) معــاون اول قها به دليل كثرت اشتغاالت و مابقي دادستان

يا حضور در مناصـب جديـد از سـمت خـود . استعفا نمودند

،اگرچــه حجــت االســالم رييســي -4دادســتان كــل ويــژه روحانيــت »پنجمــين«


كـه ايـن ليكن بـه جهـت ، گردد محسوب ميتـا 1366از سال ، حجت االسالم علي رازيني

حاكم شرع ، )ره(با حكم امام خميني ، 1391ــوده اســت ــاه ب ــن دادگ حجــت االســالم ، اي

با حفظ سـمت بـه عنـوان ريـيس (منتظري حـاكم شـرع »دومين«، )ديوان عدالت اداري

. گردد اين دادگاه محسوب ميدادسراي ويژه روحانيت در هـر شـهر -5

، دادسـتان : يا حوزه قضـايي مركـب اسـت از ، يقات و امور اجراييمعاون تحق، معاون ارشاد

. يادر اداركار و يو داد يو مال يراداريمد، ياز معـاون قضـاي ، دادستان منصوب -6

ــاون بررســ ــور ، يريشــگيو پ يمع ــاون ام مع

يدفتر دادسـتان ، يمال يمعاون ادار، ها استاننش برخـوردار خواهـد يو دفتر حفاظت و گز

، دام از ايـن معـاونين كـ ف هريشرح وظا. بودماده ( گردد مي توسط دادستان منصوب ابالغ

ي ويــژه هــا هدادســراها و دادگــا نامــه آيــين 5و يمقــررات ادار .)1369روحانيــت مصــوب

دادسـراها و يرقضـاي ينـان غ كارك ياستخدامــاه ــا دادگ ــو يه ــژه روحاني ــوي ــه تص ب يت ب

، 6تبصـره مـاده (رسـيده دادستان منصـوب اران يـ ها و داد و عزل و نصب دادستان) همان

شـان ژه شهرسـتان توسـط اي يـ و يدادسراها ).، همان7ماده ( پذيرد انجام مي

است و نظارت همه دادسراها به عهده دادستان منصوب خواهـد ير، تيمسئول -4ماده . بود

ــت در رأس -1 ــژه روحاني ــتان وي دادستعقيــب دادســرا قــرار دارد و اقامــه دعــوي و

جرايم از حيث حقوق عمومي بـر عهـده وي توانـد بـه وي مـي ، بر ايـن اسـاس . قرار دارد

در ، كشـور عنوان مـدعي العمـوم در گسـتره خصوص فعل يا ترك فعل اشـخاص روحـاني ــيب ــت آس ــه روحاني ــان جامع ــه كي ــه ب ك

تقاضاي تعقيـب عـامالن مزبـور را ، رساند مي . مطرح نمايد

ويــژه از جملــه وظــايف دادســتان -2وي . وظيفه قضايي و نظارتي است، روحانيت

رياست و نظارت بر امور تمـامي دادسـراهاي هاي قضايي ويژه روحانيت در شهرها يا حوزه

. كشور را بر عهده دارد

معـاون يك يدارا) دادستان منصوب(ز كمر يدادستان) 5/9/1384اصالحي ( -5ماده دفتـر ، يمـال يمعـاون ادار ، ها استانمعاون امور ، يريشگيو پ يمعاون بررس، يقضاي

دام توسط دادسـتان كف هريشرح وظا. نش خواهد بوديو دفتر حفاظت و گز يدادستان . گردد يمنصوب ابالغ م

شنهاد دادستان همان دادسرا و يبه پ، قضاييهاي ن دادسراها در شهرها يا حوزهيمعاون


.)، همان8ماده ( ن خواهد شدييتع) دادسـتاني مركـز (ابالغ دادسـتان منصـوب

معـاون ، دادستان: الت هر دادسرا عبارت است ازكيتش) 5/9/1384اصالحي ( -6ماده ـ و به تعـداد يو مال يادار ريمد، ييقات و امور اجرايمعاون تحق، ارشاد ـ داد يافك ار و ي

. يادر ادارك يرقضــايينــان غكارك يو اســتخدام يمقــررات ادار) 11/8/1390الحــاقي ( -تبصــره

. رسد يب دادستان منصوب ميت به تصويژه روحانيو يها دادسراها و دادگاهـ و ياران دادسـراها يها و داد عزل و نصب دادستان) 5/9/1384اصالحي ( -7ماده ژه ي

. ل از آنان به عهده دادستان منصوب خواهد بوديشهرستان با اخذ تمابـدون الـذكر فـوق قضات يجاي هدر صورت ضرورت جاب) 5/9/1384الحاقي ( -تبصره

او و يل از دادستان منصـوب و معـاون قضـاي كاي متش موضوع قبالً در جلسه، ليتما . رسد يب ميو به تصو يت بررسيژه روحانيو يها س شعبه اول دادگاهيري

ها از دادستان» با اخذ تمايل«عبارت -1در ، و دادرسان دادسـراهاي ويـژه شهرسـتان

اضـافه 5/9/1384نامه مـورخ اصالحات آيين . گرديده دادسـرا در شـهرها يـا كتا هنگامي -2) 9(هــاي قضــايي مشــروحه در مــاده حــوزهــين ــه آي ــ، نام ــدل كيتش ــده باش ــع ، نش مرج

آن حـوزه توسـط يهـا بـه پرونـده يدگيرس . گردد ين مييتع، دادستاني مركز

نقل و انتقال و تغيير سمت قضات به -3از مواردي اسـت كـه ، تصميم مقامات قضايي

سـازد؛ امنيت شغلي قاضي را خدشه دار مـي ممكـن ، نامـه آيين 7زيرا مطابق تبصره ماده

قاضـي نبـوده و است اين تغيير مورد رضـاي چـه ، وانگهـي . آرامش خاطر او را بـرهم زنـد

بسا ممكن اسـت قاضـي در مقـام رسـيدگي اي باشــد كــه صــدور حكــم موجــب پرونــده

محكوميت روحاني متنفذي باشد و اشـخاص موجبـات ، مذكور با اعمال نفـوذ و يـا قـدرت

ــدم امكــان ــات ع ــال و در نتيجــه موجب انتق رسيدگي و صـدور حكـم نسـبت بـه پرونـده

چنـين .او فراهم كننـد مورد نظر را از ناحيهــايي را ــتگاه قض ــاً ســالمت دس ــالتي قطع ح

ــي ــد مخــدوش م ســيد ، هاشــمي :رك( نمايبه همـين . )396-397 صص، پيشين، محمد

و شصت و چهارم سبب است كه اصل يكصدبدون رضـاي او «: دارد قانون اساسي مقرر مي

توان محل خدمت يا سمتش را نمي، )قاضي(مگر به اقتضاي مصلحت جامعه بـا ، ير دادتغي

تصميم رييس قوه قضاييه پس از مشورت بـا . » رييس ديوان عالي كشور و دادستان كل

عـالوه بـر ، نامـه آيـين 7تبصره ماده -4بـا ، تعارض با اصل مصـونيت شـغلي قضـات

قانون اساسي نيـز در تعـارض بـه 167اصل


ـ جـا ، اساسي گذار قانونزيرا . رسد نظر مي ه بجايي بدون كسب رضايت قاضي را منوط بـه

-2مصـلحت جامعـه -1: حصول سـه شـرط مشـورت بـا -3تصميم رييس قـوه قضـاييه

رييس ديـوان عـالي و دادسـتان كـل كشـور اما به دليل خارج بودن دادسرا و . نموده است

ــوه ــكيالت ق ــت از تش ــژه روحاني ــاه وي دادگق اي به تحقـ اشاره، نامه در اين آيين، قضاييه

. سه شرط فوق نشده است

اصل مصونيت شغلي قضات به عنوان -5هر مصـلحت ديگـري را تحـت ، مصلحت اهم

جابجـايي و نقـل و . دهد الشعاع خود قرار ميرا هـا آن همـواره ، انتقال بدون رضايت قضاتسـازد كـه در ايـن با تزلزل شغلي مواجه مي

صورت محافظه كاري و پرهيز از قاطعيت در ، در خصوص اشـخاص روحـاني صدور احكام

يكي از عوارض نامطلوبي است كه قاضي را از . صحيح خود دور خواهد ساخت انجام وظيفه

شنهاد دادسـتان همـان دادسـرا و ابـالغ دادسـتان ين دادسراها به پيمعاون -8ماده . ن خواهد شدييمنصوب تع

ـ ت در شـهرها و يژه روحانيو يدادسرا) 5/9/1384اصالحي ( -9ماده يهـا ا حـوزه ي :گردد يل مكيل تشيمشروحه ذ ييقضا

. تهران و سمنان يها استان: تهران . اشانكو قم و شهرستان يزكمر يها استان: قم

سـتان و يو س يخراسـان جنـوب ، يخراسان شمال، يخراسان رضو يها استان: مشهد . بلوچستان . ياريزد و چهارمحال و بختي، )اشانك يبه استثنا(اصفهان يها استان: اصفهان

. راحمديه و بويلوگهك، بوشهر، فارس يها استان: رازيش . ل و زنجانياردب، يجان غربيآذربا، يجان شرقيآذربا يها استان: زيتبر . گلستان و مازندران يها استان: يسار . خوزستان و لرستان يها استان: اهواز

. رمان و هرمزگانك يها استان: رمانك . الميهمدان و ا، ردستانك، رمانشاهك يها استان: همدان . نيالن و قزويگ يها استان: رشت يدگيمرجع رس، دهيل نگردكيز فوق تشكاز مرا يكه دادسرا در هرك يتا زمان -تبصره

. گردد ين مييتع، آن حوزه توسط دادستان منصوب يها به پروندهامـا انـد نامه تشكيل شده معين شده در آيينشـهر 11دادسراهاي ويـژه روحانيـت در


. استبيني نشـده بازپرس پيشها آن در تشكيالت

دادگاه -ب يمقـام معظـم رهبـر يسـو ت از يژه روحانيم شرع شعبه اول دادگاه وكحا -10ماده

. گردد يمنصوب مطي حكمـي مـورخ ) ره(امام خميني -1

حجت االسالم علـي رازينـي را ، 25/3/1366به عنوان حاكم شرع دادگـاه ويـژه روحانيـت

اين سمت 91ايشان تا سال . منصوب كردندبـا ، را بر عهده داشته و از اين تاريخ بـه بعـد

حجـت االسـالم و ، حكم مقام معظم رهبـري ريــيس ، المســلمين محمــد جعفــر منتظــري

به عنوان ، با حفظ سمت، ديوان عدالت اداريحاكم شرع دادگاه ويـژه روحانيـت منصـوب

.گرديدندــژه -2 انتصــاب حــاكم شــرع دادگــاه وي

از باب نظارت عاليه ، روحانيت توسط رهبرييـژه روحانيـت اين مقام بر دادسرا و دادگاه و

دادســـراها و نامـــه آيـــين 1مـــاده ( اســـت .)ي ويژه روحانيتها هدادگاحاكم شرع دادگاه كه با حكـم رهبـر -3

ريـيس شـعبه اول ، گردد انقالب منصوب مي

. خواهد بود دادگاه ويژه روحانيتنامه دادسـراها تا پيش از اصالح آيين -4

ــاه ــورخ و دادگـ ــژه روحانيـــت مـ ــاي ويـ هـقضات دادگـاه نيـز حسـب ساير، 5/9/1384

گرديدند مورد مطابق نظر رهبري منصوب مي .)، همان11ماده (

جاد يارجاع پرونده به شعب دادگاه و ا -5و نظــارت بــر حســن هــا آن نيبــ يهمــاهنگ

م شـرع شـعبه اول كان امور به عهده حايجر .)، همان40ماده ( خواهد بود

از ديگر اختيارات حاكم شـرع شـعبه -6حل اختالف بـين ، ويژه روحانيتاول دادگاه

دادگاه و دادسراي ويـژه از حيـث صـالحيت در ايـن صـورت . باشد رسيدگي به پرونده مي

. االتباع است الزم ،خصوص نظر ايشانــابع اصــل -7 ــژه روحانيــت ت دادگــاه وي

. وحدت قاضي است

ساير قضات دادگاه حسب مـورد طبـق نظـر مقـام )5/9/1384 -منسوخه ( -11ماده .گردند مي معظم رهبري منصوب

. گردند ين مييم شرع شعبه اول تعكحا يدادگاه با هماهنگ يارمندان دفترك -12ماده

ها صالحيتـ ت در مـوارد ذ يژه روحانيو يها دادسراها و دادگاه) 5/9/1384اصالحي ( -13ماده ل ي


:باشند يم يدگيصالح به رس ونيه جرايم روحانيلك -الف

ونيه اعمال خالف شأن روحانيلك -ب يه طرف اختالف روحانك يدر صورت يت عموميمخل به امن يه اختالفات محليلك -ج

. باشد . شود يت داده ميمأمور يدگيرس يبرا يمقام معظم رهبر يه از سوك يه اموريلك -د

ر مراجـع يرا بـه سـا اي به پرونـده يدگيرس، ژهيو يه دادسراك يدر موارد -1تبصره . باشند يم يدگيور موظف به رسكمراجع مذ، ديربط واگذار نما يذ يقضاي

. رديگ يربط صورت م يذ يها دستگاه يبا هماهنگ يدگيدر مورد بند ج رس -2تبصره ، ص مصلحت نظـام يمجمع تشخ يه اتهامات اعضايلك) 5/9/1384الحاقي ( -3تبصره معاونـان و ، هـا ن آنيوزراء و معاون، ياسالم يندگان مجلس شوراينما، نگهبان يشورا

ـ دارنـدگان پا ، وان محاسـبات يس ديدادستان و ري، سفرا، سه قوه يمشاوران رؤسا ه ياز درجـه يو انتظـام يافسران نظام ياستانداران و فرمانداران و جرايم عموم، يقضايبودن نامبردگـان يلحاظ روحان ه بهك ها استانل اطالعات كران يمدو پ و باالتريسرتـ ژه روحانيپرونده آنان در دادسرا و دادگاه و، فوق ـ ي ـ گـردد و ن يت مطـرح م ـ لكز ي ه ي

ـ و ائمه جمعـه در دادسـرا و دادگـاه و يندگان مجلس خبرگان رهبرياتهامات نما ژه ي . خواهد شد يدگيت تهران رسيروحان، 5/9/1384نامه مورخ آييندر اصالح -1

بـه » كليه جرايم عمومي روحـانيون «عبارت . تغيير يافت» كليه جرايم روحانيون«

، هاي اختصاصـي و ويـژه ايجاد دادگاه -2ــا موضــوع دعــوا ــه اعتبــار ويژگــي جــرم ي ب

اگر روحـانيون را بـه عنـوان صـنف . باشد ميتأسـيس و ايجـاد ، خاص و متمـايز بپـذيريم

ار شخصيت و موقعيت خـاص به اعتب، دادگاه، در ايـن صـورت . اجتماعي آنان خواهـد بـود

اتهامات صرف صـنفي مناسـب ، علي االصولسـيد محمـد، ، هاشـمي ( باشد اين دادگاه مي

.)445 ص، پيشيننامه اختيـارات وسـيعي آيين كه حاليدر

در نظر گرفته و كليه جرايم و اعمـال خـالف لـي شأن روحانيون و نيز كليه اختالفـات مح

در ( را كــه مخــل بــه امنيــت عمــومي باشــددر ، )صــورت روحــاني بــودن طــرف اخــتالف

ــاه ــراها و دادگ ــالحيت دادس ــژه ص ــاي وي ه . روحانيت قرار داده است

حتي در دعاوي حقوقي و مدني عليه -3روحانيون كه رسيدگي به آن مطابق قـوانين

در مـوارد ، در صالحيت مراجع عمومي اسـت


بــه تشــخيص ، خــاص و بــر حســب ضــرورتــت ــتان روحاني ــه آن در ، دادس ــيدگي ب رس

. صالحيت دادگاه ويژه روحانيت خواهـد بـود ها موظفنـد صورت دادسراها و دادگاه نيدر ا

ژه روحانيت پرونده يه با درخواست دادگاه وكنامه آيين نامه آيين 14ماده ( نديرا ارسال نما

.)ي ويژه روحانيتها هدادسراها و دادگاــراهاي -4 ــت در دادسـ ــژه روحانيـ ويـ

خصوص جرايم خارج از محل اسـتقرار خـود توانند به دادسراهاي عمومي و انقالب نيز مي

اســـالمي همـــان حـــوزه نيابـــت دهنـــد و دادسراهاي مزبور حسب مورد موظفبه انجـام

،29مـاده ( باشـند ي فـوق مـي هـا تدرخواس .)همانه نسبت كمابقي دادسراها در مواردي -5

ت شـده يسـلب صـالح ها آن ون ازيبه روحانژه يـ دادسـتان و كه اين مگر. حق ورود ندارند

مربوطه اين اجازه را صادر كنـد يحوزه قضاي .)، همان15ماده (

حتي اعمالي كه مطـابق قـانون جـرم -6نيست اما به لحاظ شرعي مسـتوجب عقـاب است يا عرفاً موجب هتك حيثيت روحانيـت

و شود نيز قابل مجازات دانسته شده است ميبر اساس نظر خـود «موارد قاضي گونه ايندر

. » كند اقدام به صدور حكم مي هـاي رسد پوشيدن لبـاس به نظر مي -7

غير متعارف و اسـتفاده از كـراوات و دسـتمال اشتغال به اموري چون ، استعمال سيگار، گردن

و مصاديقي از اين قبيـل داللي، دست فروشياعمــال خــالف شــأن ائمــه جماعــات در زمــره

مساجد به عنوان اشـخاص روحـاني حاضـر در عنـوان نمونـه بـه ، بـا ايـن وجـود . مسجد باشد

ــا انجــام مشــاغلي چــون مشــخص نيســت آييا ملبس ،استفاده از موتورسيكلت يا تاكسيراني

از ، نبودن به لباس روحانيت در انظـار عمـومي مصاديق امور خـالف شـأن روحـاني محسـوب

علي القاعده در چنين مواردي . ردد يا خيرگ مي .بايستي به عرف محل رجوع نمود

مخل بـه يرسيدگي به اختالفات محل - 8شـخص ، ه طرف اخـتالف آن ك يت عموميامن

هـايي چـون است با هماهنگي دستگاه يروحان . وزارت اطالعات خواهد بود

تواند رسـيدگي مقام معظم رهبري مي - 9بندهاي يك تـا سـه به موضوعاتي كه مشمول

، گردند را نيز به تشخيص خـود نمي) 13(ماده . از دادسرا و دادگاه ويژه روحانيت بخواهد

تواند در جرايم دادستان شهرستان مي - 10خفيف و امور خالف شأن روحانيت قـرار تعليـق

.)، همان26بند و ماده ( تعقيب صادر كندــده -11 هــاي ارجــاعي از ســوي در پرونمراجـع قضـايي ذي ، ژه روحانيتيو يدادسرا

ربط مكلف به رسيدگي بـوده و حـق صـدور . قرار عدم صالحيت را نخواهند داشت

در ميــان اعضــاي حقــوقي مجمــع -12رييس قوه قضاييه و ، تشخيص مصلحت نظام

فقهــــاي شــــوراي نگهبــــان و از ميــــان فقهـايي كـه از ، هاي حقيقي مجمع شخصيت

لزوماً روحاني ، شوند سوي رهبري انتخاب ميوزيـر اطالعـات و ، از ميان ورزا نيز. باشند مي

اعضاي مجلس خبرگـان رهبـري بـه جهـت


شرط اجتهاد در استنباط برخي از موضوعات . باشند لزوماً روحاني مي، فقهي

ندگان ياتهامات نما هيلكرسيدگي به - 13

در ، و ائمــه جمعــه يمجلــس خبرگــان رهبــرمســتقر در دادســرا و دادگــاه ويــژه روحانيــت

. باشد تهران مي

و يمـدن يها ن در دادگاهيون مطابق قوانيه روحانيعل يو مدن يحقوق يدعاو -14ماده بـه «آن يدگيه بر حسب ضرورت رسك يخواهد شد مگر موارد خاص يدگيرس يحقوق

ـ در دادگاه و» نظر دادستان منصوب ـ در ا. ژه اصـلح باشـد ي صـورت دادسـراها و ني . نديژه پرونده را ارسال نمايه با درخواست دادسرا و دادگاه وكها موظفند دادگاهاصل بر اين است كه دعاوي حقـوقي -1

از جملــه احــوال (و مــدني عليــه روحــانيون هــاي در دادگــاه ،.)...مالكيــت و، شخصــيه

تشــخيص مــوارد . رددحقــوقي رســيدگي گــدر . با دادستان مركزي خواهـد بـود ، ضرورت

ساير مراجع قضايي مكلفنـد كـه ، اين صورت

به محض درخواست دادسـرا و دادگـاه ويـژه . ارسال نمايندها آن پرونده را براي، روحانيت

در مـاده فـوق مـبهم » ضرورت«قيد -2بوده و حدود و ثغور آن به درسـتي مشـخص

ــن م. باشــد نمــي ــال تفســير اي وضــوع احتم . دهد شخصي را افزايش مي

ت يسـلب صـالح هـا آن ون ازيه نسبت به روحانك ير دادسراها در اموريسا -15ماده ـ مگر بـا اجـازه دادسـتان و ، ب را ندارنديق و تعقيتحق، حق ورود، دهيگرد ژه حـوزه ي . مربوطه يقضاي

ـ ه ملبس به لباس روحانكگردد ياطالق م يسكبه يروحان -16ماده ـ ت باشـد ي ا در يمحسـوب يمشغول است عرفاً روحان يگريار دكا اگر به يل باشد يحوزه مشغول تحص

. گردددر صورت حصول يكي از شرايط ذيل -1 :گردد روحاني تلقي مي، شخص وحانيت باشدملبس به لباس ر) الف تحصيالت حوزوي داشته باشد) ب عرفاً روحاني باشد) جروحــاني عــالم دينــي اســت كــه بــه -2

دستورات و تعاليم دينـي مسـلط بـوده و بـه روحـاني ، در برخي از اديان. عامل استها آن

شود كه عالوه بر تسلط بـر به فردي گفته مي، دستورات و تعاليم آن دين و عمـل بـه آنهـا

. كند ا نيز راهنمايي ميديگران رــده -3 ــراد از شــخص مشــخص نگردي م

يســـت و چـــه دقيقـــاً ك» عرفـــاً روحـــاني«بـه . وجـود دارد اومعيارهايي براي تشخيص

عنوان مثـال آيـا گذرانـدن تعـداد معينـي از متـون و ، واحدهاي تحصيلي همچون اصـول


توسط دانش آموختگـان حقـوق و قواعد فقه گـردد كـه مـي سـبب ، فقه و مبـاني حقـوق

ــردد؟ ــاني محســوب گ ــاً روح ! شخصــي عرفتوان در خصوص ايـن ابهـام بـه مي همچنين

اشــتغال متمــادي افــرادي غيــر روحــاني در يي چون مركز رسيدگي به ها هنهادها و دستگا

.امور مساجد اشاره نمود

ـ ن يه در حكژه يو دادگاه وارمندان دادسرا كتخلفات قضات و -17ماده ا بـه سـبب يس شعبه اول دادگـاه يم دادستان منصوب و رييرنظر مستقيز اند، ب شدهكخدمت مرت . قرار خواهد گرفت يدگيمورد رس

آيين دادرسي

جرمـ ن موضوعه يه مطابق قوانك يفعل كا تري يهر فعل -18ماده ـ ا احي ه قابـل يام شـرع ك

. گردد يجرم محسوب م، باشد يتيو ترب ينيا مستلزم اقدامات تأميمجازات يبـرا ، باشـد يت و انقالب اسالميت روحانيثيح كه عرفاً موجب هتك ياعمال -تبصره . شود يم يون جرم تلقيروحانحكم بـه مجـازات و اجـراي آن بايـد -1

تنها از طريق دادگاه صالح و به موجب قانون .)ايران سي و ششم قانون اساسي اصل( باشد

برائت است و هيچكس از نظـر ، اصل -2مگـر آنكـه ، شـود قانون مجرم شناخته نمـي

اصـل ( جرم او در دادگاه صـالح ثابـت گـردد .)همان ،سي و هفتم

ــاه -3 ــام دادگ ــتدل و احك ــد مس ــا باي همستند به مواد قانون و اصولي باشـد كـه بـر

يكصداصل ( اساس آن حكم صادر شده است .)همان ،و شصت و ششم

) 286(قاعده قبح عقاب بالبيان و آيه -4، »اهللا نفساً اال ما وسـعها ال يكلف«سوره بقره

داللت بر پذيرش اصل قانوني بودن جـرايم و

در حقـوق اسـالمي دارد وسـابقه هـا تمجازااصل مذكور در حقوق اروپا به اعالميه حقوق

گـردد مـيالدي بـاز مـي 1789بشر مصـوب ــاهري( ــد، ب ــزاي ، محم ــوق ج ــرات حق تقري

، 1347-1348سال ، دانشگاه تهران، عمومي . )111ص

به منظور رفع اشكاالت وارده بر اصل -5ــودن جــرايم و مجــازا ــانوني ب اصــل ، هــا تق

شخصي كردن كيفر پيشنهاد شده است كـه شـود به قاضي اجازه داده مـي ، به موجب آن

كه با توجه بـه خصوصـيات و شـرايط حـال مجرم بين كيفر حداقل و حداكثر پيش بيني

مجــازات مناســبي را بــراي ، شــده در قــانون، سيروس، رضا، شكري( مرتكب تعيين نمايد


قانون مجازات اسالمي در نظـم حقـوق ، قادرويـرايش ، چـاپ چهـارم ، نشر مهاجر، كنوني . )21ص ،1384دوم، از آثــار و نتــايج اصــل قــانوني بــودن -6

اين اسـت كـه قاضـي در ها تاجرايم و مجازتعيين وصف مجرمانه ملزم بـه رعايـت مـتن

توانـد عملـي را كـه بـه باشد و نمي قانون ميجرم ، موجب قانون فاقد وصف مجرمانه است

بنابراين بر عهده قاضـي اسـت كـه بـا . بداندوصف مجرمانه بـراي ، تتبع در قوانين جزايي

عمل اتهامي بيابـد و اگـر نيافـت مكلـف بـه . برائت است صدور حكم

) 42(و ) 18( مـواد رسـد به نظر مـي -7ــين ــاه آي ــراها و دادگ ــه دادس ــژه نام ــاي وي ه

قانون مجـازات 2روحانيت در تعارض با ماده ــول ــالمي و اصـ ــانون 169و 37، 36اسـ قـ

اساسي بوده و نياز به اصـالح داشـته باشـند ، حقوق جزاي عمـومي ، محمد علي، اردبيلي(ص ، 1379، اول اپچـــ، ميـــزان، اول لـــدج

136( . ماهيت رفتار مادي جرم حسب مـاده -8مقصـود از . فعل يا تـرك فعـل اسـت ، مذكور. شـود عمل مثبتي است كه انجـام مـي ، فعل

خـراب ، سـوزاندن ، زدن، بـردن ، كشتنمانند نظيـر . كردن و ممكـن اسـت معنـوي باشـد

مقصود از جرم تـرك فعـل ... اهانت نمودن و

. مقرر قانوني استنيز امتناع از ايفاي تكليف ... عدم ثبت واقعه ازدواج و، ترك انفاق مانندــدمات -9 ــانون اق ــك ق ــاده ي ــابق م مط

مـراد ، 12/2/1339تأميني و تربيتي مصوب تـدابيري اسـت ، از اقدامات تأميني و تربيتي

كه دادگاه براي جلوگيري از تكـرار جـرم در از نظر . كند مورد مجرمين خطرناك اتخاذ مي

ــوقي ــدابير حق ــه ت ــارت اســت از مجموع عبــراي پيشــگيرانه ناشــي از واكــنش جامعــه بجلوگيري از تكـرار جـرم از سـوي مجـرمين خطرناك كه بنـا بـه حكـم قـانون از جانـب

گـردد دادگاه اتخاذ و دربـاره آن اعمـال مـي اقدامات تأميني و تربيتـي در ، ناصر، قاسمي(

چاپ ، نشر ميزان، تهران، حقوق كيفري ايران . )13ص ، 1374 ،اول

ــه ماســبق نشــدن -10 ــده عطــف ب قاعقوانين كيفـري مشـمول اقـدامات تـأميني و

زيرا فرض بر اين است كـه . شود تربيتي نمي . اقدامات تأميني و تربيتي مجازات نيست

در خصوص ماهيت فقهي و حقوقي -11اقدامات تأميني و تربيتي و اقسام آن رجـوع

تـأميني و اقـدامات ، محسن، رهامي: كنيد به، 1381، چــاپ اول، ميــزان، تهــران، تربيتــي

. 95-160 صصهتك حيثيـت روحانيـت و «عبارت -12

. ابهام برانگيز است، »انقالب اسالمي

:ت باشديثيسه ح يتواند دارا يجرايم م -19ماده . است يمقررات اله ه تجاوز به حدود وك ياز جهت: يت حق الهيثيح -1ـ ثيح كو هت يت عموميه مخل نظم و امنك ياز جهت: يت عموميثيح -2 ت جامعـه و ي


. ت گردديروحانـ به شخص يا معنوي يه موجب ضرر مادك ياز جهت: يت خصوصيثيح -3 ا اشـخاص ي . شود يا حقوقي يقين حقيمع

الهي است و كليه جرايم داراي جنبه -1 :گردد به شرح ذيل تقسيم مي

جرايمي كه مجازات آن در شرع معين - اول . شده مانند موارد حدود و تعزيرات شرعي

جرايمي كه تعدي به حقوق جامعه -دوم . و يا مخل نظم همگاني باشد

جرايمــي كــه تعــدي بــه حقــوق -ســومشخص يا اشخاص معين حقيقي يـا حقـوقي

ن دادرســـي قـــانون آيـــي 2مـــاده ( اســـت )هاي عمومي و انقالب در امور كيفري دادگاهــد -2 ــه باش ــه داراي دو جنب ــي ك جرم :تواند موجب دو ادعا شود مي

ادعاي عمومي بـراي حفـظ حـدود -الف الهي و حقوق و نظم عمومي

حق از ادعاي خصوصي براي مطالبه -بقبيل قصاص و قذف يا ضرر و زيان اشـخاص

. حقيقي و حقوقيبـا تفكيـك حيثيـت ، نامـه ينآيـ اين -3در نظـر داشـته ، اللهي از حيثيت عمومي حق

ــت ــد حيثي ــه واج ــي را ك ــا جرايم ــت ت اساز ساير جرايم جـدا كنـد و اللهي هستند حق

كــه حيثيــت جداگانــه بــراي آن قايــل شــودچنين اقدامي مشخصاً بيانگر اين نكته اسـت ــه واجــد حيثيــت ــط جرايمــي ك ــه از خل ك

ــا جر حــق ايمــي كــه داراي اللهــي هســتند بحيثيت عمـومي هسـتند جلـوگيري كنـد و

براي هر يك ماهيت جداگانه در نظـر گيـرد بابـك، ، پورقهرماني: براي مطالعه بيشتر رك(

نامـه آيـين 2بررسي ماده ، قربانعلي، قلي پور، هاي عمومي و انقالب در امور كيفري دادگاه

ــان ، 28شــماره ، نشــريه دادرســي مهــر و آب . )53ص ، 1380از انـد، جرايمي كه مخل نظم عمومي -4

كل جامعه ، ارتكاب آن توسط شخص روحاني، ارتشــاء، ماننــد اخــتالس ،شــود متضــرر مــيايـن ... حمل سالح غير مجـاز و ، كالهبرداري

جرايمي كـه .اند جرايم واجد حيثيت عموميشخص يـا اشـخاص معينـي ها آن از ارتكاب

عـدم پرداخـت نفقـه مانند ،گردد متضرر ميايــن جــرايم واجــد . زوجــه توســط روحــاني

جرايمي كه مربوط به و اند حيثيت خصوصي كه شرع مقدس اسـالم بـراي اند حقوق الهي

ايـن . مجازات خاصي تعيين كرده استها آنماننـد حـدود و .انـد جرايم داراي حـق الهـي

پور قهرماني، بابك، قلي پور،(تعزيرات شرعي .)53ص ، همانقربانعلي،

آيا همه جرايم واجد جنبـه كه اين در -5اخـتالف ، باشند يا خير و حيثيت عمومي مي

. نظر استصدمه به منافع عاطفي و غيـر مـالي -6

ــاي ــمي و رنجه ــاس درد جس ــد احس همانناز بين رفتن آبـرو و حيثيـت و آزادي ، روحي


، ضمان قهري، حقوق مدني، ناصر، كاتوزيان(، رانانتشـارات دانشـگاه تهـ ، مسئوليت مدني

ضـرر و زيـان و )142ص ، 1369 اول، چاپآزادي ، حيثيـت و آبـرو ، وارد شده به شهرت

احساسـات ، زيبايي، حيات، معتقدات مذهبيــانوادگي ــق خ ــف و عالي ــوري(و عواط ، آش

، جلــد اول، آيــين دادرســي كيفــري، محمــد )210ص ، 1375، چاپ اول، انتشارات سمت

ضرر معنوي دانسـته و آن را بـه دو گـروه را . كنند اجتماعي و عاطفي تقسيم مي

ضرر معنوي ممكـن اسـت بـه صـور -7به عنوان نمونه به صورت . مختلف ظاهر شود

ماننـد (لطمه به حقوق مربوط بـه شخصـيت ) حق شرف و حيثيت در مورد تهمت و افتـرا

يا به صورت درد جسمي كـه زيـان ديـده از يـا بـه صـورت ، شـود اي دچار آن مـي حادثه

اي به ي كه به زيان ديده از حادثهاختالل رواناي حادثـه اش در نتيجـه چهـره كـه اين علت

يـا آنچـه ضـرر ، دهد دست مي، كريه گرديدهمانند محروميـت ( شود لذت بردن ناميده مي

و النهايـه ) يك مفلوج از لذات عادي زندگانيات بر اثر جريحه دار شدن عواطف و احساسـ

زيـان ديـك مانند تألم وارد بـر خويشـان نز (تصـادف درگذشـته اي كه در اثر نتيجه ديده، مســئوليت مــدني، ميشــل، لوراســا) (اســت

چـاپ ، نشر حقوقـدان ، ترجمه محمد اشتري . )106ص 1375 اول،

خســارت معنــوي در قــانون اساســي -8ــران ــت و دوم (اي ــل بيس ــت : اص از ... حيثي

تعرض مصون است مگر در مواردي كه قانون

: و يكــم هفتــادو اصــل يكصــد. تجــويز كنــدهرگــاه در اثــر تقصــير يــا اشــتباه قاضــي در موضوع يا در حكـم يـا در تطبيـق حكـم بـر

ضـرر معنـوي متوجـه كسـي ... ، مورد خاصمقصر طبق مـوازين ، در صورت تقصير، گردد

، اسالمي ضامن است و در غيـر ايـن صـورت در و شود خسارت به وسيله دولت جبران مي

و )گـردد مـي هر حال از متهم اعاده حيثيت هـر كـس (قانون مسئوليت مدني 1در ماده

بدون مجوز قـانوني عمـداً يـا در نتيجـه بـي آزادي يا حيثيـت يـا شـهرت ... احتياطي به

تجارتي يا به هر حق ديگري كه بـه موجـب اي وارد قانون براي افراد ايجاد گرديده لطمـه

نمايــد كــه موجــب ضــرر مــادي يــا معنــوي خسارت ناشي از ديگري شود مسئول جبران

. پيش بيني شده است )باشد عمل خود ميقــانون آيــين 9بــا ايــن وجــود مــاده -9

هاي عمومي و انقالب در امور دادرسي دادگاهدر بـر ، كيفري برخالف اصول قانون اساسـي

شماري ضرر و زيان قابل مطالبه تنها به ضرر و زيان مادي و منافع ممكن الحصـول اشـاره

تأثيرپـذيري از نظـر مخالفـان كـه كرده و با دايـر بـر ، بعضاً متأثر از نظرات فقهي هستند

از ، غيرقابل مطالبـه بـودن خسـارت معنـوي ــرر و ــداد ض ــوي در ع ــارت معن ــر خس ذك

هاي قابل مطالبه خودداري ورزيده است زيان، موسـوي مقـدم : ه بيشـتر رك براي مطالعـ (

نشـريه ، ضرر و زيـان ناشـي از جـرم ، محمد، 1381پاييز ، 40شماره ، گستريحقوقي داد

. )214-216 صص


مقررات مربوط به مطالبـه ضـرر و « -10قانون 9من جمله ماده ، زيان مادي و معنوي

آيين دادرسـي كيفـري نسـخ نشـده و اصـل قانون اساسي جمهوري اسـالمي ايـران 171

. هم به اين قبيل خسارات تصريح كرده استاز جـرم بنابراين مطالبه ضرر و زيـان ناشـي

-5947/7نظريه شماره (. » جنبه قانوني دارداداره كل حقـوقي و اسـناد و 1365/ 30/10

.)امور مترجمين قوه قضاييهپــس از ارجــاع قــانون مطبوعــات بــه - 11

به تصويب 1364شوراي نگهبان كه در آذرماه اين شورا تبصره يك مـاده ، مجلس رسيده بود

را در تعارض با موازين شرع تشخيص داد و 30

اعالم داشت كه تقويم خسارات معنوي به مـال اما رفع هتك و توهين كه بـه .مغاير شرع استبــه طريــق متناســب بــا آن در ، شــخص شــدهشوراي يهنظر( ذيحق الزم است صورت مطالبه براي مطالعه بيشـتر . 5/9/1364نگهبان مورخ

خســارات معنويــو ، علــي اصــغر، حــاتمي: رك مجلـه ، هاي جبـران آن در حقـوق ايـران شيوه

ــيراز ــگاه ش ــاني دانش ــاعي و انس ــوم اجتم ، علــماره ــاي ش ــاييز ، 26و 25 ه ــار 1376پ و به، سيد ابوالقاسم، نقيبيو 20تا 1 صص، 1377

، هـاي حقـوقي جبران مالي خسارت در نظريـه زمسـتان ، 10و 9 هـاي شـماره ، نشريه رهنمون

. )39- 84 صص، 1384و بهار 1383

ث حق النـاس يو از ح ين شرعيمطابق مواز يث حق الهيب متهم از حيتعق - 20ماده . ص دادستان استيبه تشخ يث حقوق عموميو از ح يخصوص كيت شاياكمنوط به ش

. گردد نمي گر جرميبه جهات د يدگيموجب توقف رس يخصوص كيگذشت شا -تبصرهتعقيب متهم و مجرم از جهت جنبـه -1

الهي و حفظ حقوق عمومي و حدود اسـالمي برابر ضوابط قانوني بـه عهـده ريـيس حـوزه

باشد و از جهت جنبه خصوصي با قضايي مي گـردد تقاضاي شـاكي خصوصـي شـروع مـي

هـاي آيـين دادرسـي دادگـاه قـانون 3ماده ( .)عمومي و انقالب در امور كيفري

جرايم از جهت اقامه و تعقيـب دعـوا -2 :شوند به سه دسته به شرح زير تقسيم مي

بـه عهـده ها آن جرايمي كه تعقيب -الفدر حــال حاضــر (ريــيس حــوزه قضــايي

چه شاكي خصوصي شكايت ، است) دادستانريـيس .)نامانند جرم ز( كرده يا نكرده باشد

تواند اين وظيفـه مي) دادستان(حوزه قضايي . را به يكي از معاونان خود تفويض كند

جرايمي كه با شكايت شاكي تعقيب -بشـوند و بـا گذشـت وي تعقيـب موقـوف مي

.)مانند سرقت مستوجب حد( نخواهد شد جرايمي كه با شكايت شـاكي تعقيـب - جشــوند و بــا گذشــت وي تعقيــب موقــوف مــي

. )مانند جرم صدور چك بال محـل ( خواهد شد امــر جزايــي تــابعكــه ايــن تفكيــك و تعيــين

از انواع يـاد شـده اسـت بـه موجـب يك كدامآيـين دادرسـي قـانون 4ماده ( باشد قانون مي

.)هاي عمومي و انقالب در امور كيفري دادگاهگذشت شاكي يا مدعي خصوصـي در -3


جرايم قابـل گذشـت تعقيـب امـر جزايـي و بنـد دوم ( كنـد اجراي مجازات را متوقف مي

هــاي قــانون آيــين دادرســي دادگــاه 6مــاده .)عمومي و انقالب در امور كيفري

ا مـدعي خصوصـي مقصود از شاكي ي -4از وقوع جرمي متحمـل قانوناً كسي است كه

ضرر و زيان شده و يا حقي از قبيل قصاص و . كنـد قذف پيـدا كـرده و آن را مطالبـه مـي

شـاكي در جـرايم غيرقابـل گذشـت گذشت .از موجبــات تخفيــف اســت تحــت شــرايطيگذشــت وي در جــرايم قابــل همچنــان كــه

گذشت موجب موقوفي تعقيـب يـا موقـوفي الـي 100و مواد 38اده م( اجراي حكم است

ــالمي 104 ــازات اسـ ــانون مجـ ــوب قـ مصـ1/2/1392(.

هرگاه شاكي يا مدعي خصوصـي در « -5د از قطعيت حكـم جرايم غير قابل گذشت بع

محكوم عليـه ، از شكايت خود صرفنظر نمايدتواند بـا اسـتناد بـه اسـترداد شـكايت از مي

حكـم قطعـي درخواسـت دادگاه صادركننده. كند در ميزان مجازات او تجديـدنظر نمايـد

در اين موارد دادگاه بـه درخواسـت محكـوم عليه در وقت فوق العاده با حضـور دادسـتان

مجــازات را در صــورت شــود و تشــكيل مــي. اقتضاء در حدود قـانون تخفيـف خواهـد داد

25مــاده ( » دادگــاه قطعــي اســترأي ايــن .)اي از قوانين دادگستري قانون اصالح پاره

اصل بر لزوم تعقيب متهم به ارتكـاب -6 .)اصــل الزامــي بــودن تعقيــب( جــرم اســت

بنــابراين دادســتان نبايــد در انتظــار تســليم

بـا . خاص روحـاني باشـد شكايت شاكي از اشجنبـه خصوصـي ، اين حال در برخي جـرايم

جرم در مقايسه با جنبـه عمـومي آن بيشـتر رو منـوط بـه شـكايت شـاكي از از اين. است

. شخص روحاني شده استگذشت به معنـاي عفـو و بخشـايش -7

است و گذشت متضرر از جـرم يعنـي چشـم پوشي و صرفنظر كردن مجني عليـه و زيـان

جرم از تعقيـب مـتهم و يـا مجـازات ديده از اثر گذشـت در تمـامي جـرايم . محكوم عليه

يكسان نيست و به اين اعتبار به جرايمي كه گذشت متضرر از جرم تعقيب يا رسيدگي يـا

كنـد جـرايم قابـل اجراي حكم را موقوف ميگذشــت گوينــد و بــه جرايمــي كــه گذشــت مجني عليه از جهت تعقيب بي تـأثير اسـت

رضا، ، شكري( قابل گذشت گويند جرايم غير . )82ص ، پيشين، قادر، سيروس

تأثير گذشت مشروط بـه سـه شـرط -8لـذا . گذشت حق است، اهليت: نخست. است

بايست اهليت داشته باشـد گذشت كننده مي) مجنــون صــغار و(و گذشــت محجــورين

. گذشت بايد منجز باشد: ثانياً. پذيرفته نيست. ني نيسـت گذشت مشروط و مقيـد پـذيرفت

لذا عدول . گذشت بايد بقاء داشته باشد: ثالثاًاز گذشت و طـرح شـكايات مجـدد مسـموع

. باشد نميگذشت شـاكي نسـبت بـه جـرم بـه -9گذشت از دعـوي خصوصـي و ضـرر و منزله

. باشد زيان ناشي از جرم نميگذشت شاكي در خصوص اقـدامات -10


تأميني من جمله درماني و اقدامات تـأميني اثـر عيني مانند ضبط اشياء و وسايل جرم بي

، حقوق جزاي عمومي، محمد، اردبيلي( است، 1377، اول اپچـ ، ميـزان ، تهران، جلد دوم

. )260صگذشت شاكي پس از در صورتي كه -11

آثاري ظاهر شود كه نوع بزه ارتكابي را تغيير مثالً پس از گذشت مدتي ايراد ضرب و ، دهد

، نقـص عضـو شـود جرح با چـاقو منجـر بـه شكايت شاكي به علت بـروز عـوارض بعـدي

10/10/66-5563/7 يهنظر( قابل طرح استاداره 20/3/1377 -2208/7و نظريه شماره

كل حقوقي و اسـناد و امـور متـرجمين قـوه ).قضاييه

در مواردي كه صدمه جديد در اثر « -12باشـد گذشـت وي صدمات وارده قبلـي مـي

ــي ــر نم ــوارض اخي ــامل ع ــ ش ــام ش ود و اته -2208/7يــــه نظر( » اي اســــت جداگانــــه


فرقــي بــين گذشــت در دادگــاه يــا « -13 » خارج دادگاه و در مراجع انتظامي وجود ندارد

اداره كــــل 15/5/1373 - 3330/7 يــــهنظر(

).حقوقي و اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

استفاده از تخفيـف موضـوع مـاده « -14اي از قوانين دادگستري الح پارهقانون اص 25

قانون آيين دادرسي در امـور 277و يا ماده [با گذشت بعضي از شكات نيز ممكن ]كيفري

در و آنان ضرورت ندارد است و گذشت كليههر حال ترتيب اثر دادن يا ندادن به گذشـت

-3140/7 هيــنظر( در اختيــار دادگــاه اســتاداره كل حقوقي و اسناد و امور 30/6/1361


هرگــاه متضــررين از جــرم متعــدد -15تعقيب جزايـي بـا شـكايت هريـك از ، باشند

، شـود ولـي موقـوفي تعقيـب آنان شروع مـي مجازات موكول به گذشت اجراي رسيدگي و مـاده (اند كه شكايت كرده است تمام كساني

ــانو 102 ــالميقـ ــازات اسـ ــوب ن مجـ مصـ1/2/1392(.

حق گذشت به وراث قانوني متضـرر -16از جرم منتقل و در صـورت گذشـت همگـي

ــورد ، وراث ــا رســيدگي، تعقيــبحســب م يتبصره ماده ( گردد اجراي مجازات موقوف مي

ــالمي 102 ــازات اسـ ــانون مجـ ــوب قـ مصـ1/2/1392(.

ضابطين يدسـتورات دادسـرا يفه موظف به اجرايبر حسب وظ ين دادگستريضابط -21ماده

. باشند يژه ميوضابطين دادگستري مأموراني هستند -1

كه تحت نظارت و تعليمات مقـام قضـايي در كشف جرم و بازجويي مقدماتي و حفظ آثـار

رار و مخفـي و داليل جـرم و جلـوگيري از فـ


شدن متهم و ابالغ اوراق و اجراي تصـميمات ماده ( نمايند قضايي به موجب قانون اقدام مي

هاي عمومي و اهقانون آيين دادرسي دادگ 15 .)28/6/1378مصوب فريانقالب در امور كي

:ضابطين دادگستري عبارتند از -2 المي ايراناس نيروي انتظامي جمهوري - الفروسا و معاونين زندان نسبت به امور -ب

مربوط به زندانيانمأمورين نيروي مقاومت بسيج سـپاه -ج

پاســداران انقــالب اســالمي كــه بــه موجــب قوانين خاص و در محـدوده وظـايف محولـه

. شوند ضابط دادگستري ميساير نيروهاي مسلح در مـواردي كـه -د

ملـي تمـام يـا برخـي از شوراي عالي امنيت ودن نيروي انتظامي را به آنان ضابط ب وظايف

. كند محول ميــه موجــب - ه مقامــات و مــأموريني كــه ب

قوانين خاص در حـدود وظـايف محولـه ضـابط .)همان، 15ماده ( شوند دادگستري محسوب مي

ضــــابطين دادگســــتري مكلفنــــد -3در . دســتورات مقــام قضــايي را اجــرا كننــد

صال به سه ماه تا يك سال انف، صورت تخلف

از خدمت دولـت و يـا از يـك تـا شـش مـاه .)همان، 16ماده ( حبس محكوم خواهند شد

ــابطين -4 ــر ضـ ــارت بـ رياســـت و نظـدادگستري از حيث وظـايفي كـه بـه عنـوان ضابط بر عهده دارند با رييس حـوزه قضـايي

قـانون 3است كه بـه موجـب بنـد ب مـاده در حال ، هاي عمومي و انقالب تشكيل دادگاه

. دادستان است حاضر بادر گـــزارش ضـــابطين دادگســـتري -5

صورتي معتبر است كه موثق و مورد اعتمـاد .)همان، 15تبصره ماده ( قاضي باشد

اليحــه آيــين دادرســي 28در مــاده -6كميسيون قضايي 2/3/1390كيفري مصوب

در تعريـف ، و حقوقي مجلس شوراي اسالميمـأموراني «: ضابطين دادگستري آمده اسـت

د كه تحـت نظـارت و تعليمـات مقـام هستنحفظ آثـار و عاليـم و ، قضايي در كشف جرم

يـافتن ، شناسايي، وقوع جرم جمع آوري ادله، و جلوگيري از فـرار و مخفـي شـدن مـتهم

ــدماتي ــات مق ــراي ، تحقيق ــالغ اوراق و اج اببـه موجـب قـانون اقـدام ، تصميمات قضايي

. » كنند مي

ـ ضابط موظفند به محض اطـالع از اتهـام يروهاين -22ماده ا وقـوع بـزه موضـوع يسـب كژه گزارش و بـدون يو يمراتب را به دادستان دادسرا، ژهيو يت دادسرايصالح

. ندينما يخوددار يمجوز از هر گونه اقدامضابطين دادگستري به محض اطـالع -1

مراتـب ، ر مشـهود در جرايم غي، از وقوع جرمرا جهت كسب تكليف و اخذ دستور الزم بـه

كننـد و در مقام ذي صالح قضايي اعالم مـي

تمامي اقـدامات الزم ، خصوص جرايم مشهودــه م ــار را ب و نظــور حفــظ آالت و ادوات و آث

اليم و داليل جرم و جلوگيري از فرار متهم عمعمـول و تحقيقـات مقـدماتي را ، و يا تباني


انجــام و بالفاصــله بــه اطــالع مقــام قضــايي .)، همان18ماده ( رسانند مي

بايست نتيجه ضابطين دادگستري مي -2اقدامات خود را به اطالع مرجع قضايي صالح

در صورتي كه مرجع مذكور اقدامات . برسانندانجام شده را كافي ندانست و تقاضاي تكميل

ــه تبعيــت از ، آن را كــرد ضــابطين مكلــف بضابطين پـس . باشند دستور مقام قضايي ميــام قضــايي ــه ، از ورود مق ديگــر حــق مداخل

مگر به دستور مقام قضايي و يا ارجاع ، ندارند، 25و 24مـواد (هـا آن مأموريت جديـد بـه

.)همان

فـوراً انـد ن موظـف يدر مورد جرايم مشـهود ضـابط ) 5/9/1384اصالحي ( -23ماده از يريحفظ آالت و ادوات و آثار و عاليم و داليل جـرم و جلـوگ ياقدامات الزم را برا

م و در اسـرع وقـت را انجـا يقات مقـدمات يبه عمل آورند و تحق يا تبانيفرار متهم و . ژه اطالع دهنديموضوع را به دادستان و

، مطابق قانون آيـين دادرسـي كيفـري - 1 :گردد مشهود محسوب مي، جرم در شش مورد

ــف ــر -ال ــي و منظ ــه در مرئ ــي ك جرمضابطين دادگستري واقع شده و يا بالفاصـله مأمورين ياد شده در محل وقوع جرم حضـور يافته يا آثار جـرم را بالفاصـله پـس از وقـوع

. مشاهده كننددر صورتي كه دو نفر يـا بيشـتر كـه -ب

و يـا مجنـي عليـه انـد ناظر وقوع جرم بـوده عينـي را بالفاصله پس از وقوع جرم شخص م

. مرتكب جرم معرفي نمايدبالفاصله پس از وقوع جـرم عاليـم و -ج

آثار واضحه يا اسباب و داليل جرم در تصرف متهم يافت شود يا تعلق اسباب و داليل يـاد

. شده به متهم محرز شود

در صورتي كه متهم بالفاصله پـس از -دوقوع جرم قصد فرار داشته يا در حال فرار يا

. ز آن دستگير شودفوري پس ادر مواردي كه صـاحبخانه بالفاصـله - ه

پس از وقوع جرم ورود مأمورين را بـه خانـه . خود تقاضا نمايد

، 21ماده ( وقتي كه متهم ولگرد باشد -و .)همانتحقيقات مقدماتي مجموعه اقداماتي -2

است كه براي كشف جرم و حفظ آثار و ادلـه پيگيرد قانوني وقوع آن و تعقيب متهم از بدو

. گيـرد تا تسليم به مرجع قضايي صورت مـي ضابطين دادگستريحق اخذ تأمين از متهم را

.)همان، 19ماده( ندارند

، هايي كه دادسـراي ويـژه مسـتقر نيسـت در حوزه) 5/9/1384منسوخه ( -24ماده

دستورات اوليه از طريق دادسراي انقالب اسالمي محل با همـاهنگي دادسـراي ويـژه


. صادر خواهد شد 15صالح با توجه به ماده

ام كاح يقات و اجرايانجام تحق يتواند برا يدادسرا م) 5/9/1384اصالحي ( -25ماده ـ ام مأمورن افراد در زمان انجيا. ديرا رأسا استخدام نما يدادسرا و دادگاه افراد ت در ي

. باشند يم يين قضايم ضابطكح

ها شهرستان يارات دادستانهايف و اختيوظاه يــلك، ن دادســتان منصــوبيعنــوان جانشــه دادســتان شهرســتان بــ -26مــاده :ل را به عهده دارديدادسرا از جمله موارد ذ يو ادار يقضاي يها تيمسئوول

نيب متهميتعق -الف شيو تفت يريام دستگكصدور اح -بـ ان پيگيارجاع پرونده به شعب دادسرا و نظارت بر جر -ج و اظهـارنظر در مـورد يري ه قرارهايلك فرخواستكيصدور -د ام دادگاهكاح ياجرا - هـ ا امور خالف شأنيف و يم خفيب در جرايق تعقيصدور قرار تعل -و

از صـادره يو ادار يدسـتورات قضـاي يدادستان شهرستان موظف به اجرا -1تبصره . باشد يجانب دادستان منصوب م

ا ي يريدر امور مهمه دادستان شهرستان موظف است قبل از اقدام به دستگ -2تبصره . م دادگاه موضوع را به اطالع دادستان منصوب برساندكح يا اجراياحضار ـ فقـط در اخت » و«و » ب«ف بنـد يوظا ياجرا -3تبصره ـ ار دادسـتان و در غ ي ياب وي . باشد ين او ميجانشدادسـتان اسـت ادعانامه، كيفرخواست -1

كه پس از پايان تحقيقات مقدماتي از محكمـه جزا براي تعيين مجازات يا اقـدامات تـأميني و

.گردد تربيتي در خصوص متهم صادر ميــس از صــدور كيفرخواســت -2 ــر پ ، اگ

نجام امـوري ا، دادگاه به دليل نقص تحقيقاتاما بعد از رفع نقص ، را به دادسرا محول نمود

، جهتي بـراي تعقيـب مـتهم وجـود نداشـت دادسرا صرفاً نقص تحقيق را بايد رفع كنـد و

. حق استرداد كيفرخواست را ندارددادســتان تحــت هــيچ شــرايطي -3 . را مسـترد كنـد تواند كيفرخواست خود نمي

دادسـرا اگـر نظـر ، بعد از صدور كيفرخواستتوانـد آن فقط مي، مبني بر برائت متهم باشد


اتخاذ تصـميم در هـر . را به دادگاه اعالم كند . حال با دادگاه است

صدور احكـام دسـتگيري و تفتـيش و - 4

قرار تعليـق تعقيـب در جـرايم خفيـف و امـور صرفاً در حوزه اختيارت دادسـتان ، خالف شأن

. باشد جانشين دادستان مي، و در غياب وي

ن يبه عنوان جانش ياران با انتخاب وياز داد يكي، اب دادستان دادسرايدر غ -27ماده . ف دادستان را انجام خواهد داديوظا

شف جـرم ك يتوانند برا ياران ميژه و داديدادستان و) 5/9/1384اصالحي ( -28ماده ـ يها سازمان ه ارگانها و نهادها ويلكقات الزم را انجام دهند و يتحق و اشـخاص يدولتـ از را در اختيمورد ن كه اسناد و مداريلكموظفند يو حقوق يقيحق ار دادسـرا قـرار ي

دسـتور مقـام يعنوان عدم اجراه اورند بيالزم را به عمل ن ياركه همك يسانك. دهند . ند گرفتقرار خواه يب قانونيتحت تعق يقضايـ و يدادسراها يقضاي يها حوزه ينظر به گستردگ -29ماده مزبـور يدادسـراها ، ژهي

درخصوص جرايم خارج از محل ، گريژه ديو يابت به دادسراهاين يعالوه بر موارد اعطاابـت يز نيهمان حوزه ن يو انقالب اسالم يعموم يتوانند به دادسراها يم، استقرار خود

. باشند يفوق م يها تمزبور حسب مورد موظف به انجام درخواس يدهند و دادسراهاار دادسـتان منصـوب يگر در اختيد يبه حوزه قضاياي احاله پرونده از حوزه -30ماده

. خواهد بودــري -1 ــور كيف ــه، در ام ــده از احال پرونــه حــوزه حــوزه ــه اي ب ديگــر يــك اســتان ب

در حال حاضر (رييس حوزه مبدأ درخواستو موافقــت شــعبه اول دادگــاه ) بــا دادســتان

يك استان تجديدنظر همان استان و از حوزهبه استان ديگر بـه درخواسـت ريـيس حـوزه قضايي و موافقت ديوان عالي كشـور صـورت

قــانون آيــين دادرســي 62مــاده ( گيــرد مــي

.)هاي عمومي و انقالب در امور كيفري دادگاه :موارد احاله عبارتند از -2

دادگـاه بيشـتر متهمـين در حـوزه -الف . ديگري اقامت داشته باشند

محل وقوع جرم از دادگاه صـالح دور -بعلـت باشد بـه نحـوي كـه دادگـاه ديگـر بـه

نزديك بـودن بـه محـل واقعـه بهتـر بتوانـد .)همان، 63ماده( رسيدگي نمايد

ـ در دادسرا و دادگاه و ين متهم روحانين و مرتبطيمعاون، اءكاتهامات شر -31ماده ژه ي . قرار خواهد گرفت يدگيمورد رس

چنانچه شـخص يـا اشخاصـي غيـر -1 ــام جماعــت ، روحــاني ــا ام ــداً ب ــاً و عام عالم

جدي در تحقق جرمي مشاركت نمايند و مسخـواه ، باشـد ها آن جرم مستند به عمل همه


عمل هر يك به تنهايي براي وقوع جرم كافي شريك در جرم محسوب و ، خواه نباشد، باشد

مجازات فاعل مستقل آن جـرم ، مجازات وي . خواهد بود

همچنين چنانچه شخص يا اشخاص -2 ــاني ــر روح ــجدي ، غي ــت مس ــام جماع را ام

تطميع و تهديدبـه ارتكـاب ، ترغيب، تحريك

يا بهوسيله دسيسه و فريـب و ، جرمي نماينديا عالمـاً ، موجب وقوع جرم گردند،نيرنگ وي

يـا ، و عامداً وسايل ارتكاب جرم را تهيه كنندارتكاب جرم را ارايه دهند و يـا وقـوع طريقه

معـاون جـرم ، جرم را براي وي تسهيل كننددر دادسـرا ايشانه جرايم محسوب گرديده و ب

. و دادگاه ويژه روحانيت رسيدگي خواهد شد

ـ يه قضـاي يدارندگان پا يفركيب يدر خصوص تعق) 5/9/1384اصالحي ( -32ماده ه بق شود و دادسـرا و يژه درخواست تعليو يه الزم است قبالً توسط دادسراكجز قضات ـ 20قضات ظرف مدت يتظامدادگاه ان ـ باشـد در غ يروز موظف به اظهارنظر م ـ ر اي ن يخواهد شد ياقدام قضاي» ص دادستان منصوبيبه تشخ« يا در موارد اضطراريصورت

. ديه خواهد رسياست قوه قضاييو موضوع به اطالع رـ از تعل گـذار قـانون ه هدف كاز آنجا ) 5/9/1384الحاقي ( -تبصره ـ ي قبـل از يق قاض

ل باشد و يه متهم ماك يباشد در صورت يم يقضا و قاض شؤونحفظ ، به اتهام يدگيرسـ يژه روحانيد دادسرا و دادگاه ويبه پرونده را بنما يدگيرس يتباً تقاضاك تواننـد يت م

. دينما يدگيق اقدام به رسيبدون انجام تعلقـات يتحقاز بـه يا نيامل شده كآن يقات مقدماتيه تحقك يدر جرايم جزي -33ماده خود را در دادگاه مطـرح نمـوده و دادگـاه يفركيدادستان بالفاصله ادعانامه ، نباشد

. دينما يم صادر مكح . نامه مشخص نگرديده است جرايم خفيف در آيين و جزيي رايممعيارهاي الزم جهت تشخيص ج

ـ صادره به جز مـوارد ز يقرارها) 5/9/1384اصالحي ( -34ماده ر پـس از موافقـت ي :است يدادستان قطع

توسـط يه در صـورت اعتـراض مـتهم در فرجـه قـانون كقرار بازداشت موقت -الفـ يو يا معاون قضاييت يژه روحانيل وكدادستان ـ يخارج از نوبـت بررس گـردد و يم

ص دهند قرار بازداشت موقت را نقض و پرونده به يچنانچه اعتراض متهم را وارد تشخ . گردد يننده قرار اعاده مكگر به شعبه صادر ين مناسب ديمنظور اخذ تأم

ـ ب يتعق يا موقوفيب يقرار منع تعق -ب ـ كيه در صـورت اعتـراض شـا ك يا مـدع ي


. است يدگيت قابل رسيروحانژه يدر دادگاه و يدر فرجه قانون يخصوصقرار منـع : قرارهاي نهايي عبارتند از -1

قــرار تــرك ، قــرار موقــوفي تعقيــب، تعقيــب . تعقيب و قرار مجرميت

قرار بازداشت موقت به لحاظ ميـزان -2 آخرين نوع از قرارهاي تأمين كيفري ، اهميت

بـه حضـور بـا قـول التزام. گردد محسوب مي، التزام به حضور با تعيين وجـه التـزام ، شرف

قبـل ، اخذ وثيقـه اخذ كفيل با وجه الكفاله و . باشند از مرحله بازداشت موقت مي

قرار منع تعقيب عبارتسـت از اظهـار -3 نظر ماهوي و صريح مرجع تحقيـق مبنـي بـر

متهم نسبت بهكافي نبودن داليل اثبات اتهام ايـن قـرار هنگـامي . )ت مسـاجد ائمه جماعـا (

گـردد كـه يـا اساسـاً جرمـي واقـع صادر مـي . نگرديده و يا متهم مرتكب آن نگرديده است

قرار موقوفي تعقيب يك قرار شـكلي -4 بنـابراين . قطع نظر از داليل اثبات اتهام است

فوت امام جماعـت مسـجدي كـه مـتهم يـا مجنون بودن امام ، محكوم عليه گرديده است

جــرم و گذشــت ت در حــين ارتكــاب جماعــ

جماعــت شــاكي خصوصــي نســبت بــه امــاممسجدي كـه مرتكـب جـرايم قابـل گذشـت ــب ــوفي تعقي ــرار موق ــوارد ق ــده از م گردي

، همچنـين مـرور زمـان . گـردد محسوب مـي عفـو و مصـونيت ، اعتبار امـر مختومـه ، نسخ

سياسي نمايندگان سياسي در ايران از ديگـر . باشد تعقيب ميموارد صدور قرار موقوفي

ي قـرار بازداشـت ها تمهمترين تفاو -5 صـدور ) الـف : موقت با ساير قرارهاي تـأمين

قرار بازداشت موقت نياز به توجيه و استدالل قـرار ، برخالف ساير قرارهاي تأمين) ب. دارد

. بازداشت موقت بايد به تأييد دادستان برسد. قرار بازداشت موقت قابل اعتـراض اسـت ) جصـدور قـرار بازداشــت ، حقـوق النـاس در) د

ــام ــه شــكايت شــاكي از ام ــوط ب ــت من موقبـراي مطالعـه بيشـتر ( جماعت مسجد است

خالقي، علـي، آيـين دادرسـي كيفـري، : ركه مطالعات و پژوهشهاي حقوقي شـهر مؤسس

-252، صـص 1391دانش، چـاپ نـوزدهم، 218( .

:گردد يل قرار بازداشت صادر ميدر موارد ذ - 35ماده خوف فرار متهم -1 ا امحاء آثار جرمي يخوف تبان -2قتـل ، ارتشـاء ، يالهبـردار ك، مواد مخدر، يجرايم ضد انقالب: ليموارد مهمه از قب -3

عمد و موارد مشابهـ ازقب. متهم موجب مفسـده اسـت يه آزادك يموارد -4 ـ ي ـ ثيح كل هت ت نظـام و ي

تيروحان


ــت -1 ــرار بازداشــت موق ــه ق ــف ، ب توقي . شود احتياطي نيز گفته مي

به طور كلي در مواردي كه آزاد بودن -2منجـر بـه از ، )ائمه جماعات(شخص روحاني

بين رفتن آثار و داليل جرم شده و يا موجب تباني با متهمان ديگر يـا شـهود و مطلعـين

يده و يا باعـث شـود كـه شـهود از واقعه گردهمچنــين در ، اداي شــهادت امتنــاع نماينــد

صورتي كه بيم فرار يا مخفي شـدن روحـاني وجود داشته باشد و به نحو ديگري نتـوان از

قــرار بازداشــت موقــت ، آن جلــوگيري نمــود . گردد صادر مي

، رسد منظور از موارد مشابه به نظر مي - 3 محاربه و ، اسيد پاشي، جرايمي چون آدم ربايي

افساد في االرض و يا جرايمي است كه مجازات ، حبس ابد، اعدام، در صورت اثباتها آن قانوني . باشد صلب و قطع عضو مي، رجمرسد صرف استعمال مواد به نظر مي -4 موجبي بـراي صـدور قـرار بازداشـت ، مخدر

مـواد «بلكـه مـراد از . شخص روحاني نيستــدر ــد » مخ ــاده )3(در بن ــين 35م ــه آي ، نام

فروش يع وزتو، توليد، خريد، حمل، نگهداري . باشد انواع مواد مخدر مي

ــوه -5 ــي رش ــه معن ــت ب ــاء در لغ ارتشگرفتن و در اصطالح حقـوقي بـا عنايـت بـه

ــاده ــرتكبين 3م ــانون تشــديد مجــازات م قارتشــاء و كالهبــرداري و مــادتين ، اخــتالس

ــه 595و 588 ــالمي ك ــازات اس ــانون مج قاخـذ : باشـد عبارتسـت از مـي 3مكمل ماده

نمــودن هرگونــه وجــه يــا مــال يــا ســند يــا

پرداخت وجه به طور مستقيم يا غير مستقيم از جانب مستخدم و مأمورين دولتـي اعـم از

ــايي ــوراها، اداري، قض ــهرداري ،ش ــا ش ــا ه ينهادهاي انقالبي و به طور كلي قواي سه گانه

ي هـا تو همچنين نيروهاي مسـلح يـا شـرك دولتــي و وابســته بــه دولــت و مــأمورين بــه

خواه رسمي يا غيـر رسـمي ، خدمات عمومي براي انجام دادن يا عدم انجام امور مرتبط به

مربوط كه اين اعم از، ي متبوع آنهاها سازمان . باشد يا نباشدها آن به وظايف

بنابراين اخذ هرگونه وجه يا مـال يـا -6 مستقيم يا غيـر سند يا پرداخت وجه به طور

، مســتقيم از ســوي ائمــه جماعــات مســاجدجهت انجام دادن امور مربوط به مسـاجد يـا

اعـم از ، ي مربـوط بـه آن ها سازمان نهادها ومربــوط بــه وظــايف ائمــه جماعــات كــه ايــن

ــر ــا خي ارتشــاء محســوب ، مســاجد باشــد ي . گردد مي

كالهبرداري عبـارت اسـت از بـردن -7 ل توأم با سوء نيـت مال ديگري از طريق توس

ميرمحمـد ( به وسايل يـا عمليـات متقلبانـه ،جرايم عليه اموال و مالكيت، حسين، صادقيــزان، ــارم، چــاپ ســيزدهم مي ــرايش چه ، وي . )51 ص، 1384زمستان

ائمـه جماعـات (اگر شخص روحاني -8 مـردم را بـه ، از راه حيلـه و تقلـب ، )مساجد

ات مؤسسـ هـا يـا كارخانـه ، هـا توجود شـرك موهوم يا به داشتن اموال و اختيـارات واهـي

، يا به امور غير واقع اميدوار نمايد، فريب دهديــا از حــوادث و پــيش آمــدهاي غيــر واقــع


بترساند و يا اسم و عنوان مجعول اختيار كند و به يكي از وسايل مذكور و يا وسايل تقلبـي

وجوه و يا اموال يا اسناد يا حوالجات يا ، ديگر

را هــا آن فاصـاً حســاب و امثـال قبـوض يــا م تحصيل كـرده و از ايـن راه مـال ديگـري را

. گردد كالهبردار محسوب مي، ببرد

ـ ل يد متناسب با نوع اتهام و دالين بايتأم يقرارها -36ماده ت يتوجه اتهـام و شخص . متهم باشد

بايسـت حفـظ شـأن و در اين خصوص مـي جايگــاه امامــت جماعــت در مســجد و محــل و

اجتناب از هرگونه برخورد قهري يا جلب در برابر . مورد توجه قرار گيرد، نمازگزاران يا اهالي محل

چنانچه در وقـت ، ا وجه التزام آزاد شده باشديفالت كا يقه يه با وثك يمتهم -37ماده شود و بـه يوجه التزام به دستور دادستان ضبط م، مقرر بدون عذر موجه حاضر نشود

. ديم نمايرا تسلست روز متهم يه ظرف مدت بكشود يز اخطار ميل نيفكا يقه گزار يوثقه به دستور دادسـتان ضـبط خواهـد يا مورد وثيفاله كوجه ال، ميدر صورت عدم تسل

. شدـ يو وث -ل يفك -د به ملتزم يمفاد قرار و مقررات فوق با -تبصره م و بـه يقه گـزار تفه . برسد يو يامضا - الف: قرارهاي تأمين كيفري عبارتند از -1

التـزام بـه - التزام به حضور بـا قـول شـرف ب اخـذ كفيـل بـا - حضور با تعيين وجه التزام ج

.بازداشت موقت - اخذ وثيقه ه - وجه الكفاله ددر قرار التزام بـه حضـور بـا تعيـين -2

توافقي فيمـابين مـتهم و مرجـع ، وجه التزامبه موقع در مرجـع گيرد كه تحقيق شكل مي

قضايي حاضر گردد و در صورت عدم حضـور بنـابراين . مبلغ تعيين شده در قرار را بپردازد

در هنگام انعقاد ايـن توافـق هـيچ تضـميني . شود براي اجراي آن از متهماخذ نمي

مرجــع تحقيــق از ، در قــرار كفالــت -3 خواهد كه متعهد گـردد در هنگـام متهم مي

ضايي حاضـر گـردد و در مرجع ق، احضار وينيز شخصي را به عنوان كفيل معرفي كند تا

كفيـل ، در صورت عدم انجام تعهد توسـط او روز 20اگر كفيل ظرف و وي را حاضر نمايد

، از تاريخ ابـالغ موفـق بـه ايـن كـار نگرديـد مبلغي را به صندوق دولت بپـردازد كـه ايـن

. مبلغ وجه الكفاله نام داردوثيقـه گـذار بايـد با فوت كفيـل يـا -4 بـه حاضـر نمـودن مـتهم را نيـز ها آن تعهد

20ليكن چنانچـه اخطـار . منتفي تلقي كردروزه براي حاضر نمودن متهم به آنـان ابـالغ

بـدون عـذر هـا آن و) ابالغ واقعي(شده باشد موجه از حاضر كردن متهم خودداري كنند و


تـأثيري هـا آن فوت، در اين حال فوت كنندتعهد فرعي كه ماهيتاً يك ماهيـت در اجراي

فرعي است نداشته و تعهـد مـذكور بـه وراث ه حـق اعتـراض ورثـه البتـ . شـود منتقل مـي

: براي مطالعه بيشتر رك(محفوظ خواهد بود ).186-217خالقي، علي، پيشين، صص

شود كـه كفالت شخصي پذيرفته مي -5 اعتبار وي به تشخيص قاضـي صـادر كننـده

ت وجه الكفاله محـل ترديـد قرار براي پرداخــاده ( نباشــد ــانون 135م ــين دادرســي ق آي .)ي عمومي و انقالب در امور كيفريها هدادگاالكفالـه يـا وجـه مبلغ وثيقه يا وجـه -6

ــد در ــزام نبايـ ــر از االلتـ ــال كمتـ ــر حـ هـهــايي باشــد كــه مــدعي خصوصــي خســارت

.)همان، 136ماده ( كند درخواست مي

اف بـه كدر صورت اسـتن ، دين را احضار نمايتواند شهود و مطلع يدادسرا م -38ماده . دستور دادستان جلب خواهد شد

اشخاصي را كه بـه تشـخيص ، قاضي -1خود يا به معرفي شاكي يا اعالم مقامات ذي

يا به تقاضاي متهم بـراي روشـن شـدن ربطبرابـر اصـول مقـرر احضـار ، اتهام الزم بدانـد

.)، همان148ماده ( نمايد ميشهود وتحقيق و مطلعين بـه دسـتور -2

قاضي توسط ضابطين يا مأمورين ابـالغ و يـا به هر طريقي كه قاضي مقتضي بداند احضار

.)همان، 149ماده ( شوند مياگر رسيدگي بر اساس شكايت شاكي -3

باشد و شاهدي را معرفي نمايـد كـه دادگـاه

علم به شاهد گرفتن او در هنگام وقوع جـرم داشــته باشــد و يــا احقــاق حــق متوقــف بــه شهادت شاهدي باشـد كـه دادگـاه علـم بـه شاهد بودن وي دارد و يا تحقيـق بـه جهـت ، ارتباط جرم با امنيت و نظـم عمـومي باشـد

.)، همان86ماده ( ر شاهد جايز استاحضاشهود و مطلعـين زقاضي از هر يك ا -4

ــتهم ــور م ــدون حض ــه و ب ــق ، جداگان تحقينمايد و اظهاراتشان را نوشته به امضاء يـا مي

تحقيـق مجـدد و . رسـاند اثر انگشت آنان مي . مواجهه آنان در صورت ضرورت بالمانع است

ف دادگاهيارات و وظاياختت ين قانون در صـالح يه مطابق اكند ك يم يدگيرس يژه به جرايميدادگاه و -39ماده

فرخواسـت بـه كيق دادسرا بـه همـراه يژه بوده و پرونده امر از طريدادسرا و دادگاه و . دادگاه ارايه شده باشد

ـ از جـرايم جد يدگيدادگاه در خالل رسچنانچه -تبصره آگـاه شـود مجـاز بـه يدي . م خواهد بودكو صدور ح يدگيرس


ــتان -1 ــا داس ــت ب ــدور كيفرخواس صبــا دادســتان هــا شهرســتانمنصــوب و در

تان بــه عنــوان جانشــين دادســتان شهرســ . باشد منصوب مي

مركـز رسـيدگي بـه امـور مســاجد -2

امكــان ، نامــه آيــينايــن 20مطــابق مــاده پيگيري و اعـالن جـرايم مربـوط بـه ائمـه جماعات مساجد را از طريق دادستان ويژه

. داراست

و نظارت بر حسن ها آن نيب يجاد هماهنگيدادگاه و ا ارجاع پرونده به شعب -40ماده .م شرع شعبه اول خواهد بودكان امور به عهده حايجر

حاكم شرع شعبه اول دادگاه ويـژه -1روحانيــت از ســوي مقــام معظــم رهبــري

.گردد منصوب مي

كارمنــدان دفتــري دادگــاه نيــز بــا -2ــاكم ــم ح ــين حك ــعبه اول تعي ــرع ش ش

. گردند مي

پرونـده ، يدگيت رسين دادسرا و دادگاه از جهت صالحيدر صورت اختالف ب -41ماده است شعبه اول دادگـاه ارجـاع خواهـد ين جهت حل اختالف نزد ريل طرفيهمراه دال

. نظر آن مرجع الزم االتباع است، شدن يد مسـتدل و مسـتند بـه قـوان يها با ام دادگاهكاح) 5/9/1384اصالحي ( -42ماده

. ن شرع باشديموضوعه و موازـ ك يو موارد يدر موارد استثناي -تبصره ن يـي تع يه در شرع و قانون مجازات مشخص .ديم نماكتواند مستدالً براساس نظر خود اقدام به صدور ح يم مكده حاينگرد

با توجه به قاعده قبح عقـاب بالبيـان و ، هـا تاصل قـانوني بـودن جـرايم و مجـازا

نامـه و عـدم آيـين 42اصالح تبصره مـاده

مخير بودن حاكم جهـت صـدور حكـم بـر ــه نظــر ، مبنــاي نظــر شخصــي مناســب ب

. رسد مي

ـ ، اب جرمكه با ارتكرا ينيدادگاه مجرم) 5/9/1384اصالحي ( -43ماده كموجب هتـ يه فاقد صـالح ك يا افراديو اند دهيت گرديروحان شؤونت و يثيح دن لبـاس يت پوش

. دينما يوم مكمح) ا موقتيصورت دايم ه ب(ت يت هستند را به خلع لباس روحانيروحاندن لباس تخلف يم دادگاه در مورد نپوشكحه از ك يسانك)5/9/1384الحاقي ( -تبصره

. وم خواهند شدكمح يريژه به مجازات تعزيم دادگاه وكنند به حكعنوان حـد، قصـاص يـا ديـه نيسـت و بـه مشـمول است كـه مجازاتي ، تعزير -1


موجب قـانون در مـوارد ارتكـاب محرمـات تعيـين و شرعي يا نقض مقررات حكومتي

نوع، مقـدار، كيفيتـاجرا و . گردد مي اعمالمقررات مربوط به تخفيف، تعليق، سقوط و ساير احكام تعزير به موجب قـانون تعيـين

قانونمجـازات اسـالمي 18مـاده (شـود ميجهــت مطالعــه در ).1/2/1392مصــوب

محقـق : خصوص ماهيت حقوقي تعزير ركبخـش ، قواعـد فقـه ،سيد مصـطفي داماد، تهران، مركـز نشـر علـوم انسـاني، ،جزايي

-249 صص ،1391چاپ بيست و چهارم، 196 .

، و بـه معنـاي » عـزر «تعزير از مـاده -2بـه طـور . باشد مالمت و سرزنش مي، تأديب

تخلفـات و گناهـان كلي تعزير در مورد كليهباشد به شـرط اي كه از فرد سرزده مي كبيره

عـين آنكه براي ارتكاب آن در شرع حـدي م . نشده باشد

نيــز آن را فقهــاء در عــين حــال برخــيمختص به گناهان كبير ندانسـته و گناهـان

. دانند صغيره را نيز مستوجب تعزير ميبرخي حقوقـدانان تعزيـر را هماننـد - 3

ي نـامعين در هـا تمجازات در سيستم مجازابراي ديدن نظر (اند كشورهاي اروپايي دانسته

مقارنه و تطبيق در ،عليرضافيض، : اخير ركتهران، سـازمان ،حقوق جزاي عمومي اسالم

چــاپ و انتشــار وزارت فرهنــگ و ارشــاد ــاپ دوم، ــالمي، چ در . )475ص ،1370اس

صورتي كه تعزير بـا كيفـر نـامعين متفـاوت زيرا محدود به اصل قانوني بودن اسـت . است

شـامبياتي، ( و اختيار حـاكم مطلـق نيسـت ، دوم لـد ج، يحقوق جـزاي عمـوم ،هوشنگ

. )335 ص، 1375ويستار، چاپ ششم، مبنا و مالك تعزير از نظـر فقهـي -4

مفسده انگيز است ارتكاب معصيت و رفتارو معصــيت اعــم از گنــاه كبيــره و صــغيره

با اين وجـود نظـر بـه اصـل قـانوني ، استبــودن كيفرهــا در حقــوق موضــوعه چــون ــامع ــد ج ــوده و مجته ــأذون ب ــاوت م قض

در اعمال تعزيـر مقيـد ، باشند الشرايط نميبه قانون بوده و بـدون قـانون حـق اعمـال

،محمـد جعفـر حبيـب زاده، ( تعزير ندارند، ماهنامــه دادرســي، مبنــا و مــالك تعزيــر

. )1381، سال ششم، 32-34 هاي شماره

نفـر خواهنـد بـود و توسـط 14ت يژه روحانيمنصفه دادگاه وهيأت اعضاء -44ماده س سـازمان يري، س شعبه اول دادگاهيير، تيژه روحانيل وكب از دادستان كمر يأتيهنـده ينما، شـور كائمه جمعه سراسـر يگذار سياست ينده شوراينما، يغات اسالميتبل

، يحـوزو ، يشاغل در مشاغل فرهنگ يان افراد روحانياز م، هيحوزه علم يعال يشوارـ يو سا يادار، يقضاي، يدانشگاه . گردنـد ير مشاغل مرتبط به مدت دو سال انتخاب م

. س شعبه اول دادگاه صادر خواهد شديشان توسط رييام اكاح


2مطـابق مـاده كـه ايـن رغـم علي -1، 24/12/1382منصفه مصوب هيأت قانون

ــاء ــأت اعض ــهي ــناف و يمنصــفه از ب ن اصبــه منظــور يمختلــف اجتمــاع يهــا گــروه

رسيدگي به جـرايم سياسـي و مطبوعـاتي گردند اما به جهت خصوصـيات انتخاب مي

، دادگاه ويژه و شخصـيت خـاص متهمـين منصـفه از روحـانيون هيـأت لزوماً اعضاي

. گردند شاغل در كشور انتخاب مي، اي سياسي منصفه مجموعههيأت -2

ق اجتماعي و حقوقي است و ريشه در حقومردم دارد و منشأ آن افكار آزادي خواهانـه و واجد ابعـاد مختلـف اسـت كـه در زبـان فارسي به همين عنـوان و در انگليسـي بـا

) ژوري(و در فرانســه ) جــوري( Juryلفــظ از افــرادي هيــأت ايــن. شــود ناميــده مــيصـحت و سـقم شود كه درباره تشكيل مي

ها آن اعمال منتسب به متهم كه در حضورــي در مح ــرح م ــه مط ــارنظر كم ــود اظه شهيــأت «، پرويــز، محمــد نــژاد( كننــد مــي

قـش آن در محاكمـات نمنصفه و حضور و شـماره ، اصـالح و تربيـت نشريه ، »كيفري

. )34 ص، 82شهريور ، 15منصـفه بـه هيأت كه اين با توجه به - 3

ــادي ــوان نه ــي«عن ــاً » قضــايي مردم عمومكـه بـا » عـادي «متشكل اسـت از اشـخاص

صــالحيت الزم اخالقــي و اســتقالل داشــتن افكــار عمــومي در دادگــاه نماينــده ، رأي

نامه پيشنهاد اصالح آيين، گردند محسوب ميدادگاه ويژه روحانيت و انتخـاب دسـت كـم

منصفه از سوي مـردم هيأت نيمي از اعضايخالي از لطف ، »قرعه«و يا استفاده از فرايند

. نيستاز منصـفه بـه عنـوان يكـي هيأت -4

ــوقي ــاي حقـ ــروزي ، نهادهـ ــس از پيـ پـشكوهمند انقالب اسالمي در قانون اساسي

در جرايم سياسـي ، جمهوري اسالمي ايرانو مطبوعــاتي بــه رســميت شــناخته شــده

ــت ــال . اس ــداي س ــان 58در ابت و در زمبررسي قانون اساسي در مجلـس خبرگـان

اي از عــده، بررســي نهــايي قــانون اساســي عـدم مشـروعيت هروحانيون قايل به نظري

. منصفه در محاكمات قضـايي بودنـد هيأت قاضي ) الف: عمده داليل آنان عبارت بود از

از ديــدگاه حقــوق اســالم مجتهــد اســت و دادن رأي بايســت در حكــم كــردن و مــي

در متون فقهي و ) ب. استقالل داشته باشدهيــأت اي از وجــود نمونــه، نصـوص روايــي

.ها وجود ندارد منصفه در دادرسيهيـأت اما در نهايت ديدگاه موافق بـا

. منصفه با اكثريت آراء پذيرفته شدعمده داليل اين گروه نيز عبـارت بـود

منصـفه در هيـأت اگرچه اصطالح) الف: ازتوانـد نهـاد اسالم نيامده اسـت لـيكن مـي

ــت ــابه آن را ياف ــا و ... ( مش ــر العلم يحضفيما يحتاج اليه و ينبهـوه علـي ليشاورهم

.)صوابوجه الهيــأت بــراي اثبــات مشــروعيت ) ببـا مـوازين » عـدم مغـايرت «صـرفاً ، منصفه

منصـفه الاقـل هيـأت اسالمي كافي است و


بــراي ( مغــايرتي بــا مــوازين شــرعي نــداردــتر رك ــه بيش ــدي: مطالع ــا، پيون ، غالمرض

ــوق « ــاي آن در حق ــفه و مبن ــأت منص هي

ــالم ــريه ، »اس ــهنش ــماره ، رواق انديش ، 2ش . )74- 91 صص، 1380مرداد و شهريور

سـازمان مسـتقل يـك ت به عنوان يژه روحانيو يدادستان يها نهيه هزيلك -45ماده . شود يو اختصاص داده م ينيش بيف بودجه خاص پيرد يدارا

ـ ست درصد از يب) 5/9/1384الحاقي ( -تبصره ـ و يل بودجـه مصـوب دادسـتان ك ژه ي .ت خارج از شمول قانون محاسبات خواهد بوديروحان

ــران ــأت وزيـ ــورخ هيـ ــه مـ در جلسـبنـــا بـــه پيشـــنهاد شـــماره 18/5/1374

وزارت ، 4/4/1374مـــــــــورخ 1562/15دادگستري و تأييـد سـازمان امـور اداري و

» ب«و بـه اسـتناد بنـد استخدامي كشـور قانون استخدام كشوري تصويب ) 11(ماده دادسرا و دادگـاه ويـژه روحانيـت در : نمود

مــاده » ب«زمــره مؤسســات موضــوع بنــد

قــانون اســتخدام كشــوري محســوب ) 11(شوند و مأموريـت مسـتخدمان رسـمي مي

ــمول ــه مش ــوري ب ــتخدام كش ــانون اس قنامـه مؤسسات يـاد شـده بـا رعايـت آيـين

ايـن سقف استفاده از . مأموريت مجاز استنامه براي دادگاه و دادسـراي ويـژه تصويب

. باشد حداكثر دهنفر مي، روحانيت

. ن خواهد نموديژه را تأميو يدادستان يادر قضايكه يقوه قضاي -46ماده ژه ين گروه قضات دادسرا و دادگاه وييو تع يپست قضاي) 5/9/1384الحاقي ( -تبصره

ه خواهـد يس قوه قضاييب رييت و تصويژه روحانيل وكشنهاد دادستان يت به پيوحانرس شعبه يا رييشنهاد دادستان منصوب يقضات حسب مورد پس از پ يابالغ قضاي. بود

ن شعبه و محل خدمت آنان حسب ييتع يه صادر وليس قوه قضايياول دادگاه توسط ريـ لكس شعبه اول دادگاه خواهد بود و يا رييمورد توسط دادستان منصوب ه حقـوق و ي

ه يت از محل اعتبـار قـوه قضـاي يژه روحانيقضات شاغل در دادسرا و دادگاه و يايمزا . پرداخت خواهد شد

ـ ژه ينقل و انتقال قضات دادسرا و دادگاه و -47ماده ـ ن يه در دادگسـتر ك ز شـاغل يل دادگاه بر حسـب سـمت س شعبه اويدادستان منصوب و ري يباشند و با هماهنگ يم

.رديگ يصورت مبــدون رضــاي او «: دارد اساســي مقــرر مــيو شصـت و چهـارم قـانون اصل يكصد


توان محل خدمت يا سـمتش نمي، )قاضي(مگــر بــه اقتضــاي مصــلحت ، را تغييــر داد

جامعه با تصميم رييس قوه قضاييه پس از

ديـوان عـالي كشـور و مشورت بـا ريـيس . » دادستان كل

ه يوم علكمح يت از سويژه روحانيو يها ام دادگاهكاح) 5/9/1384الحاقي ( -48ماده آنان قابل اعتراض اسـت و در صـورت عـدم اعتـراض در يا قائم مقام قانوني كيا شاي

. خواهد شد يقطع يفرجه قانونـ كت احيژه روحانيل وكچنانچه دادستان ) 5/9/1384الحاقي ( -1تبصره ـ يام قطع ا ي

صـادره رأي ا قانون بداند نسـبت بـه يت را خالف شرع يژه روحانيدادگاه و ير قطعيغـ ك يم را متوقف مكاعتراض نموده و عنداللزوم ح بـه يدگيند و پرونـده را جهـت رس

.دينما يدنظر ارسال ميدادگاه تجدصـادره را خـالف رأي ،مكح يچنانچه دادستان مجر) 5/9/1384الحاقي ( -2تبصره

ـ كننده تـذ كصادر يص دهد بدواً اعتراض خود را به قاضين تشخيمواز در . دهـد ير مه مسـتدل نـزد دادسـتان منصـوب يپرونده را همراه با نظر، يصورت عدم قبول قاض

. ردكاهد اقدام خو يكد و دادستان منصوب برابر تبصره ينما يارسال مـ ه يوم علكچنانچه متعاقب اعتراض مح) 5/9/1384الحاقي ( -3تبصره ـ كيا شـا ي ا ي

ـ ح يا دادسـتان مجـر يت يژه روحانيل وكر دادستان كتذ ـ ، مك ـ دادگـاه و يقاض ژه يق يه موضوع از مصـاد ك يدر صورت، م صادره شودكت متوجه اشتباه خود در حيروحان

صورت پس از نير ايد و در غينما يصادر م ياصالحرأي باشد ياصالح 49بند ب ماده ـ و يهـا گر به دفتـر دادگـاه يتوسط شعبه د يدگيپرونده را جهت رس، مكنقض ح ژه ي . دينما يت اعاده ميروحانــاده -1 ــه در م ــل توج ــه قاب 48نكتــين ــه آي ــت ، نام ــي مهل ــيش بين ــدم پ ع

ــوي ــدنظر از س ــت تجدي ــاكيدرخواس ، ش. محكوم عليه يا قايم مقام قانوني آنهاسـت

52رسـد بـا توجـه بـه مـاده به نظـر مـي هــاي ويــژه نامــه دادســراها و دادگــاه آيــين

ن يـ ه در اكـ يبه جـز در مـوارد ، روحانيتدر مــوارد ، ح شــده اسـت ينامــه تصـر آيـين

ــكوت ــين ، س ــال آي ــا اجم ــص ي ــه نق ، نامــي ــين م ــومي آي ــررات عم ــه مق بايســت ب

مراجعه نمود كه با عنايت دادرسي كيفريبايد قايل به مهلت ، اين قانون 236به ماده

ماه 2روزه براي اشخاص مقيم ايران و 20براي اشخاص مقيم خارج از كشور از تاريخ

. ابالغ بودنامــه اجرايــي قــانون مطــابق آيــين -2


اصـالحي قـانون تشـكيل 18اصالح مـاده ) 24/10/85(هاي عمومي و انقـالب دادگاه

ــاريخ ــه در ت ــد و 29/7/1388ك ــه تأيي ب، قضـاييه رسـيد تصويب رييس محترم قوه

نظــر بــه ضــرروت ثبــات آراء و اكتفــا بــه «ي اصلي بازنگري در آراي قطعـي و ها روش

ــزل ــوگيري از تزل ــا آن جل ــت از ه و ممانعاجـراي احكـام قطعـي و توقيف بي ضابطه

دادرسي از تـاريخ تصـويب ايـن رفع اطالهدادرسـي موضـوع تجويز اعاده ...نامه آييناصالحي ياد شده در صورتي است 18 ماده

قطعيـت يافتـه رأي كه رييس قوه قضاييهدادگاه را خالف بين شرع تشخيص دهـد و

ــره ــذكور در تبص ــات م ــاده 2مقام 18ماصالحي نيز چنانچه آراي قطعي را خـالف

مكلفنـد بـا در ، بين شرع تشـخيص دهنـد مـاده 5تبصـره نظر گرفتن موعد مقرر در

نظريه مسـتدل و مسـتند خـود را ، مذكورريـيس قـوه قضـاييه ارسـال براي مالحظه

تشكيالت كه اين البته با عنايت به. » نمايندتـا حـدود زيـادي ، دادسرا و دادگـاه ويـژه

بـه ، خارج از تشكيالت قـوه قضـاييه اسـت نامـه بـه رسـد مقـررات ايـن آيـين نظر مي

دادسرا و دادگاه ويژه روحانيت قابل تسري

. باشد نميدادگاه ، به اعتراض يدگيمرجع رس -3 ت بوده و آراء صادره يژه روحانيدنظر ويتجد

هر شعبه . است يدنظر قطعيم تجدكاز محات متشكل يژه روحانيدنظر وياز دادگاه تجد

ار اسـت و مـالك س و دو مستشيري يكاز . باشد ت آراء مييثركا، براي اتخاذ تصميم

ــاه -4 ــعبه اول دادگــ ــيس شــ ريــريــيس محــاكم دادگــاه ويــژه ، تجديــدنظر

روحانيت است كـه از سـوي مقـام معظـم . گردد رهبري منصوب مي

ه يـ وم علكـ اگر در پي اعتراض مح -5 ژه يــل وكــر دادســتان كا تــذيــ كيا شــايــ

يقاضـ ، مكـ ح يا دادستان مجريت يروحانت متوجه اشـتباه خـود يژه روحانيدادگاه و

ه اساسك يدر صورت، م صادره شودكدر حـ يصحرأي كن متضـمن اشـتباه يح بـوده ل ا مــادهيــوم بــه كــدر محاســبه مح يجزيــ

ياصـالح رأي ،و امثال آن باشـد ياستنادقاضـي ، در غير اين صورت. دينما يصادر محكـم را نقـض كـرده و پرونـده را ، دادگاهگر به دفتر يتوسط شعبه د يدگيرس جهت . دينما يت اعاده ميژه روحانيو يها دادگاه

ـ يژه روحانيدنظر ويدادگاه تجد) 5/9/1384الحاقي ( -49ماده بـه يدگيت مرجع رس :دينما ير اقدام ميبه شرح ز يدگيه پس از وصول پرونده و رسكاعتراض است

ن شرع و قانون بداند آن را ابـرام يح و منطبق با موازيرا صحرأي هك ير صورتد -الف . ندك يمـ يح بوده وليصحرأي ه اساسك يدر صورت -ب در محاسـبه يمتضـمن اشـتباه جزي


. دينما يصادر م ياصالحرأي و امثال آن باشد يا ماده استناديوم به كمحـ يا يصادره دارارأي هك يدر صورت -ج دادگـاه ، قـات باشـد ياز نقـص تحق يراد ناش

صادره را نقض و پرونده را جهـت رفـع رأي دنظر موارد نقص را مشخص نموده ويتجدلف است پـس از كشعبه مزبور م. دينما ياعاده م نندهك يدگيرس ينقص به دادگاه بدو

. ديصادر نما يم مقتضكح، رفع نقصـ يراد اساسيا يدارارأي هيكدر صورت -د و يدگيباشد آن را نقض نمـوده و رأسـاً رس

. است يدنظر قطعيم تجدكآراء صادره از محا. دينما يمرأي انشاءـ دنظر ويهر شعبه از دادگاه تجد) 5/9/1384الحاقي ( -50ماده ـ ژه روحاني يـك ت از ي

ـ . دينما يم ميت آراء اتخاذ تصميثركل و با اكيس و دو مستشار تشيري م كس محـا يريس شـعبه اول دادگـاه يري، است يه منصوب از طرف مقام معظم رهبركت يژه روحانيو

ن تعداد شعب و قضات آن و ارجاع پرونده به آنان بر طبق ييتع، باشد يز ميدنظر نيتجد . خواهد بود نامه نين آييا

ـ ا دادسـتان ي يو يا قائم مقام قانونيه يوم علكمح) 5/9/1384الحاقي ( -51ماده ل كـ ين مربوطه مجاز به تقاضـا يمطابق قوان، تيژه روحانيو در خصـوص ياعـاده دادرساعـاده يبه تقاضـا يدگيمرجع رس. باشند يت ميژه روحانيو يها دادگاه يام قطعكاح

ـ دادگاه تجد، م در مورد آنيو اتخاذ تصم يدادرس ـ دنظر وي ـ ژه روحاني ـ ي . باشـد يت مابد و نسـبت بـه يحضور يدگيتواند در جلسه رس يم ينده ويا نمايدادستان منصوب . ندكموضوع اظهارنظر

مهلت و مـوارد اعـاده ، 51در ماده -1با عنايـت . دادرسي مشخص نگرديده است

نامـــه دادســـراها و آيـــين 52بـــه مـــاده ــاه ــت دادگ ــژه روحاني ــاي وي ــوارد ، ه در مــين ، ســكوت ــا نقــص آي ــه اجمــال و ي ، نام

عمــومي آيــين دادرســي كيفــري مقــررات . حاكم خواهد بودقانون آيين دادرسـي 272مطابق ماده

ــاه ــور دادگ ــالب در ام ــومي و انق ــاي عم هاز جمله مـوارد اعـاده دادرسـي از ، كيفري

حكم صادره بـه كه اين احكام قطعي اعم از، مرحله اجراء گذاشته شده يا نشـده باشـد

:عبارتند ازواقع بـودن جعلي بودن اسناد يا خالف

شهادت گواهان كه مبناي حكم صادر شده در صورتي كه پـس . بوده است ثابت گرددجديدي حادث واقعه، از صدور حكم قطعي

گردد و يا ظاهر شـود يـا داليـل جديـدي ارايه شود كـه موجـب اثبـات بـي گنـاهي

در صورتي كه به علـت . محكوم عليه باشد


كيفر مورد حكم متناسب بـا ، اشتباه قاضيدر صـورتي كـه قـانون الحـق . رم نباشدج

مبتني بر تخفيف مجازات نسبت به قـانون سابق باشد كه در اين صورت پس از اعـاده دادرسي مجازات جديـد نبايـد از مجـازات

. قبلي شديدتر باشدگذشت شاكي يا مـدعي خصوصـي -2

در جرايم غيرقابـل گذشـت بعـد از صـدور حكم قطعي موجب اعاده دادرسي نخواهـد

قانون آيين دادرسي 272تبصره ماده ( بود .)كيفرينامــه دادســراها و مطــابق آيــين -3

صـرفاً محكـوم ، هاي ويژه روحانيـت دادگاهقائم مقام قانوني وي و دادستان كـل ، عليه

ــت ــژه روحاني ــاده ، وي حــق درخواســت اعــام قطعـــي دادرســـي در خصـــوص احكـ

. هاي ويژه روحانيت را دارند دادگاهاكم عمومي دادگسـتري خالف محبر - 4

، دادرسـي كه مرجع تسـليم تقاضـاي اعـاده بـه يدگيمرجع رس، ديوان عالي كشور است

م در يو اتخـاذ تصـم ياعاده دادرسـ يتقاضات يـ ژه روحانيـ دنظر ويـ دادگاه تجد، مورد آن

. باشد يم

، ح شده اسـت ين قانون تصريه در اك يبه جز در موارد) 5/9/1384الحاقي ( -52ماده ـ يارات قضات دادسرا و دادگاه حسب مورد بر طبق مقررات عموميوظايف و اخت ن يآي

.باشد يم يفركي يدادرسنقص يـا ، بنابراين در موارد سكوت -1

قـانون آيـين ، مربوطـه نامه اجمال در آيينومي و انقـالب در هـاي عمـ دادرسي دادگاه

.امور كيفري مجري خواهد بود

به كار ، نكته قابل تأمل در اين ماده -2مـذكور نامه براي آيين، »قانون«بردن لفظ

ي بـارز و آشـكار هـا توجود تفـاو رغم علي . است »نامه آيين«و » قانون«مابين

كار التحصيالن بي نامه اجرايي طرح اشتغال فارغ از آيين


:گروه طرح و بررسي -15ماده آوري اطالعات در زمينه نيازهاي منطقه با توجه به هدف مركز اين گروه به منظور جمع

گيري از عوامل زير در بهره نيروي انساني و منابع طبيعي و امكانات منطقه باو شناخت ... :گردد مركز تشكيل مي

:وظايف و اختيارات گروه طرح و بررسي -16ماده ... از قبيـل سـاختن هـا دهسـتان پيشنهاد واگذاري اقدامات ايجاد مراكز خـدمات -11ماننـد ، ساخته شود ها مكانتي كه در اين تأسيسا، هاي روستايي به مراكز دهستان راه

پسـت و (خانه بهداشت و امـاكن خـدمات عمـومي ، تعميرگاه، انبار، مسجد، مدرسه نحوه عقـد قراردادهـاي الزم بـا شود و يي كه تشكيل ميها تو غيره به شرك) تلگراف

. جهت تصويب شوراي عاليها آن

نكوام مسثر مبلغ كن حداييراجع به تع يحه قانونياز ال

شوراي عالي انقالب فرهنگي 1358 17/11مصوب

ـ كحدا) 8/9/1360اصالحي ( -1ماده بـه منظـور ، ن قابـل پرداخـت كثر مبلغ وام مسـ يدولت يها تكمؤسسات و شر، ها وزارتخانه، ها بانكن توسط كد مسيا خريساخت ا ي

ر كمستلزم ذ مكه شمول حك ييها سازمان ها و دانشگاه، ها شهرداري، وابسته به دولت ... :گردد ين ميير تعيز شرح بهن قانون يب ايخ تصويباشد از تارها آن نام

مربوطـه ينيارگزكبا اداره ينان دولتكاركص درآمد خانواده در مورد يتشخ -7تبصره ص بـا يباشد و در مورد افراد آزاد تشخ يران مربوط ميبا مد يو در مورد بخش خصوص

ا مراجع يا امام جماعت مسجد و يامناء مساجد محل و هيأت ق مراجعه بهياز طر كبان . ن خواهد نمودييتع كه بانك يگريد يمعتمد محل

هدايت و ارشاد و احياي نقش واقعي و تبليغي مساجد براي مقابله با تهاجم فرهنگي

شوراي عالي انقالب فرهنگي 18/12/1371مصوب

هنگ و ارشاد اسـالمي متعاقب مأموريتي كه شوراي عالي انقالب فرهنگي به وزارت فرطـرح احيـاي ، كرده بود يي براي مقابله با تهاجم فرهنگي محولها طرحه در زمينه اراي

نقش واقعي فرهنگي و تبليغي مسـاجد و اسـتفاده بهينـه از امكانـات و تأسيسـات توسط وزيـر فرهنـگ و ارشـاد ، دارند رهنگيوري ف هاي دولتي كه امكان بهره دستگاه

اسالمي مطرح شد و با توجه به نقش و مسئوليتي كه مراكز و نهادهاي فرهنگي مردمي شورا تصويب كرد ، توانند بر عهده داشته باشند حساس مي نظير مساجد در اين مقطع

رشادوزير فرهنگ و ا: كه وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي هيأتي تشكيل دهد مركب ازرييس سازمان ، مسئول شوراي هماهنگي امور مساجد، اسالمي به عنوان رييس هيأت

اوقاف و امـور خيريـه رييس سازمانو فرمانده نيروي مقاومت بسيج، تبليغات اسالميبنا به ضرورت وزير آموزش و پرورش و رييس سازمان تربيت بدني و شهردار تهـران (

ي ذيل را در مساجدي كه ها تموظف است كه فعاليهيأت اين . )نيز دعوت خواهند شد . آمادگي و استعداد كافي داشته باشند هدايت و سازماندهي كند

. تجهيز كتابخانه اين گونه مساجد چنانچه امكان داير بودن داشته باشد -1به نحوي تجهيز گردد كـه از ايـن ، مساجدي كه سالني براي نمايش داشته باشند -2

. هاي مفيد استفاده شود اي نمايش فيلماماكن بروزارت فرهنگ و ، در مساجدي كه از نظر ساختماني امكان داير كردن كالس دارند -3

، انجمـن سـينماي جـوان ، انجمن خوشنويسي، ارشاد اسالمي با كمك انجمن نمايش را در ايـن هـا آموزشاين گونه ) آموزش قرآن (هاي نور خانه، كانون سرودهاي انقالبي . مساجد داير خواهد كرد

ي هـا آمـوزش ، ي آمـوزش زبـان هـا كـالس همكاري اين گونه مساجد كه بتوانند -4آموزش خياطي ، آموزش امور بهداشتي و بهداشت خانواده، آموزش كامپيوتر، اعتقادي

. هاي ديگر داير نمايند را با همكاري دستگاه... و


است كه براي هدايت و سـازماندهي وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي موظف -1تبصره . تشكيل دهد يي با تركيب مشابهها تنيز هيأ ها شهرستانو ها استاندر ها تاين فعالي

ها و نهادهاي مختلف اجرايي و تبليغي و فرهنگي براي تحقق امـور دستگاه -2تبصره . باشند مي فوق موظف به همكاري با وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي

براي تحقق مفاد اين مصوبه وزارت فرهنگ ارشاد اسالمي براي مسـاجدي -3تبصره و بر حسب تـوان اقدام خواهد كرد ، كه آمادگي تأسيس مراكز فرهنگي و هنري دارند

ـ فعاليت اين مراكز داشتن صالحيت تأسـيس : يي نظيـر هـا تهاي مهم در زمينه فعاليي هنري نظير گالري نقاشي ها تفعالي تأسيس كتابخانه عرضه ، نشر كتاب، كتابفروشي

. و ويدئو كلوپ براي اين مراكز مهيا خواهد كرد و خطهـاي براي استفاده بهينه از امكانات و تأسيساتي كه دسـتگاه ها تاين هيأ -4تبصره

ـ اجرايي كشور مي ، گيرنـد ي فرهنگـي و هنـري بـه كـار هـا تتوانند در جهت فعالي . ريزي خواهد كرد برنامهملـي يهـا سـازمان عنايـت بـه ادغـام با

جوانان و تربيت بدني بـا يكـديگر، منظـور از رييس سازمان تربيت بدني در ايـن مصـوبه،

.باشد مي وزير وزارتخانه ورزش و جوانان

هاي احياي نقش مساجد عضويت استانداران در هيأت


هاي احياي عضويت استانداران در هيأت پيشنهاد وزير فرهنگ و ارشاد اسالمي درباره . تصويب شد) عاليشوراي 21/1/1372د ش مورخ / 196موضوع مصوبه (نقش مساجد

هاي فرهنگي و عضويت دبير ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون هنري مساجد در شوراي فرهنگ عمومي


ي فرهنگـي و هنـري ها كانونپيشنهاد عضويت دبير ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر . و به تصويب رسيد مساجد در شوراي فرهنگ عمومي مطرح شد

ي مقابله با تهاجم فرهنگيها سياست از


هاي مقابله با تهاجم فرهنگي سياست ليك يها سياست -الف

:يياجرا يراهبردها -ب جوانان -1 آموزش و پرورش -2 يآموزش عالها و نظام دانشگاه -3 هيعلم يها حوزه -4 مساجد -5ز نشر و گسترش فرهنـگ كامور آن به عنوان مرا يتوجه به مساجد و سامانده -1-5

. اسالمي . آن يباسازيمساجد و ز يكيزيف يتوجه به بهساز -2-5 . ت امام جماعت عالم و آشنا به مسايل روز و جوانگرايترب -3-5

ـ ينيتب دكمطالعه يمساجد برا ياستفاده از فضا -4-5 ـ و ف يو علم و تبـادل يرك . و تبادل آراء يركف . در مساجد يسخنران يبرا يران دانشگاهكدعوت از متف -5-5

. يحيو تفر يتيو ترب يآموزش كمك يها تيدر فعال ياركهم -6-5 . نار مسجدكدر كسبز مثًال پار يجاد فضايا -7-5

ـ جاد مرايا -8-5 نـار مسـاجد و فعـال نمـودن كز مطالعـه روزنامـه و مجـالت در ك . مساجد يها تابخانهك . و مساجد يمردم ين نهادهايب ياركهم نهيجاد زميا -9-5

. مساجد يو هنر يفرهنگ يها كانونت يتقو -10-5 . آن ين ساختار مناسب براييشور و تعكگاه مسجد در نظام يم جايترس -11-5 . ن مسجد و مدرسه در هر محليب جاد ارتباطيا -12-5

. گريو عوامل دامناء هيأت ،ن مسجدياصالح و آموزش خادم، ميترم -13-5

نامه ستاد پشتيباني و هماهنگي امور مساجد كشور آيين


مقدمهاز لحاظ فرهنگي و اجتماعي مكاني ، مسجد، مسلمانانجايگاه مقدس و پايگاه مذهبي

تواند در جامعه اسالمي در ابعاد مختلف كاركردهاي بسيار غني و گسترده است كه ميترين نهادي است كـه از ترين و تعيين كننده متنوعي داشته باشد و از اين نظر بنيادي

. ه داشـته اسـت هاي متعـددي بـر عهـد در جامعه اسالمي نقش، صدر اسالم تاكنونحضور ، پراكندگي گسترده مساجد و در نتيجه تحت تأثير قرار دادن تمام اقشار جامعه

نيروهاي فاضل و مؤمن در مساجد و سرمايه اقتصادي عظيم بناها و تجهيزات مساجد تواند بستر مناسـب نشـر معـارف اي به نام مسجد است كه مي گوياي عظمت سرمايه

چنانكه تاريخ نيز تأثيرات مهم مساجد . فرهنگي و اجتماعي باشدهاي اسالمي و آموزهبراي دستيابي بـه جايگـاه ارزشـمند و اعـتالي . را در تحوالت خود نشان داده است

هاي حمايتي دولت از مساجد امري انكارناپـذير اسـت؛ تحول در شيوه، مساجد كشوراز تر بلكه ضروري، باشد ه مياين انتظار نه فقط در تعيين اعتبار و بودجه و تأمين هزين

بدين منظور . هاي دولتي و نهادها در پشتيباني از مساجد است هماهنگي دستگاه، آنبـا اهـداف و » پشتيباني و هماهنگي امور مساجد كشور«و براي تحقق اين مهم ستاد

. گردد وظايف ذيل تشكيل مي اهداف -1ماده

و نهادهـا بـراي پشـتيباني از هـا سازمان ،ها برقراري ارتباط مناسب ميان دستگاه -1وري و كارآيي مساجد در ايفاي نقـش واقعـي آن مساجد به منظور افزايش سطح بهره

. در راستاي گسترش و تعميق فرهنگ ديني و اعتالي فرهنگ عمومي

و نهادهـاي دولتـي و هـا سازمان ،ها ريزي به منظور جذب حمايت وزارتخانه برنامه -2 . افزايش مشاركت در رفع مشكالت مساجد كشورغيردولتي براي

. ربط هاي ذي هماهنگي و نظارت بر حسن اجراي وظايف دستگاه -3كانون حيات طيبه در نظام اجتماعي اسالم جايگاه محوري مسـجد بـه عنـوان -1


و لزوم ثبـت اقـدام اسـراييل در بـه آتـش ر حافظه تـاريخي كشيدن مسجد االقصي د

سـبب گرديـد پيشـنهاد ، ملل آزاده جهـان جمهـوري اسـالمي ايـران مبنـي بـر ثبـت

در ســازمان ، تقــويمي روز جهــاني مســجدرو از اين. كنفرانس اسالمي به تصويب رسد

مردادماه به عنـوان روز 31برابر با اوت 21گذاري گرديد و متعاقـب جهاني مسجد نام

هفتـه ، هفتـه آن از اين تاريخ به مدت يك ــريم ــل، تك ــاجد ، تجلي ــرام مس ــزاز و اك اع

. باشد ميدر راستاي ارتباط و تعامل سازنده -2

ها و نهادهاي كشـور بـه منظـور با دستگاهميـان مركـز ، افزايش سطح كارايي مساجدكـانون وكـالي رسيدگي به امور مساجد و

مركـــز دادگســـتري مركـــز و همچنـــين وكال و كارشناسـان قـوه ، مشاوران حقوقي

كه بـر ايـن ،توافقي صورت پذيرفت قضاييهكانون وكـالي دادگسـتري و مركـز اساس

در راســـتاي تحقـــق مشـــاوران حقـــوقي، ي توسـعه و بهداشـت قضـايي هـا سياست

، گسترش و تعميق فرهنگ قـانون پـذيري ــه ــايي ب ــوقي و قض ــدمات حق ــاء خ ارتق

كـاهش مراجعـات مردمـي بـه ، شهروندانــتگاه ــاي دس ــاه ه ــت جايگ ــايي و تقوي قض

بـه ارايـه خـدمات ، روحانيت ميـان مـردم حقوقي رايگـان ميـان نمـازگزاران مشاوره

. خواهند ورزيدمساجد اهتمام اي بــه منظــور ارايــه خــدمات مشــاوره

پيشگيري از گسترش دعاوي بين مـردم و اهتمــام بــه صــلح و و پرهيــز از مخاصــمه

ــوقي و ــاوي حق ــژه در دع ــه وي ــازش ب ساين حقوقي خدمات ي از مهمترينخانوادگ

.باشد مي در مساجددو مجموعه

وظايف -2ماده و نهادهاي كشور متناسب ها سازمان ،ها همكاري و مشاركت وزارتخانه تبيين نحوه -1

. با مسئوليت قانوني آنها

ريـزي بـه و نهادهاي كشور و برنامه ها سازمان ،ها فعاليت وزارتخانهسازي هماهنگ -2 . در تقويت بنية مساجد كشورها آن منظور استفاده مناسب از امكانات و توانمندي

ريزي مناسب به منظور رفع مشكالت اساسي ه پيشنهادهاي راهبردي و برنامهاراي -3بهداشـت و تجهيـز ، نوسـازي ، توسعه و تعميـر ، ساخت و ساز، يابي مساجد در مكان

هاي نامه ها و شيوه نامه لوايح و آيين، ها طرحهاي روز از طريق تدوين نات و فناوريامكا . ربط ه آن به مراجع ذياجرايي و اراي

، ائمـه جماعـات ، امناءهيأت ،متوليان، تالش براي تثبيت موقعيت حقوقي مساجد -4 . اندركاران امور مساجد خادمين و دست


. هسازي و نگهداري مساجدتدوين راهكارهاي مناسب براي ب -5و نهادها بـه ها سازمان ،ها ي جذب امكانات و تسهيالت از وزارتخانهها روشتدوين -6

.منظور پشتيباني از مساجد و پاسخگويي به نيازهاي موجودامام جماعت مسـجد ، مدير مسجد -1 . استــاي -2 ــأت اعض ــجد هي ــاي مس ، امن

ــدير مســجد ــاونين م ــت(مع ــام جماع ) امباشــند كــه بــه منظــور تقســيم كــار و مــي

بـه طـور معمـول سازماندهي امور مسـجد توسط امام جماعت انتخاب شـده و جهـت تأييد صالحيت و صدور حكـم رسـمي بـه مركز رسـيدگي بـه امـور مسـاجد معرفـي

. شوند مي

در ، امنـاي مسـاجد هيأت اعضاي -3 ــت ــام جماع ــر ام ــازگزاران، براب ــز ،نم مرك

و اداره اوقـاف و رسيدگي به امـور مسـاجد مسئوليت داشـته و پاسـخگوي امور خيريه

. باشند وظايف مربوط به خود ميمركز رسـيدگي بـه امـور مسـاجد -4 اهمـال ، توانـد در صـورت بـروز تخلـف مي

تعــدي و تفــريط يــا عــدم ، قصــوركــاري، امناي مسـاجد بـا هيأت هماهنگي اعضاي

ــ ــدير مس ــان ، جدم ــام ايش ــد احك از تمدي .خودداري كند

هيأت از جمله شرايط انتخاب اعضاي -5سـكونت ، امناي مسجد توسط امام جماعـت

يا اشتغال در نزديكي محل اسـتقرار مسـجد . استــت در -6 ــام جماع ــور ام ــدم حض ع

ــأت جلســات ــاي مســجدهي ــانع از ، امن مليكن مصوبات جلسه . تشكيل جلسه نيست

. تأييد ايشان رسدبايست به ميهرگونــه اقــدام در مســجد اعــم از -7

بايسـت بـه مي، سخت افزاري و نرم افزاريامناء و تأييـد امـام جماعـت هيأت تصويب

. مسجد رسدانعقـاد ، هـا درآمدها و هزينـه كليه -8

قراردادها و به طور كلي تصميم گيـري در باب اموري كه منجر به افزايش يـا كـاهش

بايسـت بـه مي، گردد د ميتوان مالي مسجامناء و تأييـد امـام جماعـت هيأت تصويب

در غيـر ايـن صـورت چنـين . مسجد رسدعملي باطل و كأن لم يكن بـوده و تخلـف

. گردد محسوب ميامناء و مدير مسـجد هيأت نظارت -9

نظـارتي استصـوابي ، بر امور مـالي مسـجد . است

در راستاي تحقق وظايف منـدرج -10نامــه ســتاد پشــتيباني آيــين) 2(در مــاده

22/10/83مـــورخ 553مصـــوب جلســـه نامـه شوراي عالي انقالب فرهنگي و شـيوه

سـتاد پشـتيباني و 11/2/85اجرايي مورخ ــاجد ــور مس ــاهنگي ام ــتورالعمل ، هم دس

پيشـــنهادي كـــارگروه تخصصـــي ســـتاد ــور مســاجد در پشــتيباني و همــاهنگي ام


توسط ستاد پشـتيباني 18/2/1385تاريخ .هماهنگي امور مساجد صادر گرديدو

هـاي تخصصـي كارگروه، بر اين اساس بر سه محور اصلي تحـت عنـوان كـارگروه

ــي ــور فرهنگ ــاهنگي و ام ــي هم ، تخصصــران ــتيباني و عم ــي پش ــارگروه تخصص كمساجد و كارگروه تخصصي امور حقوقي و

. گردد نيروي انساني تشكيل مي

اعضا -3ماده ي ذيل خواهند بود كـه ها سازمان ها و تام االختيار وزارتخانه اعضاي اين ستاد نماينده

س شوراي عالي انقالب فرهنگي بـراي مـدت ييس دستگاه و با حكم رييبه پيشنهاد ر :چهار سال منصوب خواهند شد

اسالميوزارت فرهنگ و ارشاد - وزارت كشور - وزارت مسكن و شهرسازي - درمان و آموزش پزشكي، وزارت بهداشت - سازمان تبليغات اسالمي - سازمان اوقاف و امور خيريه - سازمان صدا و سيما - سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري - مركز رسيدگي به امور مساجد - ي ائمه جمعهگذار سياستشوراي - امر به معروف و نهي از منكرستاد احياء - نيروي مقاومت بسيج - شهرداري تهران -فرهنگي به پيشنهاد سازمان تبليغات مسايلسه نفر از ائمه جماعات صاحب نظر در -

اسالمي 2س ستاد به پيشنهاد شوراي فرهنگ عمومي از ميان اعضا و براي مدت يير -1تبصره

. گردد رهنگي منصوب ميس شوراي عالي انقالب فييسال و با حكم رباشـد و دبيرخانـه در آن س سازمان اوقاف و امور خيريه مييير، دبير ستاد -2تبصره

. سازمان مستقر خواهد بودرييس شوراي عالي انقـالب فرهنگـي نيـز ، ريــيس جمهــور بــا حفــظ ســمت -1


. باشد ميــاده -2 ــابق م ــانون 53مط ــهق برنامجمهـوري اسـالمي پنجم توسـعه ساله پنجدولـت مكلـف اسـت يـك يـا چنـد ، ايران

هـاي اي در وزارتخانـه وزارتخانه را به گونـه ديگر ادغـام كنـد كـه تـا پايـان سـال دوم

وزارتخانـه 21هـا از تعداد وزارتخانه، برنامه وزيرانهيأت رو از اين. به هفده كاهش يابد

هـاي راه و خانهوزارت، 1390ارديبهشت ماه ترابري و مسكن و شهرسازي را ادغام نمود

، تجهيـزات ، تمامي امكانات، تا بدين ترتيب بـه وزارتخانـه هـا آن نيروي انسانيو اموال

خـرداد 31در تـاريخ . جديد منتقـل گـرد مجلس شوراي اسـالمي رأي با، نيز 1390

و سپس تأييـد شـوراي نگهبـان وزارت راه ــازي ــام د، وشهرس ــهاز ادغ راه و و وزارتخان

. ترابري و مسكن و شهرسازي به وجود آمد ينهـاد يغـات اسـالم يسازمان تبل -3

يه داراكــاســت يو فرهنگــ ينــياســت د يمستقل بوده و در اجرا يت حقوقيشخص

در سـال ) ره( ينـ يفرمان حضرت امام خم . ديس گرديتأس 1358نظـارت و ، يگذار سياستبه منظور - 4

ــور ــف مســاجدحمايــت در ام ــز ، مختل مركرسيدگي به امور مساجد بر اساس نظر مقـام

.تأسيس گرديد 1368معظم رهبري در سال بـه عنـوان اهللا مهدوي كني حضرت آيت

ــده حكــم تأســيس و مرحــوم دريافــت كنناهللا انواري بـه عنـوان اولـين قـائم مقـام آيت

ركـز براي شـكل گيـري ايـن م ، رييس مركز

. همت گماشتندمقام معظم رهبـري بـه متن حكم -5

اهللا مهـدوي كنـي بـه منظـور حضرت آيت، تأسيس مركز رسيدگي بـه امـور مسـاجد

:30/7/1368مورخ بسم اهللا الرحمن الرحيم«

جناب آقاي مهدوي كني دامت اهللا آيت بركاته

مراجعات متعدد از سوي مـرتبطين بـا ، مساجد تهران مـن جملـه ائمـه جماعـت

تصـديان و متوليـان و م ، هـاي بسـيج گروهغيــرهم حــاكي از فقــدان مركــز و مرجــع

ــه ــاه و نافذالكلم ــول و آگ ــر مقب اي در امپايگـاه ديـن و تـرين مساجد يعنـي اصـلي

شـك نيسـت كـه . معنويت و اخالق اسـت حفظ قداست مساجد و تقويـت هماهنـگ

هـاي معنـوي و انقالبـي و تعليمـي و جنبهتبليغي آن نيازمند سالمت و امنيت محيط

ــات و مناقشــات آن و دور م ــدن از منازع ان .داخلي در آن است

ــه ــالي ك ــت جنابع ــته اس ــذا شايس لبحمــداهللا برخــوردار از وجاهــت و قبــول و حرمت در نزد حضرات آقايان ائمه جماعت

باشـيد بـا تعيـين مساجد شهر تهـران مـي مســاجد مركـزي و نماينــدگاني بـه مهمــه

پرداخته و در موارد الزم با كمك و حمايت هاي اسالمي در مساجد و يا لـدي برنامهاز

االقتضــاء بــا نصــب امــام جماعــت و ديگــر بـه رونـق و ، مسؤولين مربوط بـه مسـاجد

كـارآيي و شـكوفايي هــر چـه بيشـتر ايــن


. هاي انقالب و اسالم كمك نماييد پايگاهتوفيق متزايـد جنابعـالي را از خداونـد

. كنم ت ميمسألمتعال . » اهللا والسالم عليكم و رحمه

سـال مـاه يد 23 يدر جلسه علنـ -6 ،ياســـــالم يمجلـــــس شـــــورا 1382و يرانگـرد يا يراث فرهنگـ يم يها سازمان

جهـــانگردي از وزارت فرهنـــگ و ارشـــاد سازمان ها آن منتزع و بعد از ادغام ياسالم

ــم ــي ــگر يراث فرهنگ ــا يو گردش ــلكب ه يل كيتش ياست جمهورير نظر ريارات زياخت

. گرديد

يادار يعال يب شورايتصون با يهمچنــد و ســ يكدر ــ يص ــورخ يام ــه م ن جلست و توسـعه يـ به منظـور تقو ، 16/1/1385 بـا يجاد همـاهنگ يشور و اك يع دستيصنا

يتوسـعه صـنعت گردشـگر يهـا سياست، ران با تمام وظايفيا يع دستيسازمان صنا

، هـا دارايي، يقانون يها تيمسئول، اراتياخت يانسان يروين انات وكام، اعتبارات، تعهدات

ع و معـــادن منتـــزع و در ياز وزارت صـــناادغام يو گردشگر يراث فرهنگيسازمان م

، شد و نام آن بهسـازمان ميـراث فرهنگـي . صنايع دستي و گردشگري تغيير يافت

توجـه بـه شـرح شود و با س دبيرخانه ستاد توسط دبير ستاد انتخاب مييير -4ماده . اي ستاد اقدام خواهد كرد وظايف مربوط نسبت به پيشبرد امور دبيرخانه

اجرايـي را تهيـه خواهـد كـرد و سـپس ايـن نامه گروه منتخب ستاد شيوه -5ماده . نامه به تصويب ستاد خواهد رسيد شيوهها را هر سـاله بـه شـوراي عـالي انقـالب ستاد موظف است گزارش فعاليت -6ماده

. رهنگي ارايه كندف شـوراي عـالي 22/10/83مـورخ 553ماده و دو تبصره در جلسه 6نامه در اين آيين

. انقالب فرهنگي به تصويب رسيد

ريزي آموزشي نامه شوراي هماهنگي و برنامه آييناز و بازآموزي مديران فرهنگي

انقالب فرهنگي شوراي عالي 06/11/1383مصوب

:مقدمههـاي آموزش مديران فرهنگي و روزآمد كردن دانش مديران فرهنگي يكي از ضرورت

، شود براي تثبيت اين ضرورت كه نوعي امتياز محسوب مي. حوزه فرهنگي كشور استها و نهادهاي فرهنگي براساس ضوابط خاصي تشخيص دهنـد الزم است كليه دستگاه

هـاي بروز پديـده . دارند» آموزش همراه با پژوهش«نياز به ها آن كه مديران فرهنگيمتعدد و نوظهور فرهنگي لزوم آموزش مداوم مـديران فرهنگـي را در شـرايط فعلـي

بـرداري از نتـايج ي اساسـي بهـره هـا روشاز سوي ديگر يكي از . نمايد دوچندان ميرهنگـي بـه همـراه ها و مطالعات فرهنگي آموزش كاربردي آن به مـديران ف پژوهش

هـاي فرهنگـي تشويق به امر پژوهش و تحقيق است و صرف داشتن عالقه به فعاليتلذا بدين . باشد هاي علمي و تخصصي مديريت فرهنگي كافي نمي بدون داشتن مهارت

كـه از » ريزي آموزشي و بازآموزي مديران فرهنگي شوراي هماهنگي و برنامه«منظور . گردد تشكيل مي، شود ناميده مي» شورا«ه اختصار نامه ب اين پس در اين آيين

4ها و نهادهاي موضوع ماده شورا متشكل از معاونين يا مديران ارشد دستگاه -1ماده . باشد نامه مي اين آيين

به روز نمـودن دانـش و اطالعـات مـديران : هدف كلي شورا عبارت است از -2ماده . فرهنگي داخل و خارج كشور مسايلفرهنگي براي مواجهه صحيح با جريانات و

:وظايف شورا عبارت است از -3ماده هاي الزم نسبت بـه تهيـه و تصـويب برنامـه جـامع آمـوزش و مطالعات و بررسي -1

مديران فرهنگي كشور بازآموزي

تنظيم چارچوب و محورهاي آموزش ضمن خدمت مديران فرهنگي -2

:اعضاي شورا عبارتند از -4ماده ريزي نماينده سازمان مديريت و برنامه -الف


نماينده وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي -ب تحقيقات و فناوري، نماينده وزارت علوم -ج نماينده سازمان تبليغات اسالمي -د نماينده جهاد دانشگاهي - ه نماينده حوزة علميه -و نماينده وزارت آموزش و پرورش -ز

نماينده سازمان صدا و سيما -ح نماينده شوراي فرهنگي و اجتماعي زنان -ط دانشگاه آزاد اسالمي -ي نماينده مركز رسيدگي به امور مساجد -ك نماينده دفتر امور مشاركت زنان -ل ها با گرايش مديريت و مطالعات فرهنگـي علمي دانشگاههيأت سه نفر از اعضاي -ع

ريزي ب شوراي هماهنگي و برنامهريزي و تصوي به پيشنهاد سازمان مديريت و برنامه . توسط شورا به تصويب خواهد رسيد، نامه داخلي شورا آيين -تبصره

مركز رسيدگي بـه امـور مسـاجد در -1 زمره نهادها و مراكز وابسته و مرتبط با دفتـر

.باشد مقام معظم رهبري مي ه امورب يدگيمركز رس يندهحضور نما -2

يـزي ر و برنامـه يهماهنگ يمساجد در شورا

ي،فرهنگــ يرانمــد يو بــازآموز يآموزشــمـرتبط يها هدستگا بيشتر تواند به جذب يم

كالن يها سياست تحقق يبا مسجد درراستا .ينجامدب يفرهنگ

. باشد اسالمي مي محل تشكيل شورا در وزارت فرهنگ و ارشاد -10ماده

»تابكو ضوابط نشر ها سياست ،اهداف« ياز مصوبه اصالح يانقالب فرهنگ يعال يشورا 24/1/1389مورخ 660مصوب جلسه

ها و در ر دستگاهيسا ياركلف است با همكم يوزارت فرهنگ و ارشاد اسالم -14ماده ، ن مصـوبه يمندرج در ا يجابيا يها سياست و 3ماده 4بند ، 1جهت تحقق اهداف ماده

:ر را به عمل آوردياقدامات ز ...

، مـدارس ، يعمـوم يهـا تابخانـه كتاب و اهدا به كده يتب متناسب و برگزكد يخر -11ت ناشـران بـه يشور با هدف هداكر آن در داخل و خارج از يمساجد و نظا، ها دانشگاه . د آثار فاخريسمت تول

از سند نقشه جامع علمي كشور


راهبردها و اقدامات ملي براي توسعه علم و فناوري در كشور -فصل چهارم راهبردهاي كالن توسعه علم و فناوري در كشور -4-1

... :6الن كراهبرد

به منظور يآموزش عالت اعم از آموزش و پرورش و يم و تربينظام تعل يتحول و نوساز الن نقشهكو تحقق اهداف يت اسالميم و تربيتعل يانطباق با مبان :اقدامات ملي

... .محله ينيت ديدر تربها آن نقش يت تعامل مسجد و مدرسه به منظور ارتقايتقو -43

از سند تحول بنيادين آموزش و پرورش


ي عملياتي و راهكارهاها هدف -فصل هفتم... ژه در ابعاد يبه و، يشرفت محليپ يها كانوناز يكيش نقش مدرسه به عنوان يافزا -7

)7 و 5و 1 و 2( ياجتماع - يفرهنگ ـ مدرسه به عنوان ينيآفر نقش يالزم برا يها نهيفراهم آوردن زم -1/7ار كراه انون ك

ـ و ح ياز جامعه اسالم يا محله و جلوه يتيات تربيسب تجربك ض يبـه بـا تفـو يات طي . يا ها و عوامل درون مدرسه تمام مؤلفهسازي ت به آن و استاندارديمسئول ار و ياخت

محلـه يو علم يز فرهنگكمدرسه با مرا ياركت هميو تقو يساز نهينهاد -2/7اركراهـ علم يهـا و حوزه يمذهب يها كانونژه مسجد و يبه و ، رانيت فعـال مـد كه و مشـار ي

منـد و اثـربخش ز حضور نظـام يمرتبط محله و ن يها آموزان در برنامه دانش معلمان و . باتجربه در مدرسه يو مبلغان مذهب ون توانمند يروحان

سند راهبردي كشور در امور نخبگاناز شوراي عالي انقالب فرهنگي 11/7/1391مصوب

ي مليها اقدامراهبردهاي كالن و -3فصل هتوسـع «، »شناسـايي و هـدايت «براي تحقق اهداف كالن، نظـام نخبگـاني وظيفـه

.درا برعهده دار» هاي الزم زيرساختي هـا توانمنـدي هدايت صاحبان اسـتعدادهاي برتـر بـا اسـتفاده از -2راهبرد ملي

.غيردولتيهاي دولتي و بخش :ي مليها اقدام

... هاي پرورش ديني و فرهنگي اجتماع نخبگاني براساس استمرار در گسترش برنامه -8

ي مربي محور، سيرهاي مطالعاتي اعتقادي و توجـه بـه وجـوه ها آموزشكار فرهنگي، هاي علميـه، مسـاجد و مراكـز ها، حوزه دانشگا ه هاي جامع دين با استفاده از ظرفيت

.ركشو فرهنگي

از مصوبه نقشه مهندسي فرهنگي كشور شوراي عالي انقالب فرهنگي 15/12/1391مصوب

يفرهنگ هاي تياولو -پنجمفصل ه نـاظر بـه كاست ياساس هاي ل و چالشيشامل موضوعات، مسا يفرهنگ هاي تياولو

شور در سـطوح فرهنـگ ك يفرهنگ ي، محصوالت و نمادهايرفتار ي، الگوهاها ارزشص يتخص يار و مبنايمعها ويتاول. باشند مياي و حرفه ي، عموم)يرانيا – ياسالم( يمل

ـ يشور براكانات كمنابع و ام شـور محسـوب ك يتحقق اهداف و چشـم انـداز فرهنگ .دشون مي

ت يوال، قرآن و عترت، نماز و مسجد، ي؛ انتظار منجيو انقالب يراني، ايت اسالميهو -1 .يات و خط فارسيثار و جهاد و شهادت، زبان، ادبي، ايجيه، فرهنگ بسيفق

...

راهبردها و اقدامات راهبردهاي كالن فرهنگي -فصل ششم

اقدامات ملي... ردن اُنس بـا نمـاز جماعـت و مسـجد و كنه يو نهادسازي نهيزم يبراريزي برنامه -4 زمان و مخاطبان يازهايسب با نآن متنا ياجتماع – يفرهنگ يردهاكارك ياياحو هـا توسعه اقامه نمـاز جماعـت در مسـاجد و نمازخانـه يبرنامه مل ين و اجرايتدوـ ي، تبلي، پژوهشيآموزش هاي تيهم افزا از ظرف گيري بهره در يو هنـر اي ، رسـانه يغ

و ينماز بر طهـارت ظـاهر يو اجتماع يام، اسرار و آثار فردكج احين و تروييجهت تب همه اقشار جامعه يبرا يو روان يو آرامش روح يباطن

3راهبرد كالن خانوادهسازي منيو ا يم، تعاليكل، تحيكن، تشييتب...

م خانوادهيكاز تعامل سازنده خانواده، مدرسه و مسجد در تح گيري بهره


6الن كراهبرد ـ يت فراگكت مشاريو تقو يانسجام بخش م و ير و نظام منـد نهـاد خـانواده، نظـام تعل

مـرتبط در گسـترش نظـم و ير نهادهـا يو سا يو ادار ياجتماع يها سازمان ت،يترب يبـرا سـازي و فرهنگسازي تيو ظرف يت عموميو احساس امن ييانضباط، قانون گرا يو رفتار ي، ساختاريرفع موانع فرهنگ

راهبردهاي ملي... ج يس و بسيمحله با پلارتباط و تعامل مؤثر خانواده، مسجد، مدرسه، سازي نهينهاد -5

؛يت اجتماعيدر مقوله نظم و امن

اقدامات ملي...

س يج و پليخانواده، مسجد، مدرسه، بس ياركو استقرار نظام تعامل و هم يطراح -15 و محله سالم يت اجتماعيجاد نظم و امنيا يبرا

12الن كراهبرد ـ ي، سياجتماع، يفرهنگ هاي نظام يفرهنگ يردهاكاركو اصالح اهداف و يبازنگر ياس

شورك يفرهنگ يبر نقشه مهندس يمبتن يو اقتصاد

اقدامات ملي... و يت نهاد مسجد و سامان بخشيتوسعه، گسترش و تقو يسند مل ين و اجرايتدو -9

:تيبا محور ين المللبيو يآن در سطح مل يراهبرو ينيش سـرزم يط مساجد موجود و گسترش مساجد متناسب با آمايبهبود شرا -1-9

يو نهادها ها سازمان وها ، مجتمعها شهرك، ها در سطح شهرها، روستاها، راه يطيمح يعموم يو فضاها يو خصوص ي، عموميدولت

ش حضور و انـس آحـاد يو اداره مساجد و افزا يت مردم در آبادانكارتقاء مشار -2-9 ينيد كسلوعبادت و يژه نوجوانان و جوانان در آن برايوه ب يمردم و اقشار اجتماع

ي، آموزشيتي، تربينظام فرهنگ هاي تيت مساجد در فعاليت محوريحفظ و تقو -9-3


ـ هـاي نهـاد مسـجد در نظـام يگاه و نقش راهبريو ارتقاء جا ينيغ ديو تبل ، يفرهنگ يل عموميو در حل مسا يو اقتصاد ياسي، سياجتماع

با اقشار مختلف و ت در تعاملين روحانيحضور مستمر و نقش آفرسازي نهينهاد -4-9 ينيل دياص يت نهادهاياداره و فعال

، هـا هينياز مساجد، حس يعموم ينظام مند دولت و نهادها يبانيت و پشتيحما -5-9 به مردمها آن ياء محوركبا حفظ استقالل و اتها آن التكحل مش يريگيئات و پيه... آن يت راهبرديرينظام مده و استقرار يريوقف و امور خ يسند مل ين و اجرايتدو -11

ين، گسترش نهاد وقف و تنوع بخشيات واقفيو مصالح وقف و ن يت مردميبا حفظ ماه يامور فرهنگ يبانيه در توسعه و پشتيريش سهم وقف و خيآن و افزا

از مصوبه سند دانشگاه اسالمي فرهنگيشوراي عالي انقالب 25/4/1392مصوب

:18د راهبرـ در فعال يو توجه خاص به نماز و مسجد محور يم شعائر اسالميتعظ ـ يد يهـا تي ، ين

دانشگاه يو علم يفرهنگ

:تاقدامادر يج نمـاز و شـعائر اسـالم يو ارتقاء عوامل مؤثر در توسعه و ترو يسامانده -18 -1 ان يان دانشگاهيمـ از فعال يو معنـو يت ماديو حما يسامانده -18 -2 ـ تي ، يهـا و محصـوالت فرهنگ

يان در حوزه نماز و شعائر اسالميدانشگاه يو پژوهش يآموزش مربوطه يها و واحدها دانشگاه يها ز مساجد و نمازخانهيتوسعه و تجه -18 -3ـ ها با محور س دانشگاهيساخت پرد -18 -4 ـ ي مسـجد يالگـو يت مسـجد و طراح

ياسالم يرد معماركيبا رو يدانشگاه يها تيدر فعال يرد مسجد محوركيها با رو دانشگاه يفرهنگ يع فضاهايتجم -18 -5

يو فرهنگ يعلمـ ييدانشـجو هـاي أتيت هيت و تقويحما -18 -6 م شـعائر و عمـق يدر جهـت تعظ

ها آن يفرهنگ هاي تيدن به فعاليبخشـ يو آموزش يعلم هاي برنامه يساز متناسب -18 -7 م يبا فرهنگ نمـاز و روزه و تعظ

يشعائر اسالمـ ه تقوايروح يو ارتقا ي، معنويق ابعاد معرفتيتعم -18 -8 يبـه عنـوان مبنـا يطلب

يم شعائر اسالميتعظـ رات و وقـف بـا حما يق فرهنگ سبقت در خيج و تشويترو -18 -9 ـ ت از خي ن و يري

آنـان در سـاخت و ارتقـا هاي زهيو استفاده از انگ يردانشگاهيو غ ين دانشگاهيواقف مساجد

ـ هـا دانش و مهارت ائمه جماعـات در عرصـه يت و ارتقايجذب، تقو -18 -10 ، يعلم ياسيو س يفرهنگ

نامه اجرايي قانون فروش خالصجات از آيين )ي مشترك دارايي و كشاورزي مجلسينها كميسيون ( 21/8/1336مصوب

مطـابق بنـدي قانون با در نظر گرفتن خيابان 2ماده 2اراضي مشمول تبصره -5ماده و فـروش دقيقـاً برداري و مقدار مساحت زمين قابـل تقسـيم اصول شهرسازي نقشه

نقشه اراضي با راهنمايي مأمورين كشاورزي به وسـيله مهندسـين . تعيين خواهد شدواهـد شهرداري و يا مهندسين دواير دولتي محل به دستور شوراي شهرستان تهيه خ

.شد...

شوراي شهرستان با نظارت انجمن شهر مقدار زمين الزم براي ساختمانهاي عمومي از مورد نيـاز را بـا در قبيل باغ ملي درمانگاه و آموزشگاه و مسجد و ساير اماكن عمومي

. نظر گرفتن موقعيت محل و اراضي تعيين خواهد نمود

اجاره امالك و اموال موقوفه و و نامه اجرايي تجديد قرارداد از آيين امناء و نظار اماكن متبركه مذهبي و مساجد تجديد انتخاب متوليان و

وزيرانهيأت 17/2/1358مصوب

سازمان اوقاف مكلف است ضـوابط و شـرايط الزم و ضـروري بـراي تنظـيم -1ماده دستورالعملي بـه كليـه نامه مستأجران و متصرفان امالك و اموال اوقافي را طي اجاره

ابالغ و سريعاً نسبت به تجديد اجاره انعقـاد قـرارداد ها استانادارات و مراكز اوقافي . جديد اقدام نمايد

يحـه قـانون يال يـك با توجـه بـه مـاده «و اموال موقوفه كد قرارداد و اجاره اماليتجد

ان و امنــاء و نظــار يــد انتخــاب متوليــو تجدو مســاجد مصــوب يه مــذهبكــن متبركامــاه يــــلكه بــــه موجــــب آن كــــ 25/2/58

ـ يو عـاد يرسم يها نامه اجاره ن يمنعقـده بر يـ ن در موقوفات عامـه نظ يستاجراوقاف و م

و مستغالت يو باغات و اراض يمزروع كامالفسخ شده و ييو روستا يو مستحدثات شهر

يبهـا زان اجـاره يو م نامه م اجارهيب تنظيترتنامــه نيــيت مقــرر در آيــفكيعادلــه روز بــه

ت بـه يعنابا ده و يول گردكمربوط مو يياجرا

مقـررات هدف مقـنن وضـع قواعـد و كه اين، بوده اسـت يجاريخاص درباره موقوفات استر قـانون شـناخته يمصوبات مورد اعتراض مغا

7777شــود و چــون بخشــنامه شــماره ينمــه مـــورخ يـــحســـب نظر 30/11/67مـــورخ

نگهبان يمحترم شورا يفقها 22/10/1372ام شـرع شـناخته نشـده كـ ن احيمخالف مواز

رأي(. » مــردود اســتهــا آن ابطــال يتقاضــاكالسـه ، عمومي ديـوان عـدالت اداري ت هيأ

، 72/192شــماره دادنامــه ، 197/71پرونــده . )1372بهمن 9مورخ

بهاي عادله امالك مورد اجاره و متصرفي موقوفه به شـرح زيـر تعيـين اجاره -2ماده :شود مي

بـر اسـاس 1356مسـتأجر مصـوب امالك و مستغالت مشـمول قـانون مـؤجر و -1خدمات مصرفي است كـه بهاي قبلي و احتساب درصد شاخص كل بهاي كاالها و اجاره

. گردد همه ساله از طرف بانك مركزي ايران منتشر ميهايي كه قانون موجر و مستأجر اجرا نشده و يا درصـد شـاخص از طـرف در محل -2


درصـد ارزش 8از ادلـه عبـارت اسـت بانك مركزي تعيين و اعالم نگرديده اجـاره ع معامالتي عرصه و ده درصد ارزش معامالتي اعياني كه از طرف وزارت امور اقتصادي و

. شود دارايي تعيين و تصويب شده يا مي

هايي كه از نظر مشاع و يا در قيـد اجـاره بـودن در فهرسـت ارزش تخفيف -1تبصره مسـتغل منظـور ارزش عرصه يا عيـان معامالتي در نظر گرفته شده است در محاسبه

. نخواهد شدهاي اشتراكي نيز با توجه به مقـررات بهاي قسمت در مورد آپارتمانها اجاره -2تبصره

محاسبه و منظـور خواهـد قانون تملك آپارتمان نسبت به حصه آپارتمان مورد اجاره . شد

موقوفـه كاجـاره امـال د قرارداد و يتجد و مستغالت مشـمول قـانون كنسبت به امال

ــتاجر مصــوب ــوجر و مس براســاس 1356مو احتسـاب درصـد شـاخص يقبل يبها اجاره

ه كـ است ياالها و خدمات مصرفك يل بهاكران منتشر يا يزكمر كهمه ساله از طرف بان

ه بر كاست ين قست نص خاصيگردد و ا يم 1356 قـــانون مـــوجر و مســـتاجر مصـــوب

و يارشناسـ كمخصص و دادگاه را از ارجاعبه بها ن اجارهييتع يارشناس براكت از نظر يتبع

.دارد يدر موقوفات معاف مسه يها و تبصره 2و 1 ين بندهايبنابرا

ه به موجب كور كنامه مذ نييگانه ماده دو از آ اريدر اخت يحه قانونيال يكل ماده يتبصره ذ

ر يه اجارات غيلكام كبوده از اح وزيرانهيأت موقوفه استثناء و منحصـراً دربـاره موقوفـات

كـه از يمـ يتنظ يهـا ه بوده و فرميالرعا الزمه بــه موجــب كــل اوقــاف كــطــرف ســازمان

بـــه 30/11/67 -7777بخشـــنامه شـــماره نــده حضــرت امــام و سرپرســت ينما يامضــا

ه درسـطح يـ ريسازمان حج و اوقاف و امور خه شـده از اعتبـار اقـدام فرسـتاد يشور بـرا ك

. قانوني برخوردار است

كليه ضوابط و شرايط مندرج در اسناد و قراردادهاي اجاره كه به شـرح مـاده -4ماده طـرف مسـتأجران شـود از نامه از طرف سازمان اوقاف تعيين و اعالم مي يك اين آيين

راض خواهد بود و مستأجران ملتزم و مكلف به اجراي كامـل االجرا و غير قابل اعت الزم . باشند آن مي

االجرا و كليه مقـررات مغـاير بـا آن لغـو نامه از تاريخ تصويب الزم اين آيين -5ماده اطالعـات و تبليغـات و گردد و هر گونه تغيير يا تجديد نظر در آن به پيشنهاد وزير مي

. باشد ميپذير امكان وزيرانهيأت سرپرست سازمان اوقاف و تصويب


د ش /462به موجب مصـوبه شـماره -1و در 15/8/1370شوراي عالي اداري مـورخ

راستاي اجراي اوامر مقام معظـم رهبـري در نـام ، امور حج و زيارت خصوص كيفيت اداره

ــه ــه ب ــور خيري ــاف و ام ــازمان حــج و اوق ستغيير يافتـه و » اوقاف و امور خيريه سازمان«

امور مربوط به حج و زيارت از سـازمان كليهمزبور منتزع و به سازمان حـج و زيـارت كـه سازماني مستقل زيـر نظـر وزارت فرهنـگ و

. باشد واگذار شده است ارشاد اسالمي ميجر طبق مفاد ه مستأك يدر صورت -2و داد در مورد اجاره احداث بنا نمودهقراررده كط مندرج در قرارداد نيز از شراين يتخلف

ه يه توجيا تخليد ي خلع يرش دعويباشد پذ 9/9/1377 -6209/7 هينظر( ندارد يقانون

اداره كل حقوقي و اسناد و امور مترجمين .)قوه قضاييه

يجر و انقضـا ث تخلفات مستأ با حدو -3قـاف قابـل ازطرف او كه مليمدت اجاره تخل

نسـبت يقاف حقـ اداره او يل و. رش استيپذجـر از تخلف مسـتأ يناش يبه مطالبه سرقفل

شـه مقـرر در يسـب و پ كرا حق يل ندارد زك

جـر جر از آن مستأ ابط موجر و مستأ قانون رو -2239/7ه يــــنظر( اســــت نــــه مــــوجر

)قضاييه حقوقي قوه اداره 16/4/1378 كله ماليس به و يانيپس از تصرف اع -4

مبردگان موظف هسـتند حقـوق نا، نكيا مالينـد و بـا يت نمايقاف را رعا او يو قانون يشرع

اجـاره (نـد يقاف قرارداد اجـاره منعقـد نما اواز يقــانون حقــوق يو اگــر در اجــرا) عرصــه

ـ يس قاف به و او يانيـ ن اعكيا مـال يـ و كله مال يانيـ اع يقاف و متصرف ع شده باشد و اوييتض

قـاف موضـوع را در قادر به حل آن نباشند او يعنـ ي. ديـ نما يدادگاه مطرح و احقاق حق م

قـاف موظف به حفـظ حقـوق او يانياع كمالرا يانيد اعيا باي ،باشد و در صورت تخلف يم

بـه (شـد عرصه است بفرو كه مالكقاف به اوــتن) ز مــت رويق ــورت اس ــكو در ص كاف مالقلع و قمـع بنـا قاف براساس ضوابط او يانياع

ــرا بنما ــنظر( ديـ 16/6/1379 -4328/7ه يـاداره كل حقوقي و اسـناد و امـور متـرجمين

.)قوه قضاييهمراد از وزير تبليغات در حـال حاضـر -5

. وزير فرهنگ و ارشاد اسالمي است

نامه شوراهاي كشاورزي كشور از آيين


ي فـوق بـه شـرح زيـر ها هدفاهم وظايف شوراهاي كشاورزي براي نيل به -4ماده :باشد مي

1- ... 2- ... 3- ... 4- ... تشويق و ارشاد روستاييان به ايجاد و نگهداري تأسيسـات عمـومي مـورد لـزوم -5

روستايي و تأسيسـات هاي راه -درمانگاه -دمسج -حمام -از قبيل مدرسه روستاها . نظاير آنها آب و برق و

اختياراتنامه اجرايي قانون تشكيالت و آيين سازمان حج و اوقاف و امور خيريه

با اصالحات بعدي وزيرانهيأت 10/2/1365مصوب

نامه سازمان حج و اوقـاف و امـور خيريـه منظور از كلمه سازمان در اين آيين -1ماده . استه به يريقاف و امور خ سازمان حج و او -1

افتـه ير نـام ييه تغيريامور خقاف و سازمان او . است

ــانون -2 ــه موجــب ق ــاف ب ــازمان اوق ستشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقـاف و

تشكيل گرديـده 63امور خيريه مصوب سال و وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي و

از . شود ات دولتي تلقي ميمؤسساز مصاديق رو مقــررات مــاده واحــده قــانون نحــوه ايــن

پرداخت محكوم بـه دولـت و عـدم تـأمين و ر مورد اداره اوقاف نيز د، توقيف اموال دولتي

: بـراي مطالعـه بيشـتر رك ( است الرعايه الزمــه ــل .19/10/1384 -7435/7نظري اداره ك

ــوه ــرجمين ق ــور مت ــناد و ام ــوقي و اس حق ).قضاييه

از آنجــا كــه ســازمان اوقــاف و امــور -3سرپرسـتي ، خيريه يك سازمان دولتي اسـت

ــوراي ــس ش ــدگي مجل ــمت نماين ــا س آن ب) 141(اسالمي مانع الجمع بـوده و بـا اصـل

ــ ــي جمه ــانون اساس ــران ق ــالمي اي وري اسنظريه : براي مطالعه بيشتر رك( داردمغايرت

.)شوراي نگهبان 21/12/1359 -1401

ه هر حوزه امور مربوط به همان حوزه را انجـام يرياداره حج و اوقاف و امور خ -2ماده شـده باشـد مختلف واقع يها موقوفه در حوزه يكه رقبات ك يخواهد داد و در صورت

بـه بودجـه و حسـاب يدگيمسئول رس، ه محل مصرفيرياداره حج و اوقاف و امور خرقبـات ديگـر ايـن ه محل وقوعيريموقوفه خواهد بود و ادارات حج و اوقاف و امور خ

يدر صورت. ندينما يم يدگيرقبات واقع در همان حوزه رس گونه موقوفات به ساير امورمختلف واقع و مصرف هر رقبه در همان يها رقبات متعدد و در حوزه يه موقوفه داراك

به بودجه حساب و اداره موقوفه به عهده اداره حـج و اوقـاف و يدگيرس ، حوزه باشد . باشد يهمان حوزه مه يريامور خن ادارات حج و اوقاف و امور يب يت ابهام و اختالفين صالحيچنانچه در مورد ا -تبصره


. د نظر سرپرست سازمان معتبر استيايش بيه پيريخـ ره به جز آنچه يه و غكل بقاع متبرياز قب ياسالم ين مذهبكاداره امور اما -3ماده ه ك

داده يب خاصيترتها آن اداره يه براك ينكشده و اماقانون استثنا 1ماده 2 در تبصره 5 توانند برابـر مـاده يه بوده و ميريامور خ قاف و ادارات حج و او نشده است به عهده

امنـاء هيـأت را بـه عنـوان ياشخاص، مربوطه نامه نييل آن و آيذ يها قانون و تبصره . انتخاب نمايند

ـ ا رقبه موقوفـه اسـت و ياكو ت ينيوم دمدارس عل، ان مساجديعرصه و اع -تبصره يلن امام جماعت و ييل تعياز قبها آن ين داخل ه در شئويريقاف و امور خ ادارات حج و او

. دخالت نخواهند داشت يانجام مراسم مذهب، بـه امــاكني كـه بــه منظـور عبــادت -1ايجـاد شـده يا انجام مراسم مذهبي و زيارت

و جنبه استفاده شخصي اند يا اختصاص يافته . اماكن مذهبي گويند، ندارندرقبه عبارت است از يك واحد ملكـي -2

هـر موقوفـه يـا مكـان مـذهبي . غير منقـول در . ممكن است داراي يك يا چند رقبه باشد

فرهنگ دهخدا نيز رقبـه بـه معنـاي ملكـي يان شود كه تا پا است كه به كسي سپرده مي

. عمر از آن بهره برددهخدا از تكيه به معنـاي در لغتنامه -3

مكاني كه در آن روضه خواني و تعزيه خواني در فرهنگ معين نيـز . شود ياد شده است مي

به معناي جاي وسيعي جهت انجـام مراسـم . عزاداري است

السـالم هيه حضرت رضا علكبقاع متبر -4حضـرت و) رازيش ( يموس و حضرت احمد ابن

و موقوفات ) ع( ميمعصومه و حضرت عبدالعظخاص نداشته باشد يه متولكها آن مربوط به

از هـا آن دامكـ اداره هر يه براك يو موقوفات

ا يـ ن شـده يـي ه تعيالتول بيه نايفق يطرف ولاست و در يمستثن ن قانون يبشود از شمول ا

با سازمان خواهـد ها آن ن صورت ادارهير ايغقــانون تشــكيالت و 1 مــاده 2تبصــره ( بــود

اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه .)2/10/1363مصوب

ــاده -5 ــر م ــكيالت و 5 براب ــانون تش ق، اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه

توانـد در سازمان اوقـاف و امـور خيريـه مـي ايـن سـازمان آن بـه عهـده اموري كـه اداره

اشـخاص متـدين و شخص يا هيأتي از، استهيـأت معروف به امانت را به عنوان امين يـا

. امناء تعيين نمايداعيان در اصطالح ثبـت بـه آنچـه بـر -6

. گـردد شود اطالق مـي روي زمين ساخته ميزمين خود داللت اگر چه از نظر حقوقي واژه

نمايد ولـي در حقـوق بر عرصه و اعيان را ميه كـ سـت مراد از اعيـان مسـتحدثاتي ا ، ثبت

. گردد بنا مي) زمين( كروي ملنظـارت و ، يگـذار سياستبه منظور -7


ــاجد ــف مس ــور مختل ــت در ام ــز ، حماي مركرسيدگي به امور مساجد بر اساس نظر مقـام

ــد ــري تأســيس گردي ــم رهب حضــرت . معظبه عنوان دريافت كننده اهللا مهدوي كني آيت

اهللا انـواري بـه حكم تأسيس و مرحـوم آيـت بـراي ، قائم مقـام ريـيس مركـز عنوان اولين

.شكل گيري اين مركز همت گماشتندبا عنايت به حكم مقام معظم رهبـري - 8

در خصوص تأسيس مركز رسـيدگي بـه امـور ــدي (مســاجد كــه نصــب امــام جماعــت را ل

هاي اين مركز قـرار ه صالحيتاالقتضاء در زمرو نيز ساير بيانات ايشان در خصـوص ) اند داده

يك ريـيس ]مسجد[«: ز جملهمساجد كشور امـورخ ( » طبيعي دارد و آن امام جماعت است

ــاني ، )31/2/1375 ــه روح ــت ك ــام جماع امطبيعتاً مدير و رييس مسجد نيز ، مسجد است مـوارد اي در پـاره رو از اين. گردد محسوب مي

قبول استعفا و عزل امـام ، جابه جايي، انتصابــت ــوابط جماع ــابق ض ــز مط ــده مرك ــه عه ب

. باشد رسيدگي به امور مساجد ميادارات ، الـذكر فوقمطابق تبصره ماده -9

ين داخلـ ه در شـئو يريقاف و امور خ حج و اون امام جماعت و انجـام ييل تعيمساجد از قب . دخالتي نخواهند داشت يمراسم مذهب

همكــاري فيمــابين نامــه در تفــاهم -10سازمان اوقاف و امور خيريه با مركز رسيدگي

مقـرر ، 9/11/1387به امور مساجد در تاريخ امنــاي مسـاجد بـه عنــوان هيـأت گرديـد از ــاي ــأت اعض ــاجد هي ــات مس ــاي موقوف امن

1قسـمت الـف مـاده 2بنـد ( استفاده گردد

همكاري فيمابين سازمان اوقـاف و نامه تفاهمامور خيريه با مركز رسيدگي به امور مساجد

.)9/11/1387به تاريخ توسعه و عمـران ، بازسازي، احداث -11

ــات ــا اســتفاده از موقوف فضــاهاي مســاجد بمربوط به مساجد و ساير منابع مالي اوقاف با نظارت مستقيم ائمه جماعات مساجد خواهد

ــود ــد ( ب ــاده 1بن ــف م همــان ، 1قســمت ال . )نامه تفاهم

عرصه و اعيان مساجد موقوفه )الف -12است و برخـي از مسـاجد عـالوه بـر موقوفـه

ــ ــات و ب ــان آن داراي رقب ــه و اعي ودن عرصباشند كه مستغالت و يا عوايد ديگري نيز مي

اداره اين امورات از وظايف سـازمان اوقـاف و . امور خيريه است

مركز رسيدگي به امور مساجد استان )بتهــران نيــز در اداره مســاجد وظــايفي را بــر

. عهده داردبهم پيوستگي وظايف اشاره شـده در )جي هـا تاز سويي و نيـز فعاليـ 2و 1اي بنده

از سـوي مستقل هر يك از اين دو مجموعـه اي را بـراي نهـاد بروز مشكالت عديده، ديگر

ه مسجد و بهره گيران آن در پي خواهد داشتدر پنجـاه و سـومين جلسـه از اين رو، . است

ستاد پشـتيباني و همـاهنگي امـور مسـاجد :كشور مصوب گرديد

هيـأت ام اعضـاي انتخاب و صـدور احكـ ، امناي محترم مساجد در حوزه استان تهرانو با محوريت مركز رسيدگي به امور مسـاجد

وظايف مربوط به بند يـك از سـوي نماينـده


ولي فقيه و سرپرست سازمان اوقـاف و امـور خيريه با انجام كارشناسي به مركز رسـيدگي به امور مساجد استان تهـران تفـويض گـردد

و نحوه صدور احكام اعضـاي مصوبه انتخاب (پنجـاه و ، امناي مساجد استان تهـران هيأت

سومين جلسه ستاد پشـتيباني و همـاهنگي .)28/6/1390امور مساجد كشور مورخ

نظر بـه تأكيـدات رهبـر انقـالب در -13ــتقالل ــزوم اس ــت ، خصــوص ل ــظ موقعي حف

ــه ــديريتي ائم ــاه م ــت جايگ ــي و تقوي مردمهـاي ابالغـي مأموريتجماعات در مساجد و

در حكم تاسـيس مركـز رسـيدگي بـه امـور ، ايشـان صادره از سوي ، مساجد استان تهران

رقبــات تحــت لــزوم بــازنگري در نحــوه ادارهاز . رسـيد پالك مساجد ضروري به نظـر مـي

فيمـابين نامـه رو بر اساس انعقـاد تفـاهم اينرييس مركز رسيدگي به امور مساجد و مدير

ور خيريه استان تهران در سال كل اوقاف و ام انتخــاب و انتصــاب ائمــه، مقــرر گرديــد، 92

جهـت » امـين «محترم جماعات بـه عنـوان حفـــظ و نگهـــداري ســـاختمان مســـاجد و

ي متعلقـه و نيـز اداره ها اعيانيمستحدثات و رقبات و مستغالت واقع در پـالك مسـاجد و

در دايـره ها آن وصول عوايد و منافع و صرف علي ما قرره الواقف و سـيره ، ها امهن وقفمفاد

جاريه و بر اساس مقررات و ضوابط موضـوعه :اوقافي به ترتيب زير انجام گردد

مدير كل اوقاف و امور خيريه استان )الفپس از معرفي امام جماعت راتـب يـا ، تهران

نايــب واجــد شــرايط توســط ريــيس مركــز رسيدگي به امور مساجد و پـس از برگـزاري

مجـرب توجيهي توسط كارشناس يك جلسهبـه ، و آشنا با مقتضيات شخصـيتي حضـرات

منظور آشنايي فرد معرفي شده بـا قـوانين و نسـبت بـه صـدور ، مقررات موضوعه اوقـافي

براي امـام يـا » امين موقوفه«حكم به عنوان بنـد يـك از فصـل ( نايب ايشان اقدام نمايـد

مركـز هـاي دوم تفاهم نامه ارتقاي همكـاري رسيدگي به امور مساجد و اداره كل اوقـاف و

).1392امور خيريه استان تهران، مواردي كـه بنـا بـر تأييـد مركـز در )ب

امكان ايفاي نقـش ، درسيدگي به امور مساجبه عنوان امين براي امام راتب وجود نداشـته

بيماري يا فقـدان ، همانند كهولت سن، باشدبـات و مـواردي توانايي الزم براي مديريت رق

نايب امـام جماعـت بـه عنـوان ، از اين قبيلــين ــور ، ام ــه ام ــز رســيدگي ب از ســوي مرك جهت صدور حكم به اوقـاف معرفـي ، مساجد

وي مسئوليت خـود پاسخگ گردد و شخصاً ميتبصــره بنــد يــك از فصــل دوم، ( باشــد مــي .)همانــا -3 افتتــاح حســاب جــاري مشــترك ب

بـط در تصريح بر نام موقوفه و مسـجد ذي ر ي واقـع در محـدوده همـان هـا بانكيكي از

مسجد با امضاي ثابت امام جماعت و ريـيس بنـد دو از فصـل (قه خواهـد بـود طناوقاف م

).دوم، همان


ادارات اوقاف و امور خيريه در مورد موقوفات خاصه كه ) 4/8/1382اصالحي ( -4ماده بـه ، معتمد يا محل وثوق نباشـند ، سازمان منصوص بوده و يا به تشخيص فاقد متولي

ولي فقيه و تـا با تشخيص و اجازه نماينده، منظور رعايت مصلحت وقف و بطون الحقه . زمان رفع مانع نسبت به اداره امور موقوفه اقدام خواهند كرد

مـورخ 6691ه شماره يبه شرح نظر« -1نگهبـان يمحترم شـورا يفقها 22/7/1373

قـانون يـي نامه اجرا نييآ 5و 4مقررات مواد ارات سازمان حج و اوقـاف و يالت و اختكيتش وزيـران هيـأت 10/2/65ه مصوب يرير خامو

در خصــوص جــواز مداخلــه ســازمان حــج و خـاص و يمتـول ياوقاف در امور موقوفه دارا

فـه يمحل وثوق و اعتماد و قادر بر انجـام وظ ن شـرع شـناخته يمربوط خالف مـواز يشرع

.شده استوان يــقــانون د 25لــذا بــه اســتناد مــاده

مـــواد 4/11/1360مصـــوب يعـــدالت ادارــذ فــوق هيــأت رأي( » شــود ير ابطــال مــكال

آبـان 7مـورخ ، عمومي ديوان عـدالت اداري شـــماره ، 199/72كالســـه پرونـــده ، 1373

الزم به ذكـر اسـت پـس از .)73/89دادنامه وادم، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت رأي

ــين) 5(و ) 4( ــاريخ آيـ ــذكور در تـ ــه مـ نامـــط 4/8/1382 ــأت توس ــران هي ــالح وزي اص

. گرديد

ه شـــماره يـــحســـب نظر -الـــف -2 يفقهـــا 29/4/1383مـــورخ 8037/30/83

) ب(و بنـد 4مـاده ، نگهبـان يمحترم شوراقـانون 17مـاده يـي نامـه اجرا نييآ 20ماده ارات سازمان اوقـاف و امـور يالت و اختكيتشخـالف وزيـران هيأت 4/8/82ه مصوب يريخ

ت يـ بـا عنا -ب. گرديدن شرع شناخته نيموازاداره اوقاف و امور يها تيف و مسئوليبه وظا

نترل بـر امـور كه در خصوص نظارت و يريخت و حفظ غبطـه و مصـلحت يموقوفات و رعا

ه موقوفـه فاقـد كـ يم در مـوارد عليه موقوفموقوفه مورد يا متوليمنصوص بوده و يمتول

ا قــادر بــه انجــام يــاعتمــاد و محــل وثــوق و ا در مظـان ينباشد و يو قانون يف شرعيوظاو بنـد 20و 4مـواد ، ط باشـد يو تفـر يتعد

ــاده ) ب( ــيآ 20م ــراض ني ــورد اعت ــه م نامعمـومي هيأت رأي( » با قانون ندارد يرتيمغا

، 1385شهريور 5مورخ ،ديوان عدالت اداري، 65، 85/55و 153، 43/83كالســه پرونــده

).373 يال 85/370شماره دادنامه

ر يموضوع قسمت اخ، )اعم از عام و خاص(در موقوفات ) 4/8/1382اصالحي ( -5ماده ـ ريقـاف و امـور خ ارات سازمان حج و اويالت و اختكيقانون تش) 1(ماده ) 1(بند ه در ي

ـ ناظر و يط متوليو تفر ين در موارد تعديم و همچنعليه موقوفصورت اختالف ا بـه يارات سـازمان يالت و اختكيقانون تش) 7(طبق ماده ، خطر افتادن مصالح بطون الحقه


ـ ريقاف و امـور خ ه بنا به درخواست ادارات اويريقاف و امور خ حج و او ص يه و تشـخ ي . ف و اقدام خواهد شديلكن تييم دادگاه تعكق و حيشعبه تحق

بـه وزيـران هيـأت به موجب مصـوبه -1 4/8/1382ه مورخ 28653ت 17792 شماره

قـانون تشـكيالت و )17(و به اسـتناد مـاده اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

ــوب ــواد ،1363 مص ، )21(، )20(، )5(، )4( منامه اجرايـي قـانون آيين) 51(و ) 47(، )22(

ف و اوقـا تشكيالت و اختيارات سازمان حج وــه ــور خيري ــماره ، ام ــويبنامه ش ــوع تص موض

. اصالح گرديد 22/2/1365مورخ 95270وقفي است كه در جهـت و ، وقف عام -2

، مصلحت عمـومي و يـا عنـاوين عامـه باشـد در ايـن نـوع وقـف . مانند وقـف بـر مسـاجد

شخص يا اشـخاص خاصـي مـد نظـر واقـف رده كلي وقف كه واقف به طور كباشند بل نمي . است

بـا نامه وقفبه شخصي كه به استناد -3تشخيص شعب تحقيق و يا حكم دادگـاه بـه

، امور موقوفه تعيين شده يا بشود منظور اداره . متولي گويند

م علـيه موقـوف اشخاصي كـه پـس از -4ــي ــاد ، فعل ــا مف ــر ب ــفبراب مصــداق ، نامــه وقبطـون الحقـه ، شـوند م واقع مـي عليه موقوف

. شوند ناميده مي، عبارت است از تجـاوز متـولي تعدي -5

ناظر و يا امـين موقوفـه و امـاكن مـذهبي از اذن و يـا متعـارف نسـبت بـه ، حدود قـانون

. موقوفه و اماكن مذهبي و يا حقوق آنها

تفريط عبارت است از ترك عملـي از -6ناظر و يا امين كـه بـه موجـب ، سوي متوليقانون و يا متعارف براي حفـظ ، وظايف معين

يا منافع موقوفه و اماكن مذهبي الزم عين و . است

هرگاه متولي يا ناظر نسبت بـه عـين -7يا در ، يا منافع موقوفه تعدي يا تفريط نمايند

، انجام وظايف خود مسامحه و اهمـال ورزنـد دادگاه نسـبت بـه ، با رسيدگي شعبه تحقيق

ايشان يكي از احكـام ذيـل را صـادر خواهـد ــود ــي -1: نم ــزول م ــوند مع ــوع -2. ش ممن

ضـم امـين خواهنـد -3. گردند المداخله مي . شد

صدور حكم از سوي دادگاه مبني بـر -8شامل اموال موقوفـه يـا ، مصادره اموال واقف

زيرا با . شود موجب خلع متوليان موقوفه نميــه اليحــه ــاد توجــه ب ــانوني اساســنامه بني ق

ــوب ــعفان مص ــوراي 21/4/1359مستض شان حكم استرداد انقالب جمهوري اسالمي ايرشـود كـه متعلـق نسبت به اموالي صادر مـي

اشخاص حقيقـي يـا حقـوقي اسـت و امـوال . شود موقوفه را شامل نمي

ــمت -9 ــامل دو قس ــق ش ــعب تحقي شاز وظـايف اصـلي . حقوقي و حسابرسي است

تحقيـق و -الـف : تـوان بـه شعب حقوقي مياعالم نظـر در خصـوص تشـخيص متـولي و

تشخيص موقوفات عام -ب. ناظر در موقوفات


از خاص و موقوفات مجهول التوليه يـا بـدون رســيدگي و اظهــارنظر پيرامــون -ج. متــولي

تطبيــق مصــارف درآمــد موقوفــات بــا مفــاد

تحقيق و رسيدگي در خصـوص -د. نامه وقف، مسامحه و اهمـال متوليـان ، تعدي و تفريط

. امناء و نظار اشاره كرد

ر مراجع يا سايه از طرف دولت و ك يا هيريخ يها انجمناداره امور مؤسسات و -6ماده ـ صالح به عهده سازمان يذ ـ تابعـه گذاشـته شـده يا واحـدها ي ـ ي شـود طبـق يا مبـه ه با توجه يرير مؤسسات خيخواهد بود و در مورد سا يكمصوبه هر يها اساسنامه

ا بـه ي ياتيمال ور جهت مفاصاحساب كم چنانچه مؤسسات مذيمستق يها اتيقانون مالند ادارات حج و اوقاف يداشته باشند مراجعه نما ياج به گواهيه احتك يگريهر جهت دنموده و در صـورت يبررس ن گونه مؤسسات رايرد اكتوانند نحوه عمل يه ميريو امور خ

. نديصادر نما يد گواهييتأـ داده خواهد شد يا هيريفوق به مؤسسات خ يگواه -تبصره ـ ك هـا آن نامهه در اساس

ينده وليآن با اجازه نما ييدر صورت انحالل مؤسسه اموال و دارا شده باشد ينيب شيپ . ه گردديريه صرف امور خيفق

ه موقوفه واقـع كمترو يها گورستانه موظفند يريادارت حج و اوقاف و امور خ -7ماده ـ موقع باشد با توجه بـه يه فاقد متولك يوزه عمل خود را مشخص و در صورتدر ح تيها آن از يبردار ه جهت بهرهيريدر امور خ ين شرعيمتناسب وفق مواز يها برنامهها آنمرحلـه اجـراء ب سرپرست سازمان بهيند تا با تصويشنهاد نمايم و به سازمان پيتنظ

. گذاشته شودـ كرا يفيق سازمان وظايل تحقكاداره -8ماده له يه طبق قانون برعهـده دارد بـه وس

ـ كيانجام خواهد داد طرز تش يرسو حساب يشعب حقوق شـعب ف يوظـا يدگيل و رس . نامه مربوطه خواهد بودنييق بر طبق آيتحق

ــين ــعب آي ــق در ش ــت تحقي ــه كيفي نامريه درتـاريخ تحقيق سازمان اوقاف و امور خي

تصـويب وزيـران هيـأت توسط 30/9/1365 . گرديد

ـ اخت الت وكين موقوفه بوده و موظف است مطابق قانون تشيام، يمتول -9ماده ارات ين و مقررات مربوطه و در صورت ابهام و ير قوانيه و سايريامور خ قاف و سازمان حج و او

، نامـه وقـف امل بـه منـدرجات كت يبا عنا ام شرع وكفقدان مقررات خاص طبق احا يد موقوفـه حقوق و حدو، منافع، نيند و در حفظ عكت خود را اداره يتحت تول موقوفه


. ديوشش نماكاقف ر ويات خين ياقدام و در اجرامطـرح دعوا خواه توسط اداره اوقـاف -1) 9(به موجب ماده ، خواه توسط متولي، شود

قانون تشكيالت و اختيارات سازمان اوقـاف و ، ذيـل آن و تبصره 1363امور خيريه مصوب

اماكن مـذهبي ، موقوفات عام، سازمان اوقافدادرسي معاف از پرداخت هزينه... اسالمي و

فلـذا معافيـت از پرداخـت هزينـه . باشند ميقف عام است و بـه وقـف دادرسي تنها شال و

. خاص قابل تسري نيستچنانچه در يك مورد وقف عـام و خـاص

هزينـه ، اگر قابل تفكيـك نباشـد ، توأم باشدشـود و چنانچـه قابـل دادرسي شامل آن مي

فقط به آن قسمتي كـه وقـف ، تفكيك باشد گيـرد دادرسـي تعلـق نمـي عام است هزينـه

-2483/7نظريـه : براي مطالعه بيشـتر رك (اداره كل حقوقي و اسناد و امـور 2/4/1378

، الزم بـه ذكـر اسـت ).مترجمين قوه قضاييهاداره كل حقوقي و اسـناد و امـور متـرجمين

به موجب نظرات متعدد كه پـس قوه قضاييهــت ــده اس ــه درج ش ــن نظري ــت ، از اي معافي

ســازمان اوقــاف و امــور خيريــه از پرداخــت قانون 529هزينه دادرسي را با توجه به ماده

منتفـي 1379آيين دادرسي مـدني مصـوب تـوان بـه نظريـه از جملـه مـي .دانسته است

اشــاره نمــود 13/2/1380- 1440/7 شــمارهــا تصــويب قــانون آيــين «، كــه مطــابق آن ب

قـوانين كليـه 1379دادرسي مدني مصـوب مغــاير بــا آن لغــو شــده و چــون بــه موجــب

دارسي عام مقررات اين قانون پرداخت هزينه، كلي بـوده و شـامل تمـام مراجـع دولتـي و

ات مؤسسـ ، هـاي دولتـي شركت، ها وزارتخانهلذا تا زماني كـه بـه ، باشد عمومي و غيره مي

مرجـع يـا مراجعـي از ، موجب قوانين جديدــود ــاف نش ــي مع ــه دادرس ــت هزين ، پرداخ

ــاه ــاوي دادگ ــه دع ــال رســيدگي ب ــا در قب هدادرسـي مطروحه ناگزير از دريافـت هزينـه

. »بود خواهندصرف تصدي موقوفه يا متصرف بودن -2

براي صدور حكم توليـت مـدعي كفايـت ، آن .كند نميــا مراجــع صــالح ــر ب ــن ام تشــخيص اي

: براي مطالعـه بيشـتر رك ( دادگستري استاداره كل حقوقي 4/9/1365-5080/7نظريه

).و اسناد و امور مترجمين قوه قضاييه

در صـــورتي كـــه خيانـــت متـــولي -3ــر دادگــاه محــرز شــود منصــوص اگــر در ، ب

دادگـاه ، عزلش شـرط نشـده باشـد نامه وقفبـراي مطالعـه ( تواند متولي را عزل كنـد نمي

7/9/1377 -4645/7: نظريـــه: بيشـــتر ركاداره كل حقوقي و اسـناد و امـور متـرجمين

).قوه قضاييهبا فرض احراز خيانت متـولي و عـدم -4

79 مادهدادگاه برابر مقررات ، امكان عزل وي .)همان( كند ضم امين مي، قانون مدني

ــولي منصــوص -5 ، در صــورت وجــود متمجـوز قـانوني ، تعيين توليـت غيـر منصـوص


.)همان( نداردرت يبر مغا يت مبنياكدر خصوص ش« - 6 يـك تبصـره و 10مـاده يكو تبصره 9ماده ارات سـازمان يـ اخت يـي نامه اجرا نييآ 19ماده

بـا توجـه بـه ين شـرع يبـا مـواز حج و اوقافنگهبـان در نامـه يمحترم شورا يه فقهاينظر

...«: هكـ ن يـ ر بـه ا يدا 26/3/69 - 255شماره يـك تبصـره و 10مـاده يكو تبصره 9ماده ارات سـازمان يـ اخت يينامه اجرا نييآ 19ماده

مندرج در نامـه 10/2/65حج و اوقاف مصوب

لـذا ، شناخته نشد، ن شرعير با موازيمزبور مغارت يامـا در مـورد مغـا و گـردد يرد م تياكش

، ين شـرع ير با موازكالذ نامه فوق نييآ 30ماده هيـأت 3/11/67 - 108شمارهرأي با توجه به

ــ يعمــوم ــا يمبن ــر عــدم مغ ــاده يب 30رت مموضـوع ، ن شـرع و قـانون ينامه بـا مـواز نييآ

عمــومي ديــوان هيــأت رأي( » اســت يمنتفــكالسـه ، 1369خرداد 22مورخ ، عدالت اداري

. )73/ 69 شماره دادنامه، 76/65 پرونده

متوليان موظفند در اسرع وقت نسبت به ثبت رقبـات تحـت توليـت خـود -10ماده بـه مبادرت نمايند و همچنين در مواردي كه از طرف اشخاص تقاضاي ثبـت موقوفـه

مراجع صالحه اقامه دعوي بنمايند و در مـواردي كـه عنوان ملك بشود اعتراض و در رعايت ماده با ، موقوفه به نحوي از انحاء بدون مجوز شرعي به ملكيت اشخاص درآمده

و 28/1/1363آب و اراضي موقوفـه مصـوب ، قانون ابطال اسناد فروش رقبات واحدهاوقاف و امور خيريه نامه اجرايي آن نسبت به احياي موقوفه اقدام و ادارات حج و آيين

. محل را در جريان اقدامات خود قرار دهند تا همكاري الزم معمول گردد

قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حـج 9متوليان موظفند در اجراي ماده -1تبصره يـا اعتـراض بـر اوقاف و امور خيريه و تبصره ذيل آن به هنگام طرح هر گونه دعوي و

نامه تنظيمي را به ادارات حج و اوقـاف و امـور خوست يا اعتراضاي از داد نسخه، ثبتاين قبيـل مـوارد بـراي خيريه محل تسليم و رسيد دريافت دارند تا ادارات مذكور در

حفظ حقوق موقوفه جريان دعوي را مستمراً مراقبـت و در صـورت لـزوم در دعـوي . مطروحه وارد و در جهت حفظ حقوق وقف اقدام نمايند

ادارات حج و اوقاف و امور خيريه مكلفند در صورتي كه متوليان نسبت بـه -2 تبصره به وظايف تقاضاي ثبت و اعتراض بر ثبت و اقامه دعوي و پيگيري آن در مواعد قانوني

خود عمل ننمايند براي حفظ حقوق وقف در موعد قانوني رأساً نسبت به موارد مـذكور . اقدام نمايند

مـدارس علـوم دينـي و ، موقوفات عام و اماكن مذهبي اسـالمي سازمان و -3تبصره


اختيارات قانون تشكيالت و 9مؤسسات و بنيادهاي خيريه به موجب تبصره ذيل ماده هاي دادرسي و همچنين سازمان حج و اوقاف و امور خيريه از پرداخت مخارج و هزينه

. باشند مي اف هاي اجرايي مع الثبت و بقاياي ثبتي و هزينه از پرداخت حقشــخص حقيقــي يــا متقاضــي ثبــت -1

حقوقي است كه از دو طريق مدعي مالكيـت بوده و درخواست خود مبني بر تقاضاي ثبت

ــه اداره ــه را ب ــوع ملــك اراي ثبــت محــل وق : نمايد مي

ايــن (تصــرف بــه عنــوان مالكيــت -الــفعرف مبين هايي دارد كه از ديد تصرف نشانه

).وجود مالك استاگرچه عموماً (مدارك مستند مالكيت -ب

شخصــي كــه داراي مــدارك مســتند مالكيــت باشـد امـا در برخـي از خود متصرف مي، است

مواقع ممكـن اسـت تصـرفات قـانوني صـورت از جمله ملكي كه از طريق حكـم . نگرفته باشد

. )دادگاه به ديگري منتقل گرديده است -29108 شـــماره بنـــا بـــر نظريـــه -2

، حقوقي رياست جمهـوري اداره 22/7/1375ــروش ــانون ابطــال اســناد ف آن قســمت از ق

1363آب و اراضـي موقوفـه مصـوب ، رقباتكه ناظر به موقوفـات خـاص اسـت كماكـان

قـانون ماده واحدهزيرا . معتبر و مجري استآب و اراضـي ، ابطال اسـناد و فـروش رقبـات

اختصاص به موقوفـات 1371موقوفه مصوب . عام دارد

در خصوص معافيت سازمان اوقاف از -3به توضـيحات ذيـل ، دادرسي پرداخت هزينه

. نامه رجوع كنيد همين آيين 9 ماده

د رقبات موقوفه را با يح بايصح يبردار قف و بهره ت مصلحت ويه منظور رعاب -11ماده يا خبره محلي يارشناس رسمكن مربوطه و با جلب نظر يو قوان نامه وقفتوجه به مفاد

:اگذار نمود ده به اجاره ويق مزاير از طريط زيت شرايو رعا . ان به عهده مستأجر باشدكاالم يحت يخسارات احتمال -الف ه يه حقوق موقوفه و تخليتأد يقه مناسب برايث ا ويد ضامن معتبر و ياز مستأجر با -ب

. ان مدت اخذ شوديل آن در پايو تحوـ ر حسب مورد مويحق انتقال مورد اجاره از طرف مستأجر به غ -ج ول بـه موافقـت كنامـه نيـي ت آياست رعا يهيبد، ه باشديريقاف و امور خ و ادارات حج و او يمتول يتبك

. است يالزام يياهدا ره ويصول پذ نحوه و . ش از ده سال باشد مگر با جلب موافقت سرپرست سازمانيد بيمدت اجاره نبا -د كـه بـا نظـر اي از پيشنهاد دهندگان برابر ده درصد پايـه ) 15/4/1384اصالحي ( - ه

.اخذ شودشود به عنوان سپرده مي كارشناس يا خبره براي انجام مزايده تعيين


ز و به نرخ عادله رو يا خبره محلي يارشناس رسمكاالجاره براساس نظر حداقل مال -و . د گردديده قيمزا يط الزم در آگهير شرايو سا

سـت يسر نيم ينامه رسم م اجارهيه تنظك يباشد و در موارد يد رسمينامه با اجاره -ز .م گردديقرارداد تنظ

باشـد مـي تا دويست هـزار ريـال ها آن رآمد ساليانهدر مورد رقباتي كه د -1تبصره ميزان اجاره از طرف كارشناس رسمي يا خبره كه اين مزايده الزامي نيست، مشروط بر

.محلي با توجه به نرخ عادالنه روز تعيين شده باشدآگهي مزايده بايد متضمن شرايط مذكور در ماده قبل و هرگونـه اطالعـات -2تبصره

كثيراالنتشار محلي نيز منتشـر شـود، فاصـله انتشـار هاي از روزنامه باشد و در يكي .آگهي تا تاريخ قرائت پيشنهادها كمتر از پانزده روز و بيشتر از سي روز نخواهد بود

مصلحت وقف عبارت است از تـأمين -1ــف ــر واقـ ــه و ، نظـ ــافع موقوفـ ــأمين منـ تـ

مـاده ( الً رعايت غبطه وقفم و كعليه موقوفنامه اجرايي قانون ابطال اسناد فروش آيين 1

ــات ــ ، رقبـ ــه مصـ ــي موقوفـ ب وآب و اراضـ .)وزيرانهيأت 3/2/1374

انون كـ عضو ، يارشناسان رسمك هيلك -2شوند و تـابع يمحسوب م يارشناسان رسمك

مربـوط بـه اسـتقالل يحـه قـانون يمقررات ال 1/8/1358مصوب يارشناسان رسمكانون ك

. باشـند يانون مـ كـ انقالب و نظامات يشورا: ر اسـت يـ از قـرار ز يارشناس رسمكط يشرا يا فنـ يـ امل در علـم كداشتن تخصص -الف -ب. در آن هسـتند يارشناسـ كه داوطلب ك

عدم شهرت بـه -ج. سال 25ش از يداشتن بر و كفساد اخالق و تجاهر بـه اسـتعمال مسـ

. مومـت يت و قيـ نبـودن تحـت وال -د. ونيافت يـ ومكت و محيت به جنايومكعدم مح -هـ

ت از حقـوق يـ ه مسـتلزم محروم كـ به جنحه

ت از يــا مســتلزم محروميــبــوده و ياجتمــاعــاســت يشــغل ــد و ك ه تخصــص در آن دارنو يالهبـردار كت بـه يومكن عدم محيهمچن

بـه يسـتگ كانت در امانت و سرقت و ورشيخ و ن قـانون يـ ور در اكمـذ يهـا تقلب و جنحه

ت بـه انفصـال ابـد از خـدمات يومكعدم مح . دولتيده به طور كلي ترتيبي است كـه يمزا -3

فروش كاال و خـدمات و يـا هـر ، در آن ادارهرا ازطريــــق درج ِآگهــــي در هــــا آن يدو

هـاي هاي كثيراالنتشـار و يـا روزنامـه روزنامهگـذارد و رسمي كشور به رقابت عمـومي مـي

ــا شخصــي كــه بيشــترين بهــاء را قــرارداد بدر . شود منعقد مي، كند پيشنهاد كرده يا مي

از مزايـده بـه يف مشخصـ ين ايران تعريقوانقـانون 79 عمل نيامده اسـت و صـرفاً مـاده

مقرر داشته 1366محاسبات عمومي مصوب ات مؤسسـ هـا و است كه معامالت وزارتخانـه

ــده و مناقصــه ــق مزاي ــد از طري ــومي باي عم


مالت دولتـي بـه مزايده در معا. صورت پذيردــي ــورت م ــق ص ــه طري ــذيرد س ــف: پ در -ال

معامالت جزيي به بيشترين بهـاي ممكـن و در مـــورد -ب. مســـئوليت مـــأمور فـــروش

ــا حــراج ــامالت متوســط ب ــورد -ج. مع در م عمومي معامالت عمده با انتشار آگهي مزايده

.)قانون محاسبات عمومي 82 ماده(ه به موجـب آن كاست ياجاره عقد -4

. شود ين مستأجره ميمنافع ع كمستأجر مالــاره ــوجر و اج ــده را م ــاره دهن ــده را كاج نن

ن مســتأجره يمســتأجر و مــورد اجــاره را عــ .)يقانون مدن 466 ماده( نديگو

و ترتيب وصول پذيره نحوه نامه آيين -5 بـه تصـويب 10/2/1365و اهدايي در تاريخ

84و 82هـاي رسيد و در سال وزيرانهيأت . اتي در آن صورت پذيرفتاصالحوجهـي اسـت كـه بـه هنگـام ، پذيره -6

ايجار اراضي موقوفه بـا اعطـاي حـق تملـك به عنوان پذيره ابتـدايي و ، اعيان به مستأجر

يا به هنگام انتقال رقبـات بـه عنـوان پـذيره حسب مورد به نفع موقوفـه دريافـت ، انتقالي

. خواهد شودوجهي اسـت كـه بـه هنگـام ، اهدايي -7

. گردد به موقوفه تقديم مي، استيجار قانوني

هـا آن در موقوفاتي كه عرصـه و اعيـان ) وزيرانهيأت 7/3/1391اصالحي ( -12ماده، در موارد اسـتثنايي . باشد اعطاي حق تملك اعيان به مستأجر ممنوع مي، وقف است

قـوانين و مستأجر در قبال پرداخت پذيره با رعايتتملك اعيان مستحدثه به وسيله مقررات مربوط و با پيشنهاد متولي و ادارات اوقاف و امور خيريه و تأييد نماينده ولـي

ي موقوفه و همچنين ها باغفقيه و سرپرست سازمان مجاز است و اين موضوع در مورد . در مورد موقوفات خاص نيز جاري است

توسـط ) 12(تا پيش از ابطـال مـاده -1عمومي ديوان عـدالت اداري و اصـالح هيأت

بنـا بـه 7/3/1391اين ماده در جلسه مورخ مــــورخ 907130/90پيشــــنهاد شــــماره

، سازمان اوقـاف و امورخيريـه 19/10/1390در مـورد «: به شرح ذيل بود) 12(متن ماده

، وقـف اسـت »اعيانـاً «فاتي كه عرصه و موقواعطاي حق تملك اعيان به مسـتأجر ممنـوع

در بعضي مـوارد اسـتثنايي تملـك .باشد مياعيان مستحدثه به وسيله مستأجر با تصويب

سرپرست مجاز است و اين موضوع در مـورد ي موقوفه و همچنين در مورد موقوفات ها باغ

. » خاص نيز جاري استــدالت هيــأت رأي -2 ــوان ع عمــومي دي

12اداري در خصــوص ابطــال اطــالق مــاده نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات آيين

سازمان حج و اوقاف و امـور خيريـه مصـوب ه بـه موجـب كـ ن يـ نظر بـه ا «: 10/2/1365

ــه ــا نامـــ ــماره يهـــ 37501/30/88شـــ يشـورا 4/12/1388مورخ 37500/30/88و


ـ يـك يو بندها 12اطالق ماده ، نگهبان يالــيآ 32شــش مــاده ــينامــه اجرا ني ــانون ي ق

و اوقـاف و ارات سازمان حجيالت و اختكيتشــور خ ــريام ــوب ي ــط 10/2/1365ه مص توس

ن شـرع ينگهبان خـالف مـواز يشورا يفقهاقـانون 41مـاده يدر اجـرا ، اعالم شده است

ــد ، 1385مصــوب ســال يوان عــدالت اداري

شش ماده يال يك يو بندها 12اطالق ماده بـراي ( » شـوند يور ابطال مكنامه مذ نييآ 32

عمومي ديوان هيأت رأي :مطالعه بيشتر ركــدالت اداري ــده ، ع ــه پرون و 512/ 87 كالس

مـــورخ ، 249-250 شـــماره دادنامـــه، 51121/6/1390( .

. قابليت وقف كردن ندارند، انفال -3

هـا و مؤسسـات زارتخانه از ويو رقبات بالمعارض موقوفه مورد ن ياجاره اراض -13ماده ارشناس كاساس نظر قف بر ت صالح و غبطه ويبا رعا يانقالب اسالم يابسته و نهادها و

ـ ن انجـام مزا ز بـدو نرخ عادلـه رو يمبنا و بر يا خبره محلي يرسم ـ ده و بـا رعا ي ت يـ گر بـا رعا يمجاز است و در موارد د ييره و اهدايپذ صول نامه نحوه و نييآ ت مصـالح ي يا خبره محلي يارشناس رسمكه ينظر يب سرپرست سازمان و بر مبنايا تصويقف و و

. نخواهد بود يده الزاميز انجام مزا و به نرخ عادله رومحتـرم يبا توجه به اعالم نظـر فقهـا « -107 يهـا شـماره يه طـ كـ نگهبان يشورا

ــل 18/7/1374 -879و 8/3/1374 واصــــــگرد ــي ــر ا يده مبن ــنيب ــاده : هك 1اطــالق م

ييره و اهـدا يب وصول پذينامه نحوه ترت نييآمت عادلـه روز يق% 30ره را در يه مقدار پذكه كـ يدر مـوارد ، ن نمـوده اسـت ين معـ يزم

ــذ ــيپ ــارف ب ــالف يره متع ــد خ ش از آن باشن آن به نظـر ييد تعياست و با ين شرعيمواز

و دو نفــر خبــره مــورد وثــوق واگــذار گــرددوره را كه موارد مـذ كنامه نييآ 7اطالق ماده

در ، ره معــاف نمــوده اســتياز پرداخــت پــذد يـ ه آن مـوارد جـزء مصـرف عوا كـ ييجاها

ن شـرع شـناخته يخالف مواز، موقوفه نباشد

قـانون يينامه اجرا نييآ 13ال ماده كاش. شداز يت سازمان اوقاف ناشارايالت و اختكيتش

ره و يب وصول پـذ ينامه نحوه ترت نييآ 7ماده ال كو با اصالح آن ماده رفع اشـ است يياهدا

بـراي مطالعـه ( » ز خواهد شـد ين 13از ماده عمومي ديوان عـدالت هيأت رأي :بيشتر رك

كالسه پرونـده ، 1374مهر 29مورخ ، اداريــه ، 195/73 ــماره دادنام ــه ).74/126 ش البت

نامـه آيـين ) 7(و ) 1( الزم به ذكر است مواددر سـال ييره و اهـدا يب وصول پذينحوه ترت

اصـالح گرديـد و وزيرانهيأت توسط 1382) 13(رسد به همـين جهـت مـاده به نظر مي

ارات يالت و اختكيقانون تش يينامه اجرا نييآ . سازمان اوقاف دستخوش تغيير نگرديد

نـده اداره ينما، هيريده از مسئول اداره حج و اوقاف و امور خيون مزايسيمك -14ماده موقوفـه ه ك يدر صورت، شود يل مكيموقوفه تش يمحل و متول ييو دارا ياقتصاد امور


. خواهد نمودت كشهرستان در جلسه شر ينده دادستان عموميباشد نما يبدون متولعمومي ديـوان عـدالت هيأت 8/10/1381مورخ 361شماره رأي به موجب( -1تبصره

شنهادات واصله بـه نظـر يا پيده و ينرس يشنهاديه پك يدر موارد)اداري ابطال گرديدـ ص داده شـود مزا يده مخالف مصـالح وقـف تشـخ يون مزايسيمك گـر يبـار د يكده ي

ـ يلكت، هياول تيرار وضعكشود و در صورت ت يم ديتجد ـ ثركله ايف بـه وس يت اعضـا ي . ن خواهد شدييور تعكون مذيسيمك

ـ از طرهـا آن يه فروش سر درختكدر مورد آن قسمت از باغات موقوفه -2تبصره ق يـ فصل و مزا يكتوان فروش را منحصر به يد باشد ميد به حال موقوفه مفيد را بـر دهي

. انجام داد يبه طور حضور يبره محلا خيارشناس كطبق عرف و عادات محل و با نظر عمومي ديوان عـدالت هيأت 8/10/1381مورخ 361شماره رأي به موجب( -3تبصره

ـ ثركده با نظر ايشنهادات واصله برنده مزايپ يدر صورت تساو)اداري ابطال گرديد ت ي . ن خواهد شدييون تعيسيمك ياعضا

ـ ، رقبـات فـروش رقبات موقوفات مشمول قانون ابطال اسناد -4تبصره يآب و اراض . شود يآن به اجاره واگذار م يينامه اجرانييآ موقوفه برابر

نامـه اجرايـي قـانون ابطـال اسـناد آيـين ــات ــروش رقبـ ــه ، فـ ــي موقوفـ آب و اراضـ

ــاريخ ــويب 3/2/1374در ت ــه تص ــأت ب هي . رسيد يرانوز

موقوفه يآب و اراض، موقوفه مشمول قانون ابطال اسناد فروش رقبات ياراض -15ماده د ييندارد با تأ يزراع ياربركواقع شده و در حال حاضر يه در محدوده خدمات شهرك

ن يصاحب نسق طبق مفاد ان يتسبه زارعكن پرداختن حقوق ميصالح و تأميمقامات ذ . شد مجاز به اجاره واگذار خواهد يامور ساختمان ينامه برانييآ

متولي موظف است نسبت به وصول مطالبـات موقوفـه و نيـز بـراي روشـن -16ماده موقوفـه آب و اراضي، نمودن وضع موقوفه در اجراي قانون ابطال اسناد فروش رقبات

. به موقع اقدام كندمسجدي چند سال قبل وقف شـده و -1

يكي از اوالد واقف متولي آن بـوده كـه فـوت هاي اما يكي از نوه. شده است و اوالدي ندارد

، خواهد متولي همـان مسـجد شـود واقف مي

آيا شعب تحقيق واحـدهاي حـج و اوقـاف و قـانون ) 14( امور خيريه بـا توجـه بـه مـاده

تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقـاف و امور خيريه صالحيت رسيدگي به درخواست


متقاضي را دارند يا دادگاه مدني خاص؟در صورتي كه واقـف ترتيبـي بـراي اداره

بـه همـان ترتيـب عمـل ، مسجد داده باشـد حال اگـر متـولي فـوت نمايـد و در ، شود ميوالد او نسالً بعد ا، بعد از فوت متولي نامه وقف

نوه ، نسل به عنوان متولي معرفي شده باشندمتولي قبلي كه پدرش فوت شـده حـق دارد

هـر چنـد بـا ، به عنوان متولي معرفـي شـود قـانون تشـكيالت و ) 14(توجه به مفاد ماده

اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه نامــه طــرز آيــين) 7( از مــاده» الــف«و بنــد

يدگي در شـعب تحقيـق اوقـاف تحقيق و رسبايد تقاضاي خود را از طريق شـعب تحقيـق واحدهاي حج و اوقاف و امور خيريـه مطـرح ساخته و چنانچـه تصـميم شـعبه رسـيدگي

حق دارد ، كننده مورد اعتراض متقاضي باشدنسبت به تصميم شـعبه تحقيـق بـه دادگـاه مدني خاص اعتراض نمايد اما اين امـر مـانع

دادگاه مدني خاص ابتـدائاً بـه اين نيست كه زيـرا ، درخواست مذكور نبايد رسيدگي كنـد

ها مكلفند به دعاوي كه در صـالحيت دادگاهاست طبـق قـانون رسـيدگي نماينـد و ها آن

اختيــارات شــعب تحقيــق ســالب صــالحيت -5671/7نظريه ( .دادگاه مدني خاص نيست

اداره كل حقوقي و اسناد و امور 21/9/1372 ).قوه قضاييهمترجمين

نامه كيفيت تحقيـق در شـعب آيين« -2» تحقيق سازمان حج و اوقاف و امـور خيريـه

هيـأت به تصـويب 30/9/1365نيز در تاريخ . رسيد وزيران

لفند اقدامات خود را نسبت بهكه ميريقاف و امورخ ان و ادارات حج و اويمتول -17ماده و اموال موقوفـه و كد قرارداد و اجاره اماليتجد يحه قانونيو چهار ال يكمواد ياجراـ ن متبركان و امنـاء و نظـار امـا يد انتخاب متوليتجد و مسـاجد مصـوب يه مـذهب ك

ران همچنان به منظور احقـاق حقـوق موقوفـات يا يانقالب اسالم يشورا 4/2/1358 . ندينما يريگيپ

د يـ تجد يحه قـانون يال) 1( برابر ماده -1و امــوال موقوفــه و كقــرارداد و اجــاره امــال

ن كان و امناء و نظار امـا يد انتخاب متوليتجدــمتبر ــذهبك ــاجد يه م ــور ، و مس ــه منظ ب

جلوگيري از هرگونه تضييع حق در موقوفات ــور ــه، كش ــا من كلي ــناد و قرارداده ــده اس عق

فيمــابين اوقــاف و مســتأجرين در موقوفــات و بـه عامه از تاريخ تصويب اين قـانون فسـخ

اين قبيل مسـتأجرين و كسـاني كـه امـالك شـود باشند اخطار مـي موقوفه را متصرف مي

مــاه از تــاريخ تصــويب ايــن 3كـه در ظــرف و تنظـيم اليحه جهت روشن شدن وضـعيت

محل وقـوع اوقاف اسناد جديد اجاره به اداره . ملك مراجعه كنند

اداره اوقاف از ادامـه ، در صورت عدم مراجعهآن را ، جلوگيري كرده و با خلع يـد ها آن تصرف


. كند به متقاضيان جديد واگذار ميــه -2 ــاز ب ــي مج ــاف وقت ــازمان اوق س

باشـد كـه درخواست خلـع يـد از ملـك مـي نسبت به تكليـف قـانوني مـذكور بـر صـدور

.نموده باشداخطاريه اقدام تصميمات متخـذه از طـرف سـازمان -3

يحـه اوقاف نسـبت بـه اجـراي مفـاد ايـن ال .قانوني، قطعي و الزم االجرا است

به حساب ين مذهبكده موقوفات و امايمزا يها جوه حاصل از ضبط سپرده و -18ماده . ز خواهد شديار و يان مذهبكا ميهمان موقوفه

. ر استيمخارج هر موقوفه به شرح ز -19ماده ين و بقاع موقوفه و فراهم نمودن موجبات آبـادان يمربوط به حفظ ع يها نهيهز -الف

. رقبات آن . از آن يبردار مربوط به بهره يها نهيو هز يرات جاريتعم -ب

درصـورت يماتكو محا يتالنظاره و مخارج ثب ه و حقيالتول ات و عوارض و حقيمال -ج . شمول

. هيره جاريا سي و نامه وقفمصارف مقرر در -د در مـورد مصـرف يل رسد و يبه مصرف م يله متوليس به و )ج(اعتبارات بند - 1تبصره

مگر در ، ه الزم استيريامور خ قاف و او ب و د اطالع اداره حج و، الف ياعتبارات بندها . نباشد يط متوليتفر و يه مظنه تعدك يدر صورته يالتول موقوفات منصوص

ير نباشد گـواه نه مقدويل اسناد هزيه تحصك) د(آن قسمت از مخارج بند - 2تبصره و يل اداره محـل و متـول مسـؤو ينه با امضـا يمشخصات هز نوع و ، ر علتكالزم با ذ

. م خواهد شديحسب مورد تنظ يان امور ماليمتصد سـهمى اسـت از منـافع ، التوليـه حق -1

الزحمـه حـق ه معموالً واقـف بـراى كموقوفه يواقف و متولكه اين ولو، دهد يمتولى قرار م

ز اسـت واقـف از منـافع يجـا . نفر باشند يكموقوفه سهمى براى عمل متولى قرار دهـد و

يمتـول ، ن نشـده باشـد يمعـ التوليـه حقاگر . المثل است مستحق اجرت

ــزان -2 ــه ميـ ــقچنانچـ ــه حـ و التوليـمعين نشده باشد و يا نامه وقفدر النظاره حق

التوليـه حـق ، نامه وقفدر صورت فقدان كلي المثــل معــادل ده درصــد بــه ميــزان اجــرت

به النظاره حقدرآمد خالص ماهيانه و %) 10(%) 5(المثل معادل پـنج درصـد ميزان اجرت

. ان درآمد خواهد بودهماي اسـت مسـتنبط رويه، جاريه سيره -3

نامـه وقففاقد از نظر واقف كه عوايد موقوفهاحـراز ايـن . شده اسـت بر آن اساس مصرف

.باشد رويه با شعب حقوقي ادارات تحقيق مي


محتـرم يشـورا كـه ايـن با توجه به« -4ــ ــان طـ ــماره ينگهبـ 17/3/1374 - 109شـ

يـي نامـه اجرا نييآ 19ماده 2و 1 يها تبصره ارات سـازمان اوقـاف و يالت و اختكيقانون تشرا خـالف شـرع 10/2/65ه مصـوب يريامور خ

ت بـه اظهـارنظر يلذا با عنا، اند ص ندادهيتشخمختومه ست ويدر پرونده مقدور ن يفوق اقدامعمـومي ديـوان هيـأت رأي( » شـود ياعالم م

كالسـه ، 1374مرداد 28 مورخ، عدالت اداري .)74/88شماره دادنامه ، 197/73 پرونده

در موقوفاتي كه داراي متولي منصوص و قادر به انجام ) 4/8/1382اصالحي ( -20ماده متولي موظف است بودجه فردي موقوفات و اماكن ، باشند وظايف شرعي و قانوني نمي

بـدهي و ، موجـودي ، مشخصات رقبات و ريز ارقام درآمـد و هزينـه مذهبي كه حاوي طبـق مـدلول ، باشد را حداكثر در سه ماهه آخر هر سال براي سال آتـي مطالبات مي

، در پنج نسخه به اختالف مـورد ، نمايد اي كه سازمان معين مي مطابق نمونه و نامه وقف :به شرح زير تنظيم نمايد

بودجه موقوفات متصرفي را ظرف مـدت يـك مـاه ، ر خيريهادارات اوقاف و امو -الفنماينـد تـا اوقاف و امور خيريه استان مربـوط ارسـال مـي ازتاريخ تنظيم به اداره كل

تأييد و ، تنظيم شده باشد يا سيره جاريه نامه وقفدرصورتي كه طبق مقررات و مدلول . درغير اين صورت جهت رفع نقص اعاده نمايد

در مظان تعدي و تفريط قرار دارند و با رعايـت طـرح ها آن كه متوليانموقوفاتي -بمقـام معظـم 7/8/1369و مجوز مورخ 23/7/1369مورخ 5931/120توجيهي شماره

شـوند متـولي مربـوط بودجـه مي رهبري با نظارت سازمان اوقاف و امور خيريه ادارهقاف و امور خيريه محل تسليم تنظيمي را ظرف يك ماه براي بررسي و تأييد به اداره او

. نمايد ميهـاي تأييـد شـده در موقوفـات يك نسخه از بودجه) 4/8/1382اصالحي ( -1تبصره

به متولي و درموقوفات متصـرفي بـه حسـابداري و -) ب(موضوع بند -غيرمتصرفي يك نسخه به اداره اوقاف و امور خيريه محـل و يـك نسـخه بـه اداره كـل اوقـاف و

مربوط و يك نسخه به سـازمان امورخيريه استان مربوط و يك نسخه به اداره تحقيقهاي واصله را مورد رسيدگي قـرار خود بودجه ارسال خواهد شد و سازمان نيز به نوبهي صادره به ها دستورالعمل و مقررات و نامه وقفداده و انطباق و يا عدم انطباق آن را با . دارد اداره اوقاف و امور خيريه محل اعالم مي

موقوفاتي كه داراي متولي منصوص و قادر به انجـام ) 4/8/1382اصالحي ( -2تبصره


، باشند ميبه ترتيب يادشده مستثني وظايف شرعي و قانوني هستند از تسليم بودجه مگر آنكه طبق نظر شعب تحقيق و حكم دادگاه فاقد شرايط مذكور يـا مشـمول بنـد

مالياتي طبق قانون اين متوليان در هر حال به منظور تنظيم امور . اين ماده شوند) ب(نامه و ضوابط مربوط جهت اخذ گـواهي و مفاصـا حسـاب ي مستقيم و آيينها تماليا

. عملكرد ساليانه موقوفه اقدام خواهند كردموقوفات و اماكني كه از طرف سازمان داراي امنـاي ) 4/8/1382اصالحي ( -3تبصره

تنظيم بودجه با ادارات حـج مذكور در منصوب هستند در حكم متصرفي بوده و امناي . و اوقاف و امور خيريه همكاري خواهند نمود

ه فقهــاء محتــرم يــبــا توجــه بــه نظر -1 -878 هـاي شـماره يه طـ كـ نگهبان يشورا -108و 8/3/1374 -339و 18/7/1374 : هكنيبر ا يده مبنيواصل گرد 8/3/1374

ه كـ ، آن 1و تبصـره 20عموم ماده )الفح العمل يه صحيان منصوص التوليمتول يحتم و ارسـال اوراق بودجـه الـزام يز به تنظيرا ن

قانون 7ه در ماده ك به لحاظ آن، نموده استارات سازمان اوقـاف و امـور يالت و اختكيتشرا موجب عـزل و ه تخلف از عمل به آنيريخن يا ضــم امــيــالمداخلــه شــدن و ا ممنــوعيــ

.ن شرع استيدانسته است خالف موازنامـه نيـي آ 20ماده 3اطالق تبصره )ب ارات سازمان و يالت و اختكيقانون تش يياجرا

ه كـ يز به همان شرحيه نيرياوقاف و امور خن شـورا يـ ا 8/3/1374 -108در نامه مـورخ

ن يبنـابرا ،ر شده است خالف شـرع اسـت كذ ييرانامه اج نييآ 3و 1 يها و تبصره 20ماده

ارات سازمان اوقـاف و يالت و اختكيقانون تشهيــأت رأي( گــردد يه ابطــال مــيــريامــور خ

مهـر 29مـورخ ، عمومي ديوان عدالت اداري

شـــماره ، 196/73 كالســـه پرونـــده، 1374، البته الزم بـه ذكـر اسـت ).74/127 دادنامه) 3(و ) 2(، )1(هــاي و تبصــره ) 20(مــاده توسط 4/8/1382در تاريخ ، نامه مذكور آيين

. اصالح گرديد وزيرانهيأت ــف« -2 ــب نظر -الـ ــحسـ ــماره يـ ه شـ يفقهـــا 29/4/1383مـــورخ 8037/30/83

) ب(و بنـد 4مـاده ، نگهبـان يمحترم شوراقـانون 17مـاده يـي نامـه اجرا نييآ 20ماده ارات سازمان اوقـاف و امـور يالت و اختكيتشخـالف وزيـران هيأت 4/8/82ه مصوب يريخ

ن يبنـابرا . ع شناخته نشـده اسـت ن شريموازقسـمت يدر اجـرا ها آن ابطال يبرا يمورد

وجـود يوان عـدالت ادار يقانون د 25اول ماده . ندارد

يهـا تيف و مسئوليت به وظايبا عنا -به در خصوص نظـارت يرياداره اوقاف و امور خ

ت و حفـظ يـ نترل بر امور موقوفات و رعاكو ه ك يمواردم در عليه موقوفغبطه و مصلحت يا متوليمنصوص بوده و يموقوفه فاقد متول

ا قـادر يـ موقوفه مورد اعتماد و محل وثوق و


ا يـ نباشـد و يو قانون يف شرعيبه انجام وظا 20و 4مـواد ، ط باشديو تفر يدر مظان تعد

نامه مـورد اعتـراض نييآ 20ماده ) ب(و بند عمـومي هيأت رأي( » با قانون ندارد يرتيمغا

، 1385شهريور 5 مورخ ،عدالت اداريديوان ، 65، 85/55و 153، 43/83كالســه پرونــده

.)373 يال 85/370 شماره دادنامه

ـ ر و عمران موقوفات و تـأ يدر مورد تعم) 4/8/1382اصالحي ( -21ماده ن و انجـام يم : خواهد شدر اقدام يب زياز به ترتيمورد ن يها نهيهز

ينيش بيپ ير و امور عمرانيتعم ياز درآمد را برا ياقف درصد ه وك يدر موقوفات -الف . اقف عمل خواهد شد ات ويرده باشد طبق نكقـانون )6(ت مـاده يرات و عمران موقوفات با رعايانجام تعم ير موارد برايدر سا -ب

يهـا نهيه از درآمد موقوفه هزيريقاف و امور خ ارات سازمان حج و اويالت و اختكيتش . ن و پرداخت خواهد شديم الزم تأ

نباشـد از طـرق نامـه وقفر يه مغاك يتوانند در صورت يان ميقاف و متول ادارات او -ج . ندين منظور استفاده نمايا يز برايام ن ر اخذ ويگر نظيد

بـه انوزيـر هيـأت به موجب مصـوبه -1 4/8/1382ه مورخ 28653ت 17792 شماره

قـانون تشـكيالت و )17(و به اسـتناد مـاده اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

ــوب ــواد، 1363 مص ، )21(، )20(، )5(، )4( منامه اجرايـي قـانون آيين) 51(و ) 47(، )22(

اوقـاف و تشكيالت و اختيارات سازمان حج وــه ــور خيري ــوع ، ام ــماره موض ــويبنامه ش تص

. اصالح گرديد 22/2/1365مورخ 95270 22و صــدر مــاده 21موضــوع مــاده -2

ارات يختا الت وكيقانون تش يينامه اجرا نييآه مصــوب يــريســازمان اوقــاف و امــور خ

يمحترم شورا در جلسه فقهاي 10/2/1365ر يبه شرح زفقهاء ه نظركنگهبان مطرح شد

نامـه نيـي آ 21اطـالق مـاده «: اعالم گرديـد

از % 20ه الزام بـه اخـذ كز بليه تجوك يياجرانـد نسـبت ك يره آن ميدرآمد موقوفات و ذخ

ر يـ از بـه تعم يـ ه فعـالً موقوفـه ن ك يبه موردر آن به واسطه درآمد سال بعـد يندارد و تعم

ان كـ گر ماننـد وام گـرفتن ام يا از هر راه ديو . » دارد خالف شرع است

ــا عنا« -3 ــب ــهي ــن ت ب ــه اي ــاده ك 21مارات يالت و اختكيقانون تش يينامه اجرا نييآ

ه مصــوب يــريســازمان اوقــاف و امــور خ ه يـ بـه شـرح نظر وزيرانهيأت 10/2/1365

25/9/1381مـــورخ 81/30/2067شـــماره نگهبـان خـالف شـرع يمحترم شورا يفقها

مفاد ماده كه اين شناخته شده است و نظر بهــيآ 22 ــاده ني ــه م ــاظر ب ــور ن ــه مزب 21نامن يبنابرا، باشد ير و تابع مدلول آن مكالذ فوق


وان يـ قـانون د 25به استناد قسمت اول ماده ــدالت ادار ــح يع ــاده ك ــال دو م ــه ابط م ب

عمومي هيأت رأي( » شود ير صادر مكالذ فوق، 79/124كالسه پرونده ، ديوان عدالت اداري

. )8/10/1381مورخ ، 81/362شماره دادنامه عمـومي هيـأت توسـط 22و 21 ابطال مواد

گرديـد سبب 81ديوان عدالت اداري درسال هيـأت مواد مـذكور توسـط ، سال بعد تا يك

. اصالح گردد وزيرانــاده -4 ــر م ــكيالت و 6 براب ــانون تش ق

صرف درآمـد ، اختيارات سازمان حج و اوقافبـر سـاير هـا آن موقوفات به منظور بقا عـين

سـت مصارف مقدم اسـت و متـولي موظـف ا موجبات آباداني رقبات موقوفـه را در جهـت

به منظور اجراي ها آن بهره برداري صحيح از . نيات واقف فراهم آورد

يكد يو عوا) 21(ور در ماده كه منابع مذك يدر صورت) 4/8/1382اصالحي ( -22ماده قـاف و امـور ان و ادارات اويد متوليافو ننماكآن ت يا بازسازير يتعم يساله موقوفه برا

ـ ا چند سال موقوفه را به اضافه عوايتوانند درآمد دو يه و امناء ميريخ د موجـود بـه ي . مصرف برسانند

نامه نيين آيا) 21(م ماده كن حيهمچن، ن مادهيم اكح -)4/8/1382اصالحي (تبصره . است يز جارين نكن امايات مربوط به ات مقرريبا رعا ياسالم ين مذهبكدر مورد اما

. رجوع شود )21(به توضـيحات منـدرج ذيـل مـاده

هاي قبل هر موقوفه به عنوان درآمد خالص هاي سال جويي مطالبات و صرفه -23ماده النظـاره از ايـن حـق التوليه و خواهد شد و چنانچه قبالً حقبودجه هر سال منظور در

. مجدداً احتساب نخواهد شد، مبلغ دريافت شده باشدد از يقف با اموال و ان است ويف متوليظا حفظ موقوفات از وكه اين با توجه به -24ماده

ـ رن متبكامـا يامنـا ان موقوفـات و يمتول، ز باشديمتما جدا و ياموال شخص متول ه كند يم نماين مزبور تنظكا اماينه موقوفه يثبت درآمد و هز يبرا يلفند دفتر مخصوصكم

ـ يبا، ال باشديش از صد هزار ريبها آن و هرگاه درآمد ساالنه اداره حـج و يد بـا معرفـ به نام موقوفـه يا ه حساب جداگانهيريقاف و امورخ او ـ ا مي ـ ان متبرك از يكـي ه در ك

ق آن يهرگونه پرداخت را از طر ز ويار حاصله را به آن حساب و ديافتتاح و عوا ها بانك . انجام دهند

منصـوب ييامنـا هـا آن يه از طرف سازمان براك ينكاما در مورد موقوفات و -تبصرهـ ريقـاف و امورخ امنا و اداره حج و او( كمشتر يور با امضاكشده است حساب مذ ) هي


. افتتاح خواهد شدــاده « ــيآ 24م ــه ني ــياجرا نام ــانون ي ق

ارات سازمان اوقـاف و امـور يالت و اختكيتش بـا توجـه بـه : ه مقرر داشـته اسـت كه يريخ

ان يـ ف متوليحفـظ موقوفـات از وظـا كـه ايند از امــوال شــخص يــاســت و امــوال وقــف با

ان موقوفـات يمتول، ز باشديجدا و متما يمتوللفنــد دفتــر كه مكــن متبركامــا يو امنــانه موقوفـه يثبت درآمد و هز يبرا يمخصوص

ند و هرگاه درآمـد يم نماين مزبور تنظكا اماي، ال باشـد يـ ش از صـد هـزار ر يبها آن ساالنه

ه يرياداره حج و اوقاف و امور خ يد با معرفيباان كـ ا ميـ به نـام موقوفـه يا حساب جداگانه

د يـ افتتـاح و عوا اهـ بانـك از يكيه در كمتبرــه آن حســاب وار ــحاصــله را ب ــه ي ز و هرگون

حسـب ، ق آن انجام دهنـد يپرداخت را از طرــنظر ــمارهيــ ــورخ 7851/30/83 ه شــ مــنگهبـان خـالف يشـورا فقهاي 11/4/1383

شرع شناخته نشده است و چون مفـاد مـاده ق امور موقوفـه يم و تنسيمزبور در جهت تنظ

آن انشـاء نترل اوقاف بـر كان نظارت و كو ام » هم بـا قـانون نـدارد يرتين مغايشده بنابرا

، عمــومي ديــوان عــدالت اداريهيــأت رأي( كالســـه پرونـــده، 1385مـــرداد 8 مـــورخ

.)85/269 شماره دادنامه، 688/82

ن حـج و قانون تشكيل و اختيارات سـازما 14ادارات تحقيق به موجب ماده -25ماده مـذهبي و اوقاف و امور خيريه مكلفند همه ساله از متوليان و امنـاي وقـف و امـاكن

مديران مؤسسات خيريه مشمول و نيز از ادارات حج و اوقاف و امـور خيريـه صـورت . را مطالبه نماينـد حساب درآمد و هزينه موقوفات و اماكن مذهبي و مؤسسات خيريه

ول بودجه فردي ساالنه موقوفه يا مكان مذهبي و يا صورت حساب مزبور بايد طبق فص اداره تحقيق و مؤسسه خيريه حداكثر ظرف سه ماه بعد از ابالغ در قبال اخذ رسيد به

در صورتي كه صورت حساب بـه اداره . يا اداره حج و اوقاف و امور خيريه تسليم شوداسـت حـداكثر ظـرف موظف حج و اوقاف و امور خيريه تسليم شده باشد اداره مزبور

روز صورت حساب مذكور را به اداره تحقيق مربوطه جهت رسيدگي و صدور و 10مدت :تسليمي بايد متضمن موارد زير باشد صورت حساب . مفاصاً حساب ارسال دارند

هر رقم از درآمد و هزينه بايد حسب مورد داراي مـدارك و اسـناد هزينـه معتبـر -1 . باشد

د و هزينه سال قبل بايد در صورت حساب ساالنه مزبور ملحوظ مانده حساب درآم -2 . شود

ادارات تحقيق از متوليان منصوصي كـه در مظـان تعـدي و تفـريط نباشـند -تبصره


. نمايد صورت حساب مطالبه نميــات و ــله از رقبـ ــد حاصـ ــول عوايـ وصـ

در جهـات هـا آن مستغالت مساجد و صـرف تصريح شده است و نامه وقفاي كه در مقرره

هاي مربوطه و تنظيم بودجه نگهداري حسابطبــق ، فــردي و اخــذ مفاصاحســاب ســاليانه

ضــوابط و مقــررات معينــه و حــداكثر ظــرف مدت سـه مـاه انجـام خواهـد شـد و اسـناد

و مهـر ) امام يا نايب(مربوطه با امضاي امين بديهي است . بخشي خواهد شد مسجد اعتبار

كه مسئوليت نهايي و قانوني در ايـن ارتبـاط ــود ــد ب ــف خواه ــين وق ــه ام ــعبه. متوج ش

تحقيق اوقاف و امور خيريـه حسابرسي ادارههمكـاري ، شـده موظف است طي مـدت يـاد

الزم را جهت صدور مفاصاحساب داشته باشدارتقـاء نامـه تفـاهم بند چهارم از فصـل دوم (

ه امور مسـاجد مركز رسيدگي ب يها همكاري، و اداره كل اوقاف و امور خيريه استان تهران

.)1392مورخ

قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حـج 6متوليان موظفند در اجراي ماده -26ماده و نامـه آيـين ايـن 22و 21و اوقاف و امور خيريه و تبصره ذيل آن و بـا رعايـت مـواد

استعداد محل در نگهداري و جلوگيري از خرابي و انهدام و در آبادي موقوفـه اهتمـام عايدات موقوفه حاصل به طوري كه حداقل هر پنج سال افزايش محسوسي در، نمايند . شودادارات تحقيق موظفند همه ساله مفاصا حساب عملكرد سال قبل موقوفه را -27ماده

اداره حـج و نامه صادر و حسب مورد به متولي يا امين و يا اين آيين 25با رعايت ماده در صورتي كه عدم صدور مفاصـا حسـاب . اوقاف و امور خيريه مربوطه تسليم نمايند

تخلف را براي رسـيدگي در ناشي از عمل متولي يا امين باشد شعب حسابرسي موارد اي بركناري امين به جهت عزل يا ممنوعيت و يا ضم امين به شعب حقوقي تحقيق و بر

. خواهند داشت اداره حج و اوقاف و امور خيريه مربوطه اعالمرسي تحقيق اوقاف موظفند درآمد و هزينه كليـه موقوفـاتي كـه شعب حساب -تبصره

شـود پـس از تكميـل ارجـاع مـي ها آن نامه به اين آيين 25طبق ماده ها آن استنادنامه طرز را مطابق آيينها آن رسيدگي و تكليفها حداكثر ظرف مدت يك ماه پرونده

مقـررات تحقيق و رسيدگي در شعب تحقيق اوقاف روشن نمايند و با متخلفين برابـر . رفتار خواهد شد

كرد صرفاً اسناد مثبته و هزينه، و امور خيريهتحقيق اوقـاف حسابرسي اداره شعبه -1


هاي مالي مسجد تطبيق خواهـد ارشرا با گزدر تصميمات مديريتي امام جماعت يـا داد وهاي صـرف اعتبـارات مسـجد دخالـت زمينه

بند چهارم از فصـل 3تبصره ( نخواهد داشت .)همان، دوم

ه فـاكتور در مواردي كـه امكـان ارايـ -2اسناد هزينه انجام شده از محل ، وجود ندارد

ــات ــد رقب ــتفاده از ، عواي ــا اس ــرمب ــاي ف هو ) به عنوان جـايگزين فـاكتور (متحدالشكل

با مهـر مسـجد و امضـاي امـين موقوفـه بـه مبنـاي رسـيدگي ، عنوان سند هزينه مثبتـه

شعب حسابرسي ادارت تحقيـق اوقـاف قـرار صدور مفاصا حسـاب ها آن گرفته و بر اساس

.صورت خواهد گرفتبديهي است امين موقوفه بنا به اقتضاي

ها صرفه و صالح وقـف ام هزينهامانت در انجرا مدنظر قرار داده و تمامي مساعي ممكن را ــاي آن ــه و ارتق ــرفت موقوف ــت پيش در جه

رعايت جهات شرعي و . مبذول خواهد داشتاجراي تام و كامل قوانين و مقررات موضوعه در اجاره دادن رقبات و مسـتغالت مسـجد از

در مواردي. رود اهم وظايف امين به شمار ميكه ابهـام در گـردش مـالي رقبـات مسـاجد

از ظرفيـت ، با همـاهنگي اوقـاف ، ايجاد شود

ايجاد شده براي حسابرسـي در سـتاد مركـز ــور ــه منظ ــاجد ب ــور مس ــه ام ــيدگي ب رس

سازي و رفع ابهامات اسـتفاده خواهـد شفاف .)از فصل دوم، همان 6و 5بندهاي ( شد

تمديد احكـام امانـت امـين موقوفـه -3ــ( ــام جماع ــذ ، )ت مســجدام ــر اســاس اخ ب

حسـاب سـنواتي از شـعب حسابرسـي مفاصابــا همــاهنگي مركــز ، ادارات تحقيــق اوقــاف

رسيدگي بـه امـور مسـاجد صـورت خواهـد پذيرفت و در صورتي كـه بـر اسـاس تـدابير

جـايي جابـه ، مركز رسيدگي به امور مسـاجد زمانامين رقبات مسـجد امام جماعتي كه هم

، ار قـرار گيـرد گـردد در دسـتور كـ تلقي ميتمهيـدات الزم ، ضمن اطالع رساني به اوقاف

از ، بــراي تحويــل و تحــول اســناد و مــداركجمله اخـذ مفاصـا حسـاب رقبـات و انتقـال حساب به امين جديد صورت خواهـد گرفـت

.)هماناز فصل دوم، 7بند (نامــه رقبــات مســاجدي كــه در وقــف -4

هـا آن ترتيبات خاصـي بـراي تمشـيت امـور بيني شده است از شـمول تفـاهم نامـه پيش

از فصـل دوم، 9بند (باشند مي مذكور خارج ).همان

هـاي حساب ها و صورت بودجه ادارات تحقيق موظفند همه ساله با مالحظه -28ماده

ـ امنـاء هـاي ارسالي از طرف متوليان و هيأت خيريـه و ورو ادارات حـج و اوقـاف و اممؤسسات مشمول چنانچه به موارد تخلف برخورد نمودند مدارك الزم را جمع آوري و

و و امـور خيريـه قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و اوقـاف 7برابر ماده در خصوص تخلف امناء مراتـب توسـط اداره حـج و . مربوطه اقدام نمايند هاي تبصره

. پرست سازمان گزارش و كسب تكليف خواهد شدمحل به سراوقاف و امور خيريه

ا در يـ د يـ ط نمايا تفـر يـ يمنافع موقوفه تعدا يـ ن يا ناظر نسبت به عـ ي يگاه متولهر


و قـانون و نامـه وقـف ف مقـرر در يانجام وظامقـررات مربـوط مسـامحه و هـا و نامـه نييآ

ق و يــشــعبه تحق يدگيبــا رســ، اهمــال ورزدــح ــزول ك ــورد مع ــب م ــاه حس ــم دادگ ا ي

مـاده ( نخواهد شديا ضم اميالمداخله ممنوعقانون تشكيالتو اختيارات سـازمان حـج و 7

.)و امور خيريه اوقاف

ـ لفند همه سـاله مال كان ميمتول -29ماده موقوفـه را درصـورت شـمول يات قـانون ي

ـ به آن تعلـق گ يا مهيجر، ه بر اثر تعلل در پرداختك يند و در صورتيپرداخت نما رد ي . نندكد شخصاً آن را جبران يبا

ا قانون با سازمان اسـت يه يفق يل م وكامور موقوفه به ح ه ادارهك يدر موارد -30ماده . به عهده سازمان خواهد بود يمتول يها تيل ف و مسؤويظا ه ويلك

ا عـزل ي ت و يموجب ممنوع ير متصرفيه در مورد موقوفات غك يهرنوع تخلف -تبصرهز تخلف محسوب و برابر مقررات اقـدام ين يشود در خصوص موقوفه متصرف يم يمتول

. خواهد شد ،فروش رقبات موقوفه و نحوه تبديل آنها

ترك مزايـده درمـورد ، اجاره بيش از ده سالصلح و استرداد ، اجاره رقبات مشمول مزايده

ارجـاع اخـتالف بـه داوري و ، دعاوي موقوفهانتخاب داور يا داوران و نصب و عـزل امنـاي

از جمله اموري است ، موقوفات و بقاع متبركهــازه ــتلزم اج ــق آن مس ــه تحق ــت ك سرپرس

كـه مـأذون از سازمان اوقاف و امـور خيريـه . خواهد بود، قبل ولي فقيه است

مصـرف آن يبرا يه جهت مشخصك ياسالم ين مذهبكبه اما ييجوه اهدا و -31ماده ن كل اماين قبياج ايد براحتش اموال منقول زاي وه حاصل از فروج و و ن نشده استييتع

ـ يو در مـوارد امنـاء هيـأت لهيس ه به ويريامور خ قاف و وا با جلب نظر اداره حج و هكـ يه به ترتيريامورخ قاف و او له ادارات حج ويس جود نداشته باشد به و وامناء هيأت يب

ـ 5ه در ماده ك ـ اخت الت و كيقانون تش ـ ريامورخ قـاف و او ارات سـازمان حـج و ي ه و ي . دينامه آن مشخص است به مصرف خواهد رس نييآ

ــه وجهــي توســط -1 پرداخــت هــر گونهـاي ات دولتي و شـركت مؤسس، ها وزارتخانه

قانون تنظيم بخشي ) 2( دولتي موضوع ماده 27/11/1380از مقررات مالي دولت مصـوب

هاي اجرايي بـه عنـوان كمـك يـا به دستگاههديه اعـم از نقـدي و غيـر نقـدي بـه جـزء

كه در مقررات قانوني مربوطه تعيين موارديبا اين وجود هداياي . ممنوع است، شده است


، هـا حسـينيه ، مصالها، اهداء شده به مساجدهـداياي ، هـا هاي مـذهبي و دارالقـرآن هيأت

ننده هدف كخاص تلقي شده و چنانچه اهداءت كمشـار يبا نظر شـورا ، ندكخود را اعالم ن

ه امـداد تـ يمكو يسـت يبا سازمان بهز يمردم . ديبه مصرف خواهد رس) ره( ينيامام خم

وجــوه اهــدايي و وجــوه ، نــذور نقــدي -2حاصل از فروش اموال منقول زايد بر احتياج در

عمران و آبادي - الف: گردد امور ذيل مصرف ميــذكور ــاكن م ــاه و - ب. ام ــايل رف ــدارك وس ت

كمـك بـه - ج. بهداشت زوار و ساكنان ناحيـه . خيرات و مبرات مطلقه - د. مدارس علوم ديني

ــتقل -3 ــداياي مس ــت از ، ه ــارت اس عبي بالعوضي كه از طرف اشخاص بـه ها كمك

ادارات حــج و اوقــاف و امــور خيريــه تقــديم . شود مي

و ) در موقوفات متصرفي(ادارات اوقاف و امور خيريه ) 23/3/1391اصالحي ( -32ماده بـه منظـور ) در موقوفات تحت توليـت خـود (ين متوليان موقوفات عام و خاص همچن

موارد زير را با رعايت قوانين ، رعايت غبطه و مصلحت وقف و رفع مظنه تعدي و تفريط :انجام خواهند داد، و مقررات مربوط و با اطالع و تأييد نماينده ولي فقيه در سازمان

با رعايت موازين شرعي و قانونيها آن فروش رقبات موقوفه و نحوه تبديل -1 اجاره بيش از ده سال -2

ترك مزايده در مورد اجاره رقبات مشمول مزايده -3

صلح و استرداد دعاوي موقوفه -4

ارجاع اختالف به داوري و انتخاب داور يا داوران -5

نصب و عزل امناي موقوفات و بقاع متبركه -6

تواند جهت بررسـي و اظهـارنظر سرپرست سازمان مي) 7/3/1391اصالحي ( –تبصره حقوقي و اوقافي هيأتي مركب از افـراد ، فقهي مسايلمشورتي در خصوص مشكالت و

. صاحب نظر را انتخاب و تعيين نمايد

تا پيش از ابطـال بنـدهاي يـك الـي -1عمومي ديـوان هيأت توسط) 32(شش ماده

عدالت اداري و اصـالح ايـن مـاده در جلسـه بنــا بــه پيشــنهاد شــماره 7/3/1391مــورخ

ســازمان 19/10/1390مــورخ 907130/90و تبصره ) 32(متن ماده ، اوقاف و امورخيريه

ر از جملـه يـ مـوارد ز «: آن به شرح ذيل بـود

ول به اجـازه كموها آن ه انجامكاست يامورـ ون از طـرف ذو ه مـأ كسرپرست سازمان يل

:ه است خواهد بوديفق . ل آنيش رقبات موقوفه و نحوه تبد فرو - 1 ان به مستأجر ياع كحق تمل ياعطا -2

قـف اسـت و اناً ويه عرصه و اعك يدر موقوفات يز جـار يـ ن امر در مورد باغـات موقوفـه ن يا


. است . ش از ده سالياجاره ب -3 ده در مورد اجـاره موقوفـه يمزا كتر -4

. دهيمزا مشمولحه در مراجـع مطرو ي استرداد دعاو -5 . ييقضا

انتخـاب و ير ارجاع اختالفات به داو -6 . ران ا داوير داو

بقـاع موقوفات و ينصب و عزل امنا -7 . هكمتبر

ياظهارنظر مشورت و يجهت بررس - تبصرهــ ــايل معضــالت و الت وكدرخصــوص مش مس

توانـد يسـازمان مـ سرپرست ، يقاف او و يحقوقب از كـ مر يحقـوق و يفنـ هيأت به نام يت أيه

ه در سازمان اشتغال داشـته كافراد صاحب نظر . » دين نماييتع باشند را انتخاب و

ــدالت هيــأت رأي -2 ــوان ع عمــومي دياداري در خصوص ابطـال بنـدهاي يـك الـي

نامـه اجرايـي قـانون آيـين ) 32(شش مـاده حج و اوقـاف و تشكيالت و اختيارات سازمان

نظـر بـه «: 10/2/1365امور خيريـه مصـوب ــا ــن ي ــه ك ــب نام ــه موج ــا ه ب ــماره يه ش

ــورخ 37500/30/88و 37501/30/88 مــــ 12اطالق ماده ، نگهبان يشورا 4/12/1388

نامـه نيـي آ 32شش ماده يال يك يو بندهاارات سـازمان يالت و اختكيقانون تش يياجرا

ــج ــور خ حـ ــاف و امـ ــريو اوقـ ــوب يـ ه مصـنگهبـان يشـورا يتوسط فقهـا 10/2/1365

در ، ن شـرع اعـالم شـده اسـت يخالف مـواز يوان عـدالت ادار يـ قـانون د 41ماده ياجرا

ــال ــوب س ــاده ، 1385مص ــالق م و 12اطنامـه نيـي آ 32شـش مـاده يال يك يبندها

براي مطالعه بيشـتر ( » شوند يور ابطال مكمذ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت رأي :رك

شــماره ، 511و 512/ 87 پرونــدهكالســه . )21/6/1390مورخ ، 249-250 دادنامهامـور موقوفـه و اداره، به حكم قـانون -3ي متولي در موارد ها توظايف و مسئولي كليهبا سـازمان اوقـاف و امـور خيريـه ، الذكر فوق . باشد مي

فني و حقوقي سـازمان هيأت نظرات -4 . اردمشورتي د جنبه، اوقاف و امور خيريه

اقدامات امام جماعت مسجد به عنوان -5منحصراً در خصوص واگذاري به ، امين موقوفه

رقبات و مستغالت مسـاجد و تنظـيم و اجارهتجديد اسـناد اجـاره و تغييـر شـغل و انتقـال مورد اجاره برابـر ضـوابط و مقـررات اوقـافي و

كارشــناس رســمي دادگســتري طــي نظريــهبــا مهــر خواهــد بــود و اســناد تنظيمــي

متحدالشكل صادره از مركز رسيدگي به امـور ) امام جماعت يا نايب(با امضاي امين ، مساجد

و امضاي رييس اداره اوقاف مربوطه به عنـوان هرگونه واگذاري . واجد اعتبار خواهد بود، ناظر

سرقفلي و يا حق تملك اعيـاني و تبـديل بـه بيش از سه سال و يا تفكيك احسن و يا اجاره

تغيير كـاربري و ديگـر مصـاديق موضـوع و يانامه اجرايي قانون تشكيالت آيين 32و 9 ماده

و اختيارات سازمان اوقاف و امور خيريه خـارج از اختيارات امين و بدون كسب مجـوز اوقـاف

بديهي اسـت هرگونـه ايجـاد . باشد ممنوع مي


بالاثـر و ، تعهد در موارد فـوق در فـرض وقـوع ر آن معطوف به شخص مردود تلقي شده و آثااز فصــل دوم 3بنــد ( امــين خواهــد بــود

مركز رسـيدگي يها ارتقاء همكاري نامه تفاهمبه امور مساجد و اداره كل اوقاف و امور خيريه

.)1392مورخ ، استان تهران

ليت نسبت بـه موقوفـات و متولي و يا سازمان در قبال اعمال تو التوليه حق -33ماده خواهـد نامـه وقفالنظاره ناظر اعم از شخص يا سازمان به ميزان مقرر در همچنين حق

النظـاره در آن التوليه و حق موجود نباشد و يا ميزان حق نامه وقفبود و در صورتي كه درآمـد خـالص المثل معـادل ده درصـد التوليه به مقدار اجرت معين نشده باشد حق

. المثل معادل پنج درصد همان درآمد خواهد بود النظاره به مقدار اجرت ساليانه وحقماده با توجـه بـه وضـعيت در موارد استثنايي كه درصدهاي مندرج در اين -1تبصره

. شود مي موقوفه متناسب و متعارف نباشد با تأييد سرپرست سازمان كسر يا اضافهدر مواردي كه سرپرست سازمان اعمال نظارت اشـخاص يـا ادارات حـج و -2تبصره

المثـل اجرت ري تشخيص دهند واوقاف و امور خيريه را در موقوفات غيرمتصرفي ضر . ز متناسباً تعيين خواهند نمودرا ني النظاره حق

. درآمد خالص موقوفه برابر هشتاد درصد درآمد كل خواهد بود -3تبصره قـانون « 11ه در مـاده كن يبا توجه به ا ارات سازمان اوقـاف و امـور يالت و اختكيتشه يـ ولالت افـت حـق يدر» 1363ه مصوب يريخ

ت يـ سـازمان در قبـال اعمـال تول ا يو يمتولن يو همچنــ ينســبت بــه موقوفــات متصــرف

ن و يــيو جهــات و مــوارد آن تع النظــاره حــقــو ــت يتج ــده اس ــره ، ز ش ــاده 2تبص 33م

ارات يـ ت در حـد اخت ياكنامـه مـورد شـ نييآــانون ــ يق ــانون ياد شــده تنظــي م و خــالف ق . ص نشديتشخ

المثل عمل خـود ادارات حج و اوقاف و امور خيريه در اماكن مذهبي اجرت -34ماده اماكن مزبـور بابت اداره امور اين اماكن را بر مبناي ده درصد از مجموع درآمد ساليانه

قانون تشكيالت 5نامه ماده به موجب آيينامناء هيأت الزحمه د و حقننماي دريافت مي . شد قاف و امور خيريه تعيين خواهد و اختيارات سازمان حج و او

التوليـه و سازمان عوايد حاصـل از حـق )وزيرانهيأت 15/5/1391اصالحي ( -تبصره اي كه همه سـاله تنظـيم و بـه بودجه النظاره و همچنين هداياي مستقل را مطابق حق

. رساند رأساً مصرف خواهد نمود دولت ميهيأت تصويبــه پيشــنهاد شــماره 15/5/1391در جلسه مورخ هيأت وزيران ــا ب ــورخ 194034/1بن م


وزارت فرهنگ و ارشاد اسـالمي 24/12/1390ــه اســتناد مــاده ــانون تشــكيالت و ) 17(و ب ق

- اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه :تصويب نمود - 1363مصوب

نامـه اجرايـي آيـين ) 34(در تبصره ماده

قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و نامـه موضـوع تصـويب ، اوقاف و امـور خيريـه

و «عبارت 22/2/1365مورخ 95270شماره وجوهي كه بابـت اداره امـور امـاكن مـذهبي

. شود حذف مي» دارد دريافت مي

ادارات حج و اوقاف و امور خيريه موظفند همه ماهـه تـراز عمليـات دفتـر -35ه مادجهـت روزنامه و كل را به انضمام مدارك و گزارش الزم به اداره امور مـالي موقوفـات

. بررسي ارسال دارنده و يريادها و مؤسسات خيبن ا منافع موقوفات و ين يثبت معامالت راجع به ع -36ماده ن بـدو يه در دفاتر اسـناد رسـم كن متبركت معامالت رقبات مربوط به امان ثبيهمچن

نوشت اسناد راجـع بـه لفند روكم يدفاتر اسناد رسم موافقت سازمان ممنوع است ومربوطـه ارسـال هيريامورخ قاف و او ز پس از ثبت به ادارات حج و قف را ظرف ده رو و

. دارند

ثبــت اســناد و ه در ادارهكــ ياســناد -1ر يا در نـزد سـا ي يا دفاتر اسناد رسمي كامال

و هـا آن تيدر حدود صـالح ين رسميمأمورم شـده باشـند يتنظـ يبر طبق مقررات قانون

.)يقانون مدن 1287ماده ( است يرسمدفتر اسناد رسمي واحدي وابسته بـه -2

م و يتنظـ ياست كـه بـرا يوزارت دادگسترن و مقـررات يطبـق قـوان يثبت اسناد رسـم

قانون دفـاتر 1ماده ( شود يل مكيمربوط تشاران يـ انون سردفتران و دفتركو ياسناد رسم

.)25/4/1354مصوب امالكي كـه فاقـد سـابقه ثبـت بـوده -3

طبـق مـاده . شوند مجهول المالك ناميده ميي ثبــت ايــن گونــه تقاضــا، قــانون ثبــت 11

طبق فرم ، امالك پس از احراز تصرف مالكانه

ــار ــده نامــه چــاپي مخصوصــي كــه اظه نامي . پذيرد شود انجام مي مي

قــانون يــينامــه اجرا نيــيآ 36مــاده -4ارات سازمان حج و اوقـاف و يالت و اختكيتش

ــور خ ــريام ــوب ي ــأت 10/2/1365ه مص هيمنـدرج در مـاده يم قـانون كح يحاو وزيران

ارات سازمان حـج يالت و اختكيقانون تش 10 يه مصوب مجلس شـورا يريو اوقاف و امور خ

. باشد يم ياسالم 36مندرج در مـاده يلكم عام و كح -5

جـاد نظـام مشـخص و ينامه به منظـور ا نييآن و منـافع موقوفـات و يثبت عـ يبرا ينيمعــريادهــا و مؤسســات خيبن ه وضــع شــده و ي

ن جهـات بـه يـ ه از اكاست يفيالكمتضمن تو سـازمان حـج و يعهده دفاتر اسـناد رسـم


ه محـول شـده و از نظـر يـ رياوقاف و امور خور و كشـده در مـاده مـذ ينـ يب شيمقررات پ

اسـناد يم و نگهـدار يتنظـ يجاد نظم بـرا ياه كـ ين موقوفـات يب يچ گونه تفاوت منطقيه

. ، نيستباشند مي يا فاقد متولي يمتول يداران مــاده دفــاتر اســناد يــبــه موجــب ا -6از ثبت اسناد مربوط بـه موظفند قبل يرسم

، ا منـافع موقوفـات يـ ن يبه ع راجع معامالت ــور ــاف و ام مراتــب را از ســازمان حــج و اوق

ن يـ ب بـه ا يـ ن ترتيـ ا. نديه استعالم نمايريخه در كنامه آمده است نييمنظور در قانون و آ

ام و كــثبــت اســناد مربــوط بــه موقوفــات احه مالزمه بـا ك يو قانون يشرع يها تيمحدود

ــاً از يامــر وقــف دارد ملحــوظ گــردد و نت جتــد ــيتب ــن يل ع ــات ييا تضــي ــافع موقوف ع من . ديبه عمل آ يريجلوگه و سرپرست يفق ينده محترم ولينما -7

نامـه يه طيريسازمان حج و اوقاف و امور خــماره ــالم 30/8/69 -2854/410شـــ اعـــ

ن سازمان بـر يوص نظارت ادر خص: اند داشته يان موقوفات با توجـه بـه ابهـام ياعمال متول

قـانون يينامه اجرا نييآ 36ه در مورد ماده كارات سازمان حج و اوقـاف و يالت و اختكيتش

ان بـه وجـود ياز متول يبعض يه برايريامور خ

ه ادارات يـ بـه منظـور توج يآمده است طرحدر ه و رفـع ابهـام يـ ريحج و اوقاف و امـور خ

ان در چهـار يـ رابطه با نظارت بر اعمـال متول م يتقـد يه و به مقـام معظـم رهبـر يماده ته

نامـه مزبـور را خـوب و نيـي آ ايشـان ، ديگرد . اند آن موافقت فرموده يد اعالم و با اجرايمف

5931/120نظر به مفاد نامه شماره « -8ــورخ ــينما 23/7/69مـ ــده ولـ ــفق ينـ ه و يـ

ه يـ ريامـور خ سرپرست سازمان حج و اوقـاف در مورد نحوه نظارت سازمان مزبور بر اعمال

و يه در مظنــه تعــدكــ يان موقوفــاتيــمتولباشــند و موافقــت مقــام معظــم يط مــيتفــراز يشـنهاد يپ يا با طرح چهـار مـاده يرهبر

يجمله اذن معظـم لـه در نظـارت استصـواب سازمان حج و اوقاف و موقوفات موضوع نامـه

يـي نامه اجرا نييآ 36ماده ،ركالذ و طرح فوقارات سـازمان حـج و يـ الت و اختكيقانون تش

در 10/2/65ه مصــوب يــرياوقــاف و امــور خمخــالف قــانون يمحــدوده اذن مقــام رهبــر

عمــومي هيــأت رأي( » شــوديشــناخته نمــــدالت اداري ــوان ع ــورخ، دي ، 1369آذر 6 م

شـــماره دادنامـــه، 58/68كالســـه پرونـــده 69/202(.

ـ نوشت مصدق اسـناد مال لفند روكادارات ثبت م -37ماده ، مسـاجد ، ت موقوفـات كين اساسنامه مؤسسـات و يهمچن ثبت شده و ين مذهبكاما هيلكو ينيمدارس د، اياكته محـل يريخامور قاف و او و عمل خود را به ادارات حج اقع در حوزه ه ويريخ يادهايبن

. نديل نمايتحو

انتقال ملـك مشخصات آخرين مالك و نحوهتملـك ملـك و مستند مالكيت نحوه -1


سـند اسـت كـه در به مالك با ذكـر شـماره نوع مالكيت نيـز . شود اسناد مالكيت درج مي

، عرصـه ، مشـاع ، مفـروز «ي هـا تيكي از حال . باشد مي» اعياناعيان و عرصه و

ــ -2 ــنات و مؤسس ــا انجم ــهه ، ي خيري

اتي هستند غير تجاري كه بـه منظـور مؤسســالمي ــعاير اس ــيم ش ــي ، تعظ ــور فرهنگ ، ام

تربيتي و يـا هـر نـوع عمـل خيـر ، بهداشتيديگري تأسيس شده و به ثبت رسـيده و يـا

.اند تشكيل شده

يثبت يها يآگه لفند اسناد وكان ميمتول ه ويريامور خ قاف و او و ارات حجاد -38ماده منافع موقوفات هرگونه اقـدام و نيحفظ ع يو برا يمربوط به حوزه عمل خود را بررس

. الزم را معمول دارندعمــل يــك واحــد محــدوده، حــوزه

اوقاف و امور خيريه يا شـعب تشكيالتي ادارهتحقيق است كه به وسيله سـازمان تعيـين و

. شود ابالغ مي

يهـا نامه وقفثبت خالصه اسناد يبرا يلف است دفاتر مخصوصكسازمان م -39ماده . ديم نمايه و تنظيهر شهرستان ته

ه موظفنـد نسـبت بـه موقوفـات يريامور خ و قاف و اوادارات حج ان و يمتول -40ماده ده است ياقدام نگرد يدر مدت قانون ثبت شده و يت تقاضاكيه به عنوان ملك يمسلم

نامه مربوطه اقـدام نييموقوفه و آ ياراض و آب، ش رقبات برابر قانون ابطال اسناد فرو . ندينما

ـ توانند با عنا يه ميريامورخ قاف و او ادارات حج و ان و يمتول -41ماده 6ت بـه مـاده ي و يره در امـور حقـوق حه و مشاو مطرو ي قف و دفاع از دعاو حقوق و ياياح يقانون برا

. نديط را انتخاب نماياجد شرا و ي دعاو يالك و ايل كي م و در صورت لزو، موقوفات يثبته موقوفات از محل عوايد المشاوره با توجه به مصلحت و غبط و حق الوكاله حق -تبصره

. وقف قابل پرداخت خواهد بود نامـه آيـين ) 41(مـاده كه اين نظر به -1

اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سـازمان ــوب ــه مصـ ــور خيريـ ــاف و امـ ــج و اوقـ حـ

ــورخ 10/2/1365 ــه مـ ــرح نظريـ ــه شـ بـفقهاي محترم شـوراي نگهبـان 26/3/1375

خالف شرع شناخته نشده اسـت و متضـمن

باشد لـذا خـالف اي نيز نمي آمره وضع قاعدهشـود و مـوردي بـراي قانون نيز شناخته نمي

عمـومي هيـأت رأي( نـدارد ابطال آن وجود ، 1375تيــر 9مــورخ ، ديــوان عــدالت اداري

ــده ــه پرون ــه ، 131/74 كالس ــماره دادنام ش75/58(.


كنـد كـه اصل آزادي دفاع اقتضاء مي -2ها طرفين حق داشـته باشـند دادگاه در همه

براي مطالعه( براي خود وكيل انتخاب نمايند، منــوچهر، طباطبــايي مــوتمني: بيشــتر رك

تهــران، ،حقــوق بشــرو هــاي عمــومي آزاديه انتشـارات و چـاپ، مؤسسـ دانشگاه تهـران،

ــاده .)76ص ،1382 11 ايـــن اصـــل در مـميثـاق 14 جهاني حقوق بشر و ماده اعالميه

بين المللي حقوق مدني و سياسـي صـراحتاً در قـوانين . مورد حمايت قـرار گرفتـه اسـت

اصل سي و پنجم قـانون اساسـي ، داخلي نيزقانون آيين 31 ماده، سالمي ايرانجمهوري ا

هاي عمومي و انقالب در امور دادرسي دادگاهقانون آيين 185 و ماده 1379مدني مصوب هاي عمومي و انقالب در امور دادرسي دادگاهحق انتخـاب وكيـل را 1378كيفري مصوب

.اند به رسميت شناختهوكالت تعهدي معوض اسـت كـه بـر -3بـه انجـام دادن مـورد متعهد، آن وكيل پايه

متعهد به پرداخـت ، موكل وكالت و در عوضتعهــدي ، ايــن التــزام. شــود مــي الوكالــه حــق

675در مـاده همچنان كـه ،قراردادي است

قانون مدني نيز تصريح گرديده اسـت موكـل بايد تمام مخارجي را كه وكيـل بـراي انجـام وكالت خود نموده و همچنين اجرت وكالـت

مگر اين كه در عقد وكالت . درا پرداخت نماي . امور ديگر مقرر شده باشد

ه در مرقومـه سـازمان كـ گونـه همان -4

نامــه نيــيآ) 41(ر شــده و مــاده كــاوقــاف ذلف به كو سازمان اوقاف م يح دارد متوليتصر

ــاب و ــانتخ ــدهكي ــد ل نش ــبل، ان ــارت ك ه عبن يـ ه در اكـ » توانند و در صـورت لـزوم يم«

ــده ــاده آم ــراحتاً ، م ــاخت«ص ــول» اري و يمت . ان داشته استيسازمان را ب

يبـرا » طيواجـد شـرا «اربرد وصف ك -5و ين قـانون يبا مواز يرتينه تنها مغا» لكيو«

د بـر كيـ ر و تأكنـاً تـذ يه عكـ نـدارد بل يشرعبالخصــوص (ل كيـ ه هــر وكـ اســت يطيشـرا

اط و غبطـه يـ ت احتيـ ه رعاكـ ل موقوفه كيو. د دارا باشـد يـ با )اسـت يوقف در آن ضـرور

ه در شـرع و قـانون كـ يطياز شـرا يكيرا يز، است» مالكعقل و «ل مقرر است كيو يبراعقود مفـروض يط عام و در تماميه از شراك

. وصف امانت است يگرياست و د يمـ كنامـه ح نيـي آ) 41(اصوالً ماده -6 يل توسـط سـازمان بـرا كيـ انتخـاب و يبرا

ننمــوده ينـ يب شيپـ يمتـول يموقوفـات دارا و هـم يه هم متـول ك لحاظ آن ه بهكبل، است

ســــازمان در موقوفــــات حســــب مــــورد را در عـرض هـا آن لذا، دارند ييها تيمسئول

ل كيـ ه وكـ ر و اجـازه داده اسـت كگر ذيديكــانتخــاب نما ــر . دي ــاً ه ــكطبع در حــدود ي

، ردكـ ل خواهنـد كيت خود انتخاب ويصالحز موجـب يـ ن» انيـ متول«لمـه كر كـ ه ذكچنانه موقوفــه در موقوفــ يــك يشــود متــول ينمــ . نديدخالت نما يگريد

و قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف 10در اجراي تبصره ماده -42ماده


مصـدق ماه از تاريخ اجراي قانون رونوشت 2امور خيريه متوليان موظفند ظرف مدت اي موجود را به ادارات حج و اوقاف و امور خيريـه مربـوط ه نامه وقفاسناد مالكيت و اوقـاف و امـور ادارات حـج و ، دريافت دارند و در صورت عدم اقـدام تسليم و رسيد

االجلي كه خيريه مكلفند به طريق اطمينان بخشي تكليف قانوني آنان را ابالغ و ضربنكاف به دليل وجود مظنـه است بيش از دو ماه نباشد براي انجام آن تعيين و در صورت

به اداره تحقيق جهت رسـيدگي و صـدور حكـم الزم اعـالم تعدي و تفريط مراتب را . دارند

ثمن بيع وقف در صورت جواز بيع بايد در حساب مخصوصي در بانك توديع -43ماده ديگري به نـام قانون مدني رقبه 90و با جلب موافقت سرپرست سازمان و برطبق ماده

. سابق به مصرف خواهد رسيد نامه وقفوقوفه خريداري كه عوايد آن بر نهج همان مكسب موافقت كتبـي قانون مدني با 89و 88بيع و تبديل موقوفه طبق مواد -تبصره

و 88خواهد بود و در صورتي كه متوليان بر طبق مـواد پذير امكان سرپرست سازمانكسب موافقـت سرپرسـت ، داشته باشندقانون مدني قصد بيع و تبديل موقوفه را 89

. باشد سازمان ضروري ميم توليـد علـيه موقوفدر مواردي كه بين

شود به نحوي كه بيم سفك دماء اختالف ميرود يــا منجــر بــه خرابــي مــال موقوفــه مــيگردد و همچنين در صورتي كـه موقوفـه مي

كـه منجـر بـه شـد خراب شود يا خوف آن با

خرابي گردد به طوري كه انتفاع از آن ممكن نباشد و عمران آن متعذر باشـد و يـا كسـي

بيع مال موقوفه ، عمران آن حاضر نشود برايقــانون 349و 89، 88 وادمــ( صــحيح اســت

.)مدني

در حكم عين ، موقوفات خريداري شدهسهام اوراق بهاداري كه از محل ثمن -44ماده . موقوفه است و قابل انتقال نيست مگر در موارد تبديل

ادارات حج و اوقاف و امور خيريه صورت مشخصات اوراق و سهام موضوع اين -تبصرهنگهـداري ماده و همچنين ساير سهام و اوراق موقوفه را در دفتـر مخصـوص ثبـت و

. خواهند كردردي كه ثمن بيع وقف تكافوي خريد رقبه مستقلي را ننمايد سازمان در موا -45ماده

سـهم رقبه واحدي خريـداري و ها آن تواند با مشاركت چند موقوفه و نظر متوليان مي . هر موقوفه را به تناسب سرمايه آن تعيين نمايد


ـ ين مـذهب كامـا موقوفات و يام امناكنامه اح نيين آيا يخ اجراياز تار -46ماده ه كـ يبرمبنا ـ تجد و يمقررات سابق صادر شده است مورد بررس در دنظر قرارگرفتـه و ي

. انتصاب مجدد بالمانع است شنهاد ويخدمات آنان پ ت از نحوهيصورت رضار يصـدقات و سـا ، ر نذو، محبوسات، هياثالث باق اداره) 4/8/1382اصالحي ( -47ماده

قاف و امور ارات سازمان حج و اويالت و اختكيقانون تش) 1(ماده ) 7(اموال موضوع بند و ) 7(طبـق مفـاد بنـد ، ه باشديالتول ا مجهوليبوده يا متصدي يه فاقد متولكه يريخ

هـا آن امور شان ادارهينده ايا نمايه و يفق يل ور با اذن وكقانون مذ) 1(ماده ) 3(تبصره . شود يحول مور مكقوع رقبات مذ ه محل ويريقاف و امور خ به ادارات او

در مـورد محبوسـات و ) در خصوص موقوفـات عامـه (نامه نيين آيمقررات ا -تبصره . دارد يز تسريه نياثالث باق

بـه وزيـران هيـأت به موجب مصـوبه -1ــماره ــورخ ه 28653ت 17792 شــــ مــــ

قــانون ) 17(و بــه اســتناد مــاده 4/8/1382اختيارات سازمان حج و اوقـاف و تشكيالت و

، )5(، )4( مــواد ،1363 امــور خيريــه مصــوبــين) 51(و ) 47(، )22(، )21(، )20( ــه آي نام

اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سـازمان موضـــوع ، اوقـــاف و امـــور خيريـــه حـــج و

مـــــورخ 95270تصـــــويبنامه شـــــماره . اصالح گرديد 22/2/1365

غيرمنقـولي اسـت اثالث باقيه امـوال -2كه موصي از محل ثلـث دارايـي خـود بـراي

. كند مصارف در امور خيريه معين مينامه اجرايـي آيين) 47(با ابطال ماده -3

قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و ، 10/2/1365ذيل آن مصوب اوقاف و تبصره

4/2/1372مـورخ 10 شمارهرأي به موجباري موضـوع عمومي ديـوان عـدالت اد هيأت مسـتند بـه نظريـه شـوراي 71/171پرونده

مزبـور سـازمان اوقـاف رأي با صدور، نگهبانسمتي در اداره و دخالت در امور محبوسـات

. نداردــه -4 ــالث باقي ــذورات، اث ، محبوســات، ن

صدقات و هر مال ديگري كه به منظور امـور در ، و خيريه تخصيص يافته باشد المنفعه عام

عام است و در نتيجه سـازمان حكم موقوفات خـواه داراي متـولي هـا آن اوقاف نسـبت بـه

با اذن ولي فقيـه حـق ، باشند و خواه نباشندــارت دارد ــد : رك( نظـــ ــاقي 7بنـــ الحـــ

ــاده 12/12/1375 ــكيالت و 1 م ــانون تش قاختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

.)1363مصوب نذر آن است كه انسان برخود واجـب -5خداونـد بـه جـا يرا بـرا يريكه كار خكند يرا كه ترك آن بهتر است برا يا كاري، آورد

. خدا ترك كندرت ينگهبان در خصـوص مغـا يشورا -6ن ينامـه و تبصـره آن بـا مـواز نيـي آ 47ماده


ــرع ــ يش ــماره يط ــه ش ــورخ 4179نام م 47اطـالق مـاده «: اعالم داشـت 16/12/71سـازمان ه به كن جهت يور از اكنامه مذ نييآ

ه اجـازه دخالـت در يرياوقاف و حج و امور خه كـ اثالث و محبوسـات و نـذر و صـدقات را

فـه خـود يه بـه وظ ك يمنصوص يمتول يداران شـرع يخالف مواز ،است ند دادهك يعمل م

. » شناخته شدپس از اعالم نظر اعضاي شوراي نگهبـان

عمومي ديوان عدالت اداري هيأت موضوع در بــه لحــاظ، و تبصــره آن 47مطــرح و مــاده

يشـورا يتوسـط فقهـا هـا آن اطالقكه اينص يخالف شـرع تشـخ ينگهبان قانون اساس

يوان عـدالت ادار يده به استناد قانون ديگرد رأي :براي مطالعه بيشـتر رك ( ابطال گرديد

4 مـورخ ، عمومي ديوان عـدالت اداري هيأت ــاريخ ــت ت ــده ، 1372ارديبهش ــه پرون كالس

.)72/10دادنامه شماره ، 171/71پــس از ) 47(الزم بــه ذكــر اســت مــاده

در تـاريخ ، عمـومي ديـوان هيأت رأي صدورــط 4/8/1382 ــأت توس ــرانهي ــالح وزي اص

. گرديد

هـاي ماليـاتي مؤسسات و بنيادها خيريه در صورتي كه بخواهند از معافيت -48ماده جلسه هاي مستقيم استفاده نمايند بايد قبالً نظارت سازمان را مالياتمندرج در قانون

. نمايندـ ريتوانند در امـور خ يه ميريامورخ قاف و او ادارات حج و -49ماده موقوفـات از ه وي

ه يصدقات جار و ت نمودهيالت و تولك و، ابتين، تيصا قبول و يحقوق و يقياشخاص حق . نديات مربوطه عمل نماينآنان را برابر ينذرها و

وصايت عبارت است از اين كه موصي -1نسبت به اموري ، كسي را پس از حيات خود

را در زمـان حيـاتش ها آن كه حق تصرف دردر همچنـان كـه .نايب در تصرف كنـد ، دارد

قـانون مـدني آمـده ) 826(م ماده قسمت دورا شخصـي ، موصـي ، عهديدر وصيت ، است

از (مأمور انجام كار ، شود كه وصي خوانده مي) جمله پرداخت حقوق واجب يا وصول حقوق

. گرداند يا سرپرستي اطفال خود ميقانون مدني اعـالم ) 834( مقنن در ماده

قبول شرط نيسـت؛ ، در وصيت عهدي« :دارد

تواند مادام كـه موصـي زنـده ليكن وصي مي . » د كنداست وصايت را ر

توليـت بـه ، در فرهنگ فارسي معين -2معنــي رســيدگي امــري را بــه عهــده كســي گذاشتن و نيز به عهده گرفتن امالك موقوفه

. آمده استكه در راه خدا انجام شـود يريهر كار خ - 3

و نفع آن به طور مستمر به مردم برسـد صـدقه يكي از مهمترين مصاديق صـدقات . ه استيجار

اش ياگر بان يمسجد است كه حتجاريه ساختن كننــد يچــون مــردم از آن اســتفاده مــ، رديــبم


. رسد يهمچنان ثوابش به صدقه دهنده مــه -4 ــه توليــت موقوف چنانچــه راجــع ب

رسيدگي به آن در ، دعوايي طرح و اقامه شود . باشد صالحيت دادگاه حقوقي مي

متوليان و ادارات حج و اوقاف و امور خيريه به منظور بقـاي عـين رقبـات و -50ماده بدين امر توانند با استفاده از وجوه بالمانعي كه ميها آن فراهم آوردن موجبات آباداني

. شود صندوق و يا شركتي تأسيس نمايند اختصاص داده مييا حقوقي خواهنـد صاحبان سهام اين صندوق و يا شركت اشخاص حقيقي و -تبصره

. اند بود كه سرمايه آن را تأمين كردهـ يالمصرف و موقوفات درآمد موقوفات مجهول) 4/8/1382اصالحي ( -51ماده ه بـه ك

ـ يقف شده باشند در صورت نداشتن متـول صورت مبرات مطلقه و ـ التول ا مجهـول ي ه يقـاف و امـور اوارات سـازمان حـج و يالت و اختكيقانون تش) 8(ت ماده يبودن با رعا

ب سرپرست سازمان برسد توسط سازمان به مصرف يه به تصوك يا ه طبق بودجهيريخ . ديخواهد رس

رسيدگي به صورتحسـاب بودجـه مـذكور و صـدور ) 4/8/1382اصالحي ( -1تبصره . عهده سازمان خواهد بود مفاصا حساب ساالنه به

المصرف و مبرات مطلقـه كـه مجهولدرآمد موقوفات ) 4/8/1382ي الحاق( -2تبصره داراي متولي منصوص باشد توسط متولي در مطلق خيرات و مبرات به مصرف خواهـد

.رسيدآيين نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حـج و اوقـاف و امـور خيريـه

.باشد مي الي آخر اين آيين نامه 52جايگزين مواد وزيرانهيأت 1/6/1383مصوب بـه وزيـران هيـأت به موجب مصـوبه -1 4/8/1382ه مورخ 28653ت 17792 شماره

قـانون تشـكيالت و ) 17(و به اسـتناد مـاده اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه

ــوب ــواد ،1363 مص ، )21(، )20(، )5(، )4( مقـانون نامه اجرايي آيين) 51(و ) 47(، )22(

اوقـاف و تشكيالت و اختيارات سازمان حج وــه ــور خيري ــماره ، ام ــويبنامه ش ــوع تص موض

. اصالح گرديد 22/2/1365مورخ 95270

اي كه به علت فقـدان و يـا از موقوفه -2و يـا اجمـال و نامه وقفبين رفتن قسمتي از

نوع مصـرف عوايـد آن ، نامه وقفابهام عبارت ف ناميــده مجهــول المصــر، مشــخص نباشــد

. شود ميدر صورتي كه واقـف مصـرف درآمـد -3

خيرات و بريات بدون ، موقوفه را براي احسانبــه آن ، قيــد و وصــف اختصــاص داده باشــد

. گويند مبرات مطلقه مي


ــه -4 ــتن موقوف ــت نداش ــه عل ــه ب اي كيا به علت عدم ذكـر نـام يـا صـفت نامه وقف

نتوان شخص معيني را ، آن براي اداره كنندهمجهـول ، ه عنوان متولي موقوفه تعيين كردب

. شود التوليه ناميده ميدرآمد موقوفات مجهـول المصـرف و -5

مبـرات مطلقـه وقـف موقوفاتي كه به صيغهشده قابل مصرف در تحقيق و تبليـغ و نشـر

معــارف اســالمي و عمــران كتــب در زمينــهزير نظر سازمان اوقـاف كه باشد موقوفات مي

.رسد مصرف مي و امور خيريه بهدر موقوفات خـاص چنانچـه موقوفـه -6

متولي نداشته باشد يا مجهول التوليـه باشـد توليت آن مطـابق مقـررات قـانون مـدني بـا

امـا در موقوفـات عـام ، م اسـت علـيه موقـوف ــا چنانچــه موقوفــه متــولي نداشــته باشــد ي

) 1(مجهول التوليه باشد به موجب نص بنـد ره آن و مقـررات ماده يك قانون اوقاف و تبص

ديگر آن قانون توليت و اداره آن بـا سـازمان . اوقاف خواهد بود

ينگهبـان در خصـوص ادعـا يشورا -7عمومي ديوان عـدالت اداري هيأت در كيشار كالذ فوق 51بر خالف شرع بودن ماده يمبن

ارات يالت و اختكيقانون تش يينامه اجرا نييآه مصــوب يــريســازمان اوقــاف و امــور خ

ه كن جهت ياز ا«: اعالم داشت، 10/2/1365 يالمصرف و موقوفات مصرف موقوفات مجهول

ه به صورت مبرات مطلقه وقف شـده اسـت كدارنـد منحصـر در يه متولك يرا در موقوفاتر شـده كـ ن مـاده ذ يـ ه در اك يخصوص امور

ت يـ را ملـزم بـه رعا ينـد و متـول ك ياست من يخـالف مـواز ، دينما يخصوص آن موارد م

عمـومي ديـوان هيـأت .» رع شناخته شـد شه مـورخ يـ عدالت اداري نيـز بـه موجـب نظر

ــاي 3/3/1377 ــورا فقه ــه يش ــان و ب نگهبوان يـ قـانون د 25استناد قسـمت اول مـاده

يــينامــه اجرا نيــيآ 51مــاده ، يعــدالت ادارارات سازمان اوقـاف و يالت و اختكيقانون تش وزيرانهيأت 10/2/1365ه مصوبيريامور خ

ام شرع به شرح كرت آن با احيرا به لحاظ مغاعمومي هيأت رأي( ر ابطال گردانيدكالذ فوق

، 1377تيـر 27 ديـوان عـدالت اداري مـورخ شــماره دادنامـــه ، 20/77 پرونــده كالســه

الزم به ذكر اسـت مـاده مـذكور در .)77/75اصــالح وزيــرانهيــأت توســط 1382ســال . گرديد

نامه نحوه و ترتيب وصول پذيره و اهدايي آيين

بعديو الحاقات با اصالحات وزيرانهيأت 10/2/1365مصوب

يابتدائاً با اعطـا ، يقف معارض و ن باليه زمك يدر موارد) 4/8/1382اصالحي ( -1ماده ـ ان جهت احداث وياع كحق تمل يدارا يو صـنعت يخـدمات ، يو ادار يونكاحـد مس

ـ ن يز زم مت عادله رويمتناسب با ق يمبلغ، شود ياگذار م به اجاره و يموافقت اصول ه كو يدادگستر يارشناس رسمكمتر باشد طبق نظر كمت آن يق %30د از يدر هر حال نبا

ه بر مال عالو يره اهداييد اجاره به عنوان پذم سنيبه هنگام تنظ يا دو نفر خبره محلي . افت خواهد شديدر يا حقوقي يقياعم از شخص حق يز از متقاض االجاره عادله رو

ار اشخاص است در صـورت يه بدون سند اجاره در اختك يره رقباتيزان پذيم -تبصرهپرداخـت و م سـند اجـاره يه با تنظيريا اداره حج و اوقاف و امور خيو يموافقت متولتصرف متصرف قبل از كه اين ن ماده است مشروط بريام تصرف مشمول اياجور معوقه ا

. باشد 1361سال ــذيره در -1 ــت پــ ــاس دريافــ اســ

بالمعـارض هـاي اوليه و زمين هاي واگذاريدر حـالي . موقوفات و انتقاالت بعدي اسـت

كه موقوفات مزروعي كه در اختيار زارعين توانـد نمـي ، باشـد صاحب نسق بوده و مـي

زمين بالمعارض تلقي شود و ايجاد آن نيـز نيست و نسالً بعـد نسـل ييبه صورت ابتدا

زارعـــين در ايـــن اراضـــي كشـــت و زرع اير حـق مغها آن كنند و وصول پذيره از مي

ها آن ريشه و نسق زراعي و حقوق مكتسبهاست و عدم اعطاء حق تملـك اعيـاني نيـز در موقوفات مزروعي به صـورت مشـروط و مقيد به تشـخيص مراجـع ذيصـالح بـراي

اداره. بيني شده اسـت كاربري زراعي پيش

ــايف ــي از وظ ــولي يك ــد مت ــات فاق موقوفسازمان است و ساير وظـايف آن در مـوارد

انون و همچنين نظـارت بـر اعمـال ديگر قمتوليان كه در مظان تعدي و تفـريط قـرار ــاف در ــه ادارات اوق ــرح توجي ــد در ط دارنخصوص نظارت بر اعمال متوليان موقوفات

مــــورخ 3503/1كــــه طــــي شــــماره تصويب مقام معظم رهبري به 14/8/1369

. بيني شده است پيش، رسيده يشورا يبا توجه به اعالم نظر فقها -2

8/3/1374 -107 يهـا شماره ينگهبان ط 1اطــــالق مــــاده ،18/7/1374 -879و ره و يب وصــول پــذيــنامــه نحــوه ترت نيــيآ

مـت يق% 30ره را در يه مقدار پـذ ك يياهدا


در ن نمــوده اســتين معــيعادلــه روز زمــش از آن باشد يره متعارف بيهپذك يموارد

ن يـي د تعيـ اسـت و با ين شرعيخالف موازنفر خبره مورد وثوق واگـذار آن به نظر دو

رأي :بــراي مطالعــه بيشــتر رك( »...گــرددمـورخ ، عمومي ديوان عـدالت اداري هيأت

، 195/73كالسـه پرونـده ،1374مهر 29رو مـاده از ايـن ).74/126شماره دادنامـه

ره و يب وصـول پـذ ينامه نحوه ترت آيين) 1(ــدا ــال يياه ــط 1382در س ــأت توس هي .اصالح گرديد وزيران

ـ ان داشته و احداث اعياع كه حق تملك يا مستأجر عرصه -2ماده مـوده اسـت ان نيعرصـه يالتفاوت ارزش فعل مابه %15ر انتقال دهد يه را به غچنانچه بخواهد مورد اجار

ـ يره انتقاليبايد به عنوان پذ يجار را ميموقوفه نسبت به ارزش زمان ا م يبه هنگام تنظـ ن ترتيد ايسند اجاره به نفع موقوفه پرداخت نما ـ ن يبعـد ب در نقـل و انتقـاالت ي ز ي

محاسبه خواهـد 1مت عرصه به نحو مندرج در ماده ياست ق يهيت خواهد شد بديرعا . شد

ـ احداث نما يمتعدد ين موقوفه واحدهايقطعه زم يكچنانچه مستأجر در -تبصره د يره يپـذ ن و يـي ها تع آپارتمان كت عرصه هر واحد طبق قانون تملميدر موقع انتقال ق

. افت خواهد شديبراساس آن محاسبه و در يانتقال 2موضوع خالف شرع بـودن مـاده -1

ره و يب وصـول پـذ يـ نامه نحـوه و ترت نييآ، وزيــرانهيــأت 10/2/65مصــوب يياهــدا

ــاده ( ــوع م ــانون تشــ 13موض الت و كيقارات ســازمان حــج و اوقــاف و امــور يــاختفقهـاي 3/8/1380در جلسه مورخ ) هيريخ

به فقهاء ه نظركنگهبان مطرح شد يشوراه كـ يدر صـورت «: ر اعـالم گرديـد يشرح ز

ه سـازمان اوقـاف يـ ضمن عقد اجاره از ناحتفاوت را هنگـام % 15ه كشرط شده باشد ه در كطور نر بپردازد هماياجاره دادن به غ

ح سازمان اوقاف آمـده اسـت گـرفتن يتوض

. » ستيخالف شرع ن ن مقدارياــا عنا« -2 ــب ــهي ــن ت ب ــه اي ــاده ك 2م

ره و يب وصـول پـذ يـ نامه نحـوه و ترت نييآــه شــرح نظر يياهــدا ــب ــورخ ي 3/8/80ه منگهبان خالف شـرع يمحترم شورا يفقها

ابطـال يبـرا يمـورد ، شده اسـت شناختهقـانون 170اسـاس اصـل ور بـر كماده مذ

ران و قسـمت يـ ا ياسالم يجمهور ياساس يوان عــدالت اداريــقــانون د 25اول مــاده عمـومي ديـوان هيـأت رأي( » وجود ندارد

كالسه ، 1381تير 16مورخ ، عدالت اداري .)81/130 شماره دادنامه، 146/80 پرونده

سب صد در كجار رقبات بالمعارض موقوفه جهت استفاده به عنوان محل يدر ا -3ماده


ـ مزا ق ياز طر يا خبره محليارشناس كدر صورت تعلق برابر نظر يصد سرقفل ده بـه ي . م سند اجاره به نفع موقوفه وصول خواهد شديهنگام تنظ

ـ يه عرصه و اعكرا يهرگاه مستأجر بخواهد واحد تجار -4ماده ه ان آن وقف اسـت بـ %10ه يريو اداره حج و اوقاف و امور خ يسب موافقت متولكد باير انتقال دهد بايغ ل ك

ـ ك ين مييتع يا خبره محليارشناس كه كمحل را يسرقفل م سـند يند به هنگـام تنظرده باشـد ك به موقوفه پرداخت يه قبالً سرقفلك ياجاره به موقوفه بپردازد و در صورت

. شود يافت ميمحاسبه و در يفعل يوت سرقفلالتفا مزبور نسبت به مابه 10%ونت اجـاره نمـوده و بـرخالف كس يه براك ينيه مستأجر در زمك يدر صورت -5ماده

ـ و كدر موقع انتقال مل، سب نموده باشدكشرط سند اقدام به احداث محل جـار يا ا ي .ديارشناس به موقوفه پرداخت نماكرا برابر نظر يسرقفل %50د يسب باكمحل قـانون 13م مقرر در ماده كنظر به ح«

ارات سازمان حج و اوقاف يالت و اختكيتشــور خ ــريو ام ــ 1363ه مصــوب ي ــر يمبن ب

ره و يد حاصـل از محـل پـذ ياختصاص عواجار موقوفــات بــه يو اجــاره و اســت يياهــدا

يســرقفلكــه ايــن موقوفــه مــورد اجــاره ون يدر زمـ يتجـار يبنـا حاصل از احـداث

موقوفه بر خالف شرط مندرج در يونكمسد حاصـل از اجـاره يسند اجاره از جمله عوا

ــ ين موقوفــه مــيزمــ القاعــده يباشــد و عل

ت يـ العقـد و لـزوم رعا شرط ضمن يمقتضا يه بخشـ كغبطه و صرفه موقوفه آن است

موقوفـه كحاصل در سـهم ملـ ياز سرقفلنامـه نيـي آ 5مـاده ، رديـ مورد اجاره قرار گ

ه بـه كـ ييره اهدايب وصول پذينحوه و ترتب ياالشعار تصـو قانون فوق 13ز ماده يتجو

رأي(. » با قانون نـدارد يرتيمغا، شده است 3 مورخ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت

ــرداد ــده، 1383خ ــه پرون ، 408/81 كالس .)83/68 شماره دادنامه

از پرداخـت يل ارث طبقه او، از ارث يدر انتقاالت ناش) 29/4/1384اصالحي ( -6ماده . باشند يره انتقال معاف ميپذ

ـ ن منطبق بـا ن يه مورد استفاده از زمك يدر صورت) 4/8/1382اصالحي ( -7ماده ات يـ و مؤسسات دو ها سازمان ،ها زارتخانه ه ويلكاقف نباشد و و لـت ابسـته بـه دو و و يلت

مشمول پرداخت يانقالب يز نهادهايو ن ها شهرداري رينظ يلت ردويغ يمؤسسات عموم . نامه خواهند بود آيينن يره طبق ايپذ

-107 يهــا شــماره يه طــكــنگهبــان يشـورا يبا توجه به اعالم نظر فقهـا «


ــل 18/7/1374 -879و 8/3/1374 واصــ 1اطـالق مـاده : هكـ نيبـر ا يده مبنـ يگرد

ره و يب وصــول پــذيــنامــه نحــوه ترت نيــيآمـت يق% 30ره را در يه مقدار پـذ ك يياهدا

در ، ن نمــوده اســتين معــيعادلــه روز زمــش از آن باشد يره متعارف بيه پذك يموارد

ن يـي د تعيـ اسـت و با ين شرعيخالف موازآن به نظر دو نفر خبره مورد وثوق واگـذار

ه مـوارد كـ نامه نييآ 7ماده اطالق و گرددره معـاف نمـوده يوره را از پرداخت پذكمذ

ه آن موارد جزء مصرف ك ييدر جاها، استن شـرع يخـالف مـواز ، د موقوفه نباشديعوا

نامـه نيـي آ 13ال مـاده كاشـ . شناخته شدارات يــالت و اختكيقــانون تشــ يــياجرا

نامـه نيـي آ 7از مـاده يسازمان اوقاف ناشو است ييره و اهدايپذب وصول ينحوه ترت

13ال از مـاده كبا اصالح آن ماده رفع اشـ ن مستنداً به شـماره يبنابرا. ز خواهد شدين

ــانون د 25 ــق ــدالت اداري ــاده يوان ع 7مره و يب وصـول پـذ يـ نامه نحـوه و ترت نييآ

قـانون يينامه اجرا نييآ 13و ماده يياهداارات سازمان اوقاف و امور يالت و اختكيتشــريخ ــ ه ابي ــال م ــردد يط ــأت رأي( »گ هي

مهر 29مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريــده، 1374 ــه پرون ــماره ، 195/73 كالس ش

البته الزم به ذكر اسـت ).74/126 نامهداد 1382نامه مـذكور در سـال آيين) 7(ماده .اصالح گرديد وزيرانهيأت توسط

ص مراجع يه بنا به تشخك يا موقوفه يدر مورد اراض يانياع كحق تمل ياعطا -8ماده .د شدنخواه افت يره دريپذها آن جاريدارد ممنوع بوده و در ا يزارع ياربركصالح يذ

ــاده ــق م ــكيالت و 13طب ــانون تش قاختيــارات ســازمان حــج و اوقــاف و امــور

وجوهي كه از محل «، 1363خيريه مصوب حاصل از اجاره و استيجاره ييپذيره و اهدا

گـردد از عوايـد همـان رقبات دريافت مـي موقوفــات محســوب و بــه مصــارف مقــرره

حكـم مقـنن كه اين نظر به. » خواهد رسيدمصرح در الزام اشخاص به پرداخت پـذيره

بابــت اجــاره اراضــي موقوفــه بــا ييو اهــدا 8نـابراين مـاده ب، كاربري كشاورزي نيست

نامه نحـوه و ترتيـب وصـول پـذيره و آيينكه به تجـويز وزيرانهيأت مصوب يياهدا

الـذكر بـه قانون فـوق 13تبصره ذيل ماده اعطاي حق «تصويب رسيده و مقرر داشته

اي كه تملك اعياني در مورد اراضي موقوفهبنابــه تشــخيص مراجــع ذيصــالح كــاربري

هـا آن ايجـار زراعي دارد ممنوع بـوده و در مغـايرتي بـا ،» پذيره دريافت نخواهـد شـد

قانون ندارد و خارج از حدود اختيارات قوه :رك( باشد مجريه در وضع ماده مزبور نمي

، عمـومي ديـوان عـدالت اداري هيأت رأي شــماره دادنامــه، 867/84 كالســه پرونــده

.)1386آذر 27 مورخ، 86/1055


ـ و يره و سـرقفل يب وصول پذيزان نحوه و ترتيه در مك يدر موارد -9ماده ـ ا تغي ر ييد نظر سرپرست سـازمان يبه وجود آ يا اختالفينحوه استفاده از موارد اجاره ابهامي و

. عمل خواهد بود كمال حاصـل از اجـاره و اسـتيجار رقبـات وجوهي كه از محل پذيره و سـرقفلي -10ماده

محسـوب و گردد جزو عوايد همان موقوفـه موقوفه و يا به عنوان اهدايي دريافت ميرسد و در صورتي كه از عوايد مـذكور پـس از وضـع علي ماقرره الواقف به مصرف مي

بتوان رقبـه جديـدي مخارج ضروري و اجراي نظر واقف مبلغ معتنابهي باقي بماند كه به منظـور اسـتمرار و ، ري و يا اقدام به احداث بنا در قسمتي از اراضي آن نمودخريدا

هاي آينـده بـا رعايـت سال بقاي موقوفه و تأمين نظر واقف و تضمين بيشتر آن براي . صالح و صرفه وقف و با تحصيل مجوز از سرپرست سازمان عمل خواهد شد

عمومي ديـوان عـدالت هيأت 31/4/6138مورخ 286شماره رأي به موجب( -تبصره هاي مأخوذه در موقع ايجار موقوفات خاص متعلق به كليـه پذيره )ابطال گرديد، اداري

.شودگذاري بايد جهت استفاده آنان سرمايه بطون است و ميمــــورخ 3561شــــماره رأي در -1

ــأت 26/12/42 ــالي هي ــوان ع ــومي دي عمهرگـاه يكـي از نسـل «كشور آمـده اسـت

موجود با داشتن فرزند فوت شود فرزنـد او با باقيماندگان نسل در انتفاع از مورد وقف

توانــد و يــا در امــر توليــت و وصــايت نمــيشركت نمايد و مادام كـه چنـد نفـر حتـي

نوبت ، قدم باقي استيك نفر هم از نسل م .» نسل بعد نخواهد رسيد

22اصـل ، )10(تبصره ذيل مـاده -2 زيرا حسب . قانون اساسي را نقض كرده بود

، اجماع مسلمين در موقوفات خاصه عوايـد امـا ايـن . م اسـت علـيه موقـوف ملك طلق

تبصره مالكيت انحصـاري نسـل مقـدم بـر . پذيره را مورد تعرض قرار داده بود

قانون 956با ماده الذكر فوقه تبصر -3 .مدني نيز مغايرت داشت

مزبـور شـروع اهليـت 956زيرا مـاده براي دارا شدن حقوق را به تولد هر انساني

مشروط و اهليت بـراي دارا به صورت زندهشدن را با مرگ هـر انسـاني تمـام شـده و

كليـه «ولـي قيـد موكـد . دانـد منتفي مـي ــون ــث » بط ــورد بح ــره م ــامل در تبص ش

.گرديد هاي درگذشته نيز مي بطن 30بـا مـاده اين تبصره ديگر وياز س

زيـرا مـاده . قانون مدني نيز در مغايرت بودقانون مدني بر اسـاس قاعـده تسـليط 30

هر مالكي نسبت «گويد تصويب شده و ميبه مايملك خود حق همـه گونـه تصـرف و

نامه آيين 10ولي تبصره ماده » انتفاع دارد


حـق ييو ترتيب وصول پذيره و اهدا نحوهگـذاري تصرف مالكين را محدود به سرمايه

. كرده بودبــــه شــــرح نظريــــه شــــماره « -4

فقهـــاي 30/1/86مـــورخ 20977/30/86 10اطـالق تبصـره مـاده ، شوراي نگهبـان

در يينامه نحوه و ترتيب پذيره و اهدا آيينمواردي كه واقـف نظـري نسـبت بـه اخـذ

يا نظر به عدم اخـذ پـذيره پذيره نداشته و داشته و همچنين اطالق تبصره ماده مزبور

خالف موازين گذاري نسبت به لزوم سرمايهبنابراين مسـتنداً . شرع شناخته شده است

ــه اصــل ــانون اساســي جمهــوري 170ب قاسالمي ايران و ماده يك و سـاير مقـررات

1385قانون ديوان عـدالت اداري مصـوب ي كه توسـط شـوراي در باب مقررات دولت

ــناخته ــرع ش ــام ش ــالف احك ــان خ نگهب 10حكم به ابطـال تبصـره مـاده ، شود مي

يينامه نحوه و ترتيـب پـذيره و اهـدا آيينمـورخ 13078نامه شـماره موضوع تصويب

» شـود صادر مي وزيرانهيأت 22/2/1365، عمومي ديـوان عـدالت اداري هيأت رأي(

، 231 كالسه پرونـده ، 1386تير 31 مورخ .)287، 86/286 شماره دادنامه، 86/85

يموقوفه بررس يجار اراضيان قبل از اكاالم يد حتيان بايادارات اوقاف و متول -11ماده يا واحـدها ي ارگاه و ك، نكجاد مسيجهت ا ين وقفيه زمك يالزم را معمول تا در صورت

يربط و با استفاده از منـابع مـال يادارات ذ يباشد با هماهنگد يمناسب و مف يصنعتو با توجه بـه نحـوه رأساً اقدام به احداث ساختمان نموده ها بانكت كا مشارين و كمم

انـات الزم كاست در صورت عدم ام يهيبد. رديقرار گ يبردار مورد بهره يگذار هيسرماارات سـازمان يالت و اختكيتش قانون ييانامه اجرنيين ماده برابر مفاد آيا ياجرا يبرا

. نامه اقدام شودنيير مواد آيه و سايريحج و اوقاف و امور خـ اعـم از پاسـاژ و غ يتجار يساختمان واحدها يه براك يا موقوفه ياراض -تبصره ره ي

اقـدام و رأسـاً ها آن ان امر وقف نسبت به احداثيبايد توسط متصد يمتناسب باشد م . ده به اجاره واگذار شوديمزا ينشر آگهسپس از طريق

شرايط و حدود اختيارات و وظايف ، انتخاب و بركناري نامه نحوه آيين امناي اماكن مذهبي و موقوفاتهيأت امين يا


توانـد بـه منظـور حسـن اداره امـاكن سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مي -1ماده اي كه ي خيريهها انجمن مذهبي اسالمي از قبيل بقاع متبركه و امثال آن و مؤسسات و

به سازمان محول شده يا بشود و همچنين براي موقوفاتي كه متولي نـدارد ها آن اداره . انتخاب نمايد امناييهيأت در هر موردنامه با رعايت مفاد اين آيين

با توجه به خصوصيات و اقتضاي مورد در موقوفات فاقد متولي از امناء امين يا -2ماده معروف باشند كه از بين افراد دو تا پنج نفر و در اماكن متبركه كه از سه تا پنج نفر مي

نـدن و نوشـتن بـوده و به امانت و متدين و متعهد محلي كه حداقل داراي سـواد خوا سه سال انتخاب و سال سن باشند براي مدت 25توانايي انجام كار را داشته و حداقل

بالمـانع هـا آن با حكم سازمان حج و اوقاف و امور خيريه منصوب و تجديـد انتخـاب سرپرست سازمان حج و اوقـاف وسيله ]به[نحوه تأييد صالحيت افراد مزبور .باشد مي

. ه تعيين خواهد شدو امور خيري اتخاذ شده باشد ءتصميمات امناي موقوفات و اماكن مذهبي كه با اكثريت آرا -3ماده

. پس از تأييد اداره مربوط قابل اجرا است يهاي امنا امناء در امور محوله داراي مسئوليت مشترك بوده و اعضاي هيأت -4ماده

مسـئول يك نفـر ، ر به عنوان رييساماكن مذهبي در اولين جلسه از بين خود يك نفمالي و يك نفر منشي انتخاب نموده و به اداره حج و اوقاف و امور خيريـه محـل امور

. خواهند نمود معرفيغيبت بدون عذر موجه هر عضو بيش از سه جلسه متـوالي يـا پـنج جلسـه -5ماده

ابـراز عـدم گيري از عضويت تلقـي و در صـورت يك سال به عنوان كناره متناوب درعالقه و يا اقداماتي كه موافق با مصالح مورد امانت نباشد به حكم سازمان حج و اوقاف

. و امور خيريه از اين سمت عزل خواهد گرديد تواند پس سازمان به موجب پيشنهاد اداره حج و اوقاف و امور خيريه محل مي -تبصره


مقررات اين آيـين امين ديگري را طبق، گيري هر يك از امنا از فوت يا عزل و يا كناره . نامه انتخاب نمايد

هرگاه اميني در وظايف خود نسبت به اماكن مذهبي مرتكب تخلف شود بنا به -6ماده جهت رسـيدگي تقاضاي رييس اداره حج و اوقاف و امور خيريه يا قائم مقام او موضوع

تصميم به سازمان حج و اوقـاف و مطرح و گزارش آن براي اتخاذ امناء هيأت جلسه در . امورخيريه فرستاده خواهد شد

اداره حـج و اوقـاف و ، امنـا هيأت در صورت تشخيص خيانت اكثريت اعضاي -تبصره مراتـب را بـه امورخيريه موظف است عليه آنان در دادسري محل اعالم جرم نموده و

بالفاصله با ابالغ كتبـي اعضاي مذكور. و اوقاف و امور خيريه گزارش دهد سازمان حجدخالـت در مـورد امانـت ازها آن اوقاف و امور خيريه تا تعيين تكليف سازمان حج و

ها و دفاتر مربوطه را به اداره حـج و اوقـاف و امـور ممنوع بوده و مكلفند فوراً حساب . خيريه تسليم دارند

:به قرار زير استامناء هيأت وظايف امين و -7ماده . راقبت كامل در حفظ مورد امانتم -الف

. با مشخصات كامل در دفاتر مربوطهها آن نگهداري اموال منقول و ثبت -ب . انجام تعميرات الزم اماكن مذهبي و رسيدگي مرتب به وضع آنها -ج

نوسازي و احداث تأسيسات عمومي براي تأمين رفـاه زوار و مراجعـه كننـدگان و -د . ساكنان ناحيه

هاي عمراني و اتخاذ طرقي كه مؤثر در پيشرفت كارهاي اماكن تهيه طرح و برنامه - ه . مذهبي باشد

طرح دعوي و دفاع از حقوق اماكن مذهبي و تعقيب دعاوي مطروحـه لـه و عليـه -و . در صورت لزوم انتخاب وكيل براي انجام امور مذكوره وها آن

غيرمنقول اماكن مذهبي و اخذ سند مالكيت به نامبه ثبت رسانيدن اعيان و اموال -ز . اماكن مذكوره

آمد و نذور نقدي و جنسي و نگهداري وجوه اماكن مذكور در حساب آوري در جمع -ح . ها بانكمخصوص در يكي از

هاي مصوب به خدام و كساني كه به نحوي از انحاء خدمت آنان در پرداخت مقرري -ط . اماكن مزبور الزم باشد


هـاي مكالمات تلفنـي و سـاير هزينـه و پرداخت هزينه مربوط به بهاي برق و آب -ي . ضروري و متعارف

آبادي و توسعه امـاكن ، ي عالقمندان جهت عمرانها كمكاقدام مؤثر براي جلب - ك . مذهبيامناء هيأت صورت حساب و اسناد خرج بايد مرتباً تنظيم و به وسيله رييس -1تبصره

. ودنگهداري شدر اماكن مذهبي كه جزو آثار باستاني است هر نوع تعمير و مرمت با اطالع -2تبصره

. قبلي و نظارت سازمان ميراث فرهنگي كشور صورت خواهد گرفتهـاي عمرانـي و ضـروري موظفند پس از انجام هزينـه امناء هيأت امين يا -3تبصره

بـراي خود مازاد درآمد اماكن مذهبي را كه جهـت مشخصـي وظايفمندرج در شرح قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان 5مصرف آن تعيين نشده است با رعايت ماده

. حج و اوقاف و امورخيريه و برابر بودجه مصوبه به مصرف برسانندچنانچه موقوفات فاقد متولي منصوص - 1

،آن به عهده سازمان اوقاف باشـد اشند و ادارهبتواننـد امناي منتخب سازمان مذكور ميهيأت

عين مستأجره را عليه مستأجر به دعوي تخليههيـأت ويژه در جايي كه قرارداد اجاره فيمابين

طرح نماينـد ، امناء با مستأجرمنعقد شده باشد - 1902/7نظريــه : بــراي مطالعــه بيشــتر رك(

اداره كل حقوقي و اسـناد و امـور 22/3/1384 ).مترجمين قوه قضاييه

مصارف مالي مسـاجد عبـارت اسـت از - 2جـاري هـاي كليه مخارج مسجد اعم از هزينـه

مسجد، تعميرات و بازسازي، توسـعه فضـاهاي مسجد، خريد زمين و امالك بـراي الحـاق بـه

خـادم، حـق القـدم امـام الزحمـه حـق مسجد، ي كـه بـا هـاي جماعت مسـجد و ديگـر هزينـه

.مسجد ارتباط مستقيم دارد هاي برنامهبودجه مسجد شامل منابع مالي اسـت - 3

ي نقـدي و غيـر نقـدي هـا كمـك كه از طريق دولـت و دسـتگاه يهـا كمـك مردمي، هـدايا،

ات عمومي غيـر مؤسساجرايي، كمك نهادها و ات بخش خصوصي، سسمؤو ها سازمان دولتي،

ــد ــجد، درآم ــات مس ــات و موقوف ــد رقب درآم برگزاري مراسم در مسجد و ساير منابع كسـب

هـاي همچنين شامل مخارج و هزينـه . شود ميجــاري، هــاي مســجد كــه متشــكل از هزينــه

... و عمرانـي و اي ، سـرمايه )فرهنگـي (اي برنامه است كه بـراي يـك سـال مـالي پـيش بينـي

.گردد مياالنه مسجد از ابتداي دي ماه بودجه س - 4

اسفند ماه سال قبـل بـرآورد و توسـط 15الي امناء مسـجد تصـويب و بـه تأييـد امـام هيأت امنـاء هيـأت در صورت نياز،. رسد مي جماعت

تواند در طي سال بر حسب شرايط نسـبت ميبه منابع و مصارف مـالي مسـجد تجديـد نظـر


امـام نموده و بودجه را اصالح نموده، به تأييـد .جماعت برساند

به منظور تمركز منابع و مصارف مـالي - 5مسـجد الزم اســت حسـاب بــانكي در يكــي از

ترجيحاً نزديكترين بانـك بـه (معتبر يها بانكبه نام مسجد با امضاي امام جماعـت و ) مسجد

امناء و مسئول امور مـالي هيأت يكي از اعضايمسجد افتتاح و كليه منـابع مـالي مسـجد بـه

همچنــين كليــه . حســاب مــذكور واريــز شــودترجيحـاً از طريـق حسـاب ها مصارف و هزينه

.بانكي پرداخت شودبرداشت از حساب بانكي با امضاي ثابت - 6

امــام جماعــت، مهــر مســجد و يكــي ديگــر از همچنين قراردادهـا . صاحبان امضاء مجاز است

و اوراق بهادار مسجد، با امضاي امام جماعـت و امنـاء يـا هيـأت يكي از اعضـاي مهر مسجد و

.مسئول امور مالي معتبر استي هـا بتعيين صـاحبان امضـاي حسـا - 7

افتتاح . باشد مي بانكي از اختيارات امام جماعتحساب با يك امضاء و يا تفويض يا اعطاي حق

.باشد نمي دو امضا به يك نفر مجاز هـاي مسجد شـامل هزينـه هاي هزينه - 8

، )هنگي، تبليغي، آموزشـي فر(اي جاري، برنامه .و عمراني خواهد بوداي سرمايه، عقـد قراردادهـا، هـا انجام كليه هزينـه - 9

معامالت و تصميمات مالي با اهميت، متناسب و توان مالي مسـجد پـس از ها با حجم فعاليت

و موافقـت امـام جماعـت امنـاء هيأت تصويب .صورت خواهد پذيرفت

مسجد بـه وسـيله هاي كليه پرداخت - 10

هـاي شود، مگر بخشي از هزينـه مي چك انجامجزيــي كــه ميــزان آن توســط امــام جماعــت مشخص و به صـورت نقـدي از محـل تنخـواه

.شود مي گردان پرداختتنخواه گردان عبارت است از وجهـي - 11

ــاره ــام پ ــراي انج ــاز ب ــه در صــورت ني از اي ك جزيـي در اختيـار يكـي از اعضـاي هاي هزينهامناء، مسئول امور مالي و يـا فـردي بـه هيأت

گيـرد تـا بـه مـي تشخيص امام جماعـت قـرار انجام شـده را در قبـال اخـذ هاي تدريج هزينه

.رسيد پرداخت نمايدسال مالي مسجد عبارت است از يك - 12

سال شمسي كه از اول فروردين ماه آغـاز و در .يابد مي پايان اسفند ماه خاتمه

ور مالي، مسـئوليت حسـن مسئول ام - 13ها جريان، نظارت برگردش كار، صحت پرداخت

و مطابقت آن با مقـررات مربوطـه را بـر عهـده . دارد و در مقابل امام جماعـت مسـئول اسـت

امنـاء و هيأت مسئول امور مالي از بين اعضاييا فرد ديگري كه آشنايي با امور مـالي داشـته

د و شـو مي باشد از سوي امام جماعت منصوب :انجام وظايف زير را به عهده خواهد داشت

ــف ــت - ال ــيم و ثب ــالي، تنظ ــور م اداره ام و اسناد مالي مسجد ها بحسا

حفظ اسناد و دفاتر مالي - ب، هـا نگهداري و تحويل وجـوه، نقدينـه - ج و اوراق بهادارها سپردهبـا هـا وصول درآمـدها و انجـام هزينـه - د

رعايت مقررات مربوطهو ثبت حساب موجودي امـوال كنترل - ـه


و انبارــناد - و ــداري اس ــظ و نگه ــئوليت حف مس

مالكيت غير منقول و سـاير امـوالي كـه داراي و اوراق ها باشند و تضمين نامه مي سند مالكيت

بهادار متعلق به مسجد ساير وظايفي كه به موجـب ايـن آيـين - ز

نامه و ساير مقررات مربوطه به عهده امور مالي .شود مي ذارمسجد واگ

مـالي مسـجد در هـاي كليه فعاليـت - 14 .شود مي دفاتر يا نرم افزار مالي ثبت

مسئول امور مالي مسجد موظف است - 15ماهيانـه، هـاي بيالن و گزارش مالي را در دوره

سه ماهه، شش ماهه و ساليانه تهيه و بـه امـام . امنـاي مسـجد ارايـه نمايـد هيـأت جماعت و

مسجد حـداكثر تـا پايـان گزارش مالي ساليانه امنـاء و امـام هيأت ارديبهشت ماه سال بعد به

جماعــت مســجد ارايــه و مــورد تصــويب قــرار .گيرد مي

شايسته است امام جماعـت بـيالن و - 16گزارش مالي ساليانه مسجد را به مركزرسيدگي

.به امور مساجد منعكس نمايدجهت جلب اعتمـاد مـردم و افـزايش - 17آنان، بـيالن و گـزارش مـالي يها كمكميزان و ساليانه بنا به تشخيص امام جماعـت اي دوره

.شود مي به اطالع نمازگزاران رساندهمركز رسيدگي به امور مساجد در حد - 18

امكانات خود نسبت به ارايـه مشـاوره بـه امـام جهت استقرار نظام مالي امناء هيأت جماعت و

ــاي و ثبــت حســاب ــه ه ــاتر، تهي ــالي در دف م يهـا آموزشمالي و همچنين ارايه هاي زارشگ

الزم به مسئول امور مـالي يـا يكـي از اعضـاي امناء جهت انجام امور مالي، مسـاعدت و هيأت

.كمك خواهد نمود بنا به درخواست امام جماعت، اعضاي - 19امناي مسجد و يا عند اللزوم به تشخيص هيأت

مركز رسيدگي به امور مساجد، نسبت به انجام سابرسي از عملكرد مالي مسجد توسط مركز ح

.اقدام خواهد شدامناي مسجد هيأت امام جماعت يا -20

حداقل هر سال يـك بـار گزارشـي از منـابع مالي و مخارج مسجد را كـه توسـط فـرد يـا افراد ذيربط مورد رسيدگي قرار گرفته اسـت ــداكثر ــه ح ــجد ك ــات مس ــي از جلس در يك

مانند مراسـم ( نمازگزاران در آن حضور دارندرسـانند و مي به سمع و نظر مردم) عيد فطر

آتـي مسـجد را بـه اطـالع مـردم هاي برنامهرسانده تا در صورت لـزوم مـردم نسـبت بـه

. و مخارج اقدام كنندها تقبل بخشي از هزينهمـاده 14آيين نامه مالي مساجد مشتمل بر (

ــال 11و ــره در س ــويب 1392تبص ــه تص ب ).به امور مساجد رسيدرييس مركز رسيدگي

امنـاء هيأت اين يام ين مذهبكاما يه براك يدر صورت) 21/8/1391اصالحي ( -8ماده قـانون يـي اجرا نامه نييآ) 34(توان از محل وجوه موضوع ماده يانتخاب شده باشد م

ـ ن يرد امكمتناسب با نحوه عمل، هيريارات سازمان اوقاف و امور خيالت و اختكيتش اي


به عنوان پـاداش اي الزحمه حق، نكن امايو درآمد ساالنه ا ين مذهبكاما يامناهيأت مشروط بـر ، ن پاداش ساالنهيط اينحوه و شرا، زانيم. پرداخت نمود يحسن امانت دار

ـ رياداره حج و اوقاف و امـور خ يافتياز نصف مجموع در يمجموع پرداختكه اين از ه ي ينده وليشنهاد نمايه با پكخواهد بود يمطابق دستورالعمل، ديان تجاوز ننماكهمان م

ير فرهنگ و ارشاد اسالميب وزيه به تصويريه و سرپرست سازمان اوقاف و امور خيفق . ديخواهد رس

در جلســـه مـــورخ وزيـــرانهيـــأت -1ــه پ 21/8/1391 ــا بـ ــماره يبنـ ــنهاد شـ شـ

وزارت فرهنـگ 20/4/1391مورخ 56049/1مـاده ) 1(و به استناد تبصره يو ارشاد اسالم

ــانون تشــ) 5( ارات ســازمان يــالت و اختكيق) 8(مـاده ،1363مصوب ه يرياوقاف و امور خ

ط و يشـرا ، يناركنامه نحوه انتخاب و بر آيينهيـأت ايـ ن يف امـ يارات و وظـا يـ حدود اخت

موضـوع ، و موقوفـات ين مـذهب كامـا يامنامـــورخ 95270شـــماره نامـــه بيتصـــو

. را اصالح نمود 22/2/1365اين ماده تـا پـيش از اصـالح توسـط -2

در صورتي كه «: بدين شرح بود هيأت وزيرانامنـاء هيـأت براي امـاكن مـذهبي امـين يـا

تـوان از محـل وجـوه انتخاب شده باشد مـي نامـه اجرايـي قـانون آيـين 34موضوع مـاده

اختيارات سازمان حج و اوقـاف و كيالت و تش يـك از اعضـاي هـر و امور خيريه بـه امـين

ساليانه حداكثر تـا مبلـغ سيصـد امناءهيأت ، هزار ريال به عنوان پـاداش پرداخـت نمـود

مشروط بر اين كه مجموع پرداختي از نصـف مجموع دريـافتي اداره حـج و اوقـاف و امـور

. » يدخيريه از همان مكان تجاوز ننما

بودجه و برنامه اقدامات ، موظفند در سه ماهه آخر هر سالامناء هيأت امين يا -9ماده اوقـاف و مربوط به مكان مذهبي را براي سال بعد تنظيم و پس از تأييد به اداره حج و

هـر . استان مربوط ارسـال شـود امور خيريه محل تسليم تا براي تصويب به اداره كل مصوب يـا اصـالح ي ها طرحگونه تغييرات بعدي در فصول و ارقام و بودجه يا برنامه و

نيز بايد به تأييد اداره حج و اوقاف و امور خيريـه و تصـويب اداره كـل اسـتان ها آن . مربوطه برسد

هزينـه و موظفند در فـروردين مـاه هـر سـال صـورت امناء هيأت امين يا -10ماده سال قبل را همراه اسناد مثبتـه و يـك نسـخه از بودجـه مصـوب بـراي درآمدهاي

. رسيدگي و صدور مفاصاحساب به اداره حج و اوقاف و امور خيريه محل تسليم دارند چنانچه صورت هزينه و درآمدها ناقص باشد اداره حج و اوقاف و امور خيريـه -تبصره


از اداره ا پس از رفع نقص جهت اخـذ مفاصـا حسـاب را براي تكميل عودت داده ت آن . اقدام كند تحقيق

و هاي مربوطه را در دفاتر ممهـور موظفند عوايد و هزينهامناء هيأت امين يا -11ماده ها آن اختيار اي كه از طرف اداره حج و اوقاف و امور خيريه محل در گذاري شده شماره

. ثبت نمايند شود به طور مرتب و روشن گذاشته ميايجاد مستحدثات الزم براي سكونت و ايجـاد تأسيسـات عمـومي از قبيـل -12ماده

امـين يـا راه و مراقبت در امر بهداشت از اهم وظـايف ، برق، كشي آب لوله، وضوخانهپس از آن كه تأسيسات مذكور به قـدر كفـاف بـه وجـود آمـد ، باشد ميامناء هيأت

يسات براي و ايجاد اين قبيل تأسها آن مير و نگهداريعايدات اماكن مذهبي صرف تع . شد مذكور خواهد هاي مجاور ساكنان آبادي

و خدمه و كاركنان مجاز نيستند شخصاً وجه و يا جنسـي امناء هيأت امين و -13ماده موظفنـد امنـاء هيـأت لـذا امـين و ، به عنوان نذور و يا اهدايي و غيره دريافت دارند

به مهر مشخص باشد در محل هاي فلزي قابل اطميناني كه ممهور محفظهصندوق و يا و را بازها آن نصب و در اوقات معيني با حضور نماينده اداره حج و اوقاف و امور خيريه

براي نذور جنسـي . حساب بانكي منتقل نمايند موجودي را با تنظيم صورت جلسه بهد و آبي با شماره متوالي چاپ و مشخصات قبوضي در دو رنگ سفيامناء هيأت امين يا

نسخه سفيد را به اهدا كننده تسليم و نسخه ، نوشته ها آن كامل اين قبيل هدايا را در . آبي را نگهداري خواهند نمود

و امنـاء هيـأت مسئوليت نگهداري كليه صندوق نذور و ضريح و مهر امـين و -تبصره . و امين خواهد بوداء امنهيأت اسناد و دفاتر به عهده قبوض و

هاي اماكن مذهبي اسالمي بر مبنـاي براي آن كه حساب دريافت و پرداخت -14ماده اوقـاف و روشني استوار شود براي كليه اين قبيل اماكن متبركه با معرفي اداره حج و

افتتاح تا درآمدها كالً در آن ها بانكنزد يكي از امناء امور خيريه محل حسابي از طرفهاي صادره عمومـاً چك، ها نيز به وسيله چك صورت گيرد حساب متمركز و پرداختو حسب مورد نماينده اداره حج و اوقاف و امور امناء هيأت با دو امضاي امين يا رييس

به عللي در محـل نباشـد عضـو امناء هيأت خيريه خواهد بود و در صورتي كه رييس . و معرفي خواهد شد به جاي او تعيينامناء هيأت ديگري از

موظفند صورت درآمد و مخـارج هـر سـاله را همـراه بـا امناء هيأت امين و -تبصره


مورد حسبامناء هيأت اقدامات انجام شده در آخر سال با امضاي امين و كليه اعضاي . و رييس اداره حج و اوقاف و امور خيريه براي اطالع عامه منتشر سازند

كه فروش هداياي جنسي و اموال منقول زايد بر احتياج يـا غيـر در مواردي -15ماده قابل استفاده اماكن مذهبي الزم باشد بايد علت فروش با مشخصـات كامـل اشـيا از

تأييد كتبي آن از طرف اداره حج صورت جلسه شود و پس ازامناء هيأت طرف امين يا. ض فـروش قـرار گيـرد و اوقاف و امور خيريه محل به طريق مزايده حضوري در معـر

بايد قبالً نظركارشناس يا خبره محلـي اشيايي كه احتياج به اظهار نظر كارشناس داردولي فروش اشياي باستاني بايد بـه تصـويب . جلب شودها آن نسبت به فروش و بهاي

. سازمان ميراث فرهنگي كشور برسدـ امنـاء هيـأت ون مزايده از امين يا رييسسيكمي -1تبصره دار يـا يكـي از ندوقو ص

خيريـه و نماينده اداره حج و اوقـاف و امـور هيأت به انتخاب خودامناء هيأت اعضاينامـه شود و اختيارات آن مانند اختيارات كميسيون مزايده موضوع آيـين تشكيل مي

. خواهد بود اجرايي قانون تشكيالت و اختيارت سازمان حج و اوقاف و امورخيريهبايـد جـزو ها آن هاي ضبطي مربوط به فروش اشياي مذكور و سپرده بهاي -2تبصره

. عوايد به حساب مكان مذهبي در بانك منظور گردد .يافتصنايع دستي و گردشگري تغيير نام فرهنگي، سازمان ميراث فرهنگي بـه سـازمان ميـراث

از طريـق هـا آن نوسازي اماكن مذهبي و تعميرات و خريد امـوال و اثاثيـه -16ماده مگر آنكـه مقتضـياتي موجـب تـرك ، مناقصه و يا استعالم بهاء صورت خواهد گرفت

. نمايد مناقصه شود و اداره حج و اوقاف و امور خيريه محل آن را تأييدهاي اين ماده بيش از ده ميليون ريال باشد كسـب در صورتي كه مبلغ هزينه -تبصره

. نظر اداره كل حج و اوقاف و امور خيريه استان مربوطه ضروري استدر مواردي كه اماكن مذهبي داراي موقوفاتي باشند كه تمام يـا قسـمتي از -17ماده

از توان متولي موقوفه را به عنوان يكـي مي، بايد در محل به مصرف برسدها آن درآمدانتخاب و مصرف قسمت مذكور از درآمد موقوفه كه اختصـاص بـه امناء هيأت اعضاي

. صورت خواهد گرفتامناء هيأت مزبور دارد با نظارت اماكن مذهبيشـوند امنايي كه براي موقوفاتي فاقـد متـولي انتخـاب مـي هيأت امين يا -18ماده

صـورت و در نامه وقفطبق مقرراتي كه قانوناً بر عهده متولي و حسب مفاد موظفند بر


حـدود اختيـارات و . طبـق سـيره جاريـه انجـام وظيفـه نماينـد نامـه وقـف فقدان نامـه بـه نحـوي اسـت كـه در قـانون عالوه بر مقررات اين آيينها آن هاي مسئوليت

هاي مربوطه بـراي نامه و آيينتشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه . متولي در نظر گرفته شده است

موقوفه با در نظرگرفتن عوايد و ميزان كار به امناء هيأت الزحمه امين يا حق -19ماده شود و در هـيچ مـورد مجمـوع پرداختـي نبايـد از نصـف وسيله سازمان تعيين مي

. تجاوز نمايد نامه وقفالتوليه مقرر در حقنظارت داشته و موظف اسـت امناء هاي سازمان در كليه اعمال امين يا هيأت -20ماده

.كه در حسن انجام وظايف آنان مراقبت كامل نمايداحاله اداره بخشـي از امـور رقبـات -1

مساجد به ائمه جماعات بـه عنـوان امـين موقوفه جهت حفظ و نگهداري ساختمان و

مســتحدثات مســجد و مــديريت رقبــات و مستغالت واقع در پالك مسـاجد و وصـول

مطـابق وقـف هـا آن عوايد و منافع و صرفــزان ــاهش مي ــه، ك ــه و ضــوابط مربوط نامتصدي گري واحـدهاي اجرايـي اوقـاف در

تحت پالك مساجد و تسريع در امر رقباتــه ــوط ب ــتيجاري مرب ــط اس ــيق رواب تنس

ــالك ــداثي در پ مســاجد از مســتغالت احــداف ــرين اه ــاي مهمت ــه ارتق ــاهم نام تف

مركــز رســيدگي بــه امــور هــاي همكــاريمساجد و اداره كـل اوقـاف و امـور خيريـه

.باشد مي 92استان تهران در سال افتتاح حساب جـاري مشـترك بـا -2

تصريح بر نام موقوفه و مسجد ذي ربط در واقع در محـدوده همـان يها بانكيكي از

ابــت امــام جماعــت و مســجد بــا امضــاي ثاز 2بنـد (رييس اوقاف منطقه خواهد بـود

فصل دوم تفاهم نامه مركـز رسـيدگي بـه ــور ــاف و ام ــور مســاجد و اداره كــل اوق ام

).1392خيريه استان تهران، مورخ هرگونه واگذاري سرقفلي، يـا حـق -3

تملك اعياني و تبديل به احسن، يـا اجـاره ــا تفكيــك و تغييــر بــيش از ســه ســال، ي

و ) 9(كاربري و ديگر مصاديق موضوع ماده آيين نامه اجرايي قانون تشـكيالت و ) 32(

اختيــارات ســازمان اوقــاف و امــور خيريــه امــام جماعــت (خــارج از اختيــارات امــين

) مسجد در موقوفات بدون متولي منصوصبوده و بدون كسـب مجـوز اوقـاف ممنـوع

).از فصل دوم، همان 3تبصره بند (است تجديـد دوره (احكام امانـت تمديد -4

بر اساس اخـذ مفاصاحسـاب ) تصدي امينسنواتي از شعب حسابرسي ادارات تحقيـق اوقاف، با هماهنگي مركز رسيدگي به امـور

در صورتي كـه بـر . پذيرد مي مساجد انجامــه امــور ــدابير مركــز رســيدگي ب اســاس تمساجد، جا بـه جـايي امـام جمـاعتي كـه


باشـد در مـي همزمان امين رقبات مسـجد دستور كار قرار گيرد، ضمن اطالع رسـاني ــراي تحويــل ــاف، تمهيــدات الزم ب ــه اوق بوتحــول اســناد و مــدارك، از جملــه اخــذ مفاصاحساب رقبـات و انتقـال حسـاب بـه

و 7بنــد (پــذيرد مــي امــين جديــد انجــام ).تبصره آن از فصل دوم، همان

امام يـا نايـب (تمامي وظايف امين -5شـخص بـوده و تحـت هـيچ قائم بـه ) وي

عنوان قابل تفويض به شـخص حقيقـي يـا ــت ــب وكال ــي در قال ــر حت ــوقي ديگ حق

).از فصل دوم، همان 8بند (باشد نمي

رقبات مساجدي كه در وقـف نامـه -6هـا آن ترتيبات خاصي براي تمشـيت امـور

پيش بيني شده است از شمول تفاهم نامه از فصـل 9بنـد (باشـند مـي مذكور خـارج

).همان دوم،مدت اجراي تفاهم نامـه مـذكور از -7

زمان انعقاد نامحدود بوده و تنها با اجمـاع نمايندگان ولي فقيه در مركز رسيدگي بـه امور مساجد و سرپرست سـازمان اوقـاف و امور خيريه امكان اصـالح يـا لغـو كلـي را

ــت ــد داش ــد (خواه ــل دوم، 16بن از فص ).همان

نامه كيفيت تحقيق در شعب تحقيق سازمان اوقاف و امور خيريه آيين


ب از كاست و هر شعبه مر يو حسابرس يق شامل دو قسمت حقوقيشعب تحق -1ماده اسـت ير يس شـعبه حقـوق يـي ق ريدر هر حوزه تحق. باشد يس و دو محقق ميير يك

ـ ق آن حوزه را به عهده خواهد داشت جـز در تهـران يتحقهيأت ـ ه ترك ب و اداره كيـ ريالت سازمان حج و اوقـاف و امـور خ كيدر تش ب مقرر يق به ترتيتحق يها أتيه ه ي

. خواهد بود . س شعبه استييم ريبا تصم يدگين هر شعبه در رسياز محقق يكت هر كشر -تبصره

نامـه كيفيـت تحقيـق در عنوان آيـين امـور شعب تحقيق سازمان حج و اوقاف و

ــه ــويب م، خيري ــوع تص ــه وض ــماره نام شــورخ 93366 ــه 18/10/1365مــــ بــــ

ــين« ــعب آي ــق در ش ــت تحقي ــه كيفي نام» تحقيــق ســازمان اوقــاف و امــور خيريــه

مـورخ وزيـران هيـأت مصـوبه (شد اصالح 4/8/1382(.

شعبه صالحه براي رسيدگي به درآمد و هزينه موقوفات و مؤسسـات خيريـه -2ماده نامـه آيـين ن حج و اوقاف و امور خيريـه و مشمول قانون تشكيالت و اختيارت سازما

اجرايي آن شعبه محل مصرف عوايد موقوفه و محل ثبت مؤسسه است و چنانچه محل مختلف باشـد تعيـين هاي مصرف عوايد يا منطقه فعاليت و عمليات مؤسسه در حوزه

بديهي است در صـورت لـزوم . كننده با سرپرست سازمان خواهد بود شعبه رسيدگيدهد و شعب حقوقي بـه امـور تواند به ساير شعب حسابرسي نيابت ربوطه ميشعبه م

. رسيدگي خواهد نمودها آن مربوط به حوزه هر يك ازرؤساي شعب حقوقي از بين مستخدمين ليسانسيه حقوق يا الهيات كه سابقه -3ماده

ـ شوند كمتر از پنج سال نباشد انتخاب ميها آن خدمات اوقافي يا قضايي روط بـر مش. اين كه سابقه محكوميت اداري يا انتظامي از درجه انفصال موقت به باال نداشته باشند

شـرط مـدت خـدمات محققين شعب حقوقي نيز بايد واجد شرايط مذكور باشند مگر . اوقافي يا قضايي كه حداقل سه سال سابقه خدمات كافي خواهد بود

ن ليسانسـيه مطلـع در امـر رؤساي شـعب حسابرسـي از بـين مسـتخدمي -4ماده


مشـروط سال سابقه خدمت اوقافي انتخاب خواهند شد 5حسابداري باداشتن حداقل محققين شعب . بر اين كه محكوميت اداري از درجه انفصال موقت به باال نداشته باشند

سه سال سابقه خدمت رسي بايد داراي شرايط مذكور باشند ولي داشتن حداقل حساب . واهد بوداوقافي كافي خ

توانـد از سرپرست سازمان حج و اوقاف و امور خيريه در صورت ضرورت مـي -تبصرهعنـوان بين افراد مطلع كه در امور حقوقي و حسابداري تجربياتي دارند فـردي را بـه

محقق حقوقي يا حسابرس انتخاب و شاغلين فعلي ادارات و شعب تحقيق را نيـز ابقـا . نمايد

هـا استانرييس دبيرخانه اداره كل تحقيق و مسئول دبيرخانه ادارات تحقيق -5ماده از بين كارمندان ديپلمه و يا ساير مستخدمين واجد شرايطي كـه حـداقل سـه سـال

. گردند سابقه خدمت در امور اوقافي داشته باشند انتخاب مي تعداد الزم شعب تحقيـق در تواند به سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مي -1تبصره حوزه ( را به عنوانها آن تشكيل دهد و محدوده فعاليت ها شهرستانو ها استانمراكز . اللزوم تغيير دهد معين نموده و عند) تحقيق

تواننـد بـا كسـب موافقـت اداره كـل شعب تحقيق در صورت ضرورت مي -2تبصره . ديگر استفاده نمايند تحقيق موقتاً از وجود محققين يك شعبه در شعبه

:توظايف ادارات و شعب تحقيق به شرح ذيل اس -6ماده :يوظايف شعب حقوق -الف

م علـيه موقـوف تحقيق و رسيدگي و اعالم نظر در مورد تشخيص متولي و نـاظر و -1 . موقوفات

تحقيق و رسيدگي و اعالم نظر در مورد وقفيت امالك و تشخيص موقوفات عـام از -2 . خاص

. تشخيص موقوفات مجهول التوليه يا بدون متولي -3

يـا نامـه وقفرسيدگي و اظهارنظر در مورد تطبيق مصارف درآمد موقوفات با مفاد -4 . ساير اسناد مربوطه در صورت ابهام و يا بروز اختالف

تحقيق و رسيدگي در مورد تعدي و تفريط يا مسامحه و اهمال متوليـان و امنـاء و -5اوقـافي ديران مؤسسات خيريه از انجام وظايف يا استنكاف از اجراي مقررات نظار و م

در امور موقوفه و مؤسسات خيريه و تنظيم گزارش و ارسال بـه دادگـاه و در صـورت


. دادسرا اعالم جرم و انعكاس موضوع به، احراز تعدي وتفريط و تخلف

رالمصـرف و موقوفـاتي رسيدگي و اظهارنظر در مورد مصرف درآمد موقوفات متعذ -6كـافي انداز چند سال براي اجـراي نظـر واقـف ولو با پس به علت قلت ها آن كه عوايد

8نيست يا به علت كثرت عوايد زايد بر مصارف متعارف باشد بر طبـق تبصـره مـاده . اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه قانون تشكيالت و

يـا مـدارك نامه وقفرسيدگي و صدور گواهي مصرف نسبت به موقوفاتي كه فاقد -7 . وقفيت معتبر بوده و در سنوات گذشته بر مبناي سيره جاريه عمل شده است

:وظايف شعب حسابرسي -برسيدگي به درآمد و هزينه موقوفات و بقاع و اماكن متبركه اسالمي و مؤسسـات و -1

آنها به عهده هاي مربوطه اداره امور نامه ه به موجب قانون و آييناي ك ي خيريهها انجمن . شود سازمان حج و اوقاف و امور خيريه محول شده يا مي

. يا ساير اسناد مربوطه نامه وقفتطبيق اسناد هزينه و درآمد موقوفات با مفاد -2

وظـايف 1هايي كه به موجـب بنـد صدور مفاصاحساب براي اسناد درآمد و هزينه -3 . شود شعب حسابرسي از طريق ادارات اوقاف به ادارات تحقيق ارسال مي

. و يا ساير مدارك معتبر نامه وقفتطبيق رقبات مندرج در بودجه با -4

. كننده درآمد تطبيق درآمد رقبات مندرج در بودجه با مدارك تعيين -5

اوقـاف امـور خيريـه شعب تحقيق بنا به درخواست اشخاص يا ادارات حج و -7ماده مـوارد هرگـاه در . نمايد نسبت به موارد مذكور در ماده ششم رسيدگي و اظهارنظر مي

مذكور اشخاص مستقيماً به دادگاه مدني خاص دادخواست تسليم كرده باشند دادگـاه شـعبه تحقيـق تواند مراتب را به اداره حج و اوقاف و امور خيريه و به نزديكتـرين مي

نامه به موضوع رسيدگي و نتيجه را بـه تا شعبه مذكور براساس اين آيينارجاع نموده . نمايند كننده اعالم مي ارجاع دادگاه

ادارات حج و اوقاف و امور خيريه بايد ظرف مدت سـه روز از تـاريخ وصـول -تبصره . مدارك را به اداره تحقيق مربوطه بفرستند، درخواست و ضمايم

:ادارات تحقيقوظايف دبيرخانه -8ماده . ثبت درخواست واصله و تسليم رسيد به متقاضي با ذكر شماره ثبت آن -1

اگر درخواست از لحاظ طرز تنظيم و يا ضمايم آن ناقص باشد دبيرخانـه مراتـب را -2اخطـار كننـده يـا وكيـل او ظرف سه روز پس از وصول جهت رفع نقص به درخواست


اريخ ابالغ اخطاريه با رعايت مسافت رفـع نقـص روز از ت 10خواهد كرد تا ظرف مدت . اال تا رفع نقص رسيدگي به درخواست متوقف خواهد شد كند و

اي از آن را بـا پس از آن كه درخواست كامل تشخيص داده شد دبيرخانـه نسـخه -3 هـاي ديگـر را بـا دهـد بايگـاني و نسـخه ضمايم در پرونده مخصوص كه ترتيب مـي

روز از تـاريخ دريافـت بـا رعايـت 10نمايد كه ظرف مدت الغ ميها به طرف اب پيوستتعداد مسافت طبق قانون آيين دادرسي مدني پاسخ كتبي خود را با مدارك مربوط به

. تقاضاكنندگان و با يك نسخه اضافي به اداره تحقيق ارسال دارندخـود شعب تحقيق در صورتي كه رسيدگي به درخواست را خارج از وظـايف -9ماده . ضمن تعيين مرجع صالح عدم صالحيت خود را اعالم خواهند نمود بدانند

در مهلت ذي نفع در صورتي كه ادارات حج و اوقاف و امور خيريه و اشخاص -1تبصره مربوطـه توانند پرونده هاي حقوقي رفع نقص ننمايند شعب حقوقي مي مقرر از پرونده

يدگي مجدد منوط به تسليم درخواست جديـد و رس . را از نوبت رسيدگي خارج نمايند . رفع نقص خواهد بود

نفـع نسـبت بـه چنانچه ادارات حج و اوقاف و امور خيريـه و اشـخاص ذي -2تبصره پرونـده هاي حسابرسي در مهلت مقرر رفع نقص ننماينـد شـعب حسابرسـي پرونده

مراتب را جهت مربوطه را از نوبت رسيدگي خارج نموده در خصوص موقوفات متصرفيموقوفات غير متصـرفي نمايند و در مورد كسب تكليف به سازمان مركزي گزارش مي

نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سـازمان حـج و اوقـاف و آيين 25برابر ماده . امور خيريه عمل خواهند نمود

مـه نا دعـوت اگر محل اقامت كسي كه شـعب تحقيـق بـراي او اخطاريـه و -10ماده شـعب فرستند معلوم نباشد و يا به هر صورت ابالغ مقدور نشود در صـورت لـزوم مي

رسيدگي را يك بار بـه و به هزينه متقاضي موضوع و اوقات به تقاضا توانند تحقيق مياالنتشار محلي به طرف كثير هاي وسيله نشر آگهي در روزنامه رسمي و يكي از روزنامه

شونده در مهلت مقرر پاسخ ندهد يـا در جلسـه رسـيدگي هرگاه اخطار. دنابالغ نماي . نمايند اعالم نظر مي حاضر نشود شعب تحقيق به موضوع رسيدگي و

. در صورت تجديد جلسه نيازي به تجديد آگهي نخواهد بود -تبصره در مواردي كه نام اداره حج و اوقاف و امور خيريه در درخواست قيـد نشـده -11ماده

پاسـخ را از يق موظفند كه درخواست و ضمايم آن و وقت رسيدگي وباشد شعب تحق


طريق دبيرخانه تحقيق به اداره حج و اوقاف و امور خيريـه مربوطـه ابـالغ كننـد تـا خـود را بـه نماينده خود را به شعبه تحقيق اعزام دارد و يا نظـر مشـروح و مسـتدل

. صورت اليحه ارسال نمايدانند به تقاضاي طرفين قرار اسـتماع شـهادت شـهود و تو شعب تحقيق مي -12ماده

روشن تحقيقات محلي و ارجاع امر به كارشناس و هر نوع تحقيقات ديگري را كه برايشدن موضوع الزم بدانند صادر و اجراء نمايند مخارج اجراي قرار به عهـده متقاضـي

و ارجاع به محلي است و در صورتيكه شعبه تحقيق استماع شهادت شهود و تحقيقات . كارشناس و هر نوع تحقيقات ديگري را الزم بداند مخارج به عهده طرفين است

عدم توديع دستمزد كارشناس و يا عدم تهيه وسايل اجـراي قـرار موجـب -1تبصره . خروج اين موارد از عداد داليل متقاضي خواهد شد

ه شـعبه خواهـد ارشناس حسب مورد به عهدكع دستمزد ين مدت تودييتع -2تبصره . بود

توانند تحقيق در هر امـري را كـه الزم بداننـد بـه شـعب شعب تحقيق مي -13ماده اوقاف و تحقيق حوزه ديگر نيابت داده و در صورت نبودن شعبه تحقيق به اداره حج و

در اين صورت شعب و ادارات مزبور مكلفند مورد نيابت . امور خيريه محل محول كنند . كننده ارسال دارند ارجاع نتيجه را با مدارك و مستندات مربوطه به شعبه را انجام و

شعب تحقيق پس از آماده شـدن پرونـده بـراي اظهـار نظـر ظـرف ده روز -14ماده بايد نمايند تصميمات و نظرات شعب تحقيق در كليه موارد مبادرت به صدور نظريه مي

. بالغ شودموجه و مدلل باشد و ظرف پنج روز به طرفين ارسيدگي در شعب تحقيق به وسيله رييس و يكي از محققان خواهـد بـود و -15ماده

نظر حاصـل باشد در هر مورد كه اختالف نظريه آن دو در صورت توافق مناط اعتبار ميشود محقق ديگر همان شعبه براي مشاوره در موضوع اختالف ضميمه خواهـد شـد و

غيبـت ريـيس شـعبه در صـورت . مل خواهد بودتصميمات و نظريه اكثريت مالك عرسيدگي به موضوع به عهده محققين خواهد بود و عضو ارشد به جاي ريـيس شـعبه

. انجام وظيفه خواهد كردنفع در صورتي كـه اعتـراض ادارات حج و اوقاف و امور خيريه و اشخاص ذي -16ماده

هـاي در دادگاه تراض خود راتوانند پس از ابالغ نظر شعبه تحقيق اع داشته باشند مي . دادگستري طرح نمايند


ــز ــه و ني ــور خيري ــاف و ام ســازمان اوقاشخاص ذي نفع كه آراي تحقيق را به ضرر

تواننــد در مــي، دهنــد خــود تشــخيص مــي. هاي دادگستري اقامه دعـوي كننـد دادگاه

، موقوفهچنين دعوايي كه به طرفيت متولي ، گـردد ادارات اوقاف و يا اشخاص طرح مـي

تابع قواعد عمومي راجع به دعواي حقـوقي ــا محــل اســتقرار شــعب اســت و مالزمــه ب

براي مطالعه ( نداردرأي تحقيق صادركنندهعمومي هيأت وحدت رويهرأي :بيشتر رك

ــور ــالي كش ــوان ع ــماره ، دي ــه ش - 612 ب18/10/1375(.

قرار تحقيق محلي و استماع شهادت شهود و تعيين خبره و اعطاء نيابت بـه -17ماده و امـور ادارات حـج و اوقـاف . شعب تحقيق يا ادارات حوزه ديگر قابل اعتراض نيست

. قرار را فراهم كنند بايد تسهيالت الزم براي اجراءنفع اشخاص ذي خيريه ورسيدگي به درآمد موقوفه قبل از ارسال صورت حساب طبق بودجه ارسالي -18ماده

. خواهد بوداي كه در سه ماهه آخر سال تنظيم شـده و يـا بودجـه اصـالحي كـه بودجه -تبصره

مـدارك يت مصرف و با سايرگردد همراه با مدارك وقف احتماالً در طي سال تنظيم مياستشهاديه و نظريه ، صورت جلسه، قراردادها، اسناد اجاره (تأييدكننده درآمد اعم از

و محاسـبه در جهت رسـيدگي ) االجاره كارشناس يا خبره محلي در مورد پذيره و مال . گيرد اي كه پرونده در آن مفتوح است قرار مي اختيار محققين حسابرسي شعبه

پرونده حسابرسي موقوفه در اول سال مفتوح و پس از وصول صورت حساب -19ماده . گردد و رسيدگي و صدور مفاصاحساب مختومه مي

. رسيدگي به عوايد و اسناد هزينه موقوفه بايستي در يك شعبه انجام پذيرد -تبصره هاي واصله رسيدگي و در شعب حسابرسي تحقيق مكلفند به صورت حساب -20ماده

خيريه و اشـخاص ورت داشتن نقص ظرف مدت ده روز به ادارات حج و اوقاف و امورص . نفع اخطار كنند كه در مهلت مقرر رفع نقص نمايند ذي

ارسال و پس از رفع نقـص ، صورت حساب هر سال در سه ماهه اول سال بعد -21ماده . حداكثر در مدت يك ماه رسيدگي و مفاصاحساب صادر خواهد شد

نـذور و فـروش ، اهـدايي ، سـرقفلي ، پـذيره ، اجاره (عوايد موقوفه از محل -22 ماده تنظيمـي بـه هاي در مفاصاحساب بايستي به تفكيك و براساس بودجه) غيرهو ...اموال

. و الوصولي قيد گردد) موجودي نقدي(اضافه موجودي آخر سال اعم از وصولي هـاي صـادره بـراي فاصاحسابموقوفات براساس م 1363موجودي اول سال -تبصره


موجـودي مالك عمل بـوده و چنانچـه مفاصاحسـاب صـادر نشـده و يـا 1362سال ها نبوده و يا مورد اعتراض اداره حج و اوقـاف و مفاصاحساب صادره متضمن الوصولي

است به وضـع مـالي كننده مكلف گرفته باشد شعبه رسيدگي امور خيريه مربوطه قرارو براي تسريع در امـر حسابرسـي بـا مفتـوح نگهداشـتن گذشته موقوفه رسيدگي

ها را طـي نقدي و ال وصولي اعم از موجودي 1363هاي قبلي موجودي اول سال حسابو حسابدار و ) در صورت داشتن متولي و ناظر (اي با امضاي متولي و ناظر صورت جلسه

ـ الوصولي رييس اداره با استفاده از دفتر معين و تعيين ر اسـناد و قراردادهـاي ها براب . اجاره مشخص نمايند

صدور مفاصاحسابي كه به موجب آن موقوفه بدهكار شود ممنوع است مگر -23ماده سازمان حـج قانون تشكيالت و اختيارات 6در مواردي كه با توجه به تبصره ذيل ماده

محاكماتي باشد ثبتي و يا ، اوقاف و امور خيريه و طبق نظر كارشناس در امور عمراني وهاي انجام شده مبلغ بـدهي بديهي است در اين صورت ضمن رسيدگي به كليه هزينه

در توضيحات زير مفاصاحساب منعكس و سنوات بعد مبلغ بـدهي يـا قسـمتي از آن . گردد تصفيه مي

ادارات تحقيق موظفند برنامه منظمي براي رسيدگي بـه امـور حسابرسـي -24ماده ابـالغ ها شهرستان حوزه مورد عمل خود تنظيم و به ادارات اوقاف ي تابعها شهرستان

بر طبق اين برنامه شعب حسابرسي در مدت معيني از سال متناسب بـا حجـم . نمايندخواهد شد و شعبه مربوطه در همان شهرستان تشكيل ها شهرستانهر يك از كار در

. هد نمودبه حساب موقوفات آن شهرستان مطابق مقررات رسيدگي خوا نفع در مهلـت مقـرر هرگاه ادارات حج و اوقاف و امور خيريه و اشخاص ذي -25ماده

آن اقدام به رفع نقص از اسناد هزينه ارسالي نكننـد شـعب حسابرسـي تحقيـق بـه اسناد هزينه كه متكي به مدارك قابل قبول باشد رسيدگي و به هزينه قطعي قسمت از

نقص نشـده و در خواهند نمود و بقيه وجوه اسناد رفعمنظور نموده و مفاصاحساب صا . نمايند دليلي جزو موجودي موقوفه منظور مي مردودي را با ذكر

ادارات تحقيق موظفند كتباً استرداد وجوهي را كه در مفاصاحسـاب صـادره -تبصره غ نفع ابال ذي مردود اعالم شده است به اداره حج و اوقاف و امور خيريه محل و اشخاص

از قطعيـت مفاصاحسـاب تحقيـق نمايند در صورتي كه وجوه مذكور تا يك ماه پـس سـازمان اعـالم مراتب از طريق اداره كل تحقيق جهت تعقيب قانوني به مسترد نشود


. خواهد شدپس از رسيدگي به صورت حساب و صدور مفاصاحساب كليه اسنادي كه به -26ماده

توسط شعبه ممهور و) دگي و به حساب پذيرفته شدرسي (حساب پذيرفته شده با مهر شـود شود و آن قسمت از اسناد هزينـه كـه مـردود مـي پرونده ضبط مي مربوطه در

. نگهداري شود ممهور و در پرونده مربوطه ) رسيدگي و مردود گرديد(بايستي به مهرپـس از در صورتي كه صاحبان اسناد استرداد اصول اسـناد را تقاضـا كننـد -تبصره

به شـرح مـاده فـوق فتـوكپي اسـناد بـا هزينـه متقاضـي تهيـه و ها آن مهركردن . شود اصول اسناد در قبال اخذ رسيد مسترد مي گرديده و بايگاني

تا پانصد هزار ريال اسـت ها آن صورت حساب موقوفات متصرفي كه درآمد -27ماده مبلغ مـذكور بيشتر از به وسيله شعب حسابرسي تحقيق محل رسيدگي خواهد شد و

. گيرد در شعب حسابرسي مركز مورد رسيدگي قرار ميادارات تحقيق مكلفند دفاتر مخصوصي براي ثبت موقوفات حوزه مورد عمل -28ماده

مهلت مقرر در ايـن هايي را كه ظرف خود تنظيم نمايند و بر مبناي آن صورت حسابدور اخطار ده روز مطالبه كنند و در صورت نامه و قانون مربوط نرسيده باشد با ص آيين

ـ عدم ارسال صورت حساب موقوفات متصرفي به اداره هتحقيق در ظرف مدت سه ماهاداره تحقيق موظف است موضوع را جهت اتخاذ تصميم بـه سرپرسـت ، اول سال بعد

. نمايد سازمان حج و اوقاف و امور خيريه اعالمهاي شعب تحقيق در مـوارد تعـدي يـا ي نظريهاجرا) 4/8/1382اصالحي ( -29ماده

قانون تشكيالت و اختيارات ) 7(ماده موضوع، تفريط و مسامحه و اهمال متولي يا ناظر . است سازمان حج و اوقاف و امورخيريه منوط به تأييد و صدور حكم قطعي دادگاه

تصـميمات ي صادره و ها بساير نظرات و مفاصا حسا) 4/8/1382اصالحي ( -1تبصره براي شعب ديگر و ادارات اوقاف و امـور ، شعب تحقيق در محدوده وظايف قانوني آنها

قضايي دستور صالح از مراجع ذيكه اين مگر، نفع قابل اجرا است خيريه و اشخاص ذي . صادر شودها آن توقف موقت اجراي حكم قطعي مبني بر الغا يا تصحيح يا تغيير

هاي شعب تحقيق در سـاير امـور و تصميمات و نظريه )4/8/1382الحاقي ( -2تبصره در مواردي كه به نظر نماينـده ، مذكور دراين ماده، قانون ياد شده) 7(موضوعات ماده

مواجـه بـا ولي فقيه و سرپرست سازمان اوقاف و امور خيريه از نظر مـوازين شـرعي دگي مجدد ارجـاع به درخواست وي به شعبه تحقيق ديگري جهت رسي، اشكال باشد


. اصالح آن اقدام نمايند شود تا نسبت به ميبا توجه به مفاد نامه شـماره ) الف« -1

قائم مقام دبير 42107/30/90-7/2/1390فقهـاي نگهبان مبني بـر ايـن كـه شوراي

29مـاده 1و 2هاي شوراي نگهبان تبصرهقيق در شعب تحقيـق نامه كيفيت تح آيين

شـــــماره نامـــــه موضـــــوع تصـــــويبــأت 7/8/1382 -ه29364ت/44065 هيــرا خـالف مـوازين شـرع تشـخيص وزيرانقـانون ديـوان 41در اجراي ماده اند، نداده

عدالت اداري موجبي براي ابطال مصوبه از با عنايت به اين ) ب. اين حيث وجود ندارد

ــاده ــك م ــره ي ــه در تبص ــالحي 29ك اصنامه كيفيت تحقيق در شعب تحقيـق آيين

ساير نظرها و ، سازمان اوقاف و امور خيريهي صادر شده و تصـميمات ها بمفاصا حسا

شعب تحقيق در محـدوده وظـايف قـانوني بـراي شـعب ديگـر تحقيـق و ادارات ها آن

اوقاف و امـور خيريـه و اشـخاص ذي نفـع قابل اجرا اعـالم شـده اسـت و در صـورت

توقـف موقـت اجـراي حكـم صدور دستور قطعي از مراجع قضايي مبني بـر الغـاء يـا

غيـر قابـل اجـرا هـا آن تصحيح يـا تغييـر 29بنابراين تبصره يـك مـاده ، خواهد بود

نامه مذكور خـالف قـوانين و مقـررات آيينمورد استناد شاكي نيست و خارج از حدود ــخيص ــز تش ــع ني ــع وض ــارات مرج اختي

تبصـره ذيـل نظر به اين كـه )ج. شود نميــاده ــارات 15م ــكيالت و اختي ــانون تش ق

سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مصـوب بـــه ادارات اوقـــاف و ، 2/10/1363ســـال

ــت در ــازه داده اس ــع اج ــخاص ذي نف اشصورتي كه به نظر شعبه تحقيـق اعتـراض

هــاي مراتــب را در دادگــاه، داشــته باشــند 29ماده 2دادگستري طرح كنند و تبصره

بـه نيـز نـاظر بـه ايجـاد معترضامه ن آيينممنوعيت براي اشخاص و ادارات اوقاف در اعالم شكايت به مرجع قضـايي از تصـميم

لذا از اين ، شعبه تحقيق مرجوع اليه نيستجهت مغايرتي با قانون ندارد و قابل ابطـال

عمومي ديوان هيأت رأي( رسد به نظر نميــده ــه پرون ــدالت اداري، كالس ، 652/87ع

. )1/8/1391، مورخ 537اره دادنامه شمالت كيقـانون تشـ 7مطابق مـاده « -2

با عـزل ، هيريسازمان حج و اوقاف و امور خن يضم امـ يا ممنوع المداخله شدن متولي

. دادگاه است يم قطعكمنوط به حنامــه نيــيآ 29ن مــدلول مــاده يبنــابرا

ق سـازمان يـ ق در شعب تحقيت تحقيفكيت يــمفهــم قابل هكــه يــرياوقــاف و امــور خ

مات و نظـرات شـعب يمطلـق تصـم ياجرا 7در مـوارد مصـرح در مـاده يق حتيتحق

ــور قبــل از صــدور يقطعــرأي قــانون مزبــور ، باشــد يدادگــاه مــ مخــالف قــانون مزب

25ص و مستنداً به قسمت دوم ماده يتشخ » گردد يابطال م يوان عدالت اداريقانون د

، عمومي ديـوان عـدالت اداري هيأت رأي(


ــورخ ــرداد 4 م ــده ، 1376م ــه پرون كالس ).76/47 شماره دادنامه، 139/74

نامـه آيين) 29(الزم به ذكر است ماده

ــذكر فــوق ــاريخ ال توســط، 4/8/1382در ت .اصالح گرديد وزيرانهيأت

ـ ا مفاصاحساب سهو قلم يه يم نظريهرگاه در تنظ -30ماده رخ يگـر ياشـتباهات د ا يـ ا مفاصاحساب رأساً و يه يننده نظركدهد شعب صادر ن يا بنـا بـه درخواسـت طـرف ي

ه و يتوانند نظر ين ميا بنا به درخواست طرفيا مفاصاحساب رأساً و يو هيتوانند نظر يما پشـت نسـخه ير و يه در زياصالح. نندكه صادر يح و اصالحيا مفاصاحساب را تصحي

شود نوشته و امضاء خواهد شد بـه يمه آن ميه ضمك يگريدر برگ د ايه و ينظر ياصلـ ه نسخ موجود در پرونده و دفتـر نظر يلك يه در حواشيهر صورت صدور اصالح ات و ي

بـه يه اصالحيد و امضاء و رونوشت نظريق قيرخانه تحقيد توسط مسئول دبيقرارها با دادن رونوشـت نظريـه ]. باشد[ باشد يه ميتابع مقررات اصل نظرو ن ابالغ شود يطرف

.بدون قيد وجود اصالحيه و ضميمه بودن آن ممنوع استنامه كيفيت تحقيق در آيين) 30(ماده

هـاي شعب تحقيق سازمان اوقاف بـه بيـان . مختلفي در كتب قوانين نگارش شده است

رسد متن فـوق، مـراد اصـلي مي نظر به .ب كنندگان باشدتصوي

هايي كه در مورد تصميمات شعب ادارات تحقيق و از طـرف اوراق و اخطاريه -31ماده . خواهد شد شود به وسيله مأمورين اوقاف يا مأمورين انتظامي ابالغ آنان صادر مي

حج و اوقاف و امور خيريـه و اداره كل تحقيق به اموري كه از طرف سازمان -32ماده معاون وي و ارجاع شود در هيأتي مركب از مديركل تحقيق يا ها استانادارات تحقيق

رييس شعبه حقوقي و يكي از رؤساي شعب حسابرسي مركزي رسيدگي كرده نظريـه . مشورتي خواهد داد

قـانوني بيني نشده در حـدود صـالحيت نامه پيش مواردي كه در اين آيين -33ماده عمـل فقهـاء شعب تحقيق بر طبق مقررات قانون آيين دادرسي مدني و متون فقهـي

.خواهد شد

، مساجد، نامه مستثني شدن خدام و كاركنان بقاع متبركه آيينمدارس علوم ديني موقوفه و موقوفات عام غير توليدي ، تكايا، ها حسينيه

موادي از قانون كاراز شمول


قـانون كـار تعيـين 58و 51، 41، 32، 31، 27، 26، 25مـواد ، موارد استثناء -1ماده . شود مي

سال تعيـين ) 5(مدت فعاليت از شمول مواد ياد شده در ماده يك براي مدت -2ماده . شود مي

ه فقط اماكن مذهبي را كه پنج نفر يـا معافيت ياد شد) 1389/ 11/8اصالحي ( -3ماده . شود كمتر خادم دارند شامل مي

روابط كار بين طرفين در زمينه مواد مستثني شده بر اسـاس دسـتورالعملي -4ماده كند و به تصويب نماينده ولـي فقيـه در است كه سازمان اوقاف و امور خيريه تهيه مي

. رسد سازمان مي .شود لغو مي 18/11/1372مورخ -ه 313ت /57808شماره نامه تصويب -5ماده ، قراردادهاي كـار در بقـاع متبركـه -1

تكايا و مـدارس علـوم ، ها حسينيه، مساجددينــي و موقوفــات عــام غيــر توليــدي بــه

متـولي و ، امنـاء هيأت صورت موردي بينيــا اداره اوقــاف و امــور خيريــه بــه عنــوان

به عنـوان ها آن كارفرما و كاركنان و خدامدر موقوفـات عـام . شـود كارگر منعقد مـي

متولي و در صـورت متصـرفي ،غيرتوليديامنــاء و اداره اوقــاف و امــور هيــأت ،بــودن

خيريه مربوطه كارفرماي قـرارداد خواهنـد ــود دســتورالعمل موضــوع مــاده 1بنــد ( ب

واحده مسـتثني شـدن خـدام و كاركنـان

از بعضي از مـواد قـانون ... ذهبي و اماكن م صادره از سازمان اوقاف و امور خيريـه ، كار

.)25/11/1374مصوب نامه مستثني شـدن خـدام و آيين -2

، هـا حسينيه، مسجد، كاركنان بقاع متبركهــا ــه و ، تكاي ــي موقوف ــوم دين ــدارس عل م

موقوفات عام غير توليدي از شمول مـوادي . شــده اســتبارهــا تمديــد ، از قــانون كــار

موضـوع آخرين مرتبه آيـين نامـه مـذكور 35794ت /158794شـماره نامـه تصويب

موجـب تصـويب به 1/12/1385مورخ ك ك مورخ 45502ت /160230نامه شماره


به مدت تاريخ انقضاء اعتبار از 16/8/1389 .شده استتمديد پنج سال

ني شده از قـانون كـار موارد مستث -3 :عبارتند از

قرارداد براي مـدت موقـت يـا كـار اگر هـيچ يـك بـه تنهـايي ، معين منعقد باشدهـر .)قانون كار 25ماده (حق فسخ ندارند

نوع تغيير عمـده در شـرايط كـار بـرخالف پـس از ، عرف معمول كارگاه يا محـل كـار

موافقت اداره كـار و امـور اجتمـاعي محـل .)26ماده ( قابل اجراء خواهد بود

ــور ــارگر قصـ ــاه كـ ــا هرگـ ورزد و يـهـاي انضـباطي كارگـاه را نقـض نامـه آيينكارفرمــا حــق دارد پــس از موافقــت ، كنــد

عـالوه بـر مطالبـات ، شوراي اسـالمي كـار حقوق معوقه نسبت به هر سال سابقه كـار معادل يك ماه آخرين حقوق كـارگر را بـه

بـه وي پرداختـه و » حـق سـنوات «عنوان در .)27مـاده ( قرارداد كار را فسـخ نمايـد

صورت از كارافتادگي كلي و يا بازنشستگي كارفرما بر اساس آخرين مزد كارگر ، كارگر

به نسبت هر سال سابقه خدمت حقوقي به مـاده ( كند روز مزد پرداخت مي 30ميزان

در نتيجــه ، اگــر خاتمــه قــرارداد كــار .)31هاي جسمي و فكري ناشـي كاهش توانايي

است بـه كارفرما مكلف ، از كار كارگر باشدمعــادل دو مــاه ، نســبت هــر ســال ســابقه

مـاده ( آخرين حقوق به وي پرداخت نمايدشوراي عـالي كـار همـه سـاله ميـزان .32

كنـد حداقل مـزد كـارگران را تعيـين مـي ساعت كار كـارگران در شـبانه .)41ماده (

مــاده ( ســاعت تجــاوز كنــد 8روز نبايــد از براي هر ساعت كار در شب تنهـا بـه .)51اضافه بـر مـزد 035/0ران غير نوبتي كارگ

.)58ماده ( گيرد ساعت كار عادي تعلق ميبقــاع متبركــه، مســاجد، «عبــارات -4

مـذكور در آيـين نامـه » و تكاياها حسينيه فوق االشاره، ناظر بر اماكن مذهبي اسالمي

مصـداق هـا باشد و در خصـوص اقليـت مياداره 14/6/1380 -14675نظريـه (ندارد

).رياست جمهوريحقوقي مدارس «با عنايت به اطالق عبارات -5

علوم ديني موقوفـه و موقوفـات عـام غيـر مذكور در آيين نامه و شمول آن » توليدي

به مدارس علوم ديني موقوفـه و موقوفـات مذهبي، خـدام هاي عام غير توليدي اقليت

اماكن مذكور نيز مشمول آيـين نامـه قـرار 14/6/1380 -14675نظريــه (گيرنــد مــي

).اداره حقوقي رياست جمهوري

ي مستقيمها تقانون ماليا) 24(از ماده )3(نامه اجرايي بند آيين 1366مصوب


ي مـذكور در هـا سازمان والي كه براياستفاده از معافيت مالياتي نسبت به ام -1ماده كه از اين پس 1366ي مستقيم مصوب ها تقانون ماليا) 2(ماده ) 4(و ) 2(، )1(بندهاي

ماده مزبور مورد وقـف يـا ) 3(يا امور مندرج در بند ، شود مي به اختصار قانون ناميده قطعي شده مورد وصـيت واقـع شـده نامه وصيت حبس يا نذر واقع گردد يا به موجب

:است موكول به رعايت مقررات زير خواهد بودات منـدرج مؤسسو ها سازمان در صورتي كه وقف يا حبس يا نذر يا وصيت براي -الف

مـال در كـه ايـن قانون باشد گواهي الزم مبني بـر ) 2(ماده ) 4(و ) 2(، )1(در بندهاي ورد بايد به امضاي بـاالترين مقـام اجرايـي از حسب م، قرار گرفته استها آن اختيارضميمه يك نسخه از تصوير يا رونوشـت مصـدق ات مذكور اخذ و بهمؤسس ها سازمان

اداره امور اقتصـادي و دارايـي محـل به نامه وصيتيا نذرنامه يا نامه يا حبس نامه وقف . تسليم شود

)3(در صورتي كه وقف يا حبس يا نذر يا وصيت براي انجام امور منـدرج در بنـد -بگواهي الزم از مراجع صالحيتدار دولتي يا شهرداري مربـوط قانون باشد بايد) 2(ماده

اي از تصـوير اخذ و به انضمام نسخه، دولت مبني بر اعمال نظارت يا مرجع مورد قبول معتبر بـه اداره امـور نامه وصيتيا نامه يا نذر نامه يا حبس نامه وقفيا رونوشت مصدق

. اقتصادي و دارايي محل تسليم شود يشــورا يه فقهـا يـ بـا توجـه بـه نظر «

ـ ـ نينگهبان بـه شـرح ب افـت يدر(ن يالهاللات بر رقبـات موقوفـات عـام و خـاص يمال

ر درآمـد ات بياما مال، خالف شرع انور استبه استناد قسمت اول مـاده ، )ندارد يالكاش

ــانون د 25 ــق ــدالت اداري م يتصــم يوان ع

هيـأت 4/2/69مـورخ 3442/4/30شماره ابطــال ] ماليــاتي[ يعــال يشــورا يعمــوم

عمومي ديوان عدالت هيأت رأي( گردد يم كالسـه پرونـده ، 1375تير 2 مورخ، اداري

.)75/56 ماره دادنامهش، 77/74


شـوند حق نظارت دولت يا شهرداري يا مراجعي كه مورد قبول دولت واقع مي -2ماده :از جهات زير حاصل خواهد شد به يكي

. به موجب قانون ايجاد شده يا بشود -الف .معتبر باشد نامه وصيتيا نذرنامه يا نامه يا حبس نامه وقفمستند به -ب . نذر و يا وصي داده شود، حبس، از طرف متصدي امور وقف -جـ و هـا سـازمان قانون به يكـي از ) 2(ماده )3(انجام امور مندرج در بند -د ات مؤسس

. ماده مزبور محول شده باشد) 2(و ) 1(مذكور دربندهاي دريافـت اداره امور اقتصادي و دارايي محل مكلف است ظرف سي روز پس از -3ماده

نامه گواهي معافيت مالياتي مقرر اين آيين) 1(موضوع بندهاي الف و ب ماده گواهينامه . هاي مستقيم را صادر و به متقاضي تسليم كند قانون ماليات) 24(در ماده ي مستقيم ها تقانون ماليا) 32(ماده ) 3(معافيت مزبور مانع از اجراي تبصره -تبصره

. قه نخواهد بودماليات متعل و مطالبه

،فروش رقبات و قانون ابطال اسناد يياجرا نامه نييآ موقوفه يآب و اراض

با اصالحات و الحاقات بعدي وزيرانهيأت 3/2/1374مصوب

:و اصطالحات فيتعار -1ماده

. ت غبطه موقوفهيم با رعاعليه موقوفن نظر واقف و منافع يتأم: مصلحت وقف -1ان و يان اعكمال، آنان يمقام قانون ميا قايحسب مورد زارعان صاحب نسق : متصرف -2

فروخته شـده را در ا يل يان موقوفه تبديا عرصه و اعيعرصه و يا ه به گونهك ياشخاص . دارندار ياخت د وي

ينيمع يط قانونيمتصرف تحت شرا يه براك يهر نوع حق: تسب متصرفكحقوق م -3حـق نسـق ، شـه يسب و پكحقوق ، ريتحج، انيت اعكيل مالياز قب، حاصل شده باشد

. غرس اشجار و مانند آن، حفر چاه، زارعانهـ ل يه براساس ضوابط شرع مقدس اسالم در مورد تبـد ك يمجوز: يمجوز شرع - 4 ا ي

. ط صادر شده باشديالشرا فروش اموال موقوفه توسط مجتهد جامعكسي است كه مالك زمين نيست و با دارا بودن يـك يـا چنـد : زارع صاحب نسق -5

نمايـد و مـي عامل زراعتي شخصاً يا با كمك خانواده خود در اراضي موقوفـه زراعـت دهد و بها به موقوفه مي محصول را به صورت نقدي يا جنسي به عنوان اجاره مقداري از

. است نسق مورد زراعت وي مشمول قوانين اصالحات ارضي بوده . توليد محصول به وسيله عمليات زراعتي يا باغداري: زراعت -6اي زميني است اعم از كوه و دامنه يا زميني مسطح كه در آن نباتات علوفـه : مرتع -7

معادل آن تعليف سه رأس گوسفند يا به طور طبيعي روييده و در هر هكتار آن حداقل . باشدپذير امكان در يك فصل چرا، هاي ديگر از انواع دام

زميني است كه در آن درختان غير مثمر بـه وسـيله اشـخاص : بيشه يا قلمستان -8 . غرس شده و تعداد درخت در هر هكتار آن از هزار اصله تجاوز نمايد

مثمر يا مو به وسيله اشـخاص غـرس شـده و زميني است كه در آن درختان : باغ -9 . عرفاً باغ شناخته شود


ــتأجر و -1 ــات مس ــدوث تخلف ــا ح بملـك از طـرف تخليه، انقضاي مدت اجاره

ولـي اداره . اداره اوقاف قابل پذيرش اسـت سـرقفلي اوقاف حقـي نسـبت بـه مطالبـه زيرا حق . ناشي از تخلف مستأجر كل ندارد

كسب و پيشه مقرر در قانون روابط موجر و مســتأجر از آنِ مســتأجر اســت نــه مــوجر

اداره 16/4/1378- 2239/7شماره نظريه (كل حقوقي و اسناد و امور متـرجمين قـوه

).قضاييه

در صورتي كه مستأجر طبق مفـاد -2قرارداد در مورد اجاره احداث بنـا نمـوده و

منـدرج در قـرارداد تخلفي نيـز از شـرايط پـذيرش دعـوي خلـع يـد يـا ، نكرده باشد

شـماره نظريـه ( تخليه توجيه قانوني ندارداداره كــل حقــوقي و 9/9/1377 -6209/7


ه شــماره يــبــه موجــب نظر -الــف« -3ــورخ 3501/30/82 ــا 14/4/82مـ يفقهـنامـه نييآ) 1(ماده ) 4(نگهبان بند يشورا

، قانون ابطال اسناد فـروش رقبـات ييجرااهيأت 3/2/74موقوفه مصوب يآب و اراض

. ن شرع شناخته نشـد ير با موازيمغا وزيرانو يحسـب قواعـد فقهـ كه اين نظر به -ب

ول بـه حـبس كتحقق وقف مو يقانون مدن

ن موقوفه يد عيل منفعت و تأيين و تسبيعا يـ ه تنها در صورت سـلب منفعـت كاست

ع وقف يم بعليه موقوفن يدماء ب كم سفيبع وقـف يـ ط بياحراز شـرا ،خواهد بود زيجا

اسـت و بـه موجـب يمنوط به جواز شـرع مــاده واحــده قــانون ابطــال اســناد فــروش

خ يموقوفــه از تــار يرقبــات آب و اراضــ ه كـ يه موقوفـات يـ لكور كب قانون مذيتصو

ا بـه يـ ده يبه فروش رس يبدون مجوز شرعت يـ باشد به وقف ت درآمدهكيبه مل يصورت

ت صادر شده كيگردد و اسناد مال يخود برملـذا . شود يباطل و از درجه اعتبار ساقط م

ــ ياز آنجــاي ط يص تحقــق شــرايه تشــخكآگـاه بـه يفروش وقف منوط به نظر فـرد

و آشنا بـه ضـوابط مربوطـه يشرع مسايله حسـب مـورد وجـود مجـوز را كباشد يم

ــراز نما ــاح ــابرا، دي ــد يبن ــاده 4ن بن 1مقانون ابطال اسناد فـروش يينامه اجرا نييآ

ه بـر اسـاس كموقوفه يآب و اراض، رقباتتوسـط مجتهـد جـامع يمجوز شرع صدورم شده خالف قانون و خـارج يط تنظيالشرا

ــدود اخت ــاز ح ــص نگرديارات تشــخي . » دي، عمومي ديـوان عـدالت اداري هيأت رأي(

ــورخ ــن 4م ــده ، 1383بهم ــه پرون كالس .)83/556شماره دادنامه ، 344/81

ـ ريقاف و امـور خ ادارات او) 28/12/1381اصالحي ( -2ماده ـ ه و متولي ان موقوفـات ي يا به صورتيده يش رس به فرو هكرا يا موقوفات عامه، يلفند با توجه به سوابق ثبتكم

ـ و همراه بـا مسـتندات و دال يصورت بردار، ت اشخاص درآمده استكيبه مل ل بـه يا يقاف ضمن مطلع نمودن متصرف سازمان او. نديه ارسال نمايريقاف و امورخ سازمان او


ـ مر يونيسيمكموضوع را به ، گرينفع د يا اشخاص ذين موقوفات و ين ايمتصرف ب از كاد شده يه در سازمان يفق يل نده وير نظر نمايه با انتخاب و زكه صاحب نظر يفقسه نفر

يور نظر خود را در مـورد جـواز شـرع كون مذيسيمك، ندك يشود ارجاع م يل مكيتش يذ يقاف و متول اداره او ه شده يارا كبا توجه به اسناد و مدار، ل رقباتيا تبديش فرو

ـ يدر صـورت . دينما يقوفه اعالم منفع در مو ين اشخاص ذيربط و همچن ل و يه تبـد كـ انجام شده باشد معامله تـأ يون با مجوز شرعيسيمكش رقبه موقوفه به نظر فرو د ييقاف و امـور ه و سرپرست سازمان اويفق يل نده وين صورت نظر نماير ايشود و در غ يمثبـت اسـناد و ل موقوفه همزمان به سـازمان يا تبديش ر بر بطالن سند فرويه دايريخ

ـ يا اشخاص ذين و يا متصرفيشور و متصرف ك كامال . شـود ينفع در موقوفه ابـالغ مو دفاتر مربـوط يم نسبت به بطالن سند در سوابق ثبتين تصميادارات ثبت بر اساس ا

. د به نام موقوفه اقدام خواهند نمودير سند جد ثبت و صدوــوص در -1 ــاده خص ــيآ 2م ــه ني نامقانون ابطال اسـناد فـروش رقبـات يياجرا

:ضروري استتوجه به چند نكته ، موقوفه

ادارات اوقاف با توجـه بـه سـوابق )الفه بـه فـروش كـ يا موقوفات عامـه از يثبت

. نندك مي يرفته صورت بردارــا )ب مســتندات بــه دســت آمــده را ب

. دارند مي ل به سازمان متبوع ارساليدالســـازمان اوقـــاف موضـــوع را بـــه )ج

ه كصاحب نظر يب از فقهاكمر يونيسيمكــت نظرنما ــ يتح ــده ول ــفق ين ــي ل كيه تش

. دهد مي شود ارجاع يمه كــص داد يون اگــر تشــخيســيمك )دانجام شـده يل و فروش با مجوز شرعيتبد

ند تا از شـمول اسـناد ك مي دييمعامله را تأ . خارج گردد يو قانون يابطال شده شرع

بطـالن ين صـورت بـرا يـ ر ايدر غ) ـه .گردد مي سند اقدام

ت حال و عـدم تضـرر يبه جهت رعا )وموقوفـات يشرع رين و صاحبان غيمتصرف

باطــل هــا آن م قــانون اســنادكــه بــه حكــ يرا بـرا نا، آنماده واحده 3ده تبصره يگرده كـ رده ك ييافت خسارت وارده راهنمايدر

.دننكبه فروشنده مراجعه يـي نامـه اجرا نيـي آ 2موضوع ماده -2

قانون ابطال اسـناد فـروش رقبـات و آب و هيـأت 3/4/1374موقوفـه مصـوب ياراض

نگهبـان يشـورا در جلسه فقهـاي وزيرانن شــرع ير بــا مــوازيه مغــاكــمطــرح شــد

. شناخته نگرديدور بـا كمفاد ماده مـذ كه اين نظر به« - 3

اسـناد و ت به ماده واحده قـانون ابطـال يعناموقوفـــه و يآب و اراضـــ ، فـــروش رقبـــات

م كــن حيــيآن در مقــام تب يهــا تبصــرهده و متضمن وضع يب رسيبه تصو گذار قانون

2ن مـاده يبنابرا، ستين يقاعده آمره مستقل


ر قـانون و خـارج از يمغـا الذكر فوقنامه نييآه در وضـع نظامـات يـ ار قوه مجريحدود اخت

عمومي ديوان هيأت رأي( » باشد ينم يدولت، 1379اســـفند 21مـــورخ ، عـــدالت اداري

ــده ــه پرون ــه ، 107/79 كالس ــماره دادنام ش79/396(.

اي كه بـه چنانچه در خصوص رقبه -4عنوان ملـك ثبـت شـده و سـابقه فـروش

موضـوع ، وقفي نداشته ادعاي وقفيت گردد، از شمول قانون ابطال اسناد فروش رقبات آب و اراضــي موقوفــه و نيــز صــالحيت

نامـه فصـل دوم آيـين ) 2(كميسيون ماده موصوف خارج و رسيدگي به دعوي وقفيت

.در صالحيت دادگاه حقوقي خواهد بود

از تاريخ تصويب قانون ابطال اسناد -5 كليـه ، آب و اراضي موقوفـه ، فروش رقبات

موقوفات عام كه بـدون مجـوز شـرعي بـه

به صورتي بـه ملكيـت در فروش رسيده يا . گردد وقفيت خود بر مي بهآمده باشد

) ب(ون بند يسيمككه اين نظر به« -6نامــه قــانون ابطــال اســناد نيــيآ) 2(مــاده

موقوفه صرفاً بـه يفروش رقبات آب و اراضــخ ــور تش ــاديمنظ ــر يص مص ــورد نظ ق م

دارد يارشناسكل و جنبه كيتش گذار قانونن يـي تع، ر بنـد مزبـور يـ و حسب قسمت اخ

بـا دادگـاه نسبت به موضوع يف قطعيلكتنامـه نييآ 10باشد و ماده يخاص م يمدن

مـاده واحـده يلكم كن حييز در مقام تبين، هـذا بـه اتفـاق آراء مـوارد فـوق يعل، است

» ديص نگرديتشخ، ر با قانونيمخالف و مغا، عمومي ديـوان عـدالت اداري هيأت رأي(

كالسـه پرونـده ، 1369فروردين 23 مورخ .)69/6 شماره دادنامه، 88/1366

اداره اوقـاف و امـور ، پس از ابطال انتقاالت بعد از وقف) 2/8/1380اصالحي ( -3ماده ، ماده واحده قانون ابطال اسناد و فـروش رقبـات ) 4(ت تبصره يبا رعا يا متوليه يريخ

يد و در صـورت ينما يم م سند اجاره دعوتيتنظ يمتصرف را برا، موقوفه يآب و اراضـ يقاف بـرا ت نامه اويخ رؤيز از تار رو) 30( يه متصرف ظرف سك م سـند اجـاره يتنظ

:ر اقدام خواهند نموديد به شرح زيمراجعه ننما

ـ تسب او خلع كت حقوق ميبا رعا ياز متصرف قبل -1 د شـده و موقوفـه بـا در نظـر ي . داده خواهد شدگر اجاره يگرفتن صرفه و صالح وقف به داوطلبان د

ـ يتسب قبلكزان حقوق ميه در مورد مك يدر صورت -2 ن او و اداره اوقـاف و امـور يبـ لكن تييتع ييق مراجع قضايد از طريبه وجود آ ياختالف يا متوليه يريخ خواهـد في

ـ و بـه صـدور ح يدگيرا خارج از نوبت رس ن گونه موارديها ا دادگاه. شد م مبـادرت ك . ندينما يم


ن قـانون از زارعـان صـاحب يا يه در اجراك يدر موارد) 2/8/1380الحاقي ( -تبصره يرز شـاو كزارت جهـاد و، زارعـان يدر صورت تقاضـا ] گردد[گردد يد مينسق خلع

ـ يرز شاوكمستعد يلف است از اراضكم يموجود در منطقه و در صورت نبـودن اراضـ با رعا، ر مناطقيسا ياز اراض، در منطقه ياگذار قابل و ين و مقـررات جـار يت قـوان ي

.نديت اقدام نمايلو ت اويبه آنان با رعا ياراض ياگذار نسبت به ونامـه نيـي آ« 3ه ماده كن ينظر به ا -1، قانون ابطال اسناد و فروش رقبات يياجرا

»3/2/1374موقوفـه مصـوب يآب و اراض 4ت تبصـره يـ و با رعا 6تبصره يدر راستا

ماده واحده قانون ابطال اسـناد و فـروش «موقوفـــه مصـــوب يآب و اراضـــ، رقبـــات

ب شـــده اســـت و يتصـــو» 25/11/1371ــانون مــذ يمــكمتضــمن ح ــر از ق ور كفرات

با قـانون نـدارد و ين مخالفتيبنابرا، ستين رسـد ينظـر نمـ ابطال آن بـه يبرا يموجب

عمــومي ديــوان عــدالت هيــأت رأي :رك(ــ، اداري ــدهكالس ــماره ، 88/557 ه پرون ش

. )07/06/1390 مورخ، 243 دادنامه

با توجـه بـه مـاده واحـده قـانون « -2 يآب و اراضـ ، ابطال اسناد و فروش رقبـات

ه يلكت كيبر ابطال اسناد مال يموقوفه مبتنبـه يه بـدون مجـوز شـرع كموقوفات عام

هـا آن تيت وقفيده است و تثبيفروش رس يهـا در تبصـره م مندرج كت به حيعنابا و

و سـه مـاده واحـده مزبـور مشـعر بـر يكعنـوان اجـاره و موقوفه بـه يز واگذاريتجو

ــوق م ــات حق ــزوم مراع ــانون كل ــب ق يتس

د اســتحقاق اشــخاص بــه ييــاشــخاص و تأا يـ ن يافت خسارت از فروشـندگان زمـ يدر

ابطـال ها آن تكيه سند مالكخانه موقوفه نامـه ابطـال نييآ 3تبصره ماده ، شده است

موقوفـه يسناد و فروش رقبات آب و اراضان كيم سند اجـاره بـا مـال يدر خصوص تنظ

» شـود ير قـانون شـناخته نمـ يمغـا يانياع، عمومي ديـوان عـدالت اداري هيأت رأي(

كالسه پرونده، 1372ارديبهشت 25 مورخ ).72/32 شماره دادنامه، 202/71

نامـه آيـين الزم به ذكـر اسـت تبصـره )3(بـه مـاده 2/8/1380مذكور در تـاريخ

. ملحق گرديد يينامه اجرا آيين 3ماده يكبند « -3

آب و ، قانون ابطـال اسـناد فـروش رقبـات د متصرف يموقوفه در خصوص خلع ياراض

م يرقبه موقوفه در صـورت امتنـاع از تنظـ ت مقررات قـانون مربـوط ينامه با رعا اجارهــا ــدارد يرتيمغ ــانون ن ــا ق ــأت رأي( » ب هي

ــوان عــدالت اداري 20 مــورخ، عمــومي دي، 141/77 كالســه پرونــده، 1378شــهريور

.)78/256 شماره دادنامه

ن يا تأميقه يا وثياز انحاء در رهن يه به نحوكنامه نيين آيموقوفات مشمول ا -4ماده


ـ لث قرار گرفته به تبع ابطال اسناد مالو بازداشت اشخاص ثا . خواهـد شـد آزاد ، تكيمراتـب را بـه ، م سند اجاره با استعالم از اداره ثبـت محـل يادارات اوقاف هنگام تنظ

ر امـوال يخود از سا حقوق يفاينفع خواهند رساند تا نسبت به است ياطالع اشخاص ذ . نديمتعهد اقدام نما

مزروعي مشمول قانون اجازه تبديل به احسـن و واگـذاري در مورد موقوفات -5ماده و ساير مراحل اصالحات ارضي به ترتيب زيـر 1350دهات و مزارع موقوفه عام مصوب

:عمل خواهد شدواگذار شـده ولـي ) وزارت كشاورزي (در صورتي كه موقوفات ياد شده به دولت -الف

امور خيريه و يندگان اداره اوقاف وتنظيم نشده نما، تاكنون اسناد فروش آن به زارعاناداره كشاورزي محل و متوليان مربوط در دفتر خانه اسناد رسمي حاضر و بطالن سند

موضـوع بـه اداره ثبـت هامش سند قيد و به وسيله دفترخانه ياد شده را در دفاتر و . محل براي اصالح اسناد اعالم خواهد شد

وفه مزروعي پس از انتقال به دولت بـا تنظـيم هرگاه موق) 28/12/1381اصالحي ( -ببراي ابطال اسناد يا تأييد فـروش آن ، سند رسمي به زارعان مربوط واگذار شده باشد

. نامه آمده است عمل خواهد شد ترتيبي كه در اين آيين به همان » ب«و » الـف «پس از انجام موارد منـدرج در بنـدهاي ) 2/8/1380اصالحي ( -6ماده ادارات اوقاف نسبت به موقوفات تصرف شده و متوليان نسبت به موقوفـات ، )5(ماده

نامه با متصرفان و زارعان سند اجـاره تنظـيم خود مطابق مفاد اين آيين تحت توليتبها متناسب با مورد اجاره و بـا رعايـت ارزش حقـوق اكتسـابي مبلغ اجاره. نمايند مي

. شود يا خبره محلي تعيين مي متصرفان و زارعان طبق نظر كارشناس رسمي

چنانچه بعضي از زارعان صاحب نسق به علت فوت يا انتقال يا بنا بـه علـل -1تبصره متصـرفان ديگري در حال حاضر در اراضي ياد شده زارعت ننمايند با وراث قانوني يـا

در تنظـيم اسـناد اجـاره بـا ايـن گونـه . فعلي رقبه قرارداد اجاره تنظيم خواهد شد . نامه مجري خواهد بود اين آيين) 1(از ماده ) 3(بند صرفان مفادمت

اگر زارعان صاحب نسق در اين گونه اراضي چاه حفر ) 4/6/1375اصالحي ( -2تبصره نمايـد و در ايـن موقوفه در صورت امكان نسبت به خريد آن اقدام مـي ، نموده باشند

خواهد شد در غيـر ايـن صـورت بهاي زمين بر اساس اراضي آبي تعيين اجاره صورت موضوع مالكيت چاه و عرف ، بها كارشناس رسمي يا خبره محلي در موقع تعيين اجاره


. را ملحوظ خواهد داشت محل در صورتي كه زارعان صاحب نسق بخشي از اراضي نسق زراعتي خـود يـا -3تبصره

متـولي اوقـاف يـا تمامي آن را به باغ يا قلمستان و بيشه تبديل نموده باشـند اداره نامه نسبت به عرصه با آنـان اين آيين) 1(بايستي با توجه به تعاريف ذكر شده در ماده

. سند اجاره تنظيم نماينددر صـورتي كـه موقوفـات مزروعـي موضـوع ايـن ) 2/8/1380اصالحي ( -4تبصره

تـه يـا نامه در محدوده خدمات شهري قرار گرفته و كاربري زراعي آن تغييـر ياف آيينقبل از هرگونه اقدام در مورد تفكيـك و واگـذاري آن اراضـي بايـد قابل تغيير باشد

حقوق مكتسبه زارعان صاحب نسق با نظر كارشناس مرضي الطرفين و يا كارشناسـان و زارع صاحب نسق به وسيله ادارات ) حسب مورد (منتخب ادارات اوقاف و يا متوليان

در . تأمين و تأديـه گـردد ليان شناسايي و به نحو مناسبي اوقاف و امور خيريه و يا متوبه درخواسـت هـر ، صورت عدم توافق و تراضي در شناسايي و تقويم حقوق مكتسبه

ذي صالح مورد رسيدگي قـرار گرفتـه و موضوع توسط مراجع قضايي، يك از طرفينو متوليـان ادارات اوقـاف . شـود حقوق مكتسبه زارعان برابر نظر دادگاه پرداخت ميدر صورت تقاضاي زارع صاحب به ، مكلفند در واگذاري اراضي تغيير كاربري داده شده

يك قطعه از حداقل تفكيكي از همان اراضـي هر يك از افراد صاحب نسق براي اجاره . شوندقايل اولويت

ماده واحده يها م مقرر در تبصرهكح«قانون ابطال اسـناد و فـروش رقبـات آب و

ت يـ د تثبيـ االطالق مف يموقوفه عل ياراضر منقـول يـ ن امـوال غ يت متصرفيحق اولو

ت صرفه يموقوفه در انعقاد عقد اجاره با رعامـاده 4ن تبصره يبنابرا. و صالح وقف است

ور بـه لحـاظ كقانون مذ يينامه اجرا نييآ 6 يمفهـوم نفـ ، وركت مذير حق اولوكعدم ذر ييمزبور در صورت تغ يتسب قانونكحق م

ص يخالف قانون تشـخ ، است كمل ياربرك

قـانون 25و به اسـتناد قسـمت دوم مـاده رأي( » شـود يابطال م يوان عدالت اداريد

مـورخ ، عمومي ديوان عـدالت اداري هيأت ، 254/75 كالسه پرونـده ، 1376سوم آبان

الزم به ذكر است .)76/100 شماره دادنامهنامه اجرايي قانون ابطال اسناد آيين 6ماده

ــات ــروش رقب ــه و ، ف ــي موقوف آب و اراض، 2/8/1380در تـــاريخ ، هـــاي آن تبصـــره .اصالح گرديد وزيرانهيأت توسط

باشـند كليه اعياني و مستحدثاتي كه زارعان صاحب نسـق احـداث نمـوده -7ماده


رعايـت خواهد بود و سند اجاره فقط نسبت به عرصه به شرط ها آن متعلق به زارعان . كاربري زمين با آنان تنظيم خواهد شد

چنانچه در اجراي قوانين مختلف اراضي زارعان در اختيار اشخاص حقيقـي -1تبصره مستحدثات شند يا حقوقي قرار گرفته و در اين گونه اراضي مستحدثاتي ايجاد كرده با

ياد شده متعلق به اشخاص ياد شده بوده و نسبت به عرصه با آنان سند اجاره تنظـيم . خواهد شد

در صورتي كه مستحدثاتي متعلق به موقوفه بوده و در اجراي قانون اجـازه -2تبصره نسق يا سـاير تبديل به احسن و واگذاري دهات و مزارع موقوفه عام به زارعين صاحب

ن مربوط به مراحل مختلف اصالحات ارضي به زارعان صاحب نسق واگـذار شـده قوانيدر حال حاضر نيز قابـل و ) نظير منازل مسكوني زارعان و محوطه مربوط به آن(باشد حفظ و حراست آن به عهده متصرفان بـوده و وجهـي بـه عنـوان ، برداري باشد بهره . عرف محل دريافت نخواهد شد رعايتبا ) عرصه و اعيان(بهاي اين گونه رقبات اجاره

هـا و يـا نشين كليه مستحدثاتي كه در دهات و مزارع موقوفه توسط خوش -3تبصره شناخته شده اعيان متعلق به آنان ، اشخاص غير احداث شده و با تأييد معتمدان محل

باشد سند اجاره بر اساس نظر كارشناس رسمي دادگستري يا خبـره محلـي فقـط در . عرصه با صاحبان اعيان تنظيم خواهد شد مورد

به منظور ترويج فرهنگ احياء و بهره وري از موقوفات ) 2/8/1380الحاقي ( -4تبصره و تشويق زارعان به ادامه كشت و زرع بر روي اراضي موقوفه و تسهيل عمليات زراعي

ترتيبي اتخاذ با رعايت مقررات مربوط، اعتباري -و ساير مؤسسات مالي ها بانك، آنانبه نحـوي . اعطاء گردد نمايند تا تسهيالت مالي الزم به زارعان صاحب نسق موقوفات

كه اعطاي تسهيالت بانكي به اين زارعان بدون توثيـق و تـرهين عرصـه و صـرفاً بـا اي زارعـان از يكـديگر و يـا زنجيـره هاي تضمين، اخذ سفته، استفاده از سند اعياني

پـذير امكـان شده از طريق اجاره و حقوق مكتسبه مترتب بر آن توثيق منافع واگذاربابت تسهيالت اعطايي به زارعان با توثيق سند اعيـاني و ها بانكدر مواردي كه . باشد

اعيـاني و حقـوق حقوق مكتسبه نظر به تأمين مطالبات الوصول خود از محل منفعتو هـا بانـك ، اوقاف و متوليـان ادارات، مكتسبه مرتبط با اراضي موقوفه داشته باشند

شـوند را در اسـناد اجـاره مـي مؤسسات اعتباري يا اشخاصي كه توسط آنان معرفي . نمايند جايگزين زارع بدهكار مي


به منظور رفاه زارعان صـاحب )20/12/1382و اصالحي 2/8/1380الحاقي ( -5تبصره ـ ادارات اوقـاف و امـور ، هنسق و فراهم نمودن زمينه فعاليت بيشتر در اراضـي موقوف

در صورتي كه واقف ترتيب ديگري بـراي اداره موقوفـه ، خيريه و متوليان حسب موردتوانند مدت اجاره زارعان را ده سال معـين نماينـد و در ضـمن مي، معين نكرده باشد

عقد اجاره شرط نمايند كه در پايان مدت مزبور عقد اجاره با زارع مزبور و يا قائم مقام يي كه با نظر كارشناس رسمي و يا خبره محلي با در نظـر بها اجارهاساس وني وي برقان

خاص آنگـاه در موارد. تجديد خواهد شد، گردد گرفتن حقوق مكتسبه زارع تعيين ميكه مصلحت وقف يا شرايط خاص ديگر اقتضا نكند افزايش مدت اجاره موقوفـه بـراي

. باشد ميپذير امكان امور خيريه ن اوقاف وبيش از ده سال با جلب نظر رياست سازمامـورخ 843بـه شـماره عمومي ديوان عـدالت اداري هيأت رأي به موجب( -8ماده

احداث هر گونه اعيـاني و بـاغ در اراضـي نسـق زارعـان )ابطال گرديد 21/12/1384 پرداختموقوفه توسط اين زارعان با اخذ مجوز از ساير مراجع قانوني ذي ربط و بدون

ي مسـتحدث از يهـا اعيـان توانند نسبت به ثبت مستأجرين مي. باشد پذيره مجاز مي، ايجـاد . طريق ادارات ثبت اسناد و امالك اقدام نمايند و سند مالكيت دريافت دارنـد

مجاز بوده و نياز به اعـالم موافقـت جداگانـه ادارات ها اعيان گونه اينتوثيق و ترهين .و يا متوليان ندارداوقاف و امور خيريه

نامـه اجرايـي آيين) 8(اگرچه ماده -1آب و ، قانون ابطـال اسـناد فـروش رقبـات

اصـالح 2/8/1380اراضي موقوفه در تاريخ و بـاغ در يانيـ گرديد و احداث هرگونـه اع

ــدون ياراضــ ــان را ب ــه توســط زارع موقوفن يـ لـيكن ا ، تره مجـاز دانسـ يپرداخت پذ

يو قـانون يز بر خالف حقوق شـرع يماده نعمــومي هيــأت رأي تلقــي و بــا موقوفــات

ابطـال 84ديوان عـدالت اداري در اسـفند ــد ــز .گردي ــاده ، راي ــابق م ــانون 13مط ق

ارات سازمان اوقاف و امور يالت و اختكيتشره و يوجــوه حاصــله از محــل پــذ ،هيــريخ

موقوفات از ، رقبات يبها اجارهر ينظ يياهدا گـردد كـه مـي د هر موقوفه محسـوب يعوا. برسد نامه وقفبه مصارف مقرر در يستيبا

ه كـ وزيرانهيأت نامه نييآ 8ن ماده يبنابرازارعـان يره را بـرا يت از پرداخت پذيمعافحـق داده ها آن به يو حت دانست مي مجازمسـتحدثه يهـا اعيـاني ه نسبت بـه ك بود

افـت و يت دركيسند مال يبدون اجازه متولن قــرار دهنــد يق و تــرهيــرا در توثهــا آن .مذكور بود قانون 13ر ماده يمغا

ينگهبان در خصوص ادعـا يشورا -2قـانون يـي اجرا نامـه نيـي آ 8رت ماده يمغا


يآب و اراضـ ، ابطال اسناد و فروش رقبـات ــ ــات ط ــماره يموقوف ــه ش 30/14566نام

مــاده، اعــالم داشــت 25/11/1384مــورخ را يز. ن شرع دانسته شديور خالف موازكمذ

ان يـ جـاد اع ياحـداث و ا كـه اين با توجه بهــذ ــنوره در كم ــه اي ــ گون ــارج از ياراض خ

فلذا انجـام آن بـدون ،محدوده اجاره استها آن انيا متوليسب اجازه از اداره اوقاف ك

ــواز ــيخــالف م ــالتبع ، باشــد ين شــرع م ب 8ه مـاده ياصـالح ( يره اراضينپرداختن پذ

ن شـرع يز خالف مـواز ين )يياجرا نامه نييآ . است

ــرح نظر -ب... « -3 ــه ش ــب ــماره ي ه شــورخ 14566/30 ــا 25/11/1384م يفقه

نامـه بيتصو 8نگهبان ماده يمحترم شوراــماره ــورخ ه22905ت/37127شـــ مـــ

ام كـ خـالف اح وزيـران هيأت 13/8/1380ن به استناد يبنابرا. شرع شناخته شده است

وان عـدالت يـ قانون د 25قسمت اول ماده رأي( شــود يمــاده مزبــور ابطــال مــ يادار

مـورخ ، عمومي ديوان عـدالت اداري هيأت ، 470/80كالسه پرونده ، 1384اسفند 21

ــه، 51/84، 751و 635/83 ــماره دادنام ش .)846 يال 43/84

ها و اسـناد و فرم، اختالفي به وجود آيدهرگاه در تشخيص زارع صاحب نسق -9ماده . خواهد بود صورتجلسات تنظيمي در اجراي قوانين اصالحات اراضي مالك عمل

چنانچه تمام يا بخشي از اراضي قابل واگذاري واقع در ) 15/2/1378الحاقي ( -10ماده از بـرداري قانون حفاظت و بهـره ) 56(حريم روستاهاي موقوفات عامه در اجراي ماده

بايد مي، منابع ملي اعالم شده باشد، به عنوان انفال -1346مصوب -و مراتع ها جنگلسازمان اوقـاف و امـور و مراتع كشور به ها جنگلحق بهره برداري آن توسط سازمان

. خيريه و متوليان واگذار شودـ -1تبصره تاي اراضي مذكور در حكم موقوفه بوده و در حدود محدوده و حـريم روس

. خواهد شد موقوفه و بنا به درخواست سازمان اوقاف و امور خيريه واگذارو هـا جنگـل هرگونه تغيير كاربري در اين اراضي منوط به موافقت سازمان -2تبصره

. بود مراتع كشور و نيز اخذ مجوز از ساير مراجع قانوني ذي ربط خواهد يها زميناكثر دو سال نقل و انتقال ي ياد شده مكلفند ظرف حدها سازمان -3تبصره

. موضوع اين ماده را محقق نمايندچنانچه اين گونه اراضي از طريق دولت به اشخاص حقيقي يـا حقـوقي بـه -4تبصره

دسـتگاه اجرايـي صورت اجاره يا فروش واگذار گرديده باشد اسناد تنظيمي با اطالع كليـه . اجـاره تنظـيم خواهـد شـد مربوط اصالح و با متصرف نسبت به عرصه سـند


مستحدثاتي كه در اين اراضي توسط متصرفين احداث شده باشـد متعلـق بـه آنـان . خواهد بود

مـورخ 6شـماره رأي با توجه به« -1 ه بر اساس مفاد ك، يعمومهيأت 23/1/69م كن حيينامه در مقام تب نييآ 10ماده ، آنر بـا يو مخالف و مغـا ماده واحده بوده يلك

يبـرا يلذا موجب، دهيص نگرديقانون تشخعمومي هيأت رأي( » باشد يطرح مجدد نم

ــدالت اداري ــوان ع ــورخ، دي ــرداد 29 م خ شماره دادنامه، 1/68 كالسه پرونده، 1369

69/83(. و مراتـع كشـور ها جنگلسازمان - 2

، مراتع و آبخيـزداري ها جنگلبه سازمان .كشور تغيير نام يافته است

در مورد زارعان و متصرفان و صاحبان اعياني و انتقال گيرنـدگان موقوفـات -11ماده در صورت خودداري از تنظيم سند اجـاره -نامه اين آيين) 9و 5(موضوع مواد -عام

.عمل خواهد شد )3(طبق ماده وزيـران هيـأت 15/2/1378با مصـوبه

نامـه بـه آيـين ) 10(متني به عنوان مـاده ، اجرايي قانون ابطال اسناد فـروش رقبـات

ــه ــي موقوف ــافه 3/2/1374آب و اراض اض

و ) 11(آن بـه ) 10(مـاده گرديد و شمارهبعدي الي آخر به همين ترتيب هاي شماره

. تغيير يافت

بانك ) 5557(وجوه حاصل از فروش موقوفات مزروعي كه در حساب شماره -12ماده نسـبت دسـتور تعاون كشاورزي توديع شده و اهدايي دولت به موقوفه تلقي شده به

فه به حساب همـان موقوفـه منظـور و واريـز ي وصولي مربوط به هر موقوها تپرداخ . خواهد شد تا در صورت لزوم صرف عمران و آبادي موقوفه شود

از تاريخ فروش تا تـاريخ ، به منظور رسيدگي به حساب بدهي معوق زارعان -13ماده بهـا اجـاره نامـه اين آيين) 6(ماده ) 1(تنظيم سند اجاره جديد با توجه به مفاد تبصره

ي زارعان به حسـاب دولـت بـا ارائـه مـدارك پرداخـت ها تتا ميزان پرداخ تعيين والتفاوت محاسـبه و بـه اقساطي آنان تهاتر و در صورتي كه زارعان بدهكار شوند مابه

. صورت نقد يا اقساط از آنان وصول و به حساب موقوفه واريز خواهد شدبـه هـا آن وقوفـه كـه عوايـد هاي م نامه در مورد آب كليه مقررات اين آيين -14ماده

. رسد نيز مجري است مصارف عام مي

در مواردي كه جهت مورد نظر واقف تغيير يافتـه باشـد بـه صـورت اصـلي -15ماده


و قلت شود مگر اين كه بازگرداندن آن به وضع اول موجب عسر و حرج بازگردانده ميفعلي با اجازه ولي فقيـه درآمد و امثال آن باشد كه در اين صورت ابقاي آن به صورت

. يا نماينده ايشان در سازمان اوقاف و امور خيريه بالاشكال خواهد بودــاده ــاده -16م ــوع م ــيون موض ــرات كميس ــالغ نظ ــورد اب ــا و ) 2(در م و اخطاره

نامه صادر و ارسـال هايي كه ادارات اوقاف و امور خيريه در اجراي اين آيين نامه دعوتو ) 29(و ) 10(مـواد «بوط به ابالغ تصميمات شعب تحقيق اوقاف نمايند مقررات مر مي

-امور خيريـه نامه كيفيت تحقيق در شعب تحقيق سازمان حج و اوقاف و آيين »)31( . رعايت خواهد شد -18/10/1365مورخ 93366نامه شماره موضوع تصويب

حضرت معصومه نامه شامل موقوفات آستان قدس رضوي و مقررات اين آيين -17ماده منصـوب از ها آن السالم و ساير موقوفاتي كه متوليان و حضرت احمد بن موسي عليهم

متوليان و امناي اين موقوفات راساً امور اجرايـي را . شود طرف ولي فقيه باشند نيز مينامه اراضي موقوفه و اين آيين آب و، طبق ماده واحده قانون ابطال اسناد فروش رقبات

. خواهند داشتبه عهده ) 2(توانند در تشكيل كميسيون موضوع مـاده متوليان موقوفات ياد شده مي -تبصره

. نامه تنها براي موقوفات تحت توليت خود اقدام نمايند اين آيين

ـ ر بـا ا يه مغـا كدولت هيأت ه مصوباتيلكنامه نيين آيب ايخ تصوياز تار -18ماده ن ي . باشد يم ينامه است ملغ نييآ

هاي اجرايي در طرح جامع ملي و مذهبي شناسنامه همكاري دستگاه مساجد با وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي

رييس جمهور 27/3/1375مصوب

مساجد در تيرمـاه سـال قرار است طرح جامع ملي و مذهبي شناسنامهكه اين نظر به، ارشاد اسالمي با همكاري مركز آمار ايران اجراء گـردد جاري توسط وزارت فرهنگ و هاي اجرايي در جهت كمك مقتضي است كليه دستگاه، عليهذا با توجه به اهميت طرح

شـود نهايـت به تجهيز امكانات و ساير اموري كه موجب تسريع در انجام اين امر مـي دهاي اجرايـي سـتا (مساعدت و همكاري الزم را با وزارت فرهنگ و ارشـاد اسـالمي

. معمول دارند) طرح

بهسازي و عمران مساجد كشور، نامه ساماندهي آيين


در قالـب ، ي تابعـه آن مكلفنـد هـا تو شـرك ها سازمان ،وزارت راه و ترابري -1ماده هـاي پايانـه ، هـا پايانـه ، ها يه راهمشتمل بر كل، ي مصوب در دست اجراي خودها طرحاحداث مسجد يا نمازخانه مناسـب را ، هاي راه آهن بنادر و ايستگاه، ها فرودگاه، مرزيفصـل راه و ترابـري و سـاير هاي موجود با اسـتفاده از اعتبـارات بيني و در راه پيش

نسبت به ، هاي خدمات رفاهي ترجيحاً در قالب مجتمع، اعتباراتي كه تأمين خواهد شد .احداث مسجد يا نمازخانه مناسب اقدام نمايند

ــاريخ ــرداد 31در ت ــا، 1390خ رأي بمجلــس شــوراي اســالمي و ســپس تأييــد

از ، وزارت راه و شهرسـازي ، شوراي نگهبان

راه و ترابري و مسـكن خانه وزارت ادغام دو . و شهرسازي به وجود آمد

طرح جامع احداث مساجد ، هاي كشور موظف است سازمان حمل و نقل پايانه -2ماده با هماهنگي سـازمان طراحي و ساخت را، هاي بين راهي اعم از مكان يابي يا نمازخانه

. تهيه نمايد) صندوق عمران مساجد (مي تبليغات اسالدر ، هاي دولتي و غير دولتـي و اشـخاص حقيقـي و حقـوقي كليه دستگاه -1تبصره

رعايت طـرح مـذكور موظف به، صورت تمايل به ساخت مساجد يا نمازخانه بين راهي . باشند مي

وزارت راه و تعمير و نگهداري مساجد موضوع ايـن مـاده بـه عهـده ، اداره -2تبصره . باشد ي تابعه آن ميها تو شرك ها سازمان ترابري و

مـورخ 1901/74022برابر مصـوبه شـماره ـايف ، شوراي عالي اداري 22/8/1382 ، كليه وظ

ـاني ـارات ، تجهيـزات ، نيروي انس تعهـدات و اعتبــري « ــداري وزارت راه و تراب ــت راه ــه » معاون ب

و هاي كشور منتقل ان حمل و نقل و پايانهسازمــكيالت ــذكور از تشـ وزارت راه و «معاونـــت مـ

ـازمان «حذف گرديد و نام سازمان به » ترابري س .تغيير يافت» اي راهداري و حمل و نقل جاده

ي هـا طـرح يب در به ترت، هاي مسكن و شهرسازي و كشور مكلفند وزارتخانه -3ماده


نمازخانه و امكانـات فضاهاي مناسب را جهت احداث مساجد يا ، هادي شهرها جامع و هـاي مسـكن و ي واگـذاري از طريـق وزارتخانـه ها زمين. بيني كنند جنبي آن پيش

. رايگان خواهد بود با اجازه دولت ها شهرداري شهرسازي و جهاد سازندگي وبـا اجـازه هـا شـهرداري رايگان براي احداث مسجد توسطواگذاري زمين -1تبصره

. مقامي از شوراي شهر خواهد بود شوراهاي شهر يا وزارت كشور به قائم يهـا طرحوزارت جهاد سازندگي و بنياد مسكن انقالب اسالمي موظفند در -2تبصره

.مايندبيني ن پيش زمين مناسب را براي احداث مسجد يا نمازخانه، هادي روستاهاــهري -1 ــامع ش ــرح ج Master(ط

Plan (تـوان سيسـتمي دانسـت كـه را ميي هـا سياسـت خط مشـي اصـولي و كلـي

، طرح جامع شهر. كند شهري را تعيين ميكـه در آن عبارت است از طرح بلند مدتي

بنــدي نحــوه اســتفاده از اراضــي و منطقــه، صـنعتي ، هـاي مسـكوني مربوط به حـوزه

تأسيسات و تجهيـزات ،...اداري و، خدماتي، هـاي عمـومي شـهري شهري و نيازمندي

خطوط كلـي اتبـاطي و سـطح الزم بـراي تجهيـــزات و تعيـــين ، ايجــاد تأسيســـات

تعيـين ... بهسـازي و ، هاي نوسازي محدودهبه عبارت ديگر طرح جامع شهري . شود مي

توان سيستمي دانست كه خط مشي را ميي شهري را تعيين ها سياست اصولي و كلي

كرده و اغلب در مـورد شـهرهاي بـزرگ و نفر جمعيت 25000شهرهايي كه بيش از

. گردد دارند تهيه ميهادي روستا طرحي است كـه طرح -2

، ضــمن ســاماندهي و اصــالح بافــت موجــوداسـتفاده ميزان و مكان گسترش آتي و نحوه

از زمين براي عملكردهاي مختلـف از قبيـل

و تجــاري و كشــاورزي، توليــدي، مســكونيتأسيسات و تجهيزات و نيازمنديهاي عمومي روستا را برحسـب مـورد در قالـب مصـوبات

هـاي ي ساماندهي فضـا و سـكونتگاه ها طرح اي تعيـين ي جامع ناحيهها طرحروستايي يا

. نمايد ميدر ين انقـالب اسـالم كاد مسـ يبن -3 بـه فرمـان 1358ن سال يفرورد 21خ يتار

ن كن مسـ يبه منظور تأم) ره( ينيامام خمتوســـعه و عمـــران يمحرومـــان و متـــول

ــتاها ــدها ك يروس ــاخت واح ــور و س يش . ل گرديدكيشهرها تش يونكمس

بنياد مسكن انقالب اسـالمي در زمـره غير دولتي است ات عموميمؤسسنهادها و

كه زير نظر مقـام واليـت فقيـه قـرار دارد ات مؤسســقــانون فهرســت نهادهــا و : رك(

.)19/4/1373 صوبعمومي غير دولتي مــازي « -4 ــالح و بهس ــتاي اص در راس

تشكيالت دولت و به منظور فـراهم آوردن موجبات توسعه پايدار كشـاورزي و منـابع

اد هاي كشاورزي و جهـ وزارتخانه... طبيعي سازندگي ادغام و وزارت جهـاد كشـاورزي


ــه ــايف كـ ــارات و وظـ ــه اختيـ ــا كليـ بـهاي مذكور بـه موجـب قـوانين و وزارتخانه

» گـردد تشـكيل مـي انـد مقررات دارا بـوده

ــاد كشــاورزي ( ــانون تشــكيل وزارت جه قبا اصالحات و الحاقات 6/10/1379مصوب .)بعدي

مجـوز احـداث و ، هاي ارايه دهنده خـدمات شـهري موظفنـد كليه دستگاه -4ماده مركـز فرهنگـي (اندازي آن قسمت از واحدهاي خدماتي متعلق به مساجد از قبيل راه

هـاي را كه درآمدهاي آن به طور مستقيم صرف هزينه) خانه روحاني، كتابخانه، هنري هـا شـهرداري در مـورد . صادر نمايند بدون اخذ وجه، شود جاري و عمراني مسجد مي

.بود هاي صدور مجوز به تشخيص شوراي شهر خواهد عدم دريافت هزينهدر صورت تمايل شهرداري تهـران -1 ، ي ماليها تتواند نسبت به اعمال حماي مي

خدماتي و تجهيزاتي در ايجاد و ، پشتيبانيسـازي نوسـازي و بهينـه ، بازسـازي ، مرمت

هـاي عمـومي در شـهر مساجد و نمازخانه هـاي الزم بـا رعايـت تهران و تمهيد زمينه

ــ ــاس ـاص ــه در مقي ــع عادالن ــاي ل توزي هجغرافيــــــايي مختلــــــف از طريــــــق

بنـد ( ي مشخص اقدام ورزدها دستورالعملــاده ــوبه 1ج م ــاركت «مص ــونگي مش چگ

شــهرداري تهــران در ســاماندهي وضــعيت 1/10/1383مورخ » شهر تهران مساجد در

. )شوراي اسالمي شهر تهرانــي -2 ــران م ــهرداري ته ــد در ش توان

صورت لزوم نسبت به سـاخت مسـاجد در مناطق شهري كه با كمبود فضاهاي مذكور مواجــه هســتند و يــا مشــاركت ديگــر

هاي اجرايي ذيربط و بخشهاي غير دستگاه 3تبصـره يـك مـاده ( دولتي اقـدام نمايـد

ــوب ــهرداري «ه مص ــاركت ش ــونگي مش چگتهران در سـاماندهي وضـعيت مسـاجد در

شـوراي 1/10/1383مـورخ » شهر تهـران . )اسالمي شهر تهران

نسـبت بـه احـداث و نگهـداري ، ربط موظفند هاي اجرايي ذي كليه دستگاه -5ماده ، صـنعتي هاي بـزرگ و مجتمع ها شهرك، ها پادگان، ها مساجد يا نمازخانه در دانشگاه

-هـا پاركهاي ورزشي و مجموعه، هاي رفاهي مجموعه، خدماتي، كشاورزي و توليدي .اقدام نمايند -دحسب مور

، ات دولتـي مؤسسـ ، هـا كليه وازارتخانه، ات يا نهادهاي عمومي غيـر دولتـي مؤسسكه هايي دستگاه دولتي و كليه يها تشرك

و يـا مسـتلزم ذكـر هـا آن شمول قانون برتصريح نام است از قبيل شركت ملي نفـت

نوسـازي صـنايع سازمان گسترش و، ايران


هـاي و بيمـه هـا بانك، بانك مركزي، ايران شـوند دستگاه اجرايـي ناميـده مـي ، دولتي

.)قانون مديريت خدمات كشوري 5ماده (

در شهرهاي جديد از طريـق شـركت ، وزارت مسكن و شهرسازي مجاز است -6ماده سازمان ملي زمين و سازي بزرگ از طريق هاي آماده عمران شهرهاي جديد و در پروژه

كـه ( گيري از شيوه مشاركت و تأمين بخشي از منابع ريالي مورد نياز مسكن و با بهره . به احداث مسجد اقدام نمايد نسبت ) شود بيني مي در بودجه سنواتي آن پيش

هاي انجام شده از درآمدهاي مشمول ماليات شركت عمران شهرهاي هزينه -1تبصره . شود جديد و سازمان ملي زمين و مسكن كسر مي

ن تبليغـات سـازما ، هاي امنـا تجهيز و نگهداري اين مساجد بر عهده هيأت -2تبصره سـازمان اوقـاف و و ) مراكز رسيدگي به امور مساجد، صندوق عمران مساجد (اسالمي

.باشد مي -دحسب مور -امور خيريه مركز رسيدگي به امور مسـاجد در -1

زمره نهادها و مراكـز وابسـته و مـرتبط بـا .باشد دفتر مقام معظم رهبري مي

ماهيتـاً ، امناء مسجدهيأت اعضاي -2امام (معاونين و بازوان اجرايي مدير مسجد

محسـوب گرديــده و بـه منظــور ) جماعـت ــازماندهي اداره صــحيح ــار و س تقســيم ك

هر يـك مسـئول انجـام بخشـي از ، مسجد . امور مسجد خواهند بود

از، امنــاي مســجدهيــأت اعضــاي -3مسـجد توسط مدير ميان نمازگزاران، غالباً

انتخاب و جهت تأييـد صـالحيت و صـدور مركز رسـيدگي بـه امـور «حكم رسمي به

. شوند معرفي مي» مساجدامــام امنــاء در مقابــلهيــأت اعضــاي

پاسـخگوي ، نمازگزاران و متـولي ، جماعت . باشند مسايل حوزه مأموريت خود مي

هـا آن ي تابعـه ها تنيرو و پست و تلگراف و تلفن و شرك، نفتهاي وزارتخانه -7ماده اسـتثناي مراكـز گاز و هزينه مراسالت مساجد را بـه ، برق، موظفند حق انشعاب آب

تجاري مربوط به صورت رايگان و هزينه مصرف مساجد را با نازلترين تعرفه محاسـبه . كنند

ــا تصــويب 1382در ســال همزمــان باليحه تغيير وظـايف و نـام وزارت پسـت و

ــه ــن ب ــراف و تلف ــات و «تلگ وزارت ارتباط

توسـط مجلـس شـوراي » فناوري اطالعاتاسالمي و با توجه به تغيير ساختار شـركت

مجموعه قوانين و وظايف و ، مخابرات ايران


. تصويب شداختيارات جديـد ايـن وزارتخانـه تـدوين و

بنياد مسكن انقالب اسالمي و سازمان اوقـاف و امـور ، وزارت جهاد سازندگي -8ماده هـاي سـنواتي و بودجـه بينـي شـده در با استفاده از اعتبارات پيش، خيريه موظفند

ي مردمـي بـا همـاهنگي سـازمان تبليغـات ها كمكامكانات فني و تجهيزات خود و بازسازي و زيباسـازي مسـاجد در ، ساخت نسبت به ) صندوق عمران مساجد (اسالمي

. مناطق مرزي و روستايي حسب مورد اقدام كننداي مركب از نمايندگان قاط مورد نياز ساخت مسجد به تشخيص كميتهتعيين ن -تبصره

انقالب اسالمي و امام وزارت جهاد سازندگي و سازمان تبليغات اسالمي و بنياد مسكن . بود جمعه و فرماندار خواهد

بيني با استفاده از اعتبارات پيش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي موظف است -9ماده . مساجد كمك نمايد براي تكميل و تعمير و تجهيز، ه ساالنه خودشده در بودج

و وزارت مسـكن و ) صـندوق عمـران مسـاجد (سازمان تبليغـات اسـالمي -10ماده ، مكـان يـابي الرعايـه در ضـوابط الزم ، موظفنـد ) سازمان زمين و مسكن(شهرسازي

هيه و بـه تصـويب مساجد را تسازي تعمير و زيبا، طراحي و به طوركلي الگوي ساخت هاي مذكور در ايـن تصـويب دستگاه كليه . شوراي عالي شهرسازي و معماري برسانند

ملزم به رعايـت مفـاد آن ، هاي صادر كننده مجوز ساخت مساجد نامه و ساير دستگاه . باشند مي

خدمات تحقيق و مطالعه فني مورد نياز جهت اجراي بند فوق براساس توافـق -تبصره . انجام خواهد شد صندوق عمران مساجد و سازمان ملي زمين و مسكنمابين في

قــانون تأســيس ) 1( بــه موجــب مــادهشوراي عالي شهرسـازي و معمـاري ايـران

بـــا اصـــالحات و 22/12/1351مصـــوب (بــراي هماهنــگ كــردن ، )الحاقــات بعــدي

هـاي شهرسـازي بـه منظـور ايجـاد برنامـه ه محيط زيست بهتر براي مردم همچنين ب

منظور اعتالي هنر معماري ايران و رعايـت ي مختلف معماري سنتي و ملي و ها سبك

هـاي اصـيل آن بـا در ضوابط و جنبه ارايهي نوين علمي و فنـي و ها روشنظر گرفتن

هاي اصولي و مناسب در نتيجه يافتن شيوهســاختماني در منــاطق مختلــف كشــور بــا

به شرايط اقليمـي و طـرز زنـدگي و توجه شوراي عالي شهرسازي و ، مقتضيات محلي

.شود معماري ايران تأسيس مي


احيـا و مرمـت ، نسبت به حفـظ ، سازمان ميراث فرهنگي كشور موظف است -11ماده محـل اعتبـارات از، ميراث فرهنگي كشور هسـتند ءمساجد قديمي ثبت شده كه جز

. با اولويت ويژه اقدام نمايد، بيني شده در رديف خاصي به اين منظور پيشــ ــه علن ــاه يد 23 يدر جلس ــال م س

،ياســـــالم يمجلـــــس شـــــورا 1382و يرانگـرد يا يراث فرهنگـ يم يها سازمان

جهـــانگردي از وزارت فرهنـــگ و ارشـــاد سازمان ها آن منتزع و بعد از ادغام ياسالم

ــم ــي ــگر يراث فرهنگ ــا يو گردش ــلكب ه يل كيتش ياست جمهورير نظر ريارات زياخت

يعـال يب شـورا ين با تصـو يهمچن. گرديدن جلسـه مـورخ يام يصد و سيكدر يادارت و توسـعه يـ به منظـور تقو ، 16/1/1385

بـا يجاد همـاهنگ يشور و اك يع دستيصنا يتوسـعه صـنعت گردشـگر يهـا سياست

، ران با تمام وظايفيا يع دستيسازمان صنا، هـا دارايي، يقانون يها تيمسئول، اراتياخت

يانسان يرويانات و نكام، اعتبارات، تعهداتع و معـــادن منتـــزع و در ياز وزارت صـــنا

ادغام يو گردشگر يراث فرهنگيسازمان م، د و نام آن به سازمان ميـراث فرهنگـي ش

. صنايع دستي و گردشگري تغيير يافت

با همكـاري ، موظف است) صندوق عمران مساجد (سازمان تبليغات اسالمي -12ماده خادمان مساجد اقـدام و سازمان تأمين اجتماعي نسبت به تهيه طرح تأمين اجتماعي

.هاي بعدي به دولت ارايه كند براي بررسي ينهـاد يغـات اسـالم يسازمان تبل -1

يه داراكــاســت يو فرهنگــ ينــياســت د يمستقل بوده و در اجرا يت حقوقيشخص

در سـال ) ره( ينـ يفرمان حضرت امام خم . ديس گرديتأس 1358 خادم مسجد مسـئول انجـام امـور -2

در مساجد استان . باشد خدماتي مسجد مي توسـط معرفـي تهران خدام عمدتاً پـس از

امام جماعت به مركـز رسـيدگي بـه امـور به رسميت شناخته ) و تأييد مركز(مساجد

. د شدنخواه

اعتبـار الزم در بينـي نسبت به پـيش ، سازمان برنامه و بودجه موظف است -13ماده يـاد شـده در هاي سنواتي كشور به منظور كمك به مساجد اقدام كند و موارد بودجه

. هاي اجرايي منظور كند هاي مبادله شده با دستگاه نامه را در موافقتنامه اين تصويب

معماريمطالعاتي و تحقيقاتي شهرسازي و از اساسنامه مركز


كليات -فصل اول هـاي مطالعـاتي و متمركز ساختن و اجراي برنامـه ، به منظور هماهنگ كردن -1ماده

معيارهـا و ، تحقيقـاتي در زمينـه شهرسـازي و معمـاري در كشـور و تهيـه ضـوابط ، ايرانـي -به ويـژه در زمينـه شهرسـازي و معمـاري اسـالمي ، هاي مربوط نامه آيين

شهرسـازي و معمـاري ي هـا طرحالزم در تهيه و اجراي هاي همچنين انجام راهنماييمركز مطالعاتي و تحقيقاتي شهرسازي و معماري كه در اين ، متناسب با نيازهاي كشور

وابسته به وزارت مسـكن و شهرسـازي ، شود ناميده مي» مركز«اساسنامه به اختصار . شود تأسيس مي

... :وظايف مركز به شرح زير است -3 ماده

... تحقيق و بررسي در زمينه معماري مسجد و جايگاه آن در شهرسـازي اسـالمي و -ت

.تحول اساسي در اين امر انجام اقدامات الزم درخصوص طراحي مناسب براي مساجد وــأت -1 ــرانهي ــورخ وزي ــه م در جلس

ــماره 13/11/1378 ــنهاد ش ــه پيش ــا ب بنــورخ 1/100/7210 وزارت 31/6/1377مـ

مسكن و شهرسازي و تأييد سـازمان امـور استخدامي كشور و به استناد مـاده واحـده

ــز ــنامه مرك ــويب اساس ــازه تص ــانون اج قمطالعاتي و تحقيقاتي شهرسازي و معماري

اساسنامه مركـز -1376مصوب -اسالمي ايــن همچنــين . تصــويب نمــود ادشــده راي

ــماره ــه شـ ــه موجـــب نامـ ــنامه بـ اساسـشوراي 10/12/1378مورخ 6323/21/78

به تأييد شوراي يـاد شـده ، محترم نگهبان . رسيده است

اصالح اين اساسنامه بـا پيشـنهاد - 2وزارت راه و شهرسازي و تأييـد سـازمان

تصـويب امور اداري و استخدامي كشور و . باشد ميپذير امكان دولتهيأت

قانون ياصالح) 139(ماده )3(موضوع تبصره يينامه اجرا نيياز آ 1380مصوب ، ميمستق يها اتيمال


)139(ماده ) الف( معافيت موضوع بند -فصل اول صرفاً در مورد بقاع موصوف كه ) 139(ماده ) الف(معافيت مالياتي موضوع بند -1ماده

توسط سازمان اوقاف و امورخيريه به سازمان امور مالياتي كشور اعـالم ها آن فهرستبر عهده سـازمان يـاد شـده ، تشخيص ساير بقاع متبركه. جاري خواهد بود، شود مي . باشد مي

محتــرم يقهــاه فيــبــا توجــه بــه نظر«ــ يشــورا ــه شــرح ب ــ نينگهبــان ب ن يالهالل

ات بر رقبات موقوفـات عـام و يافت ماليدر(ات بـر ياما مال، خاص خالف شرع انور است

بـه اسـتناد قسـمت ، )ندارد يالكدرآمد اش يوان عــدالت اداريــقــانون د 25اول مــاده

4/2/69مـورخ 3442/4/30م شماره يتصمابطال ]مالياتي[ يعال يشورا يعمومهيأت

ــ ــوان هيــأت رأي( »گــردد يم عمــومي ديكالسـه ، 1375تيـر 2 مورخ، عدالت اداري

.)75/56 شماره دادنامه، 77/74 وندهپر

)139(ماده ) د(معافيت موضوع بند -فصل دوم

جملـه مدارسي كه قبالً طبق تشخيص شوراي مديريت حوزه علميـه قـم از -2ماده و هداياي ها كمكنسبت به ، شناخته شوند مدارس علوم اسالمي شناخته شده يا بعداً

. باشند دريافتي نقدي و غير نقدي از پرداخت ماليات معاف مي

منـوط بـه تأييـد شـوراي ، استفاده از معافيت مالياتي مزبور براي هر سال -1تبصره سه در زمره علوم اسالمي است كه مديريت حوزه علميه قم مبني بر تداوم فعاليت مدر

. بايد حداكثر تا پايان تيرماه سال بعد به اداره امور مالياتي مربوط تسليم گرددموقوفات متعلق به مدارس ياد شده جهـت اسـتفاده از معافيـت ماليـاتي -2تبصره

نامه مورد نظـارت شـعب تحقيـق بايد به شرح فصل پنجم اين آيين موقوفات عام ميدرآمد موقوفات موصـوف نيـز وقاف و امور خيريه واقع شوند و شرط معافيت سازمان اامـور رصـرف درآمـد مربـوط د ييديه به سازمان اوقاف و امور خيريه مبني برارايه تأ


. نامه خواهد بود اين آيين) 8(اصالحي وفق ماده ) 139(ماده ) ح(مذكور در بند )139(ماده ) ه(معافيت موضوع بند -فصل سوم

جزء نهادهاي انقالب اسـالمي شـناخته وزيرانهيأت نهادهايي كه طبق نظر -3ماده و هداياي دريافتي نقدي و غيـر نقـدي از پرداخـت ها كمكنسبت به ، شده يا بشوند

.باشند ماليات معاف ميرسـد بـا توجـه بـه پاسـخ مـي به نظـر

ــي اشــخاص اســتعالم ســامانه شناســه ملسازمان ثبت اسناد و امالك (حقوقي كشور

، كه در آن تاريخ 28/8/1391مورخ ) كشورمجوز ثبت مركز رسيدگي به امور مسـاجد

ــاريخ پيــروزي انقــالب ( 22/11/1357را تو مرجع تأسيس را فرمان رهبري ) اسالمي

بتوان ايـن مركـز را تحـت اند، قلمداد كردهدهاي انقالب شرايط و ضوابطي در زمره نها

.اسالمي تلقي نمود

)139(ماده ) و(معافيت موضوع بند -فصل چهارم صـرف عمـران مآن قسمت از درآمد صندوق عمران موقوفات كشور كـه بـه -4ماده

هـر سـال كـه ايـن مشروط بـر ، از پرداخت ماليات معاف است، موقوفات كشور برسدالزم مبني بر صرف درآمد صندوق در امور ياد شده توسـط سـازمان اوقـاف و گواهي

امور خيريه صادر و حداكثر تا پايان تيرماه سال بعد به سازمان امـور ماليـاتي كشـور . تسليم گردد )139(ماده ) ح(معافيت موضوع بند -فصل پنجم

برابر مفـاد وقـف آن قسمت از درآمد موقوفات عام كه طبق موازين شرعي و -5ماده رسـد از پرداخـت مـي ) 139(مـاده ) ح(ر در بند وهاي مربوط به مصرف امور مذك نامه

:ماليات معاف است مشروط بر اينكهو مدارك قابل صورتحساب درآمد و هزينه هر سال مالي موقوفه متكي به اسناد -الف

امـور خيريـه مربـوط ماه پس از پايان سال مالي به اداره اوقـاف و 4حداكثر تا ، قبول .تسليم شود

اي از صورتحساب مزبور را بـه انضـمام ادارات اوقاف و امور خيريه مربوطه نسخه -بماده ) ح(تأييديه الزم مبني بر صرف كل يا بعض درآمد موقوفه در امور مندرج در بند

با ذكر دقيق مبالغ (ي مستقيم ها تقانون ماليا -27/11/1380مصوب -اصالحي ) 139(ظـرف شـش مـاه از تـاريخ وصـول ) كل درآمد و رقم صـرف شـده در امـور مزبـور


. صورتحساب به اداره امور مالياتي محل موقوفه تسليم نمايدموقوفاتي كه متولي منصوص التوليه دارند نيز جهت برخـورداري از معافيـت -تبصره

ر در ايـن ي مسـتقيم و ضـوابط مقـر هـا تمالياتي ملزم به رعايت مقررات قانون ماليا . نامه خواهند بود آيين

)139(ماده ) ط(معافيت موضوع بند -فصل ششم تواننـد از معافيـت ماليـاتي در صـورتي مـي المنفعه عامات خيريه و مؤسس -6ماده

:موضوع اين بند استفاده نمايند كه واجد شرايط زير باشند

فوق به ثبت رسيده و غير انتفاعي بـودن آن ه رسماً تحت يكي از عناوينمؤسس -الف . نيز در اساسنامه تصريح شده باشد

به موجب اساسنامه به مصارف ها آن و هداياي دريافتي نقدي و غير نقدي ها كمك -بمصـوب -ي مسـتقيم هـا تاصالحي قانون ماليا) 139(ماده ) ح(امور ياد شده در بند

الـي ) 7(سازمان امور مالياتي كشور طبق مـواد برسد و اين امر توسط -27/11/1380 . نامه تأييد شود اين آيين) 9(ان و وابستگان طبقات مؤسسصريحاً متضمن اين موضوع باشد كه ها آن اساسنامه -ج

مبادرت بـه ها آن و مديرانامناء هيأت اين قانون و) 18(موضوع ماده ، اول و دوم آنان . ه ننمايدمؤسسانجام معامله با

ان يا صاحبان سرمايه حـق مؤسسه صريحاً حاكي از اين باشد كه مؤسساساسنامه -دو هداياي دريافتي نقدي و غير نقـدي ها كمكبرداشت و يا تخصيص از محل گونه هيچ

ه به سـازمان بهزيسـتي كشـور يـا يكـي از مؤسسدارايي ، را ندارند و بعد از انحالل . ديگر واگذار گردد المنفعه عامات خيريه و مؤسسات دولتي و يا مؤسس

. نامه نظارت شود اين آيين) 9(الي ) 7(شرح مواد ه بها آن بر درآمد و هزينه -ـهماده ) ط(موضوع بند المنفعه عامات خيريه و مؤسسنظارت بر درآمد و هزينه -7ماده

بـه داراي مـال موقوفـه باشـند كه اين ولو، ي مستقيمها تاصالحي قانون ماليا) 139( :ترتيب زير اعمال خواهد شد

المنفعـه سـازمان امـور ات خيريه و عـام مؤسسمرجع نظارت بر درآمد و هزينه -الفتواند اين اختيار را به ادارات امور مالياتي ذيربط و در موارد مالياتي كشور است كه مي

و امـور قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف ) 1(ماده )3(ياد شده در بند . به سازمان مزبور تفويض نمايد -1363مصوب -خيريه


باشند اي كه داراي مال موقوفه مي المنفعه عامات مؤسسنظارت بر درآمد و هزينه -بنامه مربوط به سـازمان اوقـاف و امـور خيريـه به موجب قانون يا آيينها آن و يا اداره

. با سازمان ياد شده خواهد بود، محول شده استقـانون ) 2(ماده ) 4(نامه اجرايي موضوع تبصره مراجع ناظري كه قبالً موافق آيين -پ

امر نظـارت بـر ، آن 7/2/1371و اصالحيه مورخ -1366مصوب -ي مستقيم ها تماليابـر هـا آن نظـارت ، به آنان تفويض گرديده است المنفعه عامات مؤسسدرآمد و هزينه

و -27/11/1380مصـوب -اصـالحي ) 139(ات ياد شده با رعايت مقررات ماده مؤسسات نيازي به اصالح مؤسسمعتبر بوده و اساسنامه اين قبيل كماكاننامه مفاد اين آيين

. نامه نخواهد داشت مجدد و تطبيق با اين آيينير يـا تصـو ، ات نامبرده موظفند ظرف يك ماه از تاريخ ثبت اساسنامهمؤسس -8ماده

رونوشت مصدق آن را به اداره امور مالياتي محل تسليم و ظرف همين مدت در يكي از كليه وجوه نقدي و درآمد خـود ه افتتاح ومؤسسحساب جاري به نام ، ي محلها بانك

ـ هـاي كليـه هزينـه ي بانكي منتقل نماينـد و ها برا به حسا ه را از طريـق آن مؤسس . انجام دهند ها بحسا

مكلفند صورتحساب درآمد و هزينـه سـاالنه المنفعه عامات خيريه و مؤسس -9ماده حداكثر تا چهارماه بعد از پايـان ، خود را كه متكي به اسناد و مدارك قابل قبول باشد

ه نيـز بايـد مؤسسمرجع ناظر . ه به مرجع ناظر مربوط تسليم نمايندمؤسسسال مالي ه رسيدگي را در مورد صورتحسـاب نتيج، ظرف چهارماه از تاريخ وصول صورتحساب

قـانون اعـالم و ) 139(نامه اجرايي ماده درآمد و هزينه و رعايت مقررات قانون و آيينگواهي الزم را جهت اقدام قانوني به اداره امور مالياتي مربوط تسليم ، در صورت تأييد

. نمايد

)139(ماده ) ك(معافيت موضوع بند -فصل هشتم ي دينـي مـذكور در قـانون ها تي مذهبي مربوط به اقليها تهيأ و ها انجمن -11ماده

جهت استفاده از معافيت مقرر مكلفنـد گـواهي الزم ، اساسي جمهوري اسالمي ايرانمبني بر رسميت خود را از وزارت كشور اخذ و به اداره امور ماليـاتي ذيـربط تسـليم

. نمايند مقررات عمومي -فصل يازدهم

اصالحي مكلف به انجام ساير تكاليف مربـوط از ) 139(ضوع ماده اشخاص مو -15ماده


جمله تسليم به موقع اظهارنامه و ترازنامه و حساب سود و زيـان و كسـر و پرداخـت . ي مستقيم خواهند بودها تماليات اشخاص ثالث طبق قانون ماليا

ايـن ي مسـتقيم و هـا تعدم رعايت شرايط و ترتيبات مقرر درقانون ماليـا -16ماده در هر ، اصالحي قانون ياد شده) 139(نامه از سوي اشخاص موضوع بندهاي ماده آيين

. معافيت مقرر در آن سال خواهد شد سال مالي موجب محروميت ازـ آن قسمت از درآمد موقوفات عـام ) 2/8/1389الحاقي ( -17ماده ه مطـابق فصـل ك

ـ ل يمربوط به تحص يدر دوره مال نامه نيين آيپنجم ا ، ده باشـد يدرآمد به مصرف نرستوانـد مصـرف يز ميل درآمد نيتحص يسال مال يسال پس از انقضا يكثر ظرف كحداـ ن صورت مانده مصرف نشده طبق مقررات مربـوط مشـمول مال ير ايدر غ، گردد ات ي

سـال يـك يبـرا يلزوم نگهدار، ادشدهيمدت يقبل از انقضاكه اين مگر. خواهد بودده و مراتب به اداره امـور يه رسيريد سازمان اوقاف و امور خييأگر حسب مورد به تيد . شور اعالم شده باشدك ياتيا سازمان امور ماليربط و يذ ياتيمال

ـ ا مدت تمديسال يك يخ انقضايتار) 2/8/1389الحاقي ( -1تبصره بـر حسـب يديـ مطالبه مال يات و مبدأ مرور زمان برايد پرداخت ماليخ سررسيتار، مورد ات خواهـد ي . بود

اد شده به درآمد مشـمول يمانده مصرف نشده درآمد ) 2/8/1389الحاقي ( -2تبصره . گيرد ات قراريمحاسبه مال يد شده اضافه و مبناين سال تمديرد آخركات عمليمال

ـ در مـورد موقوفـات عـام بـه طـوركلي و ) 2/8/1389اصالحي ( -18ماده ات مؤسسبشـود شده يا امور خيريه محول به سازمان اوقاف وها آن اي كه اداره امور المنفعه عام

مسئوليت انجام تكـاليف مقـرر در ، در صورتي كه فاقد متولي و يا امين يا مدير باشندي مسقتيم در ارتباط با اشخاص مذكور به عهـده اداره ها تنامه و قانون ماليا اين آيين . امور خيريه مربوط خواهد بود اوقاف و

نامه نسبت به اشخاص مذكور در مـاده مفاد اين آيين )2/8/1389اصالحي ( -19ماده ها آن كه سال مالي - 27/11/1380مصوب -ي مستقيم ها تاصالحي قانون ماليا )139(

. شود جاري خواهد بود به بعد شروع مي 1/1/1381از رييس مجلس شوراي اسالمي ماده -1

الحاقي بـه آيـين نامـه مـذكور را در ) 17(خالف قانون تشـخيص 15/8/1390تاريخ

قانون ) 64(ماده » ح«به موجب بند : دادندمستقيم هاي اصالح موادي از قانون ماليات

ــوب ــه 1380مصـــ ــدون هرگونـــ ، بـــ


آن قسمت از درآمد «زماني هاي محدوديتموقوفات عام كه طبق مـوازين شـرعي بـه

بيـل تبليغـات اسـالمي، مصرف اموري از قو حوداث غير مترقبه ... تحقيقات فرهنگي

ــر... درآمــد و كــه ايــن برســد، مشــروط بمزبور به تأييد سازمان اوقـاف و هاي هزينه

امور خيريه برسد، از پرداخت ماليات معاف الحـاقي بـه ) 17(علـي هـذا، مـاده . »است

آيــين نامــه كــه بــا تعيــين ضــرب االجــل دن آن قسمت از وجوه يكساله، برخوردار ش

مربوط به درآمدهاي حاصـل مصرف نشدهماليـاتي، هاي از موقوفات عام را از معافيت

مقيد به زمان نموده است، مغاير بـا قـانون

ب / ه 51010نظريــه شــماره (باشــد مــيرييس مجلـس شـوراي 15/8/1390مورخ

).اسالمي) 17(مــاده ) 2(و ) 1( هــاي تبصــره -2

مذكور نيـز بـه جهـت الحاقي به آيين نامهــراد فــوق ــه زمــان نمــودن (اي مقيــد ب

برخــورداري آن قســمت از وجــوه مصــرف ــدهاي حاصــل از نشــده ــه درآم ــوط ب مرب

مغاير ) مالياتي هاي موقوفات عام از معافيتنظريـه : رك(داده شـد با قانون تشـخيص

15/8/1390ب مــورخ / ه 51010شـماره ).رييس مجلس شوراي اسالمي

، براي احداث مساجد ي اشخاص حقيقي و حقوقيها كمكتلقي شدن مصالها و مدارس علميه به عنوان هزينه قابل قبول مالياتي


مصالها و مدارس علميه بـه ، حقيقي و حقوقي براي احداث مساجدي اشخاص ها كمك . شود عنوان هزينه قابل قبول مالياتي تلقي مي

ر خيريه تنها مرجع تأييد اسناد هزينه كمـك ادارات اوقات و امو) 5/9/1387الحاقي ( . باشند اشخاص حقيقي و حقوقي براي احداث مساجد مي

اسالمياز اساسنامه سازمان تبليغات

شوراي عالي اداري 15/8/1387مصوب

نام -1مادهسازمان تبليغات اسالمي نهادي است برخاسته از متن انقالب اسالمي كـه در اجـراي

تأسـيس گرديـد و از ايـن پـس در 1358در سـال ) ره(فرمان حضرت امام خمينـي . شود ناميده مي» سازمان«اساسنامه به اختصار

... وظايف سازمان -6ماده

... مـدارس و ، هـا حسـينيه ، هاي مساجد توسعه و تجهيز كتابخانه، كمك به تأسيس -15

تحقيقاتي و نيز مراكـز اسـالمي و فرهنگـي در راسـتاي توسـعه ، مراكزآموزش عالي .تبليغات اسالمي در آنها

يقانون سامانده يياجرا نامه نيياز آ نكد و عرضه مسيت از توليو حما


فيتعار -فصل اول :روند يار مكر به يمشروح ز ينامه در معاننيين آياصطالحات مندرج در ا -1ماده

افراد سرپرست خانواري كه خود و افراد تحت تكفل آنان از تـاريخ : فاقدين مسكن -1فاقد زمين مسـكوني يـا واحـد ) برنامه چهارم توسعهتاريخ اجراي قانون ( 1/1/1384

از هيچ يـك از امكانـات دولتـي يـا امكانـات 22/11/1357مسكوني بوده و از تاريخ واحد مسـكوني و يـا ، نهادهاي عمومي غيردولتي مربوط به تأمين مسكن شامل زمين

. اي خريد و يا ساخت واحد مسكوني استفاده نكرده باشند تسهيالت يارانه : ر باشنديط زيه حائز شراكهستند يانيمتقاض: طيان واجد شرايمتقاض -2

. ن مادهيا) 1(ف مندرج در بند ين طبق تعركن مسيفاقد -الف . ا سرپرست خانواريمتأهل و -ب . ونت در شهر مورد تقاضاكحداقل پنج سال سابقه س يدارا -ج ...

الن شـهرها بـه كن از يمهاجر يونت براكسابقه س) 24/11/1390اصالحي ( - 2تبصره ه بـه اسـتناد كارمندان دولت ك يبرا، ابدي ياهش مكسال يكشور به ك ير شهرهايساـ ا) به استثناء استان تهران(شوند يربط منتقل م يم دستگاه ذكح كن سـابقه مـال ي

ـ . عمل نخواهد بود ـ ون بـا تأ يروحـان يونت بـرا كشرط سابقه س ـ د مريي ت يريز مـد كـ ا حياستان مربوط يد فرماندهييبا تأ يو انتظام ينظام يروهاين، هيعلم يها حوزه م ك . باشد ينم يالزام، انتقال

... ـ يه به منظور بهره بـردار ك ييها تيفعال: نيزمسازي آماده - 6 يخـام بـرا ياز اراض

ـ يه شـامل تسـط كباشد يم يضرور يجهت احداث و بهره بردارسازي آماده ، نيح زمو ييربنـا يسـات ز يتأس يهـا هكشـب ، و آسفالت معابر يسازريز، جدول، يجو ياجرا

.احداث مساجد است

نكن و مسيزم ياز اساسنامه سازمان مل

هيأت وزيران24/9/1387مصوب

: ر مقرراتيسا -فصل پنجم تابع يياجرا يها تير فعاليو سا يبخش يها برنامه، ها سياست سازمان از نظر -21ماده

. است ين و شهرسازكضوابط و مقررات وزارت مس

ـ يها نهيسازمان از پرداخت هرگونه حق تمبر و هز -22ماده بابـت يو معـامالت يثبت . باشد يمعاف م كو امال يو فروش راجع به اراض كيكافراز و تف، يآماده ساز

در ييسـات روبنـا يجـاد تأس يا يسازمان بـرا ياز منابع داخلگذاري هيسرما -تبصرهبه عنوان يو فرهنگ يخدمات، يآموزش يو احداث مساجد و فضاها ياراضسازي آماده

. گردد يسازمان منظور م ياتيش پرداخت ماليپ

حل اختالف يشوراها نامه نيياز آ

قضاييه رييس قوه 16/1/1388مصوب

:الت شوراكيتش -فصل دوم ...

ها آن ا انحاللي، ديجد يل شوراكياز تشيموجود و در صورت ن يابقاء شوراها -4ماده ـ س ييو موافقت ر ييس حوزه قضاييشنهاد ريبا پ اسـتان تـا سـقف يل دادگسـتر ك

ـ يل دادگستركس يير. بود ن خواهدكاعتبارات موجود مم توانـد حسـب ياسـتان م . ل دهدكيتش يدعاوم و يرا با لحاظ نوع جرا يتخصص يضرورت شوراها

م يا دايار يل شوراها به صورت سكيتش، يعموم يبه منظور استفاده از فضاها -تبصرهس يـي شـنهاد ر يو مانند آن به پ ين فرهنگكاما، هيعلم يها حوزه، مدارس، مساجد در

ربط يبا مقامات ذ ياستان و هماهنگ يل دادگستركس يياستان و موافقت ر يشوراها . مزبور انجام خواهد شد

ــوراها -1 ــتالف يش ــل اخ ــح ه در كقانون برنامه سوم توسـعه 189ماده ياجرا) 134( به موجـب مـاده ، س شده بوديتأس

ذ شد و باالخره يز تنفيقانون برنامه چهارم نــدر م ــق و مخــالف ي ــوه ، ان نظــرات مواف قن يـ ار اكـ اسـتمرار يحـه قـانون يه الييقضا

يحـه شـوراها يال«شوراها را تحت عنـوان بـه مجلـس » مكيتح يحل اختالف و قاض

رد و مجلــس كــم يتســل ياســالم يشــوراــورا ــالم يشـ ــار ياسـ ــرانجام در تـ خ يسـ

قانون مربوطه را تحت عنـوان 18/4/1387ب يبه تصـو » حل اختالف يقانون شوراها«

. ديرسانــدف از تأســ -2 ــورايه ــل يس ش ح

قـانون 189ه در مـاده كـ اختالف آن گونـه اهش مراجعات مردم ك«: برنامه سوم آمده بود

و يرفع اختالفـات محلـ ... ييم قضاكبه محا ييت قضـا يـ ه ماهكـ يز حل و فصل امورين

يدگيـ چيآن از پ ييت قضـا يـ ا ماهيندارد و در . بـوده اسـت . » ...برخـوردار اسـت يمترك

عنوان هرچند شوراهاي حل اختالف به، واقعي شـده و ريـز برنامـه يك كار سـنتي و غيـر

ف و ايالت و حركت خودجوش در ميان طوايامـا ، عشاير مسـبوق بـه سـابقه بـوده اسـت . قانونمند و با سازو كار مصوب نبوده است

ربط احسـاس يـ ن ذيل مسـئول يبدين دل يبــرا ييارهاكد ســازويــه باكــرده بودنــد كــ

م كحـا ها بـه م از ورود انبوه پرونده يريجلوگ


ه كـ تـر سـاده ييشود و امور قضا ينيش بيپدان و يش سـف يـ قابل حل و فصـل توسـط ر

امـا بـه . ان است به آنان سپرده شوديدخداكحل اختالف يه شوراهاكهر حال روشن بود

توانسـت بـه نمي بدون قانون مصوب مجلسه كـ ن بـود يات خود ادامه دهند و ايار و حك

حـل اخـتالف را يحه شوراهايه الييقوه قضا .ردكم يبه مجلس تقد

7در نهايت و پس از سپري شدن -3 نامه اجرايـي شـوراهاي سال از اجراي آيين

قــانون «حــل اخــتالف؛ اجــراي آزمايشــي مــــورخ » شــــوراهاي حــــل اخــــتالف

سال مورد موافقت 5به مدت 29/2/1387مجلس محترم شوراي اسالمي قرار گرفـت

ــاريخ ــور 16/5/87و در ت ــز م ــد ني د تأييــورخ ــاً م ــان و نهايت ــرم نگهب شــوراي محت

در روزنامـــه رســـمي شـــماره 7/6/1387 . منتشر شد 18495

نامـه آيـين ) 4(مطابق تبصره ماده -4 امكان تشكيل شوراي حل اختالف به ، فوق

صورت سيار و يا دايـم در مسـاجد كشـور در مركــز رســيدگي بــه امــور . وجــود دارد

تور ريـيس مساجد استان تهران نيز با دسـ مركز امور شـوراهاي حـل اخـتالف كشـور

، يــك شــعبه تخصصــي 4/9/1392مــورخ حقـوقي در هـاي جهت رسيدگي به پرونده .حوزه مساجد داير گرديد

امور يريگيو مسئول پ يه به عنوان متوليرين سازمان اوقاف و امورخييتع ز مساجدير و تجهيتعم، اءياح، ساخت و ساز يمربوط به سامانده


، يقـانون برنامـه چهـارم توسـعه اقتصـاد ) 107(ماده ييتحقق روند اجرا يدر راستاسازمان اوقـاف و امـور -1383مصوب -ران يا ياسالم يجمهور يو فرهنگ ياجتماع

ر يتعم، اءياح، ساخت و ساز يامور مربوط به سامانده يريگيعنوان مسؤول پ ه بهيريخ ييو روستا يشهر ياسالم يو شوراها يمردم يها تكق مشاريز مساجد از طريو تجه

. شود ين مييتع

اختصاص يك درصد از بودجه ساالنه سازمان ملي زمين و مسكن و مرمت مساجدسازي براي احداث مقاوم


از %) 1(تواند هر ساله تا سقف يك درصد هيأت مديره سازمان ملي زمين و مسكن مي

و مرمـت مسـاجد در خـارج از سـازي مقـاوم ، بودجه ساالنه سازمان را براي احـداث در شهرها و بر اساس تشخيص وزير مسـكن و شهرسـازي در ، هاي آماده سازي پروژه

. هزينه نمايدچارچوب مقررات مالي مربوطه

از آيين نامه اجرايي قانوني الحاق موادي به قانون ساماندهي و حمايت از 1388توليد و عرضه مسكن مصوب

وزيران عضو كارگروه مسكن 27/4/1390مصوب

لكيت در صورتي كه متصرف طبق سوابق ثبتي قادر به ارايه مدارك دال بر ما - 8ماده نباشد يا در مالكيت و تصرف اشخاص و يا در حدود اخـتالف باشـد، موضـوع بـه دو

و حسب مورد دو كارشناس سازمان راه و ) نماينده و نقشه بردار(كارشناس امور ثبتي ) براي روسـتاها (و دو كارشناس بنياد مسكن انقالب اسالمي ) براي شهرها(شهرسازي ي و مالحظه مدارك به موضوع رسـيدگي و نظريـه گردد تا با تحقيقات محل ارجاع مي

پس از وصول نظريه كارشناسي با توجـه هيأت .اعالم نمايندهيأت مستدل خود را بهصادره به ذينفع يـا طـرفين حسـب رأي .نمايد مقتضي صادر ميرأي به جميع جهاتغ، گردد تا در صورت عدم وصول اعتراض ظرف بيست روز از تاريخ ابـال مورد ابالغ مي

.نسبت به اجراي آن اقدام شود...

در صورتي كه عرصه تصرف شده موقوفه باشد و متصرف داراي اجاره نامـه از -تبصرهمتولي يا اداره اوقاف باشد، سند مالكيت اعيان به نام او صادر و در غيـر ايـن صـورت

ه نامـه قبالً مراتب به متولي يا اداره اوقاف حسب مورد اعالم تا پـس از تنظـيم اجـار .نسبت به عمليات نقشه برداري و صدور سند مالكيت اعيان اقدام گردد

ين نامه مالي، معامالتي، اداري و استخدامي صندوق توسعه ملياز آي


دهـد را كه زايد تشخيص مياي تواند اجناس و اثاثيه كميسيون معامالت مي -32ماده ـ داند پس از اخذ مجوز از ر يو فروش آن را مقتضي نم عامـل بـا رعايـت هيـأت يسي

هاي خيريه، هاي دولتي، مؤسسات وابسته به دولت، بنگاه ضوابط و مقررات، به دستگاه .دصورت بالعوض واگذار نمايه مساجد، مدارس و واحدهاي بهزيستي ب

)1390-1394(ارشاد اسالمي بسته اجرايي وزارت فرهنگ و تعيين

قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوري اسالمي ايران) 217(موضوع ماده وزيرانهيأت 29/11/1391مصوب

مقدمه

اين بيـنش و . ترين بينش و نگرشي است كه انسان نسبت به جهان دارد كلي، فرهنگاي كلي ده و به اندازهبوقايل نگرش همان معنايي است كه جامعه براي هستي و انسان

گيرد و گـاه ي فرد و اجتماع را در بر ميها روشو ها ارزششمول است كه همه و جهانجهان بيني هر قـوم در شـكل و . توان آن را مترادف با جهان بيني به كار برد حتي مي

جهـاني ، هاي محسوس زندگي آن قوم اثر قابل توجهي دارد محتواي بسياري از جنبهتا حد زيادي تحت تأثير جهان بيني آنان ، كنند سازند و در آن زندگي مي ميكه مردم

، در وجوه مختلف زندگي آنان از قبيل صنعت، فرهنگ يك قوم، به عبارت ديگر. استكند و به منزله روحي است كـه تجلي مي، معماري و هنر، شهرسازي، مديريت، اقتصاد

ه عنوان بستر و زيرسـاخت توسـعه بـر فرهنگ ب. در كالبد تمدن آن قوم جريان داردتـأثير هـا آن گـذارد و از تأثير مـي )...اقتصادي و اجتماعي و، سياسي(ها ساير عرصه

. پذيرد ميجنبه . توان مورد بررسي قرار داد وظايف بخش فرهنگ را از دو جنبه مي، با اين نگرش

عبارت ديگر در اول وظيفه و رسالتي است كه اين بخش در توسعه عمومي كشور يا بهدر اين رويكرد مهمترين رسالت بخش فرهنگ به ايجاد . فرهنگ توسعه بر عهده دارد

و فراهم كردن بسترهاي مناسب بـا اسـتفاده از ظرفيـت نهـادي بخـش ها تزيرساخ . معطوف است... اجتماعي و سياسي و، فرهنگ براي تحقق رشد اقتصادي

اين جنبه به تـأمين . گي معطوف استجنبه دوم وظايف بخش فرهنگ به توسعه فرهنحقوق فرهنگي مردم به معناي حق دسترسـي عادالنـه افـراد بـه كاالهـا و خـدمات

هـاي تأمين نيازهاي فرهنگي امري اجتناب ناپذير براي دسـتگاه . فرهنگي اشاره داردها و در مورد ماهيت و محتواي فعاليتريزي برنامه، عالوه بر آن. شود فرهنگي تلقي مي

شود زمينـة ديگـري دمات فرهنگي كه عموماً از طريق ابزارهاي فرهنگي حاصل ميخ . هاي توسعه فرهنگي نبايد از آن غافل شد است كه در تدوين برنامه


فرهنگ در سند چشم انداز

رود هاي جهاني به شـمار مـي فرهنگ ترين و اصيل ترين فرهنگ ايران اسالمي از كهنلذا سياستگزاران و مسـئوالن ، كه زير لواي پرچم اسالم غناي بيشتري نيز يافته است

ي كـالن و بلندمـدت جايگـاه هـا سياست همواره در تدوين و تعيين اهداف و، كشور. كنند بوده و فرهنگ را از اركان اساسي جامعه محسوب ميقايل اي براي فرهنگ ويژه

ساله جمهـوري 20ن رويكرد تا جايي پيش رفته كه روح حاكم بر اهداف چشم انداز ايخصوصـاً هويـت . هاي هويت بخش آن اسـت اسالمي ايران مبتني بر فرهنگ و مؤلفه

اسالمي مورد تأكيد قرار گرفته تا حدي كه در اولين بند از هشت بند سند چشم انداز ومي جامعه تأكيد شده و در بندهاي ديگر بر فرهنگ و عناصر آن و به ويژه فرهنگ عم

در بند اول در افق چشم انداز . به فرهنگ نيز اشاره شده است، نيز به مناسبت موضوع :هاي جامعه ايراني به شرح زير بيان شده است بيست ساله ويژگي

جغرافيايي و تاريخي خود و متكي بـر ، متناسب با مقتضيات فرهنگي، توسعه يافته -، تأكيـد بـر مـردم سـاالري دينـي ، ملي و انقالبي، ي اسالميها ارزشي و اصول اخالق

از منـد بهـره و هـا انسـان حفظ كرامت و حقوق ، هاي مشروع آزادي، عدالت اجتماعي . امنيت اجتماعي و قضايي

:در بند ديگري نيز آمده است، برخـوردار از وجـدان كـاري ، رضـايت منـد ، مؤمن، ايثارگر، مسئوليت پذير، فعال -

متعهـد بـه انقـالب و نظـام اسـالمي و ، روحيه تعاون و سازگاري اجتمـاعي ، انضباط .شكوفايي ايران و مفتخر به ايراني بودن

كلي برنامه پنجم توسعه در امور فرهنگي هاي سياستهاي كلي برنامه پنجم توسعه در امور فرهنگي نيز بر موضـوعات زيـر تأكيـد سياست

:داردتكميل و اجراي طرح مهندسي فرهنگي كشـور و تهيـه پيوسـت فرهنگـي بـراي -

ي مهمها طرحو ) ره(زنده و نمايان نگه داشتن انديشه دينـي و سياسـي حضـرت امـام خمينـي -

ها و برنامه ي گذار سياستبرجسته كردن نقش آن به عنوان يك معيار اساسي در تمام ها ريزي

، روحيه كـار جمعـي ، خودباوري، وجدان كاري، اجتماعيانضباط ، تقويت قانونگرايي -


پرهيز از اسراف و اهتمام به ارتقاء كيفيت در توليد، قناعت، درستكاري، ابتكار مقابله با جريانات انحرافي در حوزه دين و زدودن خرافات و موهومات - گي نظامهاي اطالعاتي و ارتباطي براي تحقق اهداف فرهن استفاده بهينه از فناوري -ايجاد درك مشترك از چشم انداز بيست ساله و تقويت باور و عزم ملي براي تحقق - آن

بزرگتـرين دسـتگاه ، ي وابسـته بـه آن هـا سازمان وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي و اين وزارتخانه به عنوان متولي اصلي بخـش . آيند فرهنگي دولتي كشور به حساب مي

، تحول در فرهنگ جاري و نيز نيازهاي فرهنگي كشور به دليل تغيير و، فرهنگ كشور خود نيز از ابتداي تأسيس تاكنون دچار تغيير و تحوالت وسيعي شده است

:اهداف وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي عبارتند از

اساس ايمان و تقوا ل اخالقي بررشد فضاي -1

استقالل فرهنگي و مصونيت جامعه از نفوذ فرهنگ اجانب -2هاي مختلف و شكوفايي استعدادها و روحيـه هاي عمومي در زمينه عتالي آگاهيا -3

تحقق و تتبع و ابتكار رواج فرهنگ و هنر اسالمي -4 آگاهي جهانيان نسبت به مباني و اهداف انقالب اسالمي -5ـ -6 خصـوص مسـلمانان و ه گسترش مناسبات فرهنگي بـا ملـل و اقـوام مختلـف ب

مستضعفان جهان هاي وحدت ميان مسلمين آمدن زمينه فراهم -7

در ادامه با توجه به اهداف و شرح وظايف در نظر گرفته شده در قوانين جاري كشور و هـاي تابعـه قانون برنامه پنجم توسعه براي وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي و دستگاه

هـاي برنامـه پـنجم و اساسي دستگاه اجرايـي در طـول سـال مسايلبه تشريح ، آنهـاي گونـاگون فرهنگـي خـواهيم به تفكيـك حـوزه ، بردهاي اصلي آن دستگاهراه

. پرداخت…

حوزه اوقاف و امور خيريه تثبيت مالكيت موقوفات از طريق ثبت و سنددار كردن موقوفات كشور -1عمران و بهـره بـرداري بهينـه از سـرمايه و ، نبود برنامه ريزي براي احياء توسعه -2


دارايي موقوفاتبه منظور تبـديل ، نبود اشراف اطالعاتي بر موقوفات و رقبات و بقاع متبركه كشور -3

كنترل درآمـد و هزينـه و ، حسابرسي، حفظ و تثبيت مالكيت، بقاع به قطب فرهنگي بهره برداري از سرمايه و دارايي موقوفات و رقبات

...

حوزه مساجد مذهبي فقدان آمار جديد و دقيق از تعداد مساجد و اماكن -1

عدم وجود يك سازمان مركزي متولي امور مساجد كشور -2 ي فرهنگي و هنري مساجدها كانونعدم وجود رديف بودجه مستقل براي -3 هاي مهم عدم توجه به پيوست مسجد در پروژه -4 )باشد پراكندگي موجود نامناسب مي(عدم دسترسي آسان به مسجد -5 ... و ها شهرك، كمبود مسجد در برخي از روستاها -6 عدم وجود پرتال يا شبكه مجازي مساجد -7 )...و ها كانونمسئوالن ، كتابداران(عدم توجه به مسأله بيمه فعاالن مساجد -8 عدم ارتباط مساجد داخل كشور با مساجد خارج كشور -9

راهبردهاي اصلي بخش فرهنگ ...

حوزه اوقاف و امور خيريه

و حفظ و نگهداري اسناد وقفيتثبيت مالكيت ، شناسايي -1 سندداركردن موقوفات كشور -2 فقهي هيأت ثبتي و، حقوقي، استيفاي حقوق موقوفات با بسيج همگاني -3 استقرار سامانه جامع اطالعات اوقافي -4بـراي سـازي ايجاد زمينه الزم براي تبديل بقاع متبركه به قطب فرهنگي و زمينه -5

تبركهتقويت حضور مردم در بقاع م ...


حوزه مساجد هاي فرهنگي و اجتماعي توجه به مساجد به عنوان يك مركز مهم در تصميم گيري -1

و تربيتيي فرهنگـي و هنـري هـا كـانون هاي تخصيص بودجه مناسب جهت انجام فعاليت -2

مساجدهـا در يـك سـازمان يـا و نهادها و دستگاه ها سازمان هاي موازي تجميع فعاليت -3

مركزي تحت اشراف مقام معظم رهبريشوراي ي مهـم فرهنگـي و هـا طـرح در نظر گرفتن مساجد به عنوان پيوسـت فرهنگـي -4

اجتماعي هاي فرهنگي هاي مرتبط با مسجد در انجام فعاليت ضرورت مشاركت دستگاه -5

ي اجرايي بخش فرهنگها تسياس ...

حوزه اوقاف و امور خيريه مناسب اسناد ساماندهي و حفظ و نگهداري -1در اولويت قرار دادن برنامه سند دار كـردن كليـه موقوفـات و رقبـات كشـور در -2

هاي سازمان برنامهبسيج همگاني حقوقي و ثبتي براي شناسايي و خلـع يـد متصـرفين غيرقـانوني -3

هاي ملي و مهم استاني موقوفات و رقبات كشور با اولويت پروندهسـامانه جـامع اطالعـات سـازي منظور استقرار و پياده بسيج امكانات و منابع به -4

هاي آن حسب اولويت اوقافي و فعال نمودن زيرسيستم تقويت و توسعه برنامه عمران و آباداني بقاع متبركه -5

...

حوزه مساجد هاي قرآني در مساجد ترويج و توسعه فعاليت -1 ي موجودها كانوناني از ي جديد در مساجد و پشتيبها كانونحمايت از تأسيس -2هـاي هاي جديد در مسـاجد و پشـتيباني از كتابخانـه حمايت از تأسيس كتابخانه -3

موجود


)هاي تبليغ مهارت(آموزش ائمه جماعات -4 ها كانونآموزش اعضاي -5 آموزش كتابداران -6 هاي مسجد محور انجام پژوهش -7 اليا پورت ها كانونايجاد شبكه اجتماعي اعضاي -8 ها كانونبيمه فعاالن -9

بيمه كتابداران -10 ديني -هاي مختلف با رويكرد هنري برگزاري جشنواره -11 آمارگيري مساجد و ساير مراكز مذهبي -12ـ و كتابخانه ها كانونتأمين بودجه مورد نياز ساخت -13 ويـژه ه ها در جوار مسـاجد ب

مناطق محروم و مرزي ...

و قانون برنامـه ها سياست ،اهداف مندرج در سند چشم انداز به منظور اجرايي كردنبسـته اجرايـي وزارت فرهنـگ و ارشـاد ، پنجم در حوزه فرهنگ و ارشـاد ساله پنج

شامل چهارده بسته اجرايي فرعـي بـه شـرح زيـر ، اسالمي با رويكرد مسأله محوري :باشد مي ...

وفات و رقبات كشورشناسايي و ساماندهي موق، حفظ: 11 بسته اجرايي فرعي ...

ارتقاء كاركرد فرهنگي و هنري مساجد: 14بسته اجرايي فرعي


شناسايي و ساماندهي موقوفات و رقبات كشور، حفظ: 11بسته اجرايي فرعي هاي عملياتي و برش ساالنه اهداف كمي برنامه پنجم توسعه جمهوري اسالمي ايران برنامه - 1جدول

يفرد

عملياتيهاي برنامهاهداف كمي برنامه عملياتي تا پايان

هاي برنامه سال

اهداف كمي برنامه پنجمواحد متعارف

سال پايه جمع كل 1394 1393 1392 1391 1390 1389

سازي اوري و بهينه جمع 1 اسناد وقفي ارزشمند

درصدي 50سازي بهينهاسناد وقفي ارزشمند

جهت نگهداري مناسب نويني ها روشبرابر

200610 65910 50700 39000 30000 15000 100006 سند

2 شناسايي و انجام مراحل ثبتي و اخذ سند مالكيت

موقوفات

درصدي 30افزايش انجام مراحل ثبتي و اخذ سند مالكيت

موقوفات

165185 63412 42275 28183 18789 12526 6363 پالك ثبتي

پيگيري دعاوي حقوقي 3 موقوفات

درصدي به 30افزايش نتيجه رساندن دعاوي

هاي مهم و پروندهاجرايي نمودن احكام قضايي صادره به نفع

موقوفات

33662 5553 5170 6856 7618 8465 10101 پرونده

ايجاد و پشتيباني از 4 سيستم

سيستم 10پشتيباني از % 20روز نمودن و بهافزار و تجهيزات سخت

موجود شبكه مركزي و استاني

43 10 10 10 10 3 0 سيستم

احداث و بازسازي بقاع 5 متبركه

6003احداث و بازسازي 6003 1896 1458 1122 863 664 512 بقعه بقعه متبركه

6

تعمير، مرمت و سازي بقاع متبركه مقاوم

درصدي 30افزايش كمك به تعمير، مرمت و

سازي بقاع متبركه مقاوم 16694 5272 4056 3120 2400 1846 1420 بقعه

حمايت از برنامه امور اهل سنت

درصدي 15افزايش حمايت از روحانيون و طالب مدارس علوم ديني اهل سنت

175289 45471 39540 34382 29898 25998 22307 نفر

تربيت حافظان و قاريان قرآن كريم

درصدي 15افزايش تربيت حافظان و قاريان

قرآن كريم 1182992 306724 366734 231933 201689 175382 152506 نفر

برگزاري مسابقات المللي قرآن كريم بين

افزايش سطح كمي و كيفي مسابقات

المللي قرآن كريم نفربين 5 1 1 1 1 1 1 مسابقه

برگزاري مسابقات قرآنيشهرستاني، (و ديني

)استاني و كشوري

درصدي 20افزايش 1785984 497664 414720 345600 288000 240000 200000 نفر متسابقين قرآني كشور

برنامه دانشگاه علوم و معارف قرآن

درصدي 15افزايش سطح كمي ارائه خدمات به اساتيد، اعضا هيأت علمي و دانشجويان

هاي علوم قرآني دانشكده

23517 6100 5305 4613 4011 4488 4033 نفر


ارتقاء كاركرد فرهنگي هنري مساجد : 14بسته اجرايي فرعي

يفرد

هاي اهداف كمي برنامه عملياتي تا پايان سال هاي عملياتي برنامه برنامه

اهداف كمي برنامه پنجم

واحد متعارف

سال پايه جمع كل 1394 1393 1392 1391 1390 1389

1 توسعه كمي

هاي فرهنگي، كانون هنري مساجد

20367 1000 1500 2000 2500 2973 10394 باب سال برنامه 5كانون طي 9973تاسيس

4/4073 200 300 400 500 6/594 8/2078 هزارنفر ها نفر به تعداد اعضاي كانون 1994600افزايش

2 توسعه كمي

گسترش (هاي كتابخانه )فرهنگ مطالعه

6000 550 490 450 410 266 3834 باب دار باب كتابخانه مخزن 2166تاسيس 10000 1000 1000 1000 1000 1000 5000 باب كتابخانه باز 5000تاسيس

6/1649 9/149 3/136 9/123 6/112 8/208 1/918 هزار نفر ها نفر به اعضاي موجود كتابخانه 731500افزايش هاي موجود نسخه به كتاب 6602000افزايش

ها كتابخانههزار 9/18934 3/1721 9/1564 6/1422 3/1293 9/599 9/12323 نسخه

ساماندهي و توسعه 3 هاي قرآني آموزش

1400 150 150 178 200 200 522 باب باب خانه نور 878تاسيس 354500 50000 50000 50000 61100 88900 54500 جلد جلد قرآن 300000چاپ و خريد

35000 2000 2000 2000 2000 2000 25000 باب نور باب مسجد به طرح تالوت 10000افزايش 8000 250 250 250 250 2000 5000 باب باب مسجد به طرح تفسير قرآن 3000افزايش

4 تقويت و ارتقاي

هاي فرهنگي و فعاليت هنري

هاي پايگاه اوقات فراغت به پايگاه 9973افزايش 20367 1000 1500 200 2500 2973 10394 پايگاه موجود

1215 220 170 130 85 60 550 عنوان عنوان نشريه تجربي 665شناسايي و حمايت از 18 3 3 3 2 4 3 جشنواره عناوين جشنواره بزرگ جوانان مساجد

5 توسعه كمي

هاي آموزشي و فعاليت پژوهشي

36 5 5 5 5 8 8 دوره دوره آموزشي و پژوهشي 28برگزاري 6 1 1 1 2 1 - عنوان آموزشيعنوان نشريه 6چاپ

27 5 5 10 3 2 2 عنوان عنوان كتاب 25چاپ 1900 300 300 300 300 400 300 هسته هسته پژوهشي 1600اندازش راه

6 توسعه مراكز و

هاي فرهنگي فعاليت ديجيتال

959 235 210 190 170 154 - باب باب مركز ديجيتال 959تاسيس

16032 10000 5000 1000 32 - - پورتال پورتال مسجد و كانون 16032افزايش

–رساني تقويت اطالع 7 خبرگزاري شبستان

هاي عنوان خبر و گزارش 525000توليد و انتشار 615000 115000 110000 105000 100000 95000 90000 عنوان خبري

مساجد و اماكن مقدسه اسالميمصوبه مجوز بخشودگي هاي مذهبي و مدارس طالب علوم ديني از پرداخت عوارض و معابد اقليت

ساختماني مالكانه و نوسازي

14/7/1383مورخ ، مصوب نود و نهمين جلسه شوراي اسالمي شهر تهران

:ماده واحدهقبيـل مدارس علوم ديني و اماكن موقوفه مـذهبي اسـالمي از ، بقاع متبركه، مساجدامـاكن تـا ده گونه اينرضويه و موقوفات و مستغالت داخل ، فاطميه، مهديه، حسينيه

متر مربع و امالك و مستغالت ) 200(مساحت زيربنا و تا حداكثر دويست %) 10(درصد مترمربع و همچنين معابد و اماكن ) 200(جمعاً تا دويست ها آن )خارج(موقوفه وابسته از پرداخـت ) كليمـي ، زرتشـتي -مسـيحي (سمي كشـور هاي ديني ر مقدسه اقليت

باشند و شهرداري تهران موظـف اسـت عوارض ساختماني و نوسازي مالكانه معاف ميمواد (معادل عوارض مترتبه را محاسبه و در رديف كمك به اشخاص حقيقي و حقوقي

. شهرداري تهران منظور نمايد 1383مصوبه بودجه سال ) 17و 16منوط به گواهي و تأييـد كتبـي سـازمان الذكر فوقموقوفه بودن موارد احراز -تبصره

. باشد اوقاف و امور خيريه مي


مصوبه چگونگي مشاركت شهرداري تهران در ساماندهي وضعيت مساجد در شهر تهران

1/10/1383و شانزدهمين جلسه شوراي اسالمي شهر تهران مورخ مصوب يكصد

، هـاي مـذهبي با توجه به اهميت فوق العاده مسجد به عنوان پايگاه حركت -ماده اولفرهنگي و اجتماعي در فرهنگ اسالمي و به منظور حفـظ قداسـت ، سياسي، عقيدتي

هـاي با مشاركت بخـش ها آن نوسازي و بهسازي، بازسازي، اين اماكن مقدس و ايجادري تهران موظف است در اجراي مفاد ماده يكصد شهردا، مختلف عمومي و غيردولتي

فرهنگـي و اجتمـاعي ، قانون برنامه سـوم توسـعه اقتصـادي )163(و شصت و سوم ) 22(و بيسـت و دوم ) 21(همچنين بندهاي بيسـت و يكـم جمهوري اسالمي ايران و

اقداماتي را به شرح ذيل به منظور كمـك و ، قانون شهرداري) 55( ماده پنجاه و پنجم . شاركت در ساماندهي وضعيت مساجد در شهر تهران و حريم آن اعمال نمايدم

هاي عمـومي در محـالت مطالعه و مكان سنجي جهت ايجاد مساجد يا نمازخانه -الفي موجود يا در حال احـداث و ها بوستانمختلف شهر تهران و حريم آن و خصوصاً در

و خروج شـهر بـر اسـاس ضـوابط و هاي شهري و معابر اصلي ورود نيز در كليه پايانه . مقررات موضوعه

هـاي پيش بيني و تأمين اراضي و فضاهاي مناسب جهت احداث مساجد و پايگـاه -بي جـامع و تفصـيلي منـاطق ها طرحهاي عمومي در بسيج مرتبط با آن و نيز نمازخانه . هاي الزم هاي جمعيتي و امكان سنجي شهري تهران بر اساس نيازسنجي

ـ صورت تمايل شهرداري تهران ميدر -ج ، ي مـالي هـا تتواند نسبت به اعمـال حمايسـازي نوسازي و بهينـه ، بازسازي، خدماتي و تجهيزاتي در ايجاد و مرمت، پشتيباني

هاي الزم با رعايت اصـل هاي عمومي در شهر تهران و تمهيد زمينه مساجد و نمازخانهي مشـخص هـا دستورالعملاز طريق هاي جغرافيايي مختلف توزيع عادالنه در مقياس

. اقدام ورزد :مراحل اجراء -ماده دوم

هاي اجرايي شهرداري و به منظور حسن اجراي اين مصوبه و ايجاد هماهنگي بين حوزه


هاي اجرايي ذيربط و همچنين ايجاد وحدت رويـه و تسـهيل و تسـريع ديگر دستگاهتشـكيل كميتـه اجرايـي شهرداري تهران موظـف اسـت نسـبت بـه ، اقدامات الزم

هـاي اجرايـي هاي عمومي شهر تهران با مشاركت حوزه ساماندهي مساجد و نمازخانه . مرتبط در شهرداري تهران اقدام نمايد

كميته مزبور موظف است عالوه بر وظايف مطروحه نسـبت بـه تشـكيل -تبصره اولـ ، كارگروهي تخصصي متشكل از كارشناسان امـور فرهنگـي اري و شهرسـازي و معم

ي هـا طرحهمچنين ديگر كارشناسان مراجع ذي ربط به منظور بررسي و تصويب كليه هـاي مرتبط با مشاركت شهرداري تهران در ساخت و ساز و توسعه مساجد و نمازخانه

هاي معماري و شهرسازي الزم بـه منظـور عمومي موضوع اين مصوبه با لحاظ شاخص . م نمايدهويت اسالمي و ايراني فضاهاي فوق اقدا

ي اجرايـي هـا دستورالعملكميته مزبور موظف است نسبت به تهيه كليه -تبصره دومپـاكيزگي و زيبـايي مسـجد و ، نظافـت ، الزم در مورد حفظ و ارتقاء سطح بهداشـت

هاي اجرايي ذيربط اقـدام هاي عمومي شهر تهران با هماهنگي ديگر دستگاه نمازخانه . نمايد

ي تابعه شهرداري تهران از ها تات و شركمؤسسو واحدها و كليه مناطق -تبصره سوم . زمان ابالغ اين مصوبه موظف به انجام هماهنگي و همكاري با كميته مزبور خواهند بود

شهرداري تهران موظف است در اجراي اين مصوبه همـاهنگي الزم را -تبصره چهارم . هاي اجرايي ذيربط اعمال نمايد با ديگر دستگاه

نظارت و هماهنگي -مماده سوبه منظور ارزشيابي و نظارت بر حسن اجراي اين مصوبه و هماهنگي با ساير نهادهـا و

شوراي اسالمي شهر تهران موظـف اسـت ، هاي اجرايي ذيربط در شهر تهران دستگاههاي عمومي ستاد نظارت و هماهنگي ساماندهي مساجد و نمازخانه«نسبت به تشكيل

مايندگان تام االختياربا حضور ن» در تهران سازمان اوقاف و امور خيريه -1 مركز رسيدگي به امور مساجد استان تهران -2 اداره كل فرهنگ و ارشاد اسالمي استان تهران -3 شهرداري تهران -4 نماينده شوراي اسالمي شهر تهران -5


. هاي اجرايي ذيربط اقدام نمايد و عنداللزوم ساير نمايندگان دستگاهشهرداري تهران موظف است از تاريخ ابالغ اين مصوبه و حداكثر ظرف مـدت -تبصره

دو ماه بـا اسـتفاده از دسـتورالعمل پيشـنهادي نسـبت بـه تهيـه و تـدوين كليـه هاي اجرايي الزم به منظور حسن اجراي اين مصوبه اقدام و جهت تصويب بـه نامه آيين

. شوراي اسالمي شهر تهران ارايه نمايدتواند در صورت لزوم نسبت به سـاخت مسـاجد در شهرداري تهران مي -ه يكمتبصر

مناطق شهري كه با كمبود فضـاهاي مـذكور مواجـه هسـتند و يـا مشـاركت ديگـر . هاي اجرايي ذيربط و بخشهاي غير دولتي اقدام نمايد دستگاه

يـاز را الزم اعتبارات مورد ن بندي شهرداري تهران موظف است با اولويت -تبصره دومهاي ساليانه خود پيش بيني و به شوراي و بودجه 1384برآورد نموده و در بودجه سال

. اسالمي شهر تهران جهت تصويب پيشنهاد نمايدبازسازي و ، توسعه، اعم از عمومي و غير دولتي در ايجاد ها تجذب و جلب مشارك -د

ي جامع شـهري ها رحطهاي عمومي در صورت هماهنگي با نوسازي مساجد و نمازخانه :و با ارايه تسهيالت تشويقي از طريق ذيل

، لغو عوارض ساختمان و نوسازي مالكانه از بخش عمومي و غير دولتي جهت احداث -1هـاي عمـومي بـر اسـاس ضـوابط و مقـررات توسعه و يا نوسازي مساجد و نمازخانه

. موضوعهتهران به متقاضيان مـذكور مشاركت از طريق واگذاري اراضي متعلق به شهرداري -2

در (هاي عمومي بر اساس مقررات و ضوابط موضـوعه جهت احداث مساجد و نمازخانه )صورت تمايل شهرداري تهران

مساحت زيربنا و حداكثر تـا %) 10(مستغالت داخل حريم مساجد تا ده درصد -تبصرهاقع در خـارج مترمربع و امالك و مستغالت موقوفه وابسته به مساجد و) 200(دويست متر مربع مشمول تسهيالت مذكور خواهند بود) 200(جمعاً تا دويست ها آن از حريم

چگونگي مشاركت شـهرداري «طرح -1بـا » تهران در سـاماندهي وضـعيت مسـاجد

هفت نفر از اعضاي شـوراي اسـالمي امضاي حبيب ، رسول خادم: شهر تهران شامل آقايان

، حمــزه شــكيب، عبــاس شــيباني، كاشــاني

حسـن بيـادي و محمـود ، مسعود زريبافـان خسروي وفا با قيد يك فوريت ارايه گرديـده

يك فوريت طرح در رديـف اول دسـتور . بودالعـاده فوق - يكصد و سيزدهمين جلسه علني

قـرار گرفـت و بـه 15/9/83تـاريخ شورا بـه


.تصويب گرديد) سيزده رأي(اتفاق آراء تصــــويب طــــرح در يكصــــد و -2

فوق العاده شورا -شانزدهمين جلسه علني مورد بررسي قرار گرفت 1/10/83به تاريخ

ــزارش ــتماع گ ــت و اس ــس از قرائ ــه پ ك

، كميسيون اصلي و توضـيحات ارايـه شـده لحـاظ مـوارد كفايت مذاكرات اعـالم و بـا

مفاد آن مشتمل بـر ، اصالحي و پيشنهاديســه مــاده و هشــت تبصــره بــه اتفــاق آراء

. به تصويب رسيد) پانزده رأي(

يو هماهنگ يبانيت جلسات ستاد پشتمصوبا شوركامور مساجد

1388 الي 1386هاي سال

22/10/83مصوب مورخ نامه نييشور برابر آكامور مساجد يو هماهنگ يبانيستاد پشتـ ه بر اسـاس اح كباشد يعضو م 16 يدارا يانقالب فرهنگ يعال يشورا ام صـادره از ك . شوند يمت ستاد منصوب يبه عضو يانقالب فرهنگ يعال يس محترم شورايير يسو

نامه وهيستاد ش، ف محولهيها و انجام وظا م برنامهيبه منظور حسن اداره جلسات و تنظ :دينما ين مييل تعيمربوط به جلسات را به شرح ذ يياجرا

. باشد يم ير فرهنگ و ارشاد اسالمياداره جلسات ستاد بر عهده وز -1ماده ت اداره جلسات را بر عهـده ير ستاد مسئوليدب، سييدر صورت عدم حضور ر -تبصره

. خواهد داشتافته و اعتبار مصوبات يت يجلسات ستاد با حضور حداقل دو سوم اعضاء رسم -2ماده

. ت حاضر در جلسه خواهد بوديثركستاد با اـ فرد ، يتواند در موارد ضرور ير ستاد ميدب -3ماده را برحسـب مـورد بـا يا افـراد ي

. ديبه جلسات دعوت نماأي ر س و بدون داشتن حقيير يهماهنگ . ل خواهد شدكيبار تشيكماه يكجلسات ستاد هر -4ماده

پنج نفـر يا به تقاضاير ستاد و يس و دبييجلسات فوق العاده بنا به دعوت ر -1تبصره . ل خواهد شدكياز اعضاء تش

:ل استين دستور جلسات به شرح ذيينحوه تع -5 مادهشنهاد يرخانه ستاد پيتباً به دبكاز اعضاء يكله هر يموضوعات قابل طرح به وس -1-5 . گردد يماست ستاد و يت ريرا به رو يشنهاديرخانه موظف است فهرست موضوعات پيدب -2-5

عمـل يتواند در راستا يموضوع در ستاد مطرح و ستاد م يارشناسكسب نظر كبعد از . دينما يارگروه تخصصكل به كيف مربوطه تشيبه وظا

نمـوده و بندي ب طبقهيد موضوعات منتخب را بعد از مطالعه به ترتيارگروه باك -3-5


. ارايه در جلسات ستاد آماده سازد يآن را براـ رند بايه قرار است در دستور جلسات مورد بحث قرار بگك يموارد -4-5 د حـداقل ي

ـ يله دبيخ جلسه به وسين تارييل جلسه همراه با تعكيهفته قبل از تش يك يرارخانه ب . ه اعضاء ارسال گردديلك

قرار گـرفتن يرا برا يتوانند موضوع ياز ميستاد در صورت ن يت اعضايثركا: 2تبصرهرخانـه موظـف ين صورت دبيند و در ايرخانه اعالم نمايار مشخص و به دبكدر دستور

. ن شده در دستور جلسه قرار دهدييتع يها تياست خارج از اولوت اعضـاء سـتاد و يثركشنهاد ايا مصوبه در صورت پيوع طرح مجدد هر موض -6ماده

. ن خواهد بودكر ستاد مميا دبيس ييموافقت رند و درصورت عـدم يت نماكه جلسات ستاد شخصاً شريلكاعضاء موظفند در -7مادهخ جلسـه بـه اطـالع يان حضور الزم است مراتب را حداقل سـه روز قبـل از تـار كام . رخانه برساننديدب

ـ لك يبرا را رخانه موظف است صورت جلسات مربوطهيدب -8 ماده ه اعضـاء سـتاد و ي . ديمربوطه ارسال نما يها دستگاه يروساـ يـك ف خود از وجـود يانجام وظا يتواند برا يرخانه ميدب: 3تبصره ـ ي در يا دو منش

. نديجلسات ستاد استفاده نمانموده و يريگيعضو پ يها ق دستگاهيرخانه موظف است مصوبات را از طريدب -9 ماده

مات در يس نموده و بعد از اتخـاذ تصـم كموضوع را به ستاد منع، در صورت عدم اجرا . اعالم گردد مربوطه يها جه به دستگاهينت، جلسات ستاد

عمـوم الزم يبه نظر ستاد بـرا ها آن ه انتشاركرا ير موظف است مصوباتيدب -10 ماده . به اطالع مردم برساند يعموم يها ق رسانهياز طر، است

ــت ــتاد پش ــوبات س ــرح مص و يبانيشهـاي سـال (شـور كامور مساجد يهماهنگ ):1388تا 1386

انه يم ســـاليمقـــرر شـــد تقـــو -الـــفهـا و مناسـبت يمذهب، يفرهنگ هاي برنامه

365(ل سـال كـ ام يـ در مساجد بر اساس ا، جلسه هفدهم( گرددن يم و تدويتنظ) روز

.)1/5/86 مورخانه يسال يها م برنامهيم تقويدر تنظ -ب

يها و نحوه اجرا مناسبت، د نوعيمساجد باــ ــورت محل ــه ص ــه ب ــتان، يبرنام ، يشهرس

يحيو تفر يز آموزشكمرا، يشورك، ياستان يها وستيرد و به صورت پيمد نظر قرار گ

. رخانه ستاد ارايه گردديامل و واضح به دبك


.)1/5/86 ، مورخجلسه هفدهم(اوقاف و امور يها سازمان مقرر شد -ج

و وزارت فرهنگ و يغات اسالميتبل، هيريخارشـناس كدام دو نفـر كهر يارشاد اسالم

و امـور يارگروه فرهنگـ كـ به كمكجهت ــ يفرهنگــ جلســه مــورخ (. نــدينما يمعرف

15/5/86(. ات طرح اوقات فراغت به شـرح يلك -د

: رسيدب يل به تصويذــاهنگ « ــور هم ــه منظ ــرا ]در[ يب ياجسـتاد ، اوقات فراغت در مسـاجد يها طرح

طرح اوقـات فراغـت در مسـاجد يهماهنگجلســـه هفـــدهم (» شـــود يل مـــكيتشـــ15/5/86.(

طرح اوقات ياعضاء ستاد هماهنگ -ـه يو همـاهنگ يبانيتوسط اعضاء ستاد پشـت :ل انتخاب شدنديامور مساجد به شرح ذ

ينگ و ارشاد اسالموزارت فره -1 يغات اسالميسازمان تبل -2 مايو س سازمان صدا -3بـه امـور مســاجد يدگيز رسـ كـ مر -4

)فقط در استان تهران( هيريسازمان اوقاف و امور خ -5 )فقـط در تهـران (تهران يشهردار -6

).15/5/86جلسه هفدهم، مورخ (سـتاد طـرح اوقـات يمقرر شد بـرا -و

ــه مريدب، فراغــت در مســاجد ــرخان و يزكعضو يها رد دستگاهكته نظارت بر عمليمك

ــرددكيتشــ ــورخجلســه هجــدهم( ل گ ، م15/5/86(.

رخانـه سـتاد يمقرر شـد توسـط دب -زتهـران ينسبت به اخـذ مصـوبه اسـتاندار

صالح در صـدور يذ يها درخصوص دستگاهمجوز ساخت و سـاز مسـاجد شـهر تهـران

، سـتم يجلسـه ب ( ديالزم به عمل آ يريگيپ .)16/7/86 مورخشـور بـه كمساجد يمقرر شد فضا -حو يمـذهب يها ه برنامهكمهيا شود اي گونهام سال انجام شود و يدر تمام اها آن يقرآن

ا يـــرمضـــان و كتنهـــا بـــه مـــاه مبـــارتفـا كا ياد اسـالم يخاص و اع يها مناسبت

ــردد ــه ب( نگــ ــت و يجلســ ــســ ، ميكــ .)30/7/86مورخخادمان قـرآن يها طرحمقرر شد -ط

ـ در يدر مساجد و جشـنواره مسـاجد قرآنمســجد «طــرح واحــد تحــت عنــوان يــكع و يتجم» يقرآن يرد زندگيكبا رو يمحور

، مـورخ سـت و دوم يجلسـه ب ( ادغام گردند22/8/86(.

ــه منظــور عمل -ي ــرر شــد ب ــمق ياتيت و يبـا مسـئول ينمودن طرح فوق سـتاد

ــمحور ــانونت ي ــا ك ــ يه ــر يفرهنگ يهنربط يـ ذ يهـا ت دسـتگاه كشـار مساجد و م

سـازمان ، يغات اسـالم يسازمان تبل: شامل، جيمقاومت بس يروين، هيرياوقاف و امور خ

سـازمان ، به امـور مسـاجد يدگيز رسكمر، يراث فرهنگـ يـ ما و سـازمان م يصدا و سـ

ل گـردد كيتشـ يو گردشگر يصنايع دست .)28/8/86 ، مورخست و دوميجلسه ب(

شـنهاد يمقرر شـد در رابطـه بـا پ -ك


بـر اتخـاذ يشور مبنكت يامن ير شورايدبــداب ــرايت ــامالت الزم يپ ير الزم ب ــد و تع ون

ــم ــ ي ــنت و ش ــل س ــرادران اه ، انيعيان بــت ــسرپرس ــك ــا يارگروه فرهنگ ــتاد ب س

به امور مسـاجد، يدگيز رسكمر يهماهنگالزم به منظور فراهم نمودن يارهاكساز و

پنج وقت اقامه نمـاز جماعـت در مسـاجد و در ينـ يش بياز تهـران پـ يمناطق خاص

و يستاد مطرح تا مـورد بررسـ يجلسه آتوم، سـت و سـ يجلسـه ب ( رديب قرار گيتصو .)29/11/86 مورخ يريـ مقرر شد به منظور تقـاطع گ -ل

يهـا از دستگاه يكهر يصياعتبارات تخصبـه مسـاجد كمـ كدر مقولـه عضو سـتاد

ــ ــدگان وزارت يل از نماكمتشــ يارگروهك نوزارت ، يغــات اســالميســازمان تبل، شـور ك

ــ ــهركمســ ــازي ن و شــ وزارت راه و [ســ يو هنـر يفرهنگـ يها كانون، ]شهرسازي

ه يــريمســاجد و ســازمان اوقــاف و امــور خ

يكهر يزان اعتبارات اختصاصيت ميوضعاحصـاء و بـه به طور شفاف ها را از دستگاه، سـت و نهـم يجلسـه ب ( ديـ ه نماستاد ارايـ

.)29/7/87 مورخ يمقرر شد با توجه به اعالم آمـادگ -م

500محتـرم تهـران بـا احـداث يشهردار يهـا ابانيها و خ نمازخانه در سطح بزرگراه

يهـا عنوان نمازخانه: شهر تهران اوالً ياصلهنگام :اًير نام و ثانييمورد نظر به مسجد تغ

: نمــاد مســجد اعــم از، و احــداث يطراحــمربوط به آن يمعمار كگنبد و سب، مناره ، مـورخ و چهـارم يجلسه س( ت گردديرعا17/1/88(.

و احـداث يمقرر شد هنگام طراح -ن يانكـ م يو خصوصـ يدولت يها بيمارستان

و موضـوع از ينـ يش بيمسجد پ ياربركبا درمـان و ، نده محترم بهداشـت يق نمايطر

يجلسه س( گردد يريگيپ كيآموزش پزش .)17/1/88 ، مورخو چهارم

ستاد ساماندهي مساجد استان تهران نامه آيين

مركز رسيدگي به امور مساجدي گذار سياستشوراي 7/8/1390مصوب

نجمـين مركز رسيدگي به امور مساجد در يكصـد و چهـل و پ ي گذار سياستشوراي از راهبردهـاي ) ب(بنا به پيشنهاد مركز و به استناد بند ) 7/8/90مورخ (جلسه خود

از راهبردهاي ذيل اهـداف ) ب(و ) الف(ذيل اهداف مربوط به امور اجتماعي و بندهاي مصـوب هجري شمسي 1404مربوط به امور مديريت كالن چشم انداز مساجد در افق

:نمودبي بديل مساجد در تحقق چشم انـداز كـالن نظـام مقـدس نظر به اهميت و جايگاه انتقال از وضعيت موجود مسـاجد بـه وضـعيت مطلـوب بـا و جمهوري اسالمي ايران

اثرگذار و مسئوليت پذير در صحنه تعامالت فرهنگي و ، فعال، نهادي ديني: هاي مولفه، توانمند در ترويج كارآمد و، پويا، توانا، برخوردار از روحيه تعاون و سازگاري اجتماعي

هاي مندي از حضور و مشاركت مردم و دستگاه آموزش و تبليغ فرهنگ اسالمي با بهرهستاد ساماندهي ، انقالبي و وحدت ملي، مرتبط و مسئول و ارتقاء بخش هويت اسالمي

.دگي به امور مساجد تشكيل خواهد شدمساجد استان تهران در مركز رسي

:فاهدا) الف، تعامـل ، هاي همـاهنگي ات رهبر فرزانه انقالب در خصوص ايجاد زمينهتحقق منوي) 1

هاي جبهه فرهنگي انقالب اسالمي هم افزايي و ارتقاي سطح كيفي فعاليت دستگاه اجتماعي –نظام مند نمودن تعامل مساجد با ساير نهادهاي فرهنگي ) 2

توام با ، متمركز و اجراي غيري گذار سياستو گذاري تحقق راهبرد تمركز در هدف) 3 نظارت و ارزيابي

:وظايف ) بايجاد بستر مناسب و الگويي در جهت تحقق اهداف عاليه رهبر فرزانـه انقـالب در ) 1

ها استانخصوص تاسيس مركز رسيدگي به امور مساجد و انتقال اين الگو به ساير تهرانبررسي و تصويب اقدامات اجرايي هماهنگ در ارتباط با مساجد استان ) 2


نظارت و ارزيابي در خصوص وظايف مترتب بر هر يك از اعضاي حقوقي ستاد ) 3

هـاي راهبردهـا و برنامـه ، هـا سياسـت ارتبـاط بـا ه پيشنهادهاي اصالحي دراراي) 4 هاي عضو دستگاه

فقدان متولي خـاص يـا ناشـي از تواكـل و و مشكالت ناشي از مسايلساماندهي ) 5 تزاحم متوليان متكثر

هاي مرتبط با مساجد استان ها و خدمات دستگاه تالش، انسجام بخشي به اعتبارات) 6 ها در جهت هم افزايي و جلوگيري از موازي كاري

هاي مرتبط با مساجد در اسـتان تهـران بـه هاي دستگاه بررسي ماموريت و برنامه) 7 مشاركت ها در قبال مساجد و افزايش وظايف و حذف موازي كاريسازي منظور بهينه

هاي برتر استان در زمينه ارائه خدمات به مسـاجد بـه شناسايي و تشويق دستگاه) 8هاي ضعيف به شوراي فرهنگـي دفتـر مقـام معظـم صورت ساليانه و معرفي دستگاه

رهبري

:اعضاي ستاد ) ج )به عنوان رييس ستاد(رييس مركز رسيدگي به امور مساجد استان ) 1 و امور خيريه استان تهران مديركل سازمان اوقاف) 2

مديركل سازمان تبليغات اسالمي استان تهران) 3

مدير كل فرهنگ و ارشاد اسالمي استان تهران) 4

ائمه جمعه استاني گذار سياسترييس دبيرخانه شوراي ) 5

مدير كل اطالعات استان تهران يا معاون مربوطه) 6

فرمانده نيروي مقاومت بسيج در استان تهران) 7

نماينده تام االختيار استاندار تهران) 8

نماينده تام االختيار شهردار تهران) 9

جلسات ستاد با حضور دو سوم اعضـا رسـميت يافتـه و تصـميمات آن بـا -1تبصره . اكثريت آراي اعضاي حاضر معتبر است

هـاي تواند از نماينـدگان سـاير دسـتگاه مي رييس ستاد در موارد مقتضي -2تبصره . ها دعوت نمايد يربط جهت حضور در جلسات ستاد و تصميم گيريذ

اعضـاء شخصـاً ، با هدف حفظ ميزان اثربخشي و قدرت تصميم گيري ستاد -3تبصره


. در جلسه حضور خواهند داشت

:دبيرخانه ستاد ) ددبيرخانه ستاد زيرنظر رييس ستاد فعاليت خواهد نمـود و وظـايف زيـر را بـر عهـده

:تخواهد داش تمهيد مقدمات تشكيل جلسات ستاد ) 1 ابالغ و پيگيري اجراي مصوبات) 2

ضبط و بايگاني اسناد و نتايج جلسات ، ثبت) 3

:دجلسات ستا بندي زمان) هشده سـاالنه كـه از قبـل بندي جلسات ستاد حداقل ماهي يك بار و طبق برنامه زمان

.شود مي گردد برگزار مي تصويبفوق العاده بنا به تشخيص رييس ستاد يا پيشنهاد يك سوم اعضـا جلسات -4تبصره .گردد مي برگزار

به تصـويب ءبا اكثريت آرا 7/8/90 تبصره در تاريخ 4بند و 5مشتمل بر نامه اين آيين . رسيد

هاي مالقات عمومي بخشنامه اهميت نماز و ضرورت تنظيم برنامه مديران و مسئوالن در مساجد جهت رسيدگي به مشكالت مردم توسط

رييس قوه قضاييه 5/9/1383مورخ بخشنامه

؛في الصلوة فانها عمود دينكم اهللا اهللا )ع(اميرالمؤمنين علي

نهايـت كوچـك ترين و شكوهمندترين ارتباط بى عالى، نماز؛ نياز روح و شكوه نيايشمجموعه حقايق و معارفى است كه بشر در گذرگاه ، رنهايت بزرگ آفريدگا آفريده با بىكوشـش در راه احيـاي . آموزد تا با نيروى ايمان به اوج انسانيت عروج كنـد حيات مى

زنـدگى فـردى و اجتمـاعى از جملـه شـؤون روح نماز و فرهنگ مترقى آن در همه حـدود و ، حريم، در پرتو اقامة اين فريضة الهى. هاى ممتاز و سازندة نماز است ويژگى

روحـانى و معنـوى مسـاجد و ، روح نماز را پاس بداريم و با حضور در فضاى عطرآگينهـا و حـل رفـع گرفتـارى . نهاد به يارى بندگان خـدا بشـتابيم جمع نمازگزاران پاك

سار رحمـت و غفـران مندى آنان از عدالت در سايه مشكالت مردم و تالش براى بهرهن نماز است كه بايد مورد توجه همكاران محترم قرار گيـرد و از جمله فرامي، پروردگار

ى هـا سازمان ها و رؤساى مسئوالن و مديران دادگسترى. در اجراى آن كوشش نمايندى كـالن ها هدفتابعه در جهت افزايش اعتماد جامعه به قوه قضاييه به عنوان يكى از

اظهارات مردم را ، در مساجد هاى عمومى با تنظيم برنامة مالقات، برنامة توسعة قضايىهاى آنان اقدام و نسبت به رفع مشكالت و گرفتارى، استماع و ضمن ارشاد و راهنمايى

تعـاون ، توفيـق همكـاران در اقامـة فريضـة نمـاز . هاى الزم را معمول دارند پيگيرى .ماجتماعى و مساعدت به بندگان خدا را از حضرتش مسألت دار

نامه اجرايي دستورالعمل مربوط به تعاريف و اصطالحات مندرج در آيين قانون تشكيالت و اختيارات سازمان اوقاف و امور خيريه

سرپرست سازمان حج و اوقاف و امور خيريه 27/3/1365 مصوب

سازمان حج و اوقاف ، دستورالعملنامه مصوب و اين منظور از كلمه سازمان در آيين -1 . و امور خيريه است

مانند . وقفي است كه در جهت و مصلحت عمومي و يا عناوين عامه باشد: وقف عام -2. ايتام و غيره، كمك به فقرا، دارو و درمان، اطعام، تعزيه داري، مدارس، وقف بر مساجد

اختصاص يافته المنفعه عامهاي ديني براي معابد و امور وسيله اقليت] به[موقوفاتي كه . شود وقف عام تلقي مي

مانند وقف بر اوالد ، وقفي است براي شخص يا اشخاص معين و محصور: وقف خاص -3 و احفاد

نامـه ادارة موقوفاتي است كه به موجب قانون و با رعايت آيين: موقوفات متصرفي -4 . باشد سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مي به عهدةها آننظارت استصوابي آن است كـه اقـدامات متـولي بـا : نظارت استصوابي و اطالعي -5

نظارت اطالعي آن است كه اقدامات متولي فقـط بـه . تصويب قبلي ناظر صورت گيردـ اطالع ناظر برسد و در مواردي كه طبق قانون و آيين ي نامه نظارت سازمان پـيش بين

. شده اين نظارت استصوابي استشود كه براي عبادت يا زيارت يا انجـام به اماكني اطالق مي: اماكن مذهبي اسالمي -6

. مراسم مذهبي ايجاد شده يا اختصاص يافته و جنبه استفادة شخصي نداشته باشداتي است غير تجاري كه براي تعظيم شـعاير مؤسس: ي خيريهها انجمنات و مؤسس -7

هاي عمومي و يا هر نوع عمل خيـر معاونت، تربيتي، بهداشتي، امور فرهنگي، مياسال . ديگري تأسيس شده و به ثبت رسيده و يا تشكيل شود

امناء و يا نظار بايد براسـاس مفـاد ، عبارت از شرايطي است كه متوليان: صالحيت -8 . داشته باشند، و قانون نامه وقف

گورستاني است كه در حـال حاضـر ميـت در آن دفـن : متروكه موقوفه گورستان -9يا احكام صادره از محاكم و يا نامه وقفشود و به موجب اسناد و مدارك ثبتي و يا نمي

. موقوفه باشد، شياع محلي


با تشخيص شعب تحقيـق و يـا نامه وقفشخصي است كه به استناد مفاد : متولي -10 . مور موقوفه تعيين شده يا بشودحكم دادگاه جهت ادارة ا

و يا براساس نامه وقفشخصي است كه از طرف متولي به استناد متن : نايب التوليه -11مدت و حدود اختيارات . شود موازين شرعي و قانوني براي ادارة امور موقوفه تعيين مي

. گردد نايب التوليه به وسيله متولي معين ميصورتي كه متولي يا ناظر به موجب قانون و يا رسيدگي شعبه در : ممنوع المداخله -12

تا زمـان حصـول ، تحقيق و حكم دادگاه از دخالت يا نظارت در امور موقوفه منع گردد . شود ممنوع المدالخله ناميده مي، برائت

بايـد بـا دخالـت دادگاه ادارة موقوفه ميرأي در مواردي كه به موجب: ضم امين -13امـين ، اين عمل ضم امين و شخص تعيين شـده ، وه بر متولي باشدشخص ديگري عال . شود منضم ناميده مي

متـولي يـا ، دادگاهرأي در صورتي كه به موجب رسيدگي شعبه تحقيق و: معزول -14 . شود معزول ناميده مي، ناظر از سمت توليت يا نظارت بركنار گردد

ه خيريه است مؤسسكان مذهبي يا پيش بيني درآمد و هزينه موقوفه يا م: بودجه -15اساسنامه و غيره در فرم مخصوص بـراي ، نامه وقف، كه براساس اسناد و مدارك اجاره

. شود يك سال مالي تنظيم مي . هزينه براساس اسناد و مدارك مثبته صورت درآمد و: صورتحساب -16ن مـذهبي يـا گواهي مبني بر تفريغ درآمد و هزينه موقوفه يا مكا: مفاصا حساب -17

. باشد ه خيريه با رعايت بودجه ساليانه ميمؤسسهر موقوفه يـا مكـان مـذهبي . عبارت است از يك واحد ملكي غير منقول: رقبه -18

. ممكن است داراي يك يا چند رقبه باشدخيـرات و بريـات ، آن است كه واقف مصرف درآمد را براي احسان: مبرات مطلقه -19

. اختصاص داده باشد، بدون قيد و وصفاي است كه به علت فقدان و يا از بين رفتن قسـمتي از موقوفه: مجهول المصرف - 20

. مشخص نباشد، نوع مصرف عوايد آن، نامه وقفو يا اجمال و ابهام عبارات نامه وقفو يا به علـت عـدم نامه وقفاي است كه به علت نداشتن موقوفه: مجهوال التوليه -21

نتوان شخص معيني را به عنوان متولي موقوفه تعـين ، اداره كننده ا صفت براذكر نام ي . كرد نامـه وقفاي است مستنبط از نظر واقف كه عوايد موقوفه فاقد رويه: جاريه سيره -22


احراز اين رويه بـا شـعب حقـوقي ادارات تحقيـق .شده است بر آن اساس مصرف مي . باشد ميهنگام ايجار اراضي موقوفه با اعطاي حق تملك اعيـان وجهي است كه به: پذيره -23

به عنوان پذيرة ابتدايي و يا به هنگام انتقـال رقبـات بـه عنـوان پـذيرة ، به مستأجر . نامه مربوط دريافت خواهد شد به نفع موقوفه با رعايت آيين، حسب مورد، انتقالي

. گردد وفه تقديم ميبه موق، وجهي است كه به هنگام استيجار قانوني: اهدايي -24ي بالعوضي است كه از طرف اشخاص به ها كمكعبارت است از : هداياي مستقل -25

. شود ادارات حج و اوقاف و امور خيريه تقديم ميعبارت است از تجاوز متولي يا ناظر يا امين موقوفه يـا امـاكن مـذهبي از : تعدي -26

. و اماكن مذهبي و يا حقوق آنها حدود قانون يا اذن و يا متعارف نسبت به موقوفهعبارت است از ترك عملي از سوي متولي يا ناظر و يا امين كه به موجـب : تفريط -27

موقوفه و اماكن مذهبي وظايف معين و يا قانون و يا متعارف براي حفظ عين و يا منافع . الزم است

وز يا ترك عمـل وجود قراين و شواهدي است بر امكان تجا: مظنه تعدي و تفريط -28اعالمات افـراد موثـق و . توسط متولي يا امين كه تضييع حقوقي را احتماالً نشان دهد

وجود شكايات موجه و مستمر و بي توجهي به تذكرات ادارات حـج و اوقـاف و امـور تواند از جمله اين قـراين و مي) نامه آيين 20موضوع ماد (خيريه يا عدم تنظيم بودجه

ادارات حـج و اوقـاف و امـور خيريـه ، در موارد مذكور در اين بند. شواهد تلقي گردد . بايستي مراتب را مشروحاً به سازمان مركزي گزارش و كسب تكليف نمايند

طبق مفـاد ، م فعليعليه موقوفشود كه بعد از به كساني اطالق مي: بطون الحقه -29 . م قرار خواهند گرفتعليه موقوفمصداق ، نامه وقف

محدودة عمل يك واحد تشكيالتي ادارة حج و اوقاف و امـور خيريـه يـا : زهحو - 30 . شود شعب تحقيق است كه به وسيله سازمان تعيين و ابالغ مي

عبارت است از حق التصدي كه در قبال ادارة امـور بقـاع متبركـه :المثل اجرت -31مور خيريـه تعيـين نامه اجرايي قانون براي ادارات حج و اوقاف و ا آيين 34طبق مادة

. گردد ميبه منظور آنكه اصطالحات به كـار بـرده

نامه و مقررات مورد عمل براي شده در آيينــان ســازمان حــج و اوقــاف و امــور و كاركن

برداشت و تفـاوت ذيربط موجب اختالف درــكال ــام و اش ــاد ابه ــده و ايج ــتنباط نش اس

ه ولي فقيه و سرپرست وقـت نمايند، ننمايد


ــاريخ ــه در ت ــور خيري ــاف و ام ــازمان اوق س) 70(بـــا توجـــه بـــه مـــاده ، 27/3/1365

ــين ــانون تشــكيالت و آي ــي ق ــه اجراي ناماختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه

تعـاريف ، وزيرانهيأت 10/2/1365مصوب فــوق را در قالــب دســتورالعمل تهيــه و بــه

. مربوطه ابالغ نمودندادارات و مسئولين

دستورالعمل آيين نامه مستثني شدن خدام و كاركنان بقاع متبركه، ات عام فها، تكايا، مدارس علوم ديني موقوفه و موقو مساجد، حسينيه

كارغير توليدي از شمول موادي از قانون

سرپرست سازمان اوقاف و امور خيريه 25/11/1374مصوب

ها، تكايا و مدارس علوم ديني و قراردادهاي كار در بقاع متبركه، مساجد، حسينيه -1امناء، متولي و يا اداره اوقـاف و هيأت موقوفات عام غير توليدي به صورت موردي بيندر . شود به عنوان كارگر منعقد ميا ه آن امور خيريه به عنوان كارفرما و كاركنان خدام

امنـاء و اداره هيـأت موقوفات عام غير توليدي، متولي و در صورت متصـرفي بـودن، .اوقاف و امور خيريه مربوطه كارفرماي قرارداد خواهند بود

در صورتي كه كارفرما قصور و يا تخلفي از ناحيه كارگر مشاهده كند حق دارد بـه -2در اين صورت كارگر حق مطالبـه هرگونـه وجهـي را از خـود خدمت او خاتمه دهد و

.نمايد اسقاط و سلب ميهرگاه كارفرما قبل از انقضاي مدت قرارداد نياز به ادامه كار كارگر نداشـته باشـد -3

تواند مراتب را به وي ابالغ و با پرداخت يك ماه دستمزد به ازاي هر سال اشتغال به مي .كار او خاتمه دهد

گاه كارگر قبل از انقضاي مدت قرارداد مايل به ادامه كار نباشد بايستي يك ماه هر -4قبل مراتب را كتباً به كارفرما اعالم نمايد، در غير اين صورت ترك كار تلقي و قرارداد

بديهي است هرگاه كارگر يك ماه قبل از انقضاي مدت قرارداد عدم . كار منفسخ است .دستورالعمل رفتار خواهد شد 3اعالم نمايد، با وي برابر بند تمايل خود را به ادامه كار

با توجه به مفاد تصويب نامه در پايان مدت قرارداد يا خاتمه كار معين طبق مـاده -5 .قانون كار عمل خواهد شد 24

ميزان دستمزد با توجه به نوع كار و نحوه اجراي آن از سوي كارفرمـا پيشـنهاد و -6 .كل اوقاف و امور خيريه استان مربوطه قابل پرداخت خواهد بود پس از تأييد اداره

هرگونه وجهي را از مذكور كه حق مطالبهدستورالعمل ) 2(رسد بند به نظر مي -1


959كند، با ماده كارگر ساقط و سلب ميهيچ كس «: دهد قانون مدني كه اشعار مي

كلي حق تمتع و يا حق تواند به طور نمياجراي تمام يا قسمتي از حقوق مدني را از

.در تعارض قرار دارد» خود سلب كند

به توضيحات ذيل آيين نامه مستثني -2شدن خدام و كاركنان بقاع متبركه، مساجد

از شمول بعضي از مواد قانون كار مصوب ... و ، مندرج در وزيرانهيأت 26/11/1371

.ع كنيدهمين مجموعه رجو

دستورالعمل و وظايف پيشنهادي كارگروه تخصصي ستاد پشتيباني و هماهنگي امور مساجد

د پشتيباني و هماهنگي امور مساجدستا 18/2/1385 مصوب

مقدمهنامه ستاد پشتيباني مصوب جلسـه آيين) 2(در راستاي تحقق وظايف مندرج در ماده

اجرايـي مـورخ نامـه و شـيوه شوراي عالي انقـالب فرهنگـي 22/10/83مورخ 553هاي تخصصـي زيـر نظـر كارگروه، ستاد پشتيباني و هماهنگي امور مساجد 11/2/85

. گردد ستاد تشكيل مي ها عنوان كارگروه -1ماده

هاي تخصصي بر سه محور اصلي تحت عنوان كارگروه تخصصـي همـاهنگي و كارگروهكارگروه تخصصي پشتيباني و عمران مساجد و كارگروه تخصصي امـور ، امور فرهنگي

. گردد حقوقي و نيروي انساني تشكيل مي ها وظايف كارگروه -2ماده

:گردد ها به شرح ذيل تعيين مي شرح وظايف كارگروه كارگروه تخصصي هماهنگي و امور فرهنگي -1-2مسايل و موضوعات فرهنگي قابل طرح در جلسـات بندي شناسايي و اولويت -1-1-2

. ستادي تـوجيهي بـا ماهيـت فرهنگـي در راسـتاي تحقـق ها طرحتهيه و تنظيم -2-1-2

. ي محوله كارگروهها تمأموريدر بين عموم مـردم سازي گيي كه عامل افزايش انگيزه و فرهنها طرحتهيه -3-1-2 . ي مادي و معنوي به مساجدها كمكجهت ، ]است[هاي افزايش وفاق و همدلي بين فعاالن عرصـه مسـاجد و بررسي و ارايه راه -4-1-2

. مردم با محوريت ائمه جماعات در تحقق اين مهمياد مطالعه و ارايه راهكارهاي مناسب در راستاي افزايش اثربخشي مراسم اع -5-1-2

. ي رسمي در مساجدها تو وفيات و مناسب


ي هـا بانـك بحث و بررسي پيرامون ايجاد و توسـعه ارتباطـات و گسـترش -6-1-2 . آنسازي اطالعات با هدف بهنگامسازي يكسان اطالعات مساجد و

ي علمـي و هـا تها و فعالي ي موثر و كارآمد با استفاده از ديدگاهها روشارايه -7-1-2در راستاي تبيين جايگاه مساجد با حضور )...هاي دانشجويي و نامه پايان( كارشناسانه

. نظر ي صاحبها تشخصيي مناسب با هدف افزايش ارتباطـات جوانـان دانـش ها طرحبررسي و ارايه -8-1-2

. با مساجد... نخبگان جوان و ، دانشجويان، آموز، محققـان ، انديشـمندان ، هاي افـزايش حضـور نخبگـان جامعـه بررسي راه -9-1-2

. ي مساجدها تدر فعالي... نويسندگان و ها و مسـابقات ارايه راهكارهاي مناسب و نظام مند جهت برگزاري جشنواره -10-1-2

. هنري و ورزشي ويژه نمازگزاران، فرهنگياوقات فراغت نمـازگزاران بـه سازي ي مناسب در راستاي غنيها طرحتهيه -11-1-2

. ان جوانويژه نمازگزاردر بين مـردم بـه منظـور احيـاء سازي طراحي هدفمند در راستاي فرهنگ -12-1-2

)...اعتكاف و، بهداشت، مانند نكوداشت(هاي اسالمي سنتهاي نوين نظرسنجي هدفمند از اقشار مختلف جامعه با هـدف طراحي شيوه -13-1-2

. آشنايي بيشتر با نظرات آماري جامعه راجع به مساجد كارگروه تخصصي پشتيباني و عمران مساجد -2-2، احـداث ، طراحي سازوكارهاي الزم در راستاي شناسايي و ساماندهي مساجد 1-2-2

. تجهيز و نگهداري مساجد، تعميربررسي و ايجاد سازوكارهاي الزم بـراي حمايـت و پشـتيباني از موقوفـات -2-2-2

. اد و افزايش درآمدهاي مساجدهاي مناسب در راستاي ايج مساجد و ارايه شيوههاي نوين در راستاي نقش آفريني نمازگزاران در مواقـع بـروز بررسي شيوه -3-2-2

. حوادث غير مترقبه، خيرين، اصناف، بازار(ي مردمي ها كمكهاي جذب و هدايت شناسايي و راه -4-2-2

. به مساجد )...واقفين وتحقق بهداشت مطلوب مساجد از جمله يي در راستايها طرحتهيه و تنظيم -5-2-2

. طرح بهداشت ياران مساجد


كارگروه تخصصي امور حقوقي و نيروي انساني -3-2هـاي ابالغـي بخشـنامه ، ها دستورالعمل، نامه تهيه و تدوين پيشنويس آيين -1-3-2

. ستادي توجيهي در راستاي تحقق مطلوب اهداف سـتاد جهـت ها آموزشطراحي -2-3-2

. اندركاران امور مساجددست بررسي موانع و شناسايي راهكارهاي موجود در راستاي انجام هر چـه بهتـر -3-2-2

. وظايف مصوب ستادي تشويقي و حمايتي جهت دست اندركاران امـور ها سياست تهيه و تدوين -4-3-2

. مساجددر امـر طراحي و سازماندهي امور اداري و رسيدگي به وضعيت پرسنل فعال -5-3-2

. مساجد . انجام مطالعات كاربردي حقوقي با هدف احقاق حقوق مساجد -6-3-2بررسي و ارايه راهكارهـاي حقـوقي مناسـب جهـت تشـكيل صـندوقهاي -7-3-2

. جهت كمك به نمازگزاران مستمند الحسنه قرضي نمازگزاران مسـاجد بـه نمـازگزاران مسـتمند و ها كمكند كردن م نظام -8-3-2

. مسكينها و نهادها و تعيين ميـزان ند كردن ارتباطات مساجد با ديگر دستگاهم نظام -9-3-2

. ها در امور مساجد دخالت ديگر دستگاهورزشي و غيـره بـا ، هنري، ي مختلف فرهنگيها انجمنو ها تشكلطراحي -10-3-2

. ماهيت حقوقي ويژه نمازگزارانـ ارايه راهكارهاي حقوقي در تعيين مي -11-3-2 ي هـا تزان تعامل مسـاجد بـا فعالي

. ي غير دولتيها تشكلنهادهاي مدني نظير احزاب و ند كردن جايگاه حقوقي مساجد در ايام برگزاري انتخابـات رياسـت م نظام -12-3-2

... شوراها و، مجلس شوراي اسالمي، خبرگان رهبري، جمهوري . ان افتخاري مساجديي از جمله به كارگيري خادمها طرحتهيه و تنظيم -13-3-2امناء مسـاجد در هيأت ي حقوقي مناسب به منظور ساماندهيها طرحارايه -14-3-2

. راستاي مديريت بهينه مساجد كشور . پيگيري بيمه نمودن خادمان زحمتكش مساجد -15-3-2


پزشكي و تجاري ، ارايه راهكارهاي حقوقي جهت معافيت خدمات فرهنگي -16-3-2 . ي عمومي دولتها تاز فعالي وابسته به مساجد

اعضاء -3ماده هاي تخصصي مركب از اعضا يا نمايندگان تام االختيار معرفي شـده از اعضاي كارگروه

. سوي اعضاي ذيل خواهند بود وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي - وزارت كشور - وزارت مسكن و شهرسازي - درمان و آموزش پزشكي، وزارت بهداشت - مان تبليغات اسالميساز - سازمان اوقاف و امور خيريه - سازمان صدا و سيما - و صنايع دستي گردشگري، سازمان ميراث فرهنگي - ائمه جماعات - مركز رسيدگي به امور مساجد - ي ائمه جمعهگذار سياستشوراي - ستاد احياء امر به معروف و نهي از منكر - نيروي مقاومت بسيج - شهرداري تهران -

مسـئول برگـزاري تشـكيل و نظـارت بـر جلسـات ، رييس دبيرخانه ستاد -1تبصره . ها از ميان اعضاي كارگروه انتخاب خواهند شد باشد و مسئول كارگروه ها مي كارگروه . گردد ها توسط دبيرخانه ستاد انتخاب مي دبير جلسات كارگروه -2تبصره نظـر جهـت تواند از ديگر افـراد صـاحب د ميمسئول كارگروه حسب مور -3تبصره

. دعوت به عمل آوردرأي حضور در جلسات بدون داشتن حق رسميت جلسات -4ماده

. يابد ها با حضور اكثريت اعضاء رسميت مي جلسات گارگروه زمان جلسات -5ماده

. گردد ها هر دو هفته يكبار تشكيل مي جلسات كارگروه


. جلسات خارج از برنامه زمانبندي شده برگزار خواهد شد، در صورت ضرورت -تبصره نامه تصويب آيين -6ماده

به تصويب ستاد پشتيباني و 18/2/85تبصره در تاريخ 4و نامه در شش ماده اين آيين . هماهنگي امور مساجد كشور رسيد

ــان -1 ــب مي ــاط مناس ــراري ارتب برقــ دســتگاه ــازمان ،اه ــا س ــراي ه ــا ب و نهاده

پشــتيباني از مســاجد بــه منظــور افــزايش ــره ــطح بهـ ــاجد سـ ــارآيي مسـ ، وري و كـ

ــه منظــور جــذب حمايــت برنامــه ريــزي بو نهادهاي دولتي و ها سازمان ،ها وزارتخانه

غيردولتي براي افزايش مشـاركت در رفـع ــاهنگي و مشــكالت مســاجد كشــور و هم

هاي گاهنظارت بر حسن اجراي وظايف دستاز مهمترين اهداف تشكيل سـتاد ، ربط ذي

ــاجد « ــور مس ــاهنگي ام ــتيباني و هم پش . بوده است 83در سال » كشوراز مهمتــــرين وظــــايف ســــتاد -2

ــاجد « ــور مس ــاهنگي ام ــتيباني و هم پش :توان به موارد ذيل اشاره نمود مي» كشور

تبيين نحوة همكاري و مشـاركت )الفو نهادهاي كشور بـا ها سازمان ،ها وزارتخانه . مساجد فعاليـــــتســـــازي هماهنـــــگ )ب

و نهادهاي كشـور و ها سازمان ،ها وزارتخانهريزي به منظـور اسـتفاده مناسـب از برنامه

در تقويـت بنيـة ها آن امكانات و توانمندي

. مساجد كشور

ارايـــه پيشـــنهادهاي راهبـــردي و )جريزي مناسب به منظور رفع مشكالت برنامه

سـاخت و ، يـابي سـاجد در مكـان اساسي مبهداشـت و ، نوسـازي ، توسعه و تعمير، ساز

. هاي روز تجهيز امكانات و فناوريتالش براي تثبيت موقعيت حقوقي )د

ــاجد ــان، مس ــأت ،متولي ــاءهي ــه ، امن ائمانـدركاران امـور خادمين و دست، جماعات . مساجدي جـذب امكانـات و ها روشتدوين )ه

ــهتســهيالت از و هــا ســازمان ،هــا وزارتخان . نهادها به منظور پشتيباني از مساجد

به موجب توافقنامه سازمان اوقاف و )وامور خيريه با وزارت رفاه و تأمين اجتماعي و اختصاص بودجه از سوي دولـت كـه بـه

، موسوم گرديد» بيمه خدام مساجد«طرح خادمين ثابت مساجد بـا معرفـي سـازمان

نون تـأمين اجتمـاعي تحـت برابر قا، اوقاف پوشش بيمه صاحبان حرف و مشاغل قـرار

. گرفتند

رقبات و مستغالت مساجد اداره دستورالعمل نحوه

سرپرست سازمان اوقاف و امور خيريه 20/9/1386مصوب

سابقه و خالصه موضوع: كليات -فصل اول اداره امور موقوفـات ، قانون تشكيالت و اختيارات سازمانبه موجب بند يك ماده يك

كه اغلب رقبـات آنجاباشد و از عام فاقد متولي يا مجهول التوليه بر عهده سازمان ميموقوفات مساجد فاقد متولي بوده و اداره امور اين رقبات بر عهده ادارات اوقاف و امور

ظايف رقبات كه موجب تراكم مضاعف و ونهبا توجه به شمار زياد اين گ، باشد خيريه ميرا بيش از پيش ضـروري ها آن اداره و فعاليت ادارات گرديده و لزوم بازنگري در نحوه

بر اين اساس به جهت مشاركت مردم در اداره موقوفات و با اسـتناد بـه . ساخته است، امـين شرايط و حدود اختيارات و وظايف ، نامه نحوه انتخاب و بركناري ماده يك آيين

تـوان بـراي اداره بخشـي از ايـن گونـه امناي اماكن مذهبي و موقوفات مـي هيأت يا . انتخاب نمودامناء هيأت موقوفات

...

هدف -ب استفاده از توان مردمي در اداره موقوفات و مستغالت مساجد و حفظ ساختمان آن

منظور -ج ي مساجدامناهيأت احاله اداره بخشي از امور رقبات مذكور به -1كاهش ميزان تصدي گري واحـدهاي اجرايـي اوقـاف و امـور خيريـه در رقبـات -2

. موقوفات مساجد

اجرا: دومفصل

تدبير -الفانتخاب و انتصاب افراد متدين محلي براي حفظ و نگهداري ساختمان مسـاجد و اداره

ها و نامه وقفدر چارچوب مفاد ها آن و وصول عوايد و منافع و صرف مستغالت، رقبات


. سيره جاريه بر اساس برنامه بودجه سه ساله سازمان

دستورات اجرايي -ب نامه مذكور نسبت بـه شناسـايي و تعيـين ادارات اوقاف و امور خيريه مطابق آيين -1

مسـاجد حـوزه عمـل خـود و اداره براي حفظ و نگهداري ساختمان كليهامناء هيأت . اقدام نمايندها آن موقوفات

، توسط كميسيون تشخيص صـالحيت اسـتان هيأت ديهي است پس از تأييد اعضايب . احكام امانت از سازمان مركزي صادر خواهد شد

امناء متشكل از سه تا پنج نفر از بين افراد معـروف بـه امانـت و هيأت تركيب هر -2اهـد نامه مذكور خو آيين 2متدين و معتمد محل امام جماعت مساجد با توجه به ماده

. بوديك ، امناء در اولين جلسه از بين خود يك نفر به عنوان رييسهيأت اعضاي -1تبصره

مراتـب را بـه اداره جلسه صورتنفر مسئول امور مالي و يك نفر منشي انتخاب و طي . اوقاف و امور خيريه محل اعالم خواهند نمود

امناء هيأت مسئوليت، مساجدي كه داراي امام جماعت دايم و راتب هستند -2تبصره . بند ب با امام جماعت خواهد بود 1بدون مالحظه مفاد تبصره

مساجدي كه بيش از يك نفر امام جماعت دايم يا راتب در يك وقت و يا در -3تبصره امناء با امام جماعتي كـه جنبـه محـوري دارد هيأت مسئوليت، اوقات سه گانه دارند

. باشد ميوقاف و امور خيريه محل يك فقره حساب جاري به نـام موقوفـات با معرفي اداره ا -3

در نزد يكي از شعب بانك ملت يـا تجـارت بـا دو امضـاي ) با درج نام مسجد(مسجد و نماينده اداره اوقاف و امـور خيريـه امناء هيأت مسئول امور مالي، امناءهيأت رييس

. محل افتتاح گرددبه اجاره و تنظيم ها آن مستغالت مسجد شامل واگذاريانجام امور اوقافي رقبات و -4

و تجديد اسناد اجاره برابر مقررات مربوط در اداره اوقاف و امـور خيريـه محـل و بـه . امناء صورت گيردهيأت امانت

وصول و هزينه نمودن عوايد كليه رقبات و مسـتغالت و نگهـداري حسـاب آن از -5هيـأت ه فردي و اخذ مفاصاً حساب به وسيلهتنظيم بودج، طريق حساب جاري مذكور


. گردد امناي همان مسجد انجام ميمتعلقه بايد در طي سال برداشت و به حساب مربـوط واريـز و التوليه حقبديهي است

نيز به روال سابق به اداره كل امور مالي سازمان ارسـال امناء هيأت درخواست پاداش . گردد . باشد ميپذير امكان چارچوب برنامه سه ساله هزينه عوايد مذكور در -تبصره

هاي صورت گرفته از محل عوايد مـذكور و در صـورت عـدم امكـان اسناد هزينه -6امناء به عنوان سند هزينه مثبته هيأت پس از مهر و امضاي تمام اعضايها آن فهرست

. بودمورد رسيدگي شعب حسابرسي ادارات تحقيق هنگام صدور مفاصاً حساب خواهد يـت وصـرفه و صـالح و اول امناي مورد نظر در انجام هزينـه هيأت شايسته است -7

تـدبير و تـالش الزم ها آن مصالح موقوفه و مسجد را لحاظ و جهت پيشرفت و ارتقاي . مبذول نمايند

هـاي كليه كارهاي عمراني و تعميراتي در مسجد و رقبات آن كه از محـل درآمـد -8بايد به تأييد دفتر فني اداره كل اوقاف و امـور خيريـه اسـتان گيرد مذكور صورت مي

. برسدامناي مساجد كه با اكثريت آرا اتخاذ شده باشد پس از تأييد اداره هيأت تصميمات -9

. اوقاف و امور خيريه محل قابل اجراستاين دستورالعمل شامل مسـاجد بـين راهـي و همچنـين مسـاجدي كـه جنبـه -10

ي صـادره از سـوي ها دستورالعملشود و كماكان وفق مقررات و د نميزيارتگاهي دارن . شود سازمان اوقاف و امور خيريه اداره مي

دستورات هماهنگي -جادارات اوقاف و امور ، تاح حساب جاري مسجدتامناء و افهيأت پس از صدور احكام -1

خيريه موظفند موجودي موقوفـه مسـجد و سـاير اسـناد مـورد نيـاز را بـا تنظـيم . تحويل و تحول نمايند جلسه صورت

ها صرفاً بايد از طريق حسـاب جـاري مفتوحـه صـورت ها و پرداخت واريزي كليه -2 . گيرد

وب ساالنه صورت انجام وصول عوايد و هزينه آن بايد صرفاً طبق بودجه فردي مص -3 . گيرد


ادارات اوقاف و امور خيريه موظفند پس از صدور احكام امانـت در اولـين جلسـه -4نامه مربوطه و ايـن امناء را نسبت به وظايف و حدود اختيارات در چارچوب آيينهيأت

. دستورالعمل توجيه نمايندو رقبـات آن و اين دستورالعمل به منظور حفظ و نگهداري بهينه سـاختمان مسـجد

نشر ، در جهت اجراي نيت واقفها آن تسريع در وصول عوايد رقبات و صرف به موقعو تبليغ فرهنگ اسالمي و همچنين سپردن انجام اين امور بـه معتمـدين و متـدينين مسئوليت پذير محلي با هدايت و رهبري امام جماعت مسجد توسط نماينده ولي فقيه

20/9/1384و امور خيريه اسـتان تهـران در تـاريخ و سرپرست وقت سازمان اوقافواحدهاي اوقـافي به كليه 24/9/1386مورخ 11-22526صادر و به موجب نامه شماره

. سراسر كشور ابالغ گرديد

نوسازي، تجهيز، حمايت از احداث«طرح »ها نمازخانهو مديريت مساجد كشور و پيگيري امور

مجلس شوراي اسالمي 18/2/1392تصويب يك فوريت طرح مورخ

. اعم از فعال يا غير فعـال اسـت ، هر مسجد» مسجد«در اين قانون منظور از -1ماده و هـا بوسـتان ، هاي بين راهـي و امـاكني از قبيـل ادارات محل اقامه نماز در نمازخانه

. است» نمازخانه«، گردد ين ميهاي تجاري كه براي خواندن نماز تعي مجتمعمساجد و امور خيريه تغيير ، نام سازمان اوقاف و امور خيريه به سازمان اوقاف -2ماده نوسازي و ، تجهيز، احداث، اين سازمان مسئوليت حمايت از اقدامات نگهداري. يابد مي

ليت بـه ها را بر عهده دارد و اين مسئو مديريت مساجد كشور و پيگيري امور نمازخانه . شود وظايف سازمان مذكور افزوده مي

هـاي كشـور و اجـراي به منظور ايجاد هماهنگي در امور مساجد و نمازخانـه -3ماده معاونـت «معاونتي بـه نـام ، در سازمان اوقاف و امور خيريه، احكام حمايتي اين قانون

. ددگـر شـود تأسـيس مـي ناميده مـي » معاونت«كه از اين پس » امور مساجد كشورنمودار سازماني و نحوه عمل اين قانون توسط رييس سازمان اوقاف ، اختيارات، وظايف

رييس سازمان تبليغات اسالمي و وزير ارشاد اسالمي تهيه و به تصويب، و امور خيريهوظـايف ، حداكثر ظرف سه ماه از تاريخ تشكيل ايـن معاونـت . رسد مي وزيرانهيأت

هـا آن اجرايي ذيربط و نيروي انساني و امكانات مربوط بهي ها همشابه در كليه دستگا . شود به معاونت منتقل مي

هـاي جمعيتـي معاونت مكلف است با پژوهش مستمر و پس از تعيين شاخص -4ماده مسـاجد و ، مربـوط و بـر اسـاس پراكنـدگي جمعيـت شـهرها و روسـتاهاي كشـور

ـ ها آن هاي مورد نياز و مساحت نمازخانه را هـا آن جانمـايي و احـداث ، ردهرا تعيين كاستانداري و كميسـيون ذي ، در مواردي كه نياز به تغيير كاربري باشد. پيگيري نمايد

نسبت بـه تغييـر كـاربري ، با قيد فوريت، ربط موظفند پس از اعالم معاونت در استان


. اقدام نمايندي هـا طـرح ي ذيـربط هـا ههمچنين معاونت موظف است با همكاري نهادها و دسـتگا

بايد ها طرحاين . هاي جديد كشور تهيه كند مختلف را براي ساخت مساجد و نمازخانههاي متناسب با اراضـي داراي تنوع و قابليت تطابق با مناطق مختلف كشور و مساحت

هاي معماري ايرانـي و اسـالمي در تخصيصي به مسجد و نمازخانه را داشته و شاخصه . آن رعايت شده باشد

. ي اجرايـي نيسـت هـا هامناء و دسـتگا هيأت نافي وظايف، احكام اين قانون -5ماده مكلف به ، ي اجرايي كه در اماكن تحت پوشش خود مسجد يا نمازخانه دارندها هدستگا

تكميل و تجهيز آن با هزينه خود بوده و در موارد نياز مكلـف بـه ، نوسازي، نگهدارياداري و خدماتي جديد االحـداث ، ن تجاريهمچنين مالكان اماك. باشند احداث آن مي

هـاي تأييد نقشه مجتمع. موظفند نمازخانه مناسبي را در اماكن مذكور احداث نمايندمذكور منوط به پيش بيني محل مناسب براي نمازخانه بر اساس دستورالعمل معاونـت

، و مراكـز درمـاني هـا بيمارسـتان ، مراكز آموزشـي ، ي اجراييها هكليه دستگا. استهاي تجاري اعم از دولتـي تفريحي و مجتمع، هاي رفاهي مجتمع، هاي ورزشي مجموعه

موظفند نسبت به احداث يا اختصاص و نگهداري فضاي كافي و مناسـب ، يا غير دولتي . براي مسجد يا نمازخانه اقدام نمايند

نـد موظف هـا شهرداري بنياد مسكن انقالب اسالمي و، وزارت راه و شهرسازي -6ماده و هـا شـهرك ، هـادي روسـتايي ، ي جامع تفصيلي شهريها طرحدر طراحي و اجراي

اراضي مناسبي را براي احداث مسجد و خانـه عـالم پـيش ، شهرهاي جديد االحداثبا نظـارت معاونـت در ، بدون دريافت هزينه و قيمت زمين، بيني و پس از آماده سازي

چنين موظفند پس از اعالم نياز توسط هم. اختيار متقاضيان احداث مساجد قرار دهند، نمايندگان اهالي محل و تأييد معاونت استان زمين مورد نياز بـراي احـداث مسـجد

هـاي راه و وزارتخانـه . فضاي جانبي و توسعه مسجد به صورت رايگـان تـأمين كننـد هـاي مسـافري و ترابري و نفت موظفند نسبت به احداث مسجد و نمازخانه در پايانـه


ي عرضه سوخت بين شـهري و همچنـين نگهـداري و مـديريت مسـاجد و ها هجايگا . هاي مذكور از طريق بخش غير دولتي اقدام نمايند نمازخانهموظفند نسبت به احداث يا ها شهرداري مراتع و آبخيزداري كشور و، ها جنگلسازمان

ي ملـي و هـا پـارك اختصاص فضاي كافي و مناسـب بـراي مسـجد يـا نمازخانـه در ها و بنياد مسـكن و دهياري ها شهرداري همچنين به. ي شهري اقدام نمايندها بوستان

شود در صـورت نيـاز بـه ي اجرايي اجازه داده ميها هانقالب اسالمي و يا ساير دستگامقدار زمـين الزم را بـه صـورت رايگـان در ، احداث مسجد يا نمازخانه يا توسعه آن

. اونت قرار دهندامناي مورد تأييد معهيأت اختياربرقراري عدالت فرهنگـي و ، به منظور ارتقاء كاركرد فرهنگي و هنري مساجد -7ماده

معاونت مكلف اسـت بـا ، ترويج فرهنگ اسالمي و جذب جوانان و نوجوانان به مساجدحـداقل يـك ، ساله پنجرعايت موازين اسالمي ترتيبي اتخاذ نمايد تا پايان هر برنامه

ي و روستاهاي باالي هزار نفر جمعيت از كانون فرهنگي و هنـري چهارم مساجد شهر . برخودار باشند

، امام جماعـت : امنايي مركب ازهيأت هر مسجد واقع در شهر و روستا توسط -8ماده مسـئول ، متولي منصوص و در صورت عدم وجود نماينده سازمان اوقاف و امور خيريه

كـانون فرهنگـي مسـجد در صـورت مسئول انجمن اسالمي و مسئول، بسيج مسجدوجود و حداقل سه نفر نماينده نمازگزاران با تأييد امام جماعت مسـجد اداره خواهـد

. شد :امناء به ويژه داراي اختيارات زير استهيأت -9ماده ي دولتي و ها هادارات و دستگا، اتمؤسسكليه ، نمايندگي مسجد در برابر معاونت -الف

انجمن و ساير ، بسيج، و هماهنگ كننده امور كانون ها شهرداري و ها بانك، غير دولتي ي ثابت مساجدها تشكل

و حفـظ هـا آن انجام تعميـرات الزم بـراي حفـظ و مراقبت از مسجد و اموال آن -ب پاكيزگي و آراستگي مسجد


با مشخصات كامل در دفتر اموال مسجدها آن نگهداري اموال منقول مسجد و ثبتدفاع از حقوق مسجد و تعقيب دعاوي مطروح له و عليـه مسـجد و طرح دعوي و -پ

انتخاب وكيل براي انجام امور مذكور، در صورت لزومبه ثبت رساندن اعيان و اموال غير منقول مسجد و اخـذ سـند مالكيـت بـه نـام -ت

مسجدمفـاخر و ، آثـار معنـوي ، ي دفاع مقـدس ها ارزشتعيين محلي براي حفظ آثار و -ث

محل و ايجاد دفتر ياد بودنخبگان ي مسجدها تاستفاده از فناوريهاي جديد براي توسعه فعالي -جنذور نقـدي و جنسـي و عوايـد مسـجد در ، ي نقديها كمك، نگهداري درآمدها -چ

و ثبت در دفتر مالي مسجد و نگهداري آنها ها بانكحساب مخصوص در يكي از كساني كه خدمت آنان در مسـجد پرداخت حقوق و دستمزد به خادمان مسجد و -ح

الزم است متعارف و جاري مسجد، هاي ضروري پرداخت هزينه -خ خرج بودجه تخصيصي و درآمدهاي مسجد تصميم گيري درباره نحوه -دتهيه بيالن عملكرد و ارايه صورتحساب و اسناد درآمد و هزينه مسجد به معاونـت -ذ

د مذكورامناء و نگهداري اسناهيأت با امضاي رييس :گيرد مي تأمين مالي مساجد از طريق زير صورت -10ماده

كمك اشخاص حقيقي و حقوقي -1ـ و سـاير المنفعه عامنهادهاي ، ها شهرداريي ها كمك -2 ي هـا هات و دسـتگا مؤسس

اجراييبودجه تخصيصي از سوي سازمان اوقـاف و امـور خيريـه منـدرج در رديـف يـا -3

سنواتي و از محل موقوفات بر اسـاس مـوازين شـرعي و ي مستقل در بودجه ها رديف تأييد سازمان

درآمدهاي اختصاصي مسجد -4


فعاليت فرهنگـي و تبليغـي توسـط ، امناي مسجدهيأت هرگاه حسب تأييد -11ماده بايد به مصارف مذكور در ايـن ها تكليه درآمد ناشي از اين فعالي، مسجد صورت گيرد

توانند موقوفات و مستغالت خـود را بنـابر تصـويب يم همچنين مساجد. قانون برسد . امناء به اجاره واگذار كنند يا برابر موازين شرعي و قانوني انتقال دهندهيأت هيأت بنا بر تصميم، هاي آن باشد در مواردي كه درآمد مسجد بيش از هزينه -12ماده بـي سرپرسـت و هـاي خـانواده ، تواند به ترتيب مصـروف كمـك بـه ايتـام مي امناء

ي مـذهبي و فرهنگـي ها تهاي بد سرپرست حوزه مرتبط با مسجد و يا فعالي خانواده . مسجد شود

تواند در فضاي متعلق به مسـجد مي خانه عالم و خادم هر مسجد و يا هر دو -13ماده يابـد يـا در مي يا از فضاهاي موجود مسجد به اين امر اختصاص، باشد كه حسب مورد

در صورت احداث در خارج از فضاي مسـجد نيـز جـزء . شود مي ساختهصورت امكان . اموال مسجد بوده و تنها براي همين موارد قابل استفاده است

تجهيـز يـا ، اقدام بـه سـاخت ، چنانچه موديان مالياتي با هماهنگي معاونت -14ماده ماليـاتي قابل قبـول ]ي هزينه[هاي انجام شده به عنوان هزينه، نوسازي مساجد كنند

. شود مي آنان منظورهمه يا بخشي از اهالي محـل ، هرگاه با توجه به نقشه استقرار مساجد كشور -15ماده

ـ و ها بانك، يا يكي از آنان مايل به ساخت مسجد يا نمازخانه باشد ات اعتبـاري مؤسسقـرار هـا آن وامهايي با كارمزد حـداقل در اختيـار ، مجازند ضمن هماهنگي با معاونت

. دهنداقـدامات ، معاونت مكلف است در خصوص وظايف شغلي و نگهداري مساجد -16ماده

در صورتي كـه خادمـان مشـمول ، الزم را براي آموزش خادمان مسجد به عمل آوردهآنان را براي بيمه شدن برابر ضوابط مربوطه به سـازمان ، بيمه تأمين اجتماعي نباشند . تأمين اجتماعي معرفي كند

ايـن حكـم . برق و گاز مصرفي مساجد رايگـان اسـت ، انشعاب و هزينه آب -17ماده


. شود نمي 9شامل اماكن موضوع ماده موضوع بايد به ، در مواردي كه نياز به احداث مسجد يا نمازخانه جديد باشد -18ماده

. گيرد مي معاونت پيشنهاد و در صورت تأييد اقدام حمايتي الزم صورتساختمان مسجد و متعلقات آن در طرح توسعه شهري قـرار گيـرد چنانچه -19ماده

نزديكتـرين محـل را در اختيـار ، ي در اختيار خـود ها زمينشهرداري مكلف است از ي الزم را بـراي احـداث مسـجد ها تاقدامات و مساعد، امناي مسجد قرار دادههيأت

ريد واگذاري جديد به عمل آورد و در صورت عدم وجود زمين مكلف است نسبت به خ . زمين معوض اقدام كند

، در مورد مساجدي كه جزء ميراث فرهنگي و آثار ملي ثبـت شـده هسـتند -20ماده تجهيـز و ، بازسـازي ، سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري موظف است بـراي تعميـر

تواند با اطالع و نظارت سازمان ياد شده مي در غير اين صورت. نوسازي آن اقدام نمايد . ين موارد نيز اقدام كنددر ا

تجهيز يا نوسازي مساجد كشـور انجـام ، كليه اقداماتي كه در جهت ساخت -21ماده . و غيره معافند ها شهرداري گيرد از پرداخت عوارض قانوني مربوط به مي

مسئول نظارت بـر اجـراي ايـن ، معاونت عالوه بر تكاليفي كه بر عهده دارد -22ماده . ي ذيربط استها ههماهنگي با ديگر دستگاقانون و ايجاد

از تاريخ تصـويب ايـن ، كليه قوانين و مقرراتي كه با اين قانون مغايرت دارد -23ماده . گردد مي قانون لغو

طرح مذكور كه از طـرف كميسـيون -1فرهنگي مجلس شوراي اسالمي تهيه گرديده

، فر از نمايندگان رسيده بودن 80و به امضاي روز چهارشـنبه 88در جلسه علنـي شـماره

بـه صـورت يـك فوريـت 18/2/1392مورخ ، موافـق رأي 123اعالم وصول گرديد كه بـا

ممتنـع از مجمـوع رأي 9مخالف و رأي 11يـك ، نماينده حاضر در صحن مجلـس 197

اگرچـه طـرح . فوريت طرح به تصويب رسيدمجلــس و تأييــد مــذكور تــا تصــويب نهــايي

شوراي نگهبان راه دشواري را پـيش رو دارد، اما به سبب اهميت اين طـرح، در ادامـه بـه


.تحليل حقوقي آن خواهيم پرداختــوانين در -2 ــدوين ق ــل ت ــر اداره ك نظ

قــانون ) 4(مــاده ) 4(و ) 2(اجــراي بنــدهاي ــوانين و مقــررات كشــور ــدوين و تنقــيح ق ت

كور در خصوص طرح مذ 25/3/1389مصوب :باشد به شرح ذيل مي

طـرح تقـديمي بـا قـانون اساسـي -الف . مغايرت دارد

. با قانون برنامه مغايرت دارد -بقانون اساسي رعايت نشـده 75اصل -ج . است

نظر به اين كه مطـابق بنـد ب مـاده -3، قانون برنامه پـنج سـاله پـنجم توسـعه ) 6(

، مذكور در بند مرقوم هاي تاييد نقشه مجتمعابالغـي شـوراي عـالي دسـتورالعمل براساس

5لـذا مـاده ، باشـد معماري و شهرسازي ميابالغـي دسـتورالعمل «از جهت تغييـر ، طرح

ــازي ــاري و شهرس ــالي معم ــه » شــوراي ع بابالغي معاونـت امـور مسـاجد دستورالعمل«

مغاير با قانون برنامه پنج ساله پـنجم » كشور . باشد توسعه جمهوري اسالمي ايران مي

6در بنـد الـف مـاده كـه ايـن نظر به -4قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوري

ي مـذكور در ايـن هـا هدسـتگا ، اسالمي ايرانبا حفظ مالكيت عمومي «اند مكلف شده، بند

ــي ــار » و دولت ــبي را در اختي ــي مناس اراض

لذا ماده ، متقاضيان احداث مساجد قرار دهندبـا «بـارت طرح از جهت عدم تصريح بـه ع 6

مغـاير بـا » حفظ مالكيـت عمـومي و دولتـي قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوري

. باشد اسالمي ايران مي) و(مطـابق بنـد كـه ايـن با عنايت به -5، قانون برنامه پنج ساله پنجم توسـعه 6ماده

وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي مكلـف شـده است ترتيبي اتخاذ نمايـد كـه حـداقل يـك

هارم مسـاجد شـهري و روسـتاهاي بـاالي چــر جمعيــت 1000 ــانون فرهنگــي و ، نف از ك

طـرح از 7لـذا مـاده ، هنري برخوردار باشندجهت جايگزين نمودن معاونت امور مسـاجد ــاد ــگ و ارش ــاي وزارت فرهن ــه ج ــور ب كشاسالمي مغاير با قانون برنامه پنج ساله پنجم

. باشد توسعه جمهوري اسالمي ايران مياراي بــار مــالي اســت و بايــد طــرح د -6

مين هزينه جديد معلوم گـردد و بـا طريق تأ . قانون اساسي مغايرت دارد 75اصل ، طـرح 2در مـاده كه اين با عنايت به -7

سـازمان «نام سازمان اوقاف و امور خيريه به تغييـر داده » مسـاجد و امـور خيريـه ، اوقاف

لذا استفاده از نام قبلـي سـازمان ، شده است . در مواد بعدي طرح محل ايراد است

ــارت -8 ــاكن «عب ايــن حكــم شــامل ام 17مذكور در ماده » شود نمي 9موضوع ماده


امـاكني 9در مـاده كـه اين با توجه به، طرح . ذكر نشده است ايراد دارد

دستگاه اداري و اجرايـي ها ده امروزه -9 و نهاد دولتي و غير دولتي در عرصه مساجد،

تصميمات مجزا، پراكنده و بعضاً و ها سياستمـوارد بـه يـك اي متشابه دارند كـه در پـاره

. چالش و آسـيب جـدي تبـديل شـده اسـت انجام موازي كاري در حوزه مـديريت و اداره مساجد، عالوه بر اتالف منابع مالي و سرمايه انساني، تقابل وظايف و كاهش بازدهي كلـي

تصــويب يــك فوريــت طــرح . را در پــي دارديشنهادي نمايندگان مجلس شوراي اسالمي پ

نوسازي تجهيز، احداث، از حمايت«با عنوان كشــور و پيگيــري امــور مســاجد مــديريت و

، اگرچـه 18/2/1392در تـاريخ » ها نمازخانهنشــان از دقــت نظــر نماينــدگان مجلــس در خصــوص نقــش و جايگــاه مســاجد در نظــام حقوقي جمهوري اسالمي ايـران دارد، لـيكن

مـديريت اداري سازي يكپارچه«جهت تالشــاجد ــايف و اختيــارات » مس و تجميــع وظ

متوليان امر مسـاجد درون معاونـت سـازمان چـرا ! اوقاف و امور خيريه محل درنگ اسـت

انتقال نيروي انساني، امكانات و وظـايف «كه ي اجرايي فعـال در ها همشابه در كليه دستگا

بــه معاونــت يــك ســازمان، » حــوزه مســاجدجهــت بــرون رفــت از اي ار خردمندانــهراهكــ

مشكالت مديريتي مساجد نيست و عالوه بـر افــزايش دامنــه اختيــارات و متــورم كــه ايــن

ساختن سازمان اوقاف، احتمال سـوء جريـان و عـدم ها تاداري را در پي حجم باالي فعاليدهــد، مــي نظــارت و كنتــرل اداري افــزايش

ت خارج از توان تشكيالتي سازمان مذكور اسصـداقتي، كيـوان، : براي مطالعه بيشتر رك(

تأملي بر طـرح حمايـت از احـداث، تجهيـز، مسـجد را : نوسازي و مديريت مساجد كشور

زيرمجموعه سازمان اوقـاف نكنيـد، روزنامـه آذرماه 12، سه شنبه 20655كيهان، شماره

).6، صفحه 1392طــرح پيشــنهادي، ) 8(برابــر مــاده -10

امنـايي مركـب از هيأت توسط...هر مسجد «نماينــده ... امــام جماعــت، متــولي منصــوص

سازمان اوقاف و امور خيريه، مسـئول بسـيج مسجد، مسـئول انجمـن اسـالمي و مسـئول

. »اداره خواهـد شـد ... كانون فرهنگي مسجداگرچه فلسفه طرح مذكور اجتناب از مـوازي ــا ورود ــت، ام ــاجد اس ــوزه مس ــاري در ح ك

و مـديريت مسـاجد، مسئولين فـوق در اداره تعــدد اشــخاص و مراكــز تصــميم گيــري را ــه ــزل جايگــاه مســجد ب موجــب شــده و تندستگاهي اجرايي و كارمند محـور را در پـي

بنـابراين بايسـتي سـازوكاري .خواهد داشتاتخاذ گردد كـه نـه تنهـا بـه مردمـي بـودن


مساجد خدشه وارد شود، بلكه اداره مردمـي صـداقتي، (دد مسجد نهادينه و قانونمنـد گـر

).6كيوان، همان، ص طرح پيشـنهادي، ) 10(ماده 4بند -11

يكـــي از طـــرق تـــأمين مـــالي مســـجد را مسـجد ذكـر كـرده » درآمدهاي اختصاصي«

درآمد اختصاصي در كه اين با عنايت به. استرودكـه تنهـا مـي برابر درآمد عمومي به كـار

ي اجرايـي موضـوعيت دارد، هـا هبراي دستگااي اشـكال بـوده و در تعـارض بـا اين بند دار

قانون محاسـبات عمـومي كشـور ) 14(ماده ي در خصـوص گـذار قـانون همچنين 1.است

نحوه صرف درآمدهاي مساجد، بـا توجـه بـه مســاجد نهــادي مســتقل از دولــتكــه ايــنباشند، موضوعيت ندارد و تحديـد كننـده مي

اختيــارات مــديران اداري و اجرايــي مســاجد صـداقتي، (است ) امناءأت هي امام جماعت و(

).6كيوان، همان، ص ــاده - 12 ــب مـ ــه موجـ ــرح، ) 14(بـ طـانجام شده توسط موديـان ماليـاتي هاي هزينه

در ساخت، تجهيز و نوسازي مساجد، به عنوان در . گـردد مي هزينه قابل قبول مالياتي منظور

چگــونگي هزينــه كــرد ماليــات در كــه حــالي

درآمد اختصاصي عبارتست از درآمدهايي كـه . 1به موجب قانون بـراي مصـرف يـا مصـارف خـاص در بودجه كـل كشـور تحـت عنـوان درآمـد اختصاصـي

.گردد مي رمنظو

ايـن مـاده صالحيت دولت بوده و از آنجاييكهطريقه جبران آن را پيش بيني نكرده است در

قانون اساسـي قـرار دارد ) 75(تعارض با اصل ).6صداقتي، كيوان، همان، ص (

پيشنهاد نمايندگان در بند ح مـاده -13پرداخت حقوق و دستمزد بـه «مبني بر ) 9(

خادمان مسجد و كساني كه خدمت آنـان در حـاكي از كه اين ، عالوه بر»مسجد الزم است

عدم آشنايي تنظيم كننـدگان پـيش نـويس ي تبرعي و في سبيل ها تطرح با انجام فعالي

اهللا توسط برخي از نمازگزاران مساجد است، گـزاف بـر ذمـه هـاي منجر به تحميل هزينه

ــجد ــولي اداره مس ــاي مت ــي نهاده ــردد م . گوانگهـي خــادمين ثابــت مسـاجد بــا معرفــي

يمـه منـدرج سازمان اوقاف مطابق نرخ حق ب قـــانون تـــأمين اجتمـــاعي،) 28(در مـــاده

توانند تحت پوشش بيمه صاحبان حرف و ميمشــاغل آزاد ايــن ســازمان قــرار گيرنــد و از

ي بازنشستگي، از كارافتادگي، فوت ها تحمايصـداقتي، كيـوان، (شـوند منـد بهرهو درمان

).6همان، ص اگرچه طرح پيشنهادي نماينـدگان -14

توانـد ناسـخ قـوانين مـي در صورت تصـويب قبلي بوده و ضرورتي جهت مطابقت قـوانين

بـه لحـاظ وزيـران هيأت پارلمان با مصوباتاصل سلسله مراتب هنجارهاي حقوقي وجود


ندارد، ليكن قطعاً تدوين و تصويب موادي كه در حال حاضر الزم االجـرا اسـت مبتنـي بـر اصول، مصالح و معيارهايي بـوده كـه ناديـده

توانـد در آينـده مسـاجد مـي هـا آن نانگاشت . كشور را با چالشهاي جدي مواجه نمايد

آيـين ) 3(به عنوان نمونه در تبصره ماده نامــه اجرايــي قــانون تشــكيالت و اختيــارات

10/2/1365ســازمان حــج و اوقــاف مصــوب ادارات حـج و اوقـاف و امـور ...«: آمده است

ون داخلــي مســاجد از قبيــل ؤخيريــه در شــامام جماعت و انجام مراسـم مـذهبي تعيين

عليـرغم كـه حاليدر » .دخالت نخواهند كردتوليت بر دار نبـودن شبسـتان مسـاجد، بـه موجب اين طرح تمامي اختيارات مذكور بـه

معاونت امور مساجد سـازمان اوقـاف و امـور صـداقتي، كيـوان، (گـردد مـي خيريه واگذار

).6همان، ص

الت طــرح مــذكور بــه لحــاظ مشــك -15ــود ــديريتي، وجــ ــاختاري، اداري و مــ ســ

ي قانوني از جمله مغايرت با قـانون ها تمغايراساسي، قانون برنامـه پـنجم توسـعه، قـانون بودجه، ورود بـه برخـي اختيـارات ووظـايف

و نهادهاي دولتـي و غيـر دولتـي، ها هدستگاو اختيارات ولـي ها تتجاوز به حدود صالحي

ت تصــويب در از قابليــت الزمجهــ... فقيــه و مجلس شـوراي اسـالمي و شـوراي نگهبـان

. باشد نمي برخوردارــه و ــوني، ضــرورت مطالع در شــرايط كنپژوهش از منظر حقوق اداري در باب جايگاه

ايجـاد سـاختاري مسجد، جهت ساماندهي وي متـولي ها ههماهنگ كننده فيمابين دستگا

مديريت و اداره مساجد بيش ازپيش احساس ).6صداقتي، كيوان، همان، ص (گردد مي

فصل چهارم

آراي قضايي

عمومي ديوان عالي كشورهيأت آراي -الف

.قابل اثبات نيست شهودوقف صرفاً با شهادت .1 15/1/1337مورخ 3925رأي وحدت رويه شماره

عقد وقف صرفاً به وسيله شهادت شـهود قابـل ،قانون مدني) 1306(چون به موجب صريح ماده رو نظر شعبه چهارم ديوان عالي كشور صحيح و منطبق با ماده مزبور بـوده از اين ،اثبات نيست

بديهي است كه غاصبيت يد متصرف به عنوان مالكيت يا سـبق تصـرف وقـف بـه وسـيله .استكميسـيون 7/4/1328به موجب ماده واحـده مصـوب رأي اين .شهادت شهود قابل اثبات است

1.دباش االتباع مي قوانين دادگستري مجلس شوراي ملي الزم

وقـف، در مـورد يا طبقتاً بعد طبقـه مستفاد از صرف عبارت نسالً بعد نسل .2 .است نه تشريك توليت و وصايت ترتيب

29/12/1342مورخ 3561رأي وحدت رويه نظريه آراي صادره از شعب اول و ششم ديوان عالي كشور از يـك طـرف و شـعبه دهـم ديـوان

و نامـه وقـف مزبور از طرف ديگر از حيث اختالف در مقتضاي عبارت نسالً بعد نسل منـدرج در عمـومي ديـوان عـالي هيـأت ه موضوع از لحاظ قانون مربوط به وحدت رويـه در ها ك نامه وصيت

:شود داده ميرأي كشور مطرح و چنيناست نه تشريك در مورد وقف و توليت و وصايت ترتيبمستفاد از صرف عبارت نسالً بعد نسل «

اقيماندگان نسل از اين قرار كه هرگاه يكي از نسل موجود با داشتن فرزند فوت شود فرزند او با بتواند شركت نمايد و مـادام كـه چنـد نفـر در انتفاع از مورد وقف يا در امر توليت و وصايت نمي

حتي يك نفر هم از نسل مقدم وجود داشته باشد نوبت به نسل بعد نخواهد رسـيد و همچنـين صحيح است و شعبه اول و ششم موضوعاً رأي و بنابراين .است در مورد عبارت طبقتاً بعد طبقه

در نظاير مـورد متبـع و 1328به موجب ماده واحده قانون وحدت رويه مصوب تيرماه رأي اين .» االجرا است الزم

.حذف شد 14/8/1370اين ماده به موجب قانون اصالحي . 1


ــوي .3 ــخاص ذي ادارات دع ــاف و اش ــع اوق ــهنف ــق علي ــعب تحقي آراي شبا محـل اسـتقرار شـعب تحقيـق اي الزمه، مستريهاي عمومي دادگ در دادگاه

.خيريه نداردسازمان اوقاف و امور 1375/ 18/10مورخ ، ديوان عالي كشور 612رأي وحدت رويه

نامه قانوني كيفيت تحقيق در شعب تحقيق سازمان حج و اوقاف مصوب آيين 16به موجب ماده هيـأت فـع كـه آراي ن اشـخاص ذي ادارات حج و اوقاف و امور خيريه و همچنـين ، 30/9/1365

هـاي دادگسـتري اقامـه دعـوي تواننـد در دادگـاه ند ميده تحقيق را به ضرر خود تشخيص ميطـرح ، متـولي موقوفـه و يـا ادارات اوقـاف و يـا اشـخاص كه به طرفيت يينمايند و چنين دعوا

تابع قواعد عمومي راجع به دعاوي حقوقي اسـت و مالزمـه بـا محـل اسـتقرار شـعب ،گردد مي ييدعـاوي مطروحـه در حـوزه قضـا ندارد و چون موقوفات مربوط بـه رأي صادر كننده تحقيقشعبه سـي ام رأي لذا. است رسيدگي به آن در صالحيت محاكم همان محلاند كان واقعرتويس

عمومي ديـوان عـالي هيأت ءديوان عالي كشور كه با اين نظر مطابقت دارد به نظر اكثريت اعضااحده قـانون مربـوط بـه ماده و استناده برأي اين. باشد تأييد مي كشور صحيح تشخيص و مورد

هـا در مـوارد براي شعب ديوان عالي كشـور و دادگـاه 1328مصوب تيرماه ييرويه قضاوحدت . مشابه الزم اتباع است

عدالت اداريعمومي ديوان هيأت آراي - ب

در افـراد صـاحب نظـر كميسيون مركـب از وفق موازين شرعي، كسب نظر. 1به ملكيت الزامي يا تبديل موقوفاتتشخيص فروش سازمان اوقاف در خصوص

.است 23/1/1369: تاريخ

1366/88: كالسه پرونده 6/69: شماره دادنامهفروش رقبـات، آب و اراضـي موقوفـه آيين نامه قانون ابطال اسناد 10و 2مواد :يمستندات رأ

7/9/1363مصوب

عموميهيأت يرأنامه قـانون ابطـال اسـناد فـروش رقبـات آب و نييآ) 2(ماده ) ب(ون بند يسيمككه اين نظر به يارشناسكل و جنبه كيتش گذار قانونق مورد نظر يص مصاديموقوفه صرفاً به منظور تشخ ياراض ينسبت بـه موضـوع بـا دادگـاه مـدن يف قطعيلكن تييتع، ر بند مزبوريحسب قسمت اخو دارد

هـذا بـه يعل، ماده واحده اسـت يلكم كن حييز در مقام تبينامه ن نييآ 10باشد و ماده يخاص م . ديص نگرديتشخ، ر با قانونيمخالف و مغا، اتفاق آراء موارد فوق

وان عدالت ادارييد يعمومهيأت رييس يزيتبر يد ابوالفضل موسويس


اي از دادخواست به ادارات سازمان اوقاف هنگام طرح هرگونـه تسليم نسخه. 2هر و مصارف اعتبارات آگاهي ادارات اوقاف از مخارج و نيز توسط متولي دعوي .الزامي است - التوليه موقوفات منصوص به جز - موقوفه

22/3/1369: تاريخ 65/76: كالسه پرونده 73/69: شماره دادنامه

آيين نامه اجرايي قانون تشكيالت 19ماده 1و تبصره 10ماده 1، تبصره 9مواد :يرأمستندات 10/2/1365و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مصوب

يعمومهيأت يرأ 19ماده يكتبصره و 10ماده يكو تبصره 9رت ماده يبر مغا يت مبنياكدر خصوص ش

يه فقهايبا توجه به نظر ين شرعيبا مواز، حج و اوقاف ارات سازمانياخت يينامه اجرا نييآ يكو تبصره 9ماده ...«: هكن ير به ايدا 26/3/69 -255نگهبان در نامه شماره يمحترم شورا

10/2/65ارات سازمان حج و اوقاف مصوب ياخت يينامه اجرا نييآ 19ماده يكو تبصره 10ماده و اما در . گردد يت رد مياكلذا ش» ،شناخته نشد، شرعن ير با موازيمندرج در نامه مزبور مغا

- 108شماره رأي با توجه به، ين شرعير با موازكالذ نامه فوق نييآ 30رت ماده يمورد مغاموضوع ، ن شرع و قانونينامه با مواز نييآ 30رت ماده يبر عدم مغا يمبن يعمومهيأت 3/11/67

. است يمنتف يادار وان عدالتيد يعمومهيأت سيير

يزيتبر يد ابوالفضل موسويس

389آراي قضايي : فصل چهارم

ثبت معامالت راجع به عين يـا منـافع موقوفـات و با سازمان اوقاف موافقت .3 اعم از داراي متولي يا فاقد متـولي ،ثبت معامالت رقبات در دفاتر اسناد رسمي

.الزامي است 6/9/1369: تاريخ

68/58: كالسه پرونده 202/69: شماره دادنامه

قانون تشكيالت و اختيارات سـازمان حـج و اوقـاف و امـور خيريـه 10و 9مواد :يرأمستندات آيين نامه اجرايي قـانون تشـكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و 36ماده -2/10/1363مصوب

10/2/1365اوقاف و امور خيريه مصوب

عموميهيأت يرأه و سرپرست سازمان حـج يفق ينده ولينما 23/7/69مورخ 5931/120نظر به مفاد نامه شماره

در مورد نحوه نظارت سازمان مزبور بـر اعمـال يه به عنوان مقام معظم رهبريريو اوقاف امور خبـا طـرح يباشند و موافقت مقام معظم رهبر يط ميو تفر يه در مظنه تعدك يان موقوفاتيمتول

ان حـج و اوقـاف و سـازم ياز جمله اذن معظم له در نظـارت استصـواب يشنهاديپ يا چهار مادهارات يـ الت و اختكيقـانون تشـ يينامه اجرا نييآ 36ر ماده كالذ موقوفات موضوع نامه و طرح فوق

مخالف قـانون يدر محدوده اذن مقام رهبر 10/2/65ه مصوب يريسازمان حج و اوقاف و امور خ . شوديشناخته نم

يوان عدالت اداريد يعمومهيأت سيير يزيتبر يدابوالفضل موسويس


ا قبـول يو شرط تجديد اجاره، اخذ درصدي از سرقفلي واحد تجاري موقوفه .4 .است انتقال مورد اجاره از طرف سازمان اوقاف به عنوان موجر

14/6/1371: تاريخ 71/28: كالسه پرونده 113/71: شماره دادنامهسـازمان حـج و اوقـاف و امـور 25/2/1368مـورخ 881/420بخشنامه شـماره :يمستندات رأ

سازمان حج و اوقاف و امور 30/11/1369ف مورخ /7174/31/420دستورالعمل شماره -خيريه خيريه

عموميهيأت رأيت يدر صـالح يجارياست كاز روابط موجر و مستأجر نسبت به امال يبه اختالفات ناش يدگيرس

ه در بخشنامه مـورد كموقوفه يواحد تجار ين مطالبه درصد سرقفلكل. است يوقحق يها دادگاهن شده مخالف ييتع) موجر(ه يريد اجاره با انتقال از طرف اداره حج و امور خيت شرط تجدياكش

. ص داده نشديز تشخيمحترم نگهبان خالف شرع ن يه شورايقانون نبوده و طبق نظر ياداروان عدالت يد يعمومهيأت سيير

فرد يمحمدرضا عباس


تعلق مال موقوفه به عنوان حق دولت و عدم احتساب درآمد موقوفه در عدم. 5ــدم ــات ع ــومي از موجب ــه عم ــره بودج ــاف زم ــازمان اوق ــايي س شناس

.باشد مي به عنوان واحد دولتي باالصاله و حافظ منافع و حقوق دولت 25/7/1371: تاريخ

71/100: كالسه پرونده 155/71: شماره دادنامهعمـومي ديـوان هيـأت 10/7/1368مورخ 37-38-39وحدت رويه شماره رأي :يمستندات رأ عدالت اداري

عموميهيأت رأي -37شـماره رأي قرار دارد و مطابق مقـررات و يدولت يهر چند سازمان اوقاف در عداد واحدها

ه صادر يجاد وحدت رويه در مقام اك يوان عدالت اداريد يعمومهيأت 10/7/68مورخ 39 -38 يجز نسبت به مصوبات و نظامات دولتـ يدولت يات و اعتراضات واحدهاياكبه ش يدگيشده رس

يه واحـد دولتـ كـ است يور ناظر به مواردكم مذكن حيكوان خارج است ليت دياز قلمرو صالحه به موجب ك يالند در حكم دادخواست يباال صاله و در مقام حفظ حقوق دولت مبادرت به تقد

ج و آثار مترتب بـر آن مـال يعقد وقف و نتا يت حقوقيدر باب ماه يام و مقررات قانون مدنكاحدولـت محسـوب يد آن جـزو بودجـه عمـوم يـ سـت و درآمـد و عوا يموقوفه متعلق حق دولت ن

قف ات و اهداف واين ياالمر مجر شود و سازمان اوقاف در اداره امور موقوفات در واقع و نفس ينمت و يـ تولدار آنان عهده يقانون يندگيابت و نمايم است و به نعليه موقوفو حافظ منافع و حقوق

يقـانون ينـدگ يتواند به نما يمها آن ع حقوقييباشد و تبعاً در صورت تض ياداره امور موقوفات من يبنـابرا .ندكت ياكش يوان عدالت اداريو از جمله د ييم حسب مورد به مراجع قضاعليه موقوف

است موافق اصول ين معنيه متضمن اكوان يشعبه اول د 23/7/65مورخ 1209دادنامه شماره وان يـ قـانون د 20به استناد قسمت آخر مـاده رأي نيا. شود يص داده ميتشخ ين قانونيو مواز

. االتباع است ر مراجع مربوط در موارد مشابه الزميوان و سايشعب د يبرا يعدالت ادار يوان عدالت اداريد يعمومهيأت سيير

فرد يمحمدرضا عباس


تنظيم سند اجاره با مالك اعياني در خصوص اعياني موجود در موقوفاتي كه . 6باشد، با رعايت حقوق مكتسبه و تأييد استحقاق اشخاص بـه مي ملك اشخاص

دريافت خسارت از فروشندگان زمين يا خانه موقوفه كه سـند مالكيـت آنـان .شده است خواهد بود ابطال 25/2/1372: تاريخ

71/202: كالسه پرونده 32/72: شماره دادنامهقانون ابطال اسناد فـروش رقبـات، آب و اراضـي موقوفـه مصـوب 3تبصره ماده :يمستندات رأ

7/9/1363

عموميهيأت رأيبـر ابطـال يموقوفه مبتن يآب و اراض، با توجه به ماده واحده قانون ابطال اسناد و فروش رقبات

تيـ ت وقفيده است و تثبيبه فروش رس يه بدون مجوز شرعكه موقوفات عام يلكت كياسناد مالز يو سه ماده واحـده مزبـور مشـعر بـر تجـو يك يها م مندرج در تبصرهكت به حيعنابا و ها آن

د اسـتحقاق ييأاشخاص و ت يتسب قانونكعنوان اجاره و لزوم مراعات حقوق م موقوفه به يواگذارابطـال هـا آن تكيـ ه سند مالكا خانه موقوفه ين يافت خسارت از فروشندگان زمياشخاص به در

موقوفه در خصوص ينامه ابطال اسناد و فروش رقبات آب و اراض نييآ 3تبصره ماده ، شده است . شود ير قانون شناخته نميمغا يانين اعكيم سند اجاره با ماليتنظ


ي عادله روز فيمابين سازمان اوقاف و مستأجرين بها اجارهو ميزان نامه اجاره .7نامه اجرايي مربوطه و دستورالعمل تنظيم اسناد در موقوفات عام به موجب آيين

.باشد مي اجاره رقبات و موقوفات 9/11/1372: تاريخ

71/197: كالسه پرونده 192/72: شماره دادنامهاليحه قانوني تجديد قرارداد و اجـاره امـالك و امـواب موقوفـه و تجديـد 1ماده :يمستندات رأ

بخشنامه – 25/2/1358انتخاب متوليان و امناء و نظار اماكن متبركه مذهبي و مساجد مصوب سازمان حج و اوقاف و امور خيريه 30/11/1367مورخ 7777شماره

عموميهيأت رأيد انتخاب يو اموال موقوفه و تجد كد قرارداد و اجاره اماليتجد ينحه قانويال يكبا توجه به ماده

ه يـ لكه به موجب آن ك 25/2/58و مساجد مصوب يه مذهبكن متبركان و امناء و نظار امايمتول كر امـال يـ ن در موقوفـات عامـه نظ ين اوقاف و مستاجريمنعقده ب يو عاد يرسم يها نامه اجارهب يـ فسـخ شـده و ترت ييو روسـتا يو مستغالت و مسـتحدثات شـهر يو باغات و اراض يمزروعمربـوط يـي نامـه اجرا نيـي ت مقـرر در آ يـ فكيعادله روز به يبها زان اجارهيو م نامه م اجارهيتنظهدف مقنن وضع قواعـد و مقـررات خـاص دربـاره موقوفـات كه اين ت بهيده و عنايول گردكموشـود و چـون بخشـنامه ير قانون شناخته نمـ يغامصوبات مورد اعتراض م، بوده است يجارياست

نگهبان يمحترم شورا يفقها 22/10/1372ه مورخ يحسب نظر 30/11/67مورخ 7777شماره . مردود استها آن ابطال يام شرع شناخته نشده تقاضاكن احيمخالف مواز


داراي متولي خـاص و مـورد وثـوق و مداخله سازمان اوقاف در امور موقوفه. 8 .خالف موازين شرعي است قادر بر انجام تكاليف شرعي

7/8/1373: تاريخ 72/199: كالسه پرونده 89/73: شماره دادنامهآيين نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف و 5و 4مواد :يمستندات رأ

10/2/1365امور خيريه مصوب

عموميهيأت رأيو 4نگهبان مقررات مواد يمحترم شورا يفقها 22/7/1373مورخ 6691ه شماره يبه شرح نظر

ه مصـوب يـ ريارات سـازمان حـج و اوقـاف و امـور خ يـ الت و اختكيقانون تش يينامه اجرا نييآ 5 يدر خصوص جواز مداخله سازمان حـج و اوقـاف در امـور موقوفـه دارا وزيرانهيأت 10/2/65ن شـرع يمربـوط خـالف مـواز يفه شرعيخاص و محل وثوق و اعتماد و قادر بر انجام وظ يمتول

مـواد 4/11/1360مصـوب يوان عدالت اداريقانون د 25استناد ماده ه لذا ب. شناخته شده است . شود ير ابطال مكالذ فوق

يوان عدالت اداريمقام د قائم ين محقق قميحس


م مقامي از وقاف به قائبه شكايات سازمان اديوان عدالت اداري در رسيدگي . 9 .ذي صالح است م و ساير اشخاص حقوقي حقوق خصوصيعليه موقوف

6/12/1373: تاريخ 73/197: كالسه پرونده 147/73: شماره دادنامه - :يمستندات رأ

عموميهيأت رأيجـاد يه در مقـام ا كـ وان يـ د يعمـوم هيـأت 25/7/71مـورخ 155چون به شرح دادنامه شماره

مات و يتصـم ، االتباع است ر مراجع مربوط الزميوان و سايشعب د يه انشاء شده و برايوحدت رونه حفظ و اداره مال موقوفه بـه لحـاظ تعلـق آن بـه يه در زميرياقدامات سازمان اوقاف و امور خ

ا يـ يقـ ياز طرف شخص حق يندگياالمر به نما ات واقف در واقع و نفسيم بر اساس نعليه موقوفور كسازمان مذ يدولت يها تيف و مسئولياز انواع وظاو رديگ يصورت م يحقوق خصوص يحقوق

ور در كاشخاص مـذ يمقام ت و اعتراض آن سازمان به قائمياكبه ش يدگيرس ،شود يمحسوب نملـذا . وان قـرار دارد يـ ت ديدر صـالح يوان عدالت اداريقانون د 11صورت انطباق با شقوق ماده

بـه 19/73/581السـه كوان در پرونـده يـ د 19شـعبه 19/7/1373مـورخ 589 دادنامه شماره . شود ينقض م يوان عدالت اداريقانون د 18به ماده يالحاق 2استناد تبصره


ــازمان اوقـــاف . 10 ــتيسـ هـــاي مربـــوط بـــه حفـــظ از هزينـــه بايســـه ــين موقوف ــات ، ع ــاداني رقب ــرر ، آب ــارف مق ــاري و مص ــرات ج تعمي

.اطالع يابد و سيره جاريه توسط متولي نامه وقفدر 28/5/1374: تاريخ

73/197: كالسه پرونده 88/74: شماره دادنامهآيـين نامـه اجرايـي قـانون تشـكيالت و اختيـارات 19مـاده 2و 1 هاي تبصره :يمستندات رأ

10/2/1365سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مصوب

عموميهيأت رأيمـاده 2و 1 يها تبصره 17/3/1374 -109شماره يمحترم نگهبان ط يشوراكه اين با توجه به

را 10/2/65ه مصـوب يريارات سازمان اوقاف وامورخيالت و اختكيقانون تش يينامه اجرا نييآ 19 سـت و يدرپرونده مقـدور ن يت به اظهارنظر فوق اقداميلذا با عنا، اند ص ندادهيخالف شرع تشخ . شود يمختومه اعالم م

يوان عدالت اداريد يعمومهيأت سيير پور يل فردوسياسماع


در مـواردي كـه ، به عنوان مقدار پـذيره قيمت عادله روز زمين% 30تعيين . 11 .، خالف موازين شرعي استمتعارف بيش از آن باشد ميزان پذيره

29/7/1374: تاريخ 73/195: كالسه پرونده 126/74: شماره دادنامهــواد :يمســتندات رأ ــدايي مصــوب 7و 1م ــذيره و اه ــب وصــول پ ــوه و ترتي ــه نح ــين نام آي

آيين نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و اوقـاف و 13ماده –10/2/1365 10/2/1365امور خيريه مصوب

عموميهيأت رأيو 8/3/1374 -107 يهـا شـماره يه طـ كـ نگهبـان يمحترم شورا يبا توجه به اعالم نظر فقها

:هكنيبر ا يده مبنيواصل گرد 18/7/1374 -879مـت يق% 30ره را در يه مقـدار پـذ ك ييره و اهدايب وصول پذينامه نحوه ترت نييآ 1اطالق ماده ن يش از آن باشد خالف مـواز يره متعارف بيه پذك يدر موارد، ن نموده استين معيعادله روز زم

7اطـالق مـاده و ظر دو نفر خبره مـورد وثـوق واگـذار گـردد ن آن به نييد تعياست و با يشرعه آن موارد جـزء ك ييدر جاها، ره معاف نموده استيوره را از پرداخت پذكه موارد مذكنامه نييآ

. ن شرع شناخته شديخالف مواز، د موقوفه نباشديمصرف عوا

7از مـاده ياوقـاف ناشـ ارات سـازمان يالت و اختكيقانون تش يينامه اجرا نييآ 13ال ماده كاشز ين 13ال از ماده كبا اصالح آن ماده رفع اشو است ييره و اهدايب وصول پذينامه نحوه ترت نييآ

. خواهد شدب وصـول يـ نامه نحوه و ترت نييآ 7ماده يوان عدالت اداريقانون د 25ن مستنداً به شماره يبنابراارات سـازمان اوقـاف و امـور يالت و اختكيتش قانون يينامه اجرا نييآ 13و ماده ييره و اهدايپذ . گردد يه ابطال ميريخ

يوان عدالت اداريدهيأت سيير پور يل فردوسياسماع


ـ ، ح العمـل يه صحيان منصوص التوليالتزام متول. 12 م و ارسـال اوراق يبـه تنظـ يهـا استانل اوقاف و امور خيريه كبودجه به ادارت ه، خـالف مـوازين مربوط

.شرعي است 29/7/1374: تاريخ

73/196: كالسه پرونده 128/74: شماره دادنامهقانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امـور خيريـه مصـوب 7ماده :يمستندات رأ

آيين نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سـازمان 20ماده 3و 1 هاي تبصره -2/10/1363 10/2/1365حج و اوقاف و امور خيريه مصوب

عموميهيأت رأي -339و 18/7/1374 -878 يهـا شماره يه طكنگهبان يه فقهاء محترم شورايبا توجه به نظر

:هكنيبر ا يده مبنيواصل گرد 8/3/1374 -108و 8/3/1374م يز به تنظيح العمل را نيه صحيان منصوص التوليمتول يه حتك آن 1و تبصره 20وم ماده عم. 1

ارات يـ الت و اختكيقـانون تشـ 7ه در ماده ك به لحاظ آن، و ارسال اوراق بودجه الزام نموده استا يـ المداخله شـدن و ا ممنوعيرا موجب عزل و ه تخلف از عمل به آنيريسازمان اوقاف و امور خ

يـي نامـه اجرا نييآ 20ماده 3اطالق تبصره . 2. ن شرع استين دانسته است خالف موازيضم امه در نامه مورخ ك يز به همان شرحيه نيريارات سازمان و اوقاف و امور خيالت و اختكيقانون تش

. ر شده است خالف شرع استكن شورا ذيا 8/3/1374 -108

ارات سازمان اوقاف يالت و اختكيقانون تش يياجرا نامه نييآ 3و 1 يها و تبصره 20ن ماده يبنابرا . گردد يه ابطال ميريو امور خ

يوان عدالت اداريدهيأت سيير پور يل فردوسياسماع


الشرايط متولي و ادارات اوقاف و امور خيريه در انتخاب وكيل يا وكالي واجد .13 .باشند مي مجاز جهت احياي حقوق موقوفه

9/4/1375: تاريخ 74/131: كالسه پرونده 58/75: شماره دادنامهآيين نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سـازمان حـج و اوقـاف و 41ماده :يمستندات رأ


عموميهيأت رأيارات سازمان حج و اوقاف و امور يالت و اختكيقانون تش يينامه اجرا نييآ 41ماده كه اين نظر به

نگهبان خـالف يمحترم شورا يفقها 26/3/1375ه مورخ يبه شرح نظر 10/2/65ه مصوب يريخز يـ لـذا خـالف قـانون ن . باشـد يز نمـ ين يا شرع شناخته نشده است و متضمن وضع قاعده آمره

. ابطال آن وجود ندارد يبرا يشود و مورد يشناخته نم يوان عدالت اداريد يعمومهيأت سيير

پوريل فردوسياسماع


را ضم امينيا ممنوع المداخله كردن و ، عزحق شعب تحقيق سازمان اوقاف .14 .است عمومي يها هدر صالحيت دادگا تنها مذكورو موارد نداشته

4/5/1376: تاريخ

74/139: كالسه پرونده 47/76: شماره دادنامهقانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مصوب 7ماده :يمستندات رأ

آيين نامه كيفيت تحقيق در شعب تحقيق سازمان اوقاف و امور خيريه 29ماده -2/10/1363 30/9/1365مصوب

عموميهيأت رأيالمداخلـه ا ممنـوع يـ با عـزل ، هيريالت سازمان حج و اوقاف و امور خكيقانون تش 7مطابق ماده نامـه نيـي آ 29ن مـدلول مـاده يبنابرا. دادگاه است يم قطعكن منوط به حيضم ام ،يشدن متول

مطلـق يت اجـرا يـ ه مفهـم قابل كـ ه يريق سازمان اوقاف و امور خيق در شعب تحقيت تحقيفكي قـانون مزبـور قبـل از صـدور 7در موارد مصرح در ماده يق حتيمات و نظرات شعب تحقيتصم 25ص و مسـتنداً بـه قسـمت دوم مـاده يمخالف قانون مزبور تشـخ ، باشد يدادگاه م يقطعرأي

. گردد يابطال م يوان عدالت اداريقانون د يوان عدالت اداريد يعمومهيأت سيير

يزيتبر يد ابوالفضل موسويس


ر منقول موقوفه در انعقاد عقد اجاره ين اموال غيت متصرفيحق اولو رعايت .15 .ضروري است صرفه و صالح وقفلحاظ با

3/8/1376: تاريخ 75/254: كالسه پرونده 100/76: شماره دادنامهآيين نامه قانون ابطال اسناد فروش رقبات، آب و اراضي موقوفه 6ماده 4تبصره :يمستندات رأ

7/9/1363مصوب

عموميهيأت رأيموقوفـه يماده واحده قانون ابطال اسناد و فـروش رقبـات آب و اراضـ يها م مقرر در تبصرهكحر منقول موقوفه در انعقاد عقـد اجـاره ين اموال غيت متصرفيت حق اولويد تثبياالطالق مف يعل

ور بـه كقـانون مـذ يينامه اجرا نييآ 6ماده 4ن تبصره يبنابرا. ت صرفه و صالح وقف استيبا رعار ييـ مزبـور در صـورت تغ يتسـب قـانون كحـق م يمفهوم نف، وركت مذير حق اولوكلحاظ عدم ذ

وان عـدالت يقانون د 25ص و به استناد قسمت دوم ماده يخالف قانون تشخ، است كمل ياربرك . شود يابطال م يادار

يوان عدالت اداريد يعمومهيأت سيري يزيتبر يد ابوالفضل موسويس


مجهول المصرف و موقوفاتي كه بـه التزام متولي به مصرف درآمد موقوفات .16، خـالف مـوازين منحصراً به موارد خاص اند، صورت مبرات مطلقه وقف گرديده

.شرعي است 27/4/1377: تاريخ

77/20: كالسه پرونده 75/77: شماره دادنامهآيين نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سـازمان حـج و اوقـاف و 51ماده :يمستندات رأ


عموميهيأت رأين جهت ير از اكالذ فوق 51ماده «نگهبان يفقهاء محترم شورا 3/3/1377ه مورخ يبه موجب نظر

ه وقف شـده اسـت را ه به صورت مبرات مطلقك يالمصرف و موقوفات ه مصرف موقوفات مجهولكند ك ير شده است مكن ماده ذيه در اك يدارند منحصر در خصوص امور يه متولك يدر موقوفات

.» ن شـرع شـناخته شـد يخـالف مـواز ، ديـ نما يت خصوص آن موارد مـ يرا ملزم به رعا يو متول يـي اجرانامـه نيـي آ 51مـاده ، يوان عدالت اداريقانون د 25ن به استناد قسمت اول ماده يبنابرا

بـه وزيـران هيـأت 10/2/1365ه مصـوب يريارات سازمان اوقاف و امور خيالت و اختكيقانون تش . شود ير ابطال مكالذ ام شرع به شرح فوقكرت آن با احيلحاظ مغا

يوان عدالت اداريد يعمومهيأت سيري يزيتبر يدابوالفضل موسويس


، خـالف نامه م اجارهيتنظد متصرف رقبه موقوفه در صورت امتناع از يخلع .17 .باشد نمي موازين شرعي

20/6/1378: تاريخ 77/141: كالسه پرونده 256/78: شماره دادنامهآيين نامه قانون ابطال اسناد فروش رقبـات، آب و اراضـي موقوفـه 3ماده 1بند :يمستندات رأ

7/9/1363مصوب

يعمومهيأت يرأموقوفـه در يآب و اراضـ ، قانون ابطـال اسـناد فـروش رقبـات يينامه اجرا آيين 3ماده يكبند

ت مقـررات يـ نامه بـا رعا م اجارهيد متصرف رقبه موقوفه در صورت امتناع از تنظيخصوص خلع . با قانون ندارد يرتيقانون مربوط مغا


ـ در باب تعلـق مال ، نيدر زمان مع يف قانونيالكلزوم انجام مطلق ت .18 ات بـر ي يهـا نـه يم صورتحساب درآمد و هزيعام در صورت عدم تسلدرآمد موقوفات

هـاي با شرايط منـدرج در قـانون ماليـات ، ان خرداد ماه سال بعديموقوفه تا پا .مغايرت ندارد از پرداخت ماليات تقيم در خصوص معافيت موقوفات عاممس

6/9/1379: تاريخ 78/289: كالسه پرونده 256/79: شماره دادنامهآيـين نامـه اجرايـي 9مـاده -1366مستقيم مصـوب هاي قانون ماليات 5ماده :يمستندات رأ 1368مستقيم مصوب هاي قانون ماليات

عموميهيأت رأيه مقـرر داشـته كـ 1366م مصوب اسـفند يمستق يها اتيقانون مال 2ماده 5ت به تبصره يبا عنات يـ آن رعا يـي نامـه اجرا نيين ماده و آيبات مقرر در ايط و ترتيه شراك يدر هر سال مال«است آن ين مـاده بـرا يا 5و 4و 3 يور در بندهاكات مقرر نسبت به اشخاص مذيت ماليمعاف، نشود

ات خواهـد يـ طبق مقررات مربـوط مشـمول مال ها آن سال مزبور ينبوده و درآمدها يسال جار 3بنـد يـي نامـه اجرا نيـي آ 9ماده ، نيدر ظرف زمان مع يف قانونيالكلزوم انجام مطلق تو » بود

ات به درآمد موقوفات عـام در صـورت عـدم يم در باب تعلق ماليمستق يها اتيقانون مال 2ماده بـا قـانون يرتيان خرداد ماه سال بعـد مغـا يموقوفه تا پا يها نهيم صورتحساب درآمد و هزيتسل

. ندارد


مجـوز سند فروش يا تبديل موقوفه در خصوص رقبه موقوفاتي كـه بـدون . 19 .گردد مي مطابق نظر رييس سازمان اوقاف باطل اند، شرعي معامله شده

21/12/1379: تاريخ 79/107: كالسه پرونده 396/79: شماره دادنامهآيين نامه قانون ابطال اسناد فروش رقبات، آب و اراضي موقوفـه مصـوب 2ماده :يمستندات رأ

7/9/1363

عموميهيأت رأيادارات ، موقوفـه يآب و اراضـ ، قانون ابطال اسناد و فروش رقبـات يياجرا نامه نييآ 2طبق ماده

ه كـ را يا موقوفات عامه ،يلفند با توجه به سوابق ثبتكان موقوفات ميه و متوليرياوقاف و امور خو همـراه بـا يت اشـخاص درآمـده باشـد صـورت بـردار كيـ به مل يا به صورتيده يبه فروش رس

ه يـ ريسـازمان اوقـاف و امـور خ . نـد يه ارسال نمايرياوقاف و امورخ ل به سازمانيمستندات و دالـ ير نظر نمايه با انتخاب و زكنظر صاحب يب از فقهاكون مريسيمكموضوع را به ه يـ فق ينده ول

ور نظر خود را در مورد جـواز كون مذيسيمك .ندك يشود ارجاع م يل مكياد شده تشيدر سازمان ل و فروش رقبه موقوفه به نظر يه تبدك يدر صورت .دينما يم ل رقبات اعالميا تبديفروش يشرع

ن صـورت نظـر يـ ر ايـ شـود و در غ يد مـ ييمعامله تأ ،انجام شده باشد يون با مجوز شرعيسيمكو ير بر بطالن سند در سوابق ثبتـ يه دايريه و سرپرست سازمان اوقاف و امور خيفق ينده ولينما

. ندينام موقوفه اعالم نماد به يدفاتر مربوط ثبت و صدور سند جدآب و ، ت به ماده واحده قانون ابطال اسناد و فروش رقباتيور با عناكمفاد ماده مذكه اين نظر بهده و متضـمن يب رسـ يبـه تصـو گـذار قانونم كن حييآن در مقام تب يها موقوفه و تبصره ياراض

ر قـانون و خـارج از ير مغـا كالـذ فـوق نامه نييآ 2ن ماده يبنابرا، ستين يوضع قاعده آمره مستقل . باشد ينم يه در وضع نظامات دولتيار قوه مجريحدود اخت


قانون كـار ) 191(هاي كوچك مندرج در ماده مساجد و تكايا در زمره كارگاه .20كنند، مشـمول نمي خدام و كاركنان مساجد كه به صورت تبرعي خدمت وبوده

.باشند مي قانون كار 19/3/1381: تاريخ

78/191: كالسه پرونده 96/81: شماره دادنامه ه 432ت /72052مصوبه شماره -29/8/1369قانون كار مصوب 191و 2مواد :يمستندات رأ

وزيرانهيأت 30/11/1373مورخ

عموميهيأت رأي هـا و نامـه بيها و تصـو نامه نيياعتراض نسبت به آ يوان عدالت اداريقانون د 25طبق ماده ) الف يعمـوم هيـأت و امعان نظر در يدگين ماده قابل رسيور در اكاز جهات مذ ير نظامات دولتيسال كريمـد 13/4/1378ت مـورخ /12699ه شـماره ينظركه اين نظر به. است يوان عدالت اداريد

صرفاً اظهارنظر در قبـال اسـتعالم بـه عمـل آمـده از يار و امور اجتماعكو مزد وزارت يور بهرهجـاد قاعـده و يه ارشاد بوده و متضمن اينيحس يقات علميو تحق يماتيه تعليريمؤسسه خه يناح

وان يـ قـانون د 25ق مـاده يهذا از مصاديعل ،ستيه عنوان بخشنامه را دارا باشد نك يدستورالعمل . ديص نگرديتشخ يعدالت ادار

ارات يـ اخت ت بهيبا عنا وزيرانهيأت 30/11/1373مورخ -ـه432ت/72052مصوبه شماره ) ب . ص داده نشديار خالف قانون تشخكقانون 191حاصله از ماده


به هنگام انتقال مورد اجاره بـه مابه التفاوت توسط سازمان اوقاف% 15اخذ .21 ، مغـاير مـوازين شـرعي اي كـه احـداث اعيـان نمـوده از مستأجر عرصه غير .باشد نمي 16/4/1381: تاريخ

80/146: كالسه پرونده 130/81: ه دادنامهشمار

آيـين 2مـاده -1358قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران مصـوب 170اصل :يت رأمستندا 10/2/1365نامه نحوه و ترتيب وصول پذيره و اهدايي مصوب

عموميهيأت رأيه مـورخ يـ رظبه شرح ن ييره و اهدايب وصول پذينامه نحوه و ترت نييآ 2ماده كه اين ت بهيبا عنا

ابطال مـاده يبرا ينگهبان خالف شرع شناخته نشده است مورد يمحترم شورا يفقها 3/8/80قـانون 25ران و قسمت اول مـاده يا ياسالم يجمهور يقانون اساس 170ور بر اساس اصل كمذ . وجود ندارد يوان عدالت اداريد


از درآمد موقوفه نسبت به موقوفاتي كه% 20يا ذخيره تجويز، الزام به اخذ، .22خالف موازين ،استپذير امكان از طرق ديگر انيا تعميرآن ،دننياز به تعمير ندار

. باشد مي شرعي 8/10/1381: تاريخ

79/124: كالسه پرونده 362/81: شماره دادنامهآيين نامه اجرايي قـانون تشـكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و 22و 21مواد :يمستندات رأ

10/2/1365اوقاف و امور خيريه مصوب

عموميهيأت رأيارات سازمان اوقـاف و امـور يالت و اختكيقانون تش يينامه اجرا نييآ 21ماده كه اين ت بهيبا عنا

ــريخ ــأت 10/2/1365ه مصــوب ي ــرانهي ــه شــرح نظر وزي ــب ــورخ 81/30/2067ه شــماره ي ممفاد كه اين نگهبان خالف شرع شناخته شده است و نظر به يمحترم شورا يفقها 25/9/1381

ن به استناد يبنابرا، باشد ير و تابع مدلول آن مكالذ فوق 21نامه مزبور ناظر به ماده نييآ 22ماده . شود ير صادر مكالذ م به ابطال دو ماده فوقكح يوان عدالت اداريقانون د 25قسمت اول ماده


موقوفه عوايد حاصل از محل پذيره، اهدايي، اجاره و استيجار موقوفات، به . 23 .يابد مي مورد اجاره اختصاص

3/3/1383: تاريخ 81/408: كالسه پرونده 68/83: شماره دادنامه

قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مصـوب 13ماده :يات رأمستند 10/2/1365آيين نامه نحوه و ترتيب وصول پذيره و اهدايي مصوب 5ماده -2/10/1363 يعمومأت هي يرأ

ه يـ ريارات سازمان حج و اوقـاف و امـور خ يالت و اختكيقانون تش 13م مقرر در ماده كنظر به حجار يو اجـاره و اسـت ييره و اهـدا يد حاصـل از محـل پـذ يـ بر اختصاص عوا يمبن 1363مصوب

ن يدر زمـ يتجـار يحاصـل از احـداث بنـا يسـرقفل كـه ايـن موقوفات به موقوفه مورد اجاره ون يد حاصـل از اجـاره زمـ يـ موقوفه بر خالف شرط مندرج در سند اجـاره از جملـه عوا يونكمس

ت غبطه و صرفه موقوفه آن يالعقد و لزوم رعا شرط ضمن يالقاعده مقتضا يباشد و عل يموقوفه منامه نييآ 5ماده ، رديموقوفه مورد اجاره قرار گ كحاصل در سهم مل ياز سرقفل يه بخشكاست

، ب شده اسـت ياالشعار تصو قانون فوق 13ز ماده يه به تجوك ييره اهدايول پذب وصينحوه و ترت . با قانون ندارد يرتيمغا


مجوز شرعي توسط تشخيص تحقق شرايط فروش موقوفه، منوط به صدور .24 .باشد مي سازمان اوقافمجتهد جامع الشرايط در

4/11/1383: تاريخ 81/344: كالسه پرونده 556/83: شماره دادنامهآيين نامه اجرايي قانون ابطال اسناد و فروش رقبات، آب و اراضـي 1ماده 4بند :يمستندات رأ

3/2/1374موقوفه مصوب

يعمومهيأت يرأنگهبـان بنـد يمحترم شورا يفقها 14/4/82مورخ 3501/30/82ه شماره يبه موجب نظر -الف

موقوفـه مصـوب يآب و اراضـ ، قانون ابطال اسناد فروش رقبـات يينامه اجرا نييآ) 1(ماده ) 4( يحسب قواعد فقهـ كه اين نظر به -ب. ن شرع شناخته نشدير با موازيمغا وزيرانهيأت 3/2/74

ه كـ ن موقوفه است يد عيل منفعت و تأيين و تسبيول به حبس عكتحقق وقف مو يو قانون مدن. خواهـد بـود زيع وقـف جـا يم بعليه موقوفن يدماء ب كم سفيا بيتنها در صورت سلب منفعت

است و به موجب ماده واحـده قـانون ابطـال اسـناد يع وقف منوط به جواز شرعيط بياحراز شراه بـدون مجـوز ك يه موقوفاتيلكور كب قانون مذيخ تصويموقوفه از تار يفروش رقبات آب و اراض

گردد و اسـناد يت خود برميبه وقفت درآمده باشد كيبه مل يا به صورتيده يبه فروش رس يشرعص تحقـق يه تشـخ كـ يلـذا از آنجـاي . شـود يت صادر شده باطل و از درجه اعتبار ساقط مكيمالباشد يو آشنا به ضوابط مربوطه م يشرع مسايلآگاه به يط فروش وقف منوط به نظر فرديشراقانون ابطـال يينامه اجرا نييآ 1ماده 4ن بند يبنابرا، ديه حسب مورد وجود مجوز را احراز نماك

توسط مجتهـد جـامع يه بر اساس صدور مجوز شرعكموقوفه يآب و اراض، اسناد فروش رقبات . ديص نگرديارات تشخيم شده خالف قانون و خارج از حدود اختيط تنظيالشرا


احداث اعياني توسط زارعان صاحب نسق بدون كسـب اجـازه از سـازمان .25 .، خالف موازين شرعي استپذيره اراضياوقاف و عدم پرداخت

21/12/1384: تاريخ 51/84، 751و 635/83، 470/80: كالسه پرونده 846الي 843/84: شماره دادنامه وزيرانهيأت 3/8/1380مورخ ه 22905ت /37127تصويب نامه شماره :يمستندات رأ

يعمومهيأت يرأ، دولـت يمعاون دفتر امور حقـوق 29/5/1384مورخ 18955ه شماره يحه جوابيبه شرح ال -الف

مـورد اعتـراض بـه شـرح نامـه بيتصـو 7مـاده 5ن تبصـره يو همچنـ 5ماده ) ب(بند ، 2ماده هــ 30268ت/69626و 28/12/1381مـورخ ـ هـ 28302ت/67447شـماره يهـا نامه بيتصو

ده يـ گرد يمنتفـ ت موضوع اعتراض يفكين ياصالح شده و با ا وزيرانهيأت 23/11/1382مورخ . ن خصوص وجود ندارديم در ايو اتخاذ تصم يدگيرس يبرا ين مورديبنابرا. استنگهبان مـاده يمحترم شورا يفقها 25/11/1384مورخ 14566/30ه شماره يبه شرح نظر -بام شـرع كخالف اح وزيرانهيأت 13/8/1380مورخ ه22905ت /37127شماره نامه بيتصو 8

ماده مزبور يوان عدالت اداريقانون د 25ن به استناد قسمت اول ماده يبنابرا. شناخته شده است . شود يابطال م


جهت ثبت درآمد و هزينه مكلف به تنظيم دفتر مخصوصمتوليان موقوفات .26 .باشند مي موقوفه و افتتاح حساب جداگانه به نام موقوفه در موارد خاص

8/5/1385: تاريخ 82/688: كالسه پرونده 269/85: شماره دادنامهآيين نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سـازمان حـج و اوقـاف و 24ماده :يمستندات رأ


يعمومهيأت يرأه مقـرر كـ ه يـ ريارات سازمان اوقـاف و امـور خ يالت و اختكيقانون تش يياجرا نامه نييآ 24ماده

د از يـ ان اسـت و امـوال وقـف با يـ ف متوليحفظ موقوفات از وظاكه اين با توجه به«داشته است لفنـد دفتـر كه مكن متبركاما يان موقوفات و امنايمتول، ز باشديجدا و متما ياموال شخص متول

ند و هرگاه درآمد ساالنهيم نماين مزبور تنظكا اماينه موقوفه يثبت درآمد و هز يبرا يمخصوصه حسـاب يـ رياداره حـج و اوقـاف و امـور خ يد بـا معرفـ يـ با، باشد اليش از صد هزار ريبها آن

د حاصـله را بـه آن يـ افتتـاح و عوا هـا بانكاز يكيه در كان متبركا ميبه نام موقوفه يا جداگانه 7851/30/83ه شماره يحسب نظر. » ق آن انجام دهنديز و هرگونه پرداخت را از طريحساب وار

نگهبان خالف شرع شناخته نشده اسـت و چـون مفـاد يافقهاء محترم شور 11/4/1383مورخ نترل اوقـاف بـر آن انشـاء كان نظارت و كق امور موقوفه و اميم و تنسيماده مزبور در جهت تنظ

. هم با قانون ندارد يرتين مغايشده بنابرا

يوان عدالت اداريد يعمومهيأت سيير ينيراز يعل


، متوليان ناتوان در انجـام موقوفاتبر امور مكلف به نظارت سازمان اوقاف .27م در موقوفـات علـيه موقوفو رعايت مصلحت و غبطه وظايف شرعي و قانوني

.است فاقد متولي 5/6/1385: تاريخ

65، 55/85و 153، 43/83: كالسه پرونده 373الي 370/85: شماره دادنامهآيين نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف 20و 4مواد :يمستندات رأ

10/2/1365و امور خيريه مصوب

عموميهيأت يرأماده ، نگهبان يمحترم شورا يفقها 29/4/1383مورخ 8037/30/83ه شماره يحسب نظر -الف

ارات سـازمان اوقـاف و يـ ختالت و اكيقانون تش 17ماده يينامه اجرا نييآ 20ماده ) ب(و بند 4ن يبنـابرا . ن شـرع شـناخته نشـده اسـت يخالف مـواز وزيرانهيأت 4/8/82ه مصوب يريامور خ. وجود نـدارد يوان عدالت اداريقانون د 25قسمت اول ماده يدر اجراها آن ابطال يبرا يموردنتـرل كه در خصوص نظـارت و يرياداره اوقاف و امور خ يها تيف و مسئوليت به وظايبا عنا -ب

ه موقوفـه فاقـد كـ يم در مـوارد عليه موقوفت و حفظ غبطه و مصلحت يبر امور موقوفات و رعاف يا قـادر بـه انجـام وظـا يـ موقوفه مورد اعتماد و محل وثوق و يا متوليمنصوص بوده و يمتول 20مـاده ) ب( و بنـد 20و 4مـواد ، ط باشـد يو تفـر يا در مظان تعدينباشد و يو قانون يشرع

. با قانون ندارد يرتينامه مورد اعتراض مغا نييآ يوان عدالت اداريد ييمعاون قضا

مقدسي فرد


هاي مأخوذه در موقع ايجـار موقوفـات خـاص پذيرهگذاري اطالق سرمايه .28جهت استفاده كليه بطون و در مواردي كه واقف نظر به عدم اخذ پذيره داشـته

.شرعي است، خالف موازين باشد 31/4/1386: تاريخ

85/86، 231: كالسه پرونده 287، 286/86: شماره دادنامه 10تبصره ماده -1358قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران مصوب 170اصل :يمستندات رأ

10/2/1365آيين نامه نحوه و ترتيب وصول پذيره و اهدايي مصوب يعمومهيأت يرأ

اطـالق ، فقهاي محتـرم شـوراي نگهبـان 30/1/86مورخ 20977/30/86به شرح نظريه شماره در مواردي كه واقف نظـري نسـبت بـه يينامه نحوه و ترتيب پذيره و اهدا آيين 10تبصره ماده

اخذ پذيره نداشته و يا نظر به عدم اخذ پذيره داشته و همچنين اطالق تبصره ماده مزبور نسبت 170بنـابراين مسـتنداً بـه اصـل . ين شرع شناخته شده استخالف موازگذاري به لزوم سرمايه

قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران و ماده يـك و سـاير مقـررات قـانون ديـوان عـدالت اداري در باب مقررات دولتي كه توسط شـوراي نگهبـان خـالف احكـام شـرع شـناخته 1385مصوب

موضـوع ييترتيـب پـذيره و اهـدا نامـه نحـوه و آيـين 10حكم به ابطال تبصـره مـاده ، شود مي . شود صادر مي وزيرانهيأت 22/2/1365مورخ 13078نامه شماره تصويب

ديوان عدالت اداري ييمعاون قضا فرد مقدسي


روز از تاريخ رويت 30پس از ابطال انتقاالت بعد از وقف، متصرف بايد ظرف . 29 .اوقاف، جهت تنظيم سند اجاره مراجعه نمايد نامه دعوت 7/6/1390: تاريخ

88/557: كالسه پرونده 243: شماره دادنامه -25/11/1371قانون ابطال اسناد و فروش رقبات، آب و اراضي موقوفه مصـوب :يمستندات رأ

آيين نامه اجرايي قـانون ابطـال اسـناد و فـروش رقبـات، آب و اراضـي موقوفـه مصـوب 3ماده 3/2/1374

عموميهيأت رأيموقوفه يآب و اراض، قانون ابطال اسناد و فروش رقبات يينامه اجرا نييآ« 3ه ماده كن ينظر به اماده واحده قانون ابطال اسـناد و « 4ت تبصره يو با رعا 6تبصره يدر راستا »3/2/1374مصوب

يمكب شده است و متضمن حيتصو» 25/11/1371موقوفه مصوب يآب و اراض، فروش رقباتابطـال آن بـه نظـر يبرا يبا قانون ندارد و موجب ين مخالفتيبنابرا، ستينور كفراتر از قانون مذ

. رسد ينم عمومي ديوان عدالت اداريهيأت سيير

محمدجعفر منتظري


و تشخيص ضرورت نظارت اشخاص يا ادارات النظاره حقتعيين اجرت المثل . 30 .اوقاف در موقوفات غير متصرفي با سرپرست سازمان اوقاف است

21/6/1390: تاريخ 87/512 -511: كالسه پرونده 250-249: شماره دادنامهقانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مصـوب 11ماده :يمستندات رأ

آيين نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيـارات سـازمان حـج و 32ماده 2تبصره -2/10/1363 10/2/1365اوقاف و امور خيريه مصوب

يعمومهيأت رأيمـورخ 37500/30/88و 37501/30/88شـماره يهـا ه بـه موجـب نامـه كـ ن يـ نظر بـه ا -الف

يينامه اجرا نييآ 32شش ماده يال يك يو بندها 12اطالق ماده ، نگهبان يشورا 4/12/1388توسـط 10/2/1365ه مصـوب يـ ريارات سازمان حـج و اوقـاف و امـور خ يالت و اختكيقانون تش

وان يـ قـانون د 41مـاده يدر اجـرا ، ن شرع اعالم شده اسـت ينگهبان خالف مواز يشورا يفقهانامـه نيـي آ 32شش مـاده يال يك يو بندها 12اطالق ماده ، 1385مصوب سال يعدالت ادار

. شوند يور ابطال مكمذه يـ ريخ ارات سازمان اوقـاف و امـور يالت و اختكيقانون تش« 11ه در ماده كن يبا توجه به ا -ب

ت نسبت به موقوفـات يا سازمان در قبال اعمال توليو يمتول التوليه حقافت يدر »1363مصوب مـاده 2تبصـره ، ز شده استين و تجوييو جهات و موارد آن تع النظاره حقن يو همچن يمتصرف

ص يم و خـالف قـانون تشـخ ياد شـده تنظـ ي يارات قانونيت در حد اختياكنامه مورد ش نييآ 33 . نشد

عمومي ديوان عدالت اداريهيأت يسير محمدجعفر منتظري


) ح(هاي موقوفات عام در امور مصـرح در بنـد صرف همه درآمدها و هزينه .31شرط ، 1380 ي مستقيم مصوبها تاز قانون ماليا قانون اصالح موادي 139ماده

.استبرخورداري موقوفات عام از معافيت مالياتي 1391مرداد 2: تاريخ

89/460: كالسه پرونده 240: شماره دادنامهــاده :يمســتندات رأ ــا 139م ــانون مالي ــوادي از ق ــانون اصــالح م ــا تق ي مســتقيم مصــوب ه

اصـالحي قـانون 139ماده 3آيين نامه اجرايي موضوع تبصره 16و 15، 5مواد –27/1/1380 1380ي مستقيم مصوب ها تماليا يعمومهيأت رأي 139مـاده 3نامه اجرايي موضوع تبصره از آيين 16و 5كه تقاضاي ابطال مواد با توجه به اين: اوالً

شـــماره نامـــه موضـــوع تصـــويب 1380ي مســـتقيم مصـــوب هـــا تاصـــالحي قـــانون ماليـــاعمـومي مـورد رسـيدگي قـرار هيـأت قبالً در، وزيرانهيأت 7/12/1381 - هـ27257ت/53456

حكم به رد تقاضا صـادر 125 - 8/3/1391و 22/1/1390- 8هاي شماره گرفته و به موجب دادنامهعمـومي ديـوان هيـأت شده است از اين حيث موجبي براي رسيدگي و اتخـاذ تصـميم مجـدد در

قـانون اصـالح مـوادي از قـانون 139حكم مقـرر در بنـد ح مـاده : ثانياً. عدالت اداري وجود نداردرداري موقوفات عام از معافيت مالياتي را كه شرط برخو 27/11/1380ي مستقيم مصوب ها تماليا

قانون مذكور دانسـته اسـت و 139مصرف شدن درآمد موقوفات عام در امور مصرح در بند ح ماده مؤيد اين معني اسـت كـه ، ييد سازمان اوقاف و امور خيريه برسدها بايد به تأ ين درآمدها و هزينها

االطالق از معافيت برخوردار نيسـت و الزمـه آن هاي موقوفات عام علي همه درآمدها و همه هزينهنيـل بـه ايـن مقصـود حاصـل . هزينه شود گذار قانوناين است كه درآمدها بايد در امور مورد نظر

تـا مشـخص شـود ، مالياتي و ترازنامه و حساب سـود و زيـان نامه شود جز از طريق ارائه اظهار نمي گـذار قـانون ه ميزان از آن در امور منظـور نظـر موقوفه به چه ميزان درآمد حاصل كرده است و چ

قانون برنامـه پـنج سـاله پـنجم 119ماده 2در تبصره گذار قانونمضافاً اين كه . هزينه شده استتســليم 8/11/1389اجتمــاعي و فرهنگــي جمهــوري اســالمي ايــران مصــوب ، توســعه اقتصــادي

بـا . گونه معافيت مالياتي ذكر كرده استروعد مقرر را شرط برخورداري از همالياتي در م نامه اظهار . نامه اجرايي مورد اعتراض با قانون مغايرت ندارد و قابل ابطال نيست آيين 15توجه به مراتب ماده

عمومي ديوان عدالت اداريهيأت سيير محمدجعفر منتظري


يـا نـاظر، شعب تحقيق در موارد تعدي يا تفريط متـولي هاي اجراي نظريه. 32 .باشد مي به صدور حكم قطعي دادگاهمنوط 1/8/1391: تاريخ

87/652: كالسه پرونده 537: شماره دادنامهآيين نامه كيفيت تحقيق در شعب تحقيق سازمان اوقاف و امور خيريه 29ماده :يمستندات رأ

30/9/1365مصوب يعمومهيأت رأيقائم مقام دبير شـوراي نگهبـان 7/2/1390 - 42107/30/90با توجه به مفاد نامه شماره -الف

نامه كيفيـت تحقيـق در آيين 29ماده 2و 1هاي مبني بر اين كه فقهاي شوراي نگهبان تبصرهرا وزيـران هيـأت 7/8/1382 ـهـ 29364ت/44065شـماره نامـه شعب تحقيق موضوع تصـويب قـانون ديـوان عـدالت اداري مـوجبي 41در اجراي ماده اند، ندادهخالف موازين شرع تشخيص

. براي ابطال مصوبه از اين حيث وجود نداردنامـه كيفيـت تحقيـق در شـعب اصالحي آيـين 29با عنايت به اين كه در تبصره يك ماده -ب

ي صـادر شـده و تصـميمات هـا بساير نظرها و مفاصا حسا، تحقيق سازمان اوقاف و امور خيريهبراي شعب ديگر تحقيـق و ادارات اوقـاف و امـور ها آن شعب تحقيق در محدوده وظايف قانوني

خيريه و اشخاص ذي نفع قابل اجرا اعالم شده است و در صـورت صـدور دسـتور توقـف موقـت غير قابل اجرا خواهد ها آن اجراي حكم قطعي از مراجع قضايي مبني بر الغاء يا تصحيح يا تغيير

نامه مذكور خالف قوانين و مقررات مـورد اسـتناد شـاكي آيين 29اين تبصره يك ماده بنابر، بود . شود نيست و خارج از حدود اختيارات مرجع وضع نيز تشخيص نمي

قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امـور 15نظر به اين كه تبصره ذيل ماده -جقاف و اشخاص ذي نفع اجازه داده است در صورتي به ادارات او، 2/10/1363خيريه مصوب سال

هاي دادگستري طرح كننـد و مراتب را در دادگاه، كه به نظر شعبه تحقيق اعتراض داشته باشندبه نيز ناظر به ايجاد ممنوعيت براي اشخاص و ادارات اوقاف معترضنامه آيين 29ماده 2تبصره

لذا از ايـن جهـت ، ه تحقيق مرجوع اليه نيستدر اعالم شكايت به مرجع قضايي از تصميم شعب . رسد مغايرتي با قانون ندارد و قابل ابطال به نظر نمي

عمومي ديوان عدالت اداريهيأت سيير محمدجعفر منتظري


خروج اراضي موقوفات از يد متولي شرعي به عنوان مراتع و منابع طبيعي. 33شـياع ، بينـه ، از قبيـل يـد مبني بر وقفيت ملك شرعيبدون توجه به داليل

، خـالف مـوازين سابقه ثبتي و سيره جاري عمل به وقف، اقرار متصرف، محلي .شرعي است

25/10/1391: تاريخ 682/89: كالسه پرونده 781: شماره دادنامه - :يمستندات رأ

يعمومهيأت رأي: شـده اسـت كـه مقرر 1385قانون ديوان عدالت اداري مصوب سال 41نظر به اين كه در ماده

موضـوع ، در صورتي كه مصوبه به لحاظ مغايرت با موازين شرعي براي رسيدگي مطـرح باشـد «هيـأت نظـر فقهـاي شـوراي نگهبـان بـراي . شـود جهت اظهار نظر به شوراي نگهبان ارسال مي

ــه موجــب نامــه شــماره و » الزم االتبــاع اســت، عمــومي ــائم مقــام دبيــر شــوراي نگهبــان ب ق: نظر فقهاي شوراي نگهبان را به اين شرح اعالم كرده است كـه 10/2/1390 - 42128/30/90

، تصـرف بالمعـارض ، شياع، گردد كه حجت شرعي از قبيل يد اطالق مصوبه شامل مواردي مي«بنـابراين مسـتند بـه مـاده قـانوني . » خالف موازين شرع شناخته شد، بر وقفيت باشد... بينه و

قـانون ديـوان عـدالت اداري حكـم بـه 42و 20و مواد 19ماده صدرالذكر و در اجراي بند يك از تـاريخ انـد ابطال اطالق مصوبه مورد اعتراض در حدي كه فقهاي شوراي نگهبان اعـالم كـرده

. شود تصويب صادر و اعالم مي عمومي ديوان عدالت اداريهيأت سيير

محمدجعفر منتظري

فصل پنجم

استفتائات احكام حقوقي مسجد از مراجع عظام تقليد

1استفتائات احكام حقوقي مسجد از مقام معظم رهبري) الف

ـ يـ در شهر ما دو مسجد مجاور هم وجود دارد كه د: 382س را از هـم جـدا هـا آن نيوار باقـدام بـه ، ن كه دو مسجد به هـم وصـل شـوند يراى ان بيش تعدادى از مؤمنيمدتى پ. كند مى

ن امـر باعـث شـبهه بـراى يو همـ ن آن دو نمودنديوار فاصل بيادى از ديخراب كردن قسمت ز. ن شـك بـراى آنـان وجـود دارد يـ بعضى در مورد اقامه نماز در آن دو مسجد شد و هنوز هـم ا

. دييان فرماين مشكل را بيم راه حل ايدواريام

باعـث اشـكال در ، ن دو مسجد فاصله انداختـه يوارى كه بيبرداشتن دان ياز م :ج . ستياقامه نماز در دو مسجد ن

كننـد كـه آن را بـراى خـود و نماز خواندن در مسجدى كه سازندگان آن ادعا مى: 390س چه حكمى دارد؟، اند له خود ساختهيقب

و گـروه و اختصاص بـه قـوم ، مسجد پس از آنكه به عنوان مسجد ساخته شد :ج . نديتوانند از آن استفاده نما له و اشخاص خاصى ندارد و همه مسلمانان مىيقب

ى ها آموزشبا (فرهنگى و نظامى ، ا استفاده از شبستان مسجد براى رشد فكرىيآ: 394س ن كارهـا را در يـ توان ا ى اختصاصى مىها مكانا با توجه به كمبود يز است؟ آيجوانان جا) نظامى

انجام داد؟ وان مسجديا

د از امام جماعـت يوان آن است و بايت وقف صحن مسجد و ايفين امور تابع كيا :جالبته حضور جوانـان در مسـاجد و . باره نظر خواهى شود نيامناى مسجد در اهيأت و

امناى آن كـار خـوب و مطلـوبى هيأت ر نظر امام جماعت وينى زيهاى د ى درسيبرپا . است

ابتدا توافـق . كنند نى مردمى اقدام به ساختن مناطق مسكونى مىهاى تعاو شركت: 396س اكنـون كـه آن ، ى عمـومى ماننـد مسـجد سـاخته شـود ها مكانها ند كه براى آن محلهينما مى

تواننـد هنگـام ا بعضى از آنان مىيآ، ل داده شده استيواحدها به سهامداران شركت تعاونى تحو

پايگاه اطالع رساني دفتر حفظ و نشر آثار آيت اهللا العظمي سيد علي خامنه اي، بخـش اسـتفتائات، احكـام . 1 http://farsi.khamenei.ir/treatise-index: و وقف، در) مسجد و امام جماعت(نماز


ند ما راضـى بـه سـاختن مسـجد يد عدول كرده و بگول گرفتن واحد مسكونى از توافق خويتحو م؟يستين

اگر شركت با توافق همه اعضاء اقدام به ساخت مسـجد نمـوده و مسـجد هـم :جه خـود اثـرى يعدول بعضى از اعضاء از موافقت اول، ده استيساخته شده و وقف گرد

عـدول ولى اگر بعضى از آنان قبل از تحقق وقف شرعى مسجد از موافقت خود. نداردت آنـان ين متعلق به همه اعضاء بدون رضـا يساخت مسجد با اموال آنان در زم، كنندشرط شده باشد كه بخشى از ها آن ن كه در ضمن عقد الزم بر همهيمگر ا، ستيز نيجا، رفته باشـند ين شرط را پذيابد و اعضاء ايص ين شركت براى ساخت مسجد تخصيزم

. رى ندارديثهم تأها آن لن صورت حق عدول ندارند و عدويدر ا

فى دارد؟يمسجد جامع چه تعر: 401س

مسجد جامع مسجدى است كه در شهر براى اجتماع همه اهل شهر بنـا شـده :ج . ن كه اختصاص به گروه و قشر خاصى داشته باشديبدون ا، است

ل بـه يك مسجد حدود سى سال است كه متروكه و تبدياى از دهيقسمت سر پوش: 402س شـود و بخشـى از آن بـه عنـوان انبـار مـورد اسـتفاده قـرار خرابه شده و نماز در آن اقامه نمـى

، ن قسمت سقف دار مستقر هسـتند يجى كه حدود پانزده سال است در ايروهاى بسين. رديگ مىار نامناسبى داشت و سقف آن هم در معـرض يت بسيرا وضعيز، اند راتى را در آن انجام دادهيتعمهـا آن جى آگاهى از احكام شرعى مسجد نداشتند و افراد مطلع هميچون برادران بس .زش بودير

ادى خرج ين قسمت نمودند كه بر اثر آن مبالغ زياقدام به ساختن چند اتاق در ا، را آگاه نكردندر را يـ م حكـم شـرعى مـوارد ز يدواريام. ان استيرو به پا شد و در حال حاضر كارهاى ساختمانى

:دييان فرمايبا در برابـر يآ، ن كار و گروه ناظر بر آن جاهل به مسأله باشنديان اين كه متصديبر فرض ا. 1

اند؟ ا مرتكب گناه شدهياند ضامن هستند و آ المال صرف كرده تيمخارجى كه از ب

د تا زمانى كه مسـجد يده ا اجازه مىيآ، المال بوده تين كه مخارج مزبور از بيبا توجه به ا. 2ت كامـل احكـام يـ هـا بـا رعا از آن اتاق، شود اج ندارد و نماز در آن اقامه نمىيقسمت احتن يبه ا

ر امـور يم و احكام شرعى و سـا يهاى آموزشى مانند آموزش قرآن كر تيبراى فعال، شرعى مسجد

425استفتائات احكام حقوقي مسجد از مراجع عظام تقليد :فصل پنجم

ها واجب است؟ ب اطاقيا اقدام به تخريمسجد استفاده شود؟ و آ

ى كـه در آن يهـا خراب كردن اتاقده مسجد با يواجب است كه قسمت سرپوش: جها ناشى از تعـدى و اگر مخارج احداث اتاقو به حالت قبل برگردد، ساخته شده است

اسـتفاده از و ست كه كسى ضـامن آن باشـد يمعلوم ن، ر نباشديط و عمد و تقصيتفرم و احكام شرعى و يل جلسات آموزش قرآن كريده مسجد براى تشكيقسمت سرپوش

جاد نكند ينى و مذهبى اگر مزاحمت براى نمازگزاران اير مراسم ديسا معارف اسالمى وروهـاى يد امام جماعت و نيباو و تحت نظارت امام جماعت مسجد باشد اشكال ندارد

ـ ين مسجد با هم همكارى كنند تا حضور نير مسئوليجى و سايبس جى در يروهـاى بسش ير آن هم پيانند نماز و غدا كند و خللى در انجام وظايف عبادى ميمسجد استمرار پ

. دياين

د يرد كه بايگ ر طرح قرار مىيچند مسجد در مس، ها ابانيكى از خيدر طرح توسعه : 403س ب گـردد تـا حركـت يـ تخرهـا آن قسـمتى از ، هيطور كلى خراب شوند و در بق بهها آن بعضى از

. دييفرماان يف را بيخواهشمند است نظر شر. راحتى صورت گيرده ه بيوسايط نقل

مگر در صـورت وجـود ، ستيز نيا قسمتى از آن جايخراب كردن تمام مسجد : ج . توجهى به آن ممكن نباشد ت ندادن و بىيمصلحتى كه اهم

ل او يـ ا وكيـ ا اجازه گرفتن از حاكم شـرع يآ، ر داشته باشدياز به تعمياگر مسجد ن: 406س واجب است؟

ازى به اجازه ين، باشد) ريمالِ شخصىِ افراد خاز (داوطلبانه و تبرعى ، رياگر تعم: ج . ستيحاكم شرع ن

ش ساخته شده و بـه نـام مبـارك صـاحب الزمـان يست سال پيمسجدى حدود ب: 408س غه وقـف ين اسم در صـ يست كه ايولى معلوم ن، افته استينت يز) فياهللا تعالى فرجه الشر عجل(

بـه مسـجد ) فياهللا فرجـه الشـر عجل(الزمانر اسم مسجد از صاحب ييتغ. مسجد ذكر شده باشد جامع چه حكمى دارد؟

. ر اسم مسجد مانعى نداردييمجرد تغ: ج


ستم ين به برق و سيدر مساجدى كه از محل نذورات خاص مسجد و تبرعات مؤمن: 409س براى او مجلس فاتحـه در ، كند هنگامى كه شخصى از اهالى محل فوت مى، اند ه مجهز شدهيتهو

گـردد و برگـزار ه مسـجد اسـتفاده مـى يـ سـتم تهو يشود كه در آن از برق و س گزار مىمسجد بر ز است؟ين كار شرعاً جايا ايآ. پردازند ها را نمى نهيكنندگان مراسم آن هز

جواز استفاده از امكانات مسجد در اقامه مجالس فواتح براى اموات و امثـال آن : ج . مسجد است ت وقف و نذر آن امكانات براىيفيمنوط به ك

در . است ى مسجد نوسازى وجود دارد كه در مكان مسجد قبلى بنا شدهيدر روستا: 410س اتـاقى بـراى ، بر اثر جهل به مسـأله ، ن آن جزء مسجد قبلى استين مسجد كه زمياى از ا گوشه

م طبقه قسمتى از شبستان مسجد در داخل شبسـتان ياى در ن ه چاى و مانند آن و كتابخانهيتهت يـ فيل و كيـ بـاره و مسـأله تكم نيـ م نظـر خـود را در ا يخواهشمند. مسجد ساخته شده است

. دييان فرمايب، استفاده از نصف دور داخلى مسجد

ست و واجب اسـت يح نيساختن اتاق مخصوص چاى در محل مسجد قبلى صح: جم طبقه داخل شبستان مسجد هـم در ين. آن مكان به حالت مسجد بودن خود برگردد

هاى كتاب و ولى نصب قفسه، م مسجد است و همه احكام و آثار شرعى آن را داردحك . جاد نكند اشكال ندارديحضور در آنجا براى مطالعه اگر مزاحمتى براى نمازگزاران ا

ست؟يل چيرأى جنابعالى در مورد مسأله ذ: 411س

ى براى خراب كردن ليولى دل، رو به خرابى است كى از روستاها مسجدى وجود دارد كهيدر ن يز است؟ همچنيطور كامل جا ب آن بهيا تخريآ. ستيرا مانع استمرار جاده نيز، آن وجود ندارد

د به چه كسى داده شوند؟ينها بايا، ه و اموال استين مسجد داراى مقدارى اثاثيا

طور كلى خراب كردن مسجد آن ست و بهيز نيران كردن مسجد جايب و ويتخر: جاثاث و لوازم مسجد اگر مورد استفاده در آن مسـجد . كند بودن خارج نمىرا از مسجد

. اشكال نداردها آن گر براى استفاده ازيبردن آن به مساجد د، نباشد

نى و كتابخانـه عمـومى يمدرسه علوم د، مكانى وقفى وجود دارد كه در آن مسجد: 413س ى يها مكان ن در حال حاضر جزء نقشهن مكايا. االن فعال هستندها آن بنا شده است كه همگى

ب آن و گـرفتن يد با شهردارى براى تخريچگونه با. د خراب شوندياست كه از طرف شهردارى با


ل به ساختمان بهترى نمود؟يامكانات همكارى كرد تا بتوان آن را تبد

ـ ب آن و دادنِ عوض نماياگر شهردارى اقدام به تخر: ج ـ د و آن را تحوي ، ل دهـد يمگر ، ستيز نينفسه جا ولى اصل خراب كردن مسجد و مدرسه وقفى فى، ندارداشكال

. ر قابل چشم پوشى اقتضا كنديدر صورتى كه مصلحت اهمِ غ

ن عمـل بـا يا ايآ، از به كندن چند درخت از صحن آن استيبراى توسعه مسجد ن: 414س ت؟ز اسيجا اد در آنجايتوجه به بزرگ بودن صحن مسجد و وجود درختان ز

. اشكال ندارد، ل وقف شمرده نشودير و تبديياگر عمل مذكور تغ: ج

ده مسجد بوده و بـر اثـر واقـع شـدن مسـجد در يپوش نى كه جزء قسمت سريزم: 415س ، ب شـده يـ ابان افتاده و قسمتى از آن به علت اضـطرار تخر يدر خ، ر طرح عمرانى شهردارييمس

چه حكمى دارد؟

ترتب آثار شرعى مسجد بر ، ف باشديه ضعيحالت اولاگر احتمال برگشت آن به : ج . ستيآن معلوم ن

ت يفيكنم و اطالعى از ك نماز جماعت اقامه مى، كى از مساجديمدتى است كه در : 417س ا اجـاره يـ آ، نه با مشكالتى روبرو استين كه مسجد از جهت هزيبا توجه به ا. وقف مسجد ندارم

ز است؟يجا، مناسب با شأن مسجد باشدن مسجد براى كارى كه يرزميدادن ز

ست كه مسجد بـه آن يساتى نيعنوان مسجد را ندارد و جزء تأس، نير زمياگر ز: ج . اشكال ندارد، از داشته باشد و وقف آن هم وقف انتفاع نباشدين

انـد م گرفتـه يتصـم ، امناى مسجدى كه امالكى براى اداره امور خود نـدارد هيأت :418س سات عمومى بـراى خـدمت يقسمت سقف دار مسجد براى ساختن كارگاه و تأس نى را دريرزميز

ز است؟ين كار جايا ايآ، نديجاد نمايبه مسجد ا

. ستيز نيس كارگاه و مانند آن جاين مسجد براى تأسيحفر زم: ج

ز است؟يجا، ا نماز خواندن در مسجدى كه توسط كفار ساخته شدهيآ: 420س

. اشكال ندارد: ج


ا كمـك يـ اگر كافرى داوطلبانه مالى را براى كمك به سـاختمان مسـجد بدهـد و : 421س ز است؟يا قبول آن جايآ، ديگرى نمايد


در حـال حاضـر مسـجد ، مى ساخته شده اسـت ياى در كنار مسجدى قد هينيحس: 425س ام كـرد و از آن بـه ه را در مسـجد ادغـ ينيتـوان حسـ ا مىيآ، ش نمازگزاران را ندارديم گنجايقد

عنوان مسجد استفاده نمود؟

ـ ، هينيولى اگر حس، ه اشكال نداردينينماز خواندن در حس: ج ، هينيبه عنـوان حسكـردن مهين ضـم يست و همچنيز نيل آن به مسجد جايتبد، ح شرعى شدهيوقف صح

. ستيز نيآن به مسجد به عنوان مسجد هم جا

ــد : 426س ــراى مرق ــذر شــده ب ــاس ن ــها و اجن ــتفاده از فرش ــه ياس ــدان ائم كــى از فرزن در مسجد جامع محله چه حكمى دارد؟) السالم هميعل(

. اشكال ندارد، و زائران آن باشد) السالم هيعل( از مرقد امامزادهياگر زائد بر ن: ج

، شـود س مـى يتأسـ ر آنيو غ) السالم هيعل(ى كه به نام حضرت ابوالفضليايا تكايآ: 427س . دييان فرمايحكم مسجد را دارد؟ لطفاً احكام آن را ب

. ها حكم مسجد را ندارند هينيها و حس هيتك: ج

له يات قرآنى قبل از اذان صبح و دعا بعد از آن با صداى بلند بـه وسـ يا پخش آيآ: 454س ز است؟ يجا، دن باشديلومتر دورتر قابل شنيطورى كه از چند ك ر مراكز بهيبلندگوى مسجد و سا

. كشد م ساعت طول مىيشتر از نين برنامه گاهى بين كه ايبا توجه به ا

ـ : ج له يپخش اذان به نحو متعارف براى اعالم داخل شدن وقت نماز صـبح بـه وساگـر ، ر آن از بلندگوى مسـجد يات قرآنى و دعا و غيولى پخش آ، بلندگو اشكال ندارد

. شرعى ندارد و بلكه داراى اشكال است هيتوج، گان شوديت همسايموجب اذ

د مركز ييز است شخصى بدون اجازه امام جماعت راتب مسجد كه مورد تأيا جايآ: 557س در آن مسجد نماز جماعت اقامه كند؟، رسيدگي به امور مساجد است


ولى بهتـر ، ستياقامه نماز جماعت متوقف بر اجازه امام جماعت راتب مسجد ن: جامام جماعت راتب مسجد هنگام حضـور وى در آن مسـجد بـراى است كسى مزاحم

ختـه شـدن يجاد مزاحمت براى او موجـب برانگ يحتى اگر او اقامه نماز جماعت نشود . حرام است، فتنه و مانند آن شود

نى بوده كه شركت تعاونى اداره ما مبادرت به تصـرف و يشخصى مالك قطعه زم: 1546س ن از كارمندان هم مبلغى پول گرفتـه و ادعـا يره نموده است و همچنن كارمندان ادايع آن بيتوزولى بعضى از آنان ادعا ، ت او را جلب كرده استين داده و رضايرا به صاحب زمها آن كند كه مىمسجد و ، نياز طرفى در آن زم، ستياند كه راضى ن دهيم از مالك شنيطور مستق كنند كه به مىر را مطـرح يـ بـا توجـه بـه مطالـب مـذكور سـؤاالت ز ، شده استهاى مسكونى هم ساخته خانه :ميكن مى

ن ياج به كسب اجازه از صـاحب زمـ ين مسجد و استمرار ساخت آن احتيا نسبت به زميآ. 1 ر؟يا خياست

ست؟يياند چ هاى خود را در آن ساخته ى كه خانهيها زمينف كارمندان نسبت به يتكل. 2

ن از مالـك يد زميكه مكلف به خر(شركت تعاونى ندگان ياگر ثابت شود كه نما: ج، انـد ل نمـوده يت مالك را تحصيح اقدام به معامله كرده و رضايق صحيبه طر) اند بودهـ ياست و همچن ن توسط آنان از مالك محكوم به صحتيد زميخر م ين اگر هنگام تقستا زمـانى ، اند ن كارمندان ادعا كنند كه آن را به نحو شرعى از مالك آن گرفتهين بيزم

ن توسط آنان حمـل بـر يع زميگفته آنان و توز، كه كذب سخن آنان ثابت نشده استـ يب اثر دادن به آن صـح يشود و ترت مى صحت ن بـراى يح اسـت و تصـرف در آن زم

ـ ، اند كسانى كه از شركت مذكور گرفته ن سـاخت مسـجد در ياشكال نـدارد و همچن . اشكال ندارد، ك هستنديدر آن شرانى كه ين با اذن مشتريقسمتى از آن زم

ا گـرفتن آن يـ آ، به مسجد ببخشـد ، اگر شخصى مالى را كه خمس آن داده نشده: 932س ز است؟يمال از او جا

ست و در صـورت يز نيگرفتن آن جا، ن به وجود خمس در آن مال دارنديقياگر : ج . نديمراجعه نمال او يا وكيبه ولى امر خمس ، د نسبت به خمس آنيبا، افت آنيدر


، اى از موقوفات مسجد جامع را به مدت معلومى اجاره كرده اسـت شخصى مغازه: 1643س ه يـ از تخل، چند سال است اجاره مغازه را نپرداختهكه اين عالوه بر، ولى بعد از انقضاء مدت اجاره

ن يـ ز اسـت ا يا جـا يآ، كند ون مطالبه مىيليه آن چند ميكند و در برابر تخل آن هم خوددارى مى مبلغ از اموال موقوفه مسجد به او پرداخت شود؟

بلكه بر او واجب ، ن مستأجره حقى ندارديان مدت اجاره در عيمستأجر بعد از پا: جحقـى ، ل دهد ولى اگر از نظـر قـانونى يه نموده و به متولى آن تحوياست مغازه را تخل

از موقوفـات مسـجد مـانعى تواند مطالبه كند و پرداخـت آن براى او منظور شده مى . ندارد

د ير مسجد و خريامناء مسجد براى تعمهيأت مبلغى از تبرعات اهالى محل را از: 1828س ام ل شخصـى يولى در راه همراه بـا وسـا ، ل گرفتميتحو، رهيى مانند آهن و غيمواد الزم براى بنا

ست؟ يفه من چيوظ، مفقود شد

. ديستيضامن ن، ديا ط نكردهيى و تفركوتاهى و تعد، اگر در نگهدارى آن: ج

ر يـ ت كرده كه آن را براى تعميوص، ن زراعتى استيفردى كه مالك مقدارى زم: 1836س ا ورثه حـق ينافذ است؟ و آ ت متوفىيا وصيآ، اند ولى ورثه او آن را فروخته، مسجد مصرف كنند

فروش آن ملك را دارند؟

ر مسـجد يفروخته و در تعم زراعتى نين باشد كه خود زميا تياگر مضمون وص: جت نافذ است و فـروش يوص، شتر نباشديب، ن هم از ثلث تركهيمت زميمصرف شود و ق

ر مسجد ين صرف تعمين بوده كه منافع زميا، اشكال ندارد و اگر مقصود موصى، نيزم . اند فروش نداشته ورثه حق، ن صورتيدرا، شود

ولى با توجـه بـه ، ت كرده استيت مسجد وصن خود را براى ساخيپدرم ثلث زم: 1840س ز اسـت بـه جـاى يا جـا يآ، از مبرم به ساخت مدرسهين و نين زميوجود دو مسجد در مجاورت ا

م؟يمدرسه در آن بساز، مسجد


جاد يا ولى اگر قصد، ستيز نيت با ساخت مدرسه به جاى مسجد جايل وصيتبد: جبراى ساخت مسـجد در مكـانى فروش و مصرف پول آن ، ن نبودهيمسجد در همان زم

. ازمند مسجد است مانعى ندارديكه ن

ده اسـت بـه يـ اش خر ت كرده كه فرشى را كه براى خانهيز وصيكى از شهداى عزي: 1877س م يه شود و در حال حاضـر اگـر بخـواه يهد در كربالى معلى) السالم هيعل(نيحرم ابى عبداهللا الحسا يـ آ، م كه فرش تلف شـود ين را داريخوف ا، ت ممكن شوديصم تا عمل به ويآن را در خانه نگه دار

م؟ يه محله استفاده كنينيا حسياز آن در مسجد ، رى از ضرر و خساراتيز است براى جلوگيجا

ـ : ج ـ ت را پياگر حفظ فرش تا زمانى كه امكان عمل به وص ـ دا كني متوقـف بـر ، دي . اشكال ندارد، ه باشدينيا حسيطور موقت در مسجد استفاده از آن به

امالك خود را به قصد توسعه ، كى از مساجديى مجاور ها زمينها و صاحبان خانه: 2003س مه شود و امام جمعه هم بعد از مشورت با علما ياند تا به آن ضم طور مجانى به مسجد داده آن بهخود را ىها زمينگرفته است و همه كسانى كه ها آن م سند مستقلى براى وقفيم به تنظيتصم

مى بـا آن كـار مخالفـت يولى بانى مسجد قـد ، اند ن كار موافقت كردهياند با ا دهيبه مسجد بخشد در سند وقف قبلى ثبت شود و خود او متـولى يكند و خواهان آن است كه وقف اراضى جد مى

؟ا پاسخ مثبت به خواسته او بر ما واجب استين كار را دارد؟ و آيا او حق ايآ، همه وقف باشد

ى كه به تازگى بـه يها زمينن متولى خاص ييو تع نامه وقفم يار وقف و تنظياخت: جمى حق مخالفت يد است و بانى مسجد قديكنندگان جد اند با وقف مه شدهيمسجد ضم

. با آن را ندارد

ا براى فرزنـدان خـود ت آن رينى را براى مسجد وقف كرده و توليفردى قطعه زم: 2009س و بعد از انقراض آنان براى امام جماعتى كه نمازهـاى پنجگانـه را در آن مسـجد نسالً بعد نسل

ى كـه ت آن را عـالم يـ تول، ن اساس بعد از انقراض نسل متولىيبر هم. قرار داده است، خواند مىخوانده بر عهده گرفته است ولى او هم سـكته تى در آن مسجد مىنمازهاى پنجگانه را براى مد

گـرى را بـه يعـالم د ، جه شوراى ائمه جماعـات يدر نت، ستيقامه نماز جماعت ننموده و قادر به ات عـزل يـ ن كـار عـالم قبلـى از تول يا با ايآ، ن كرده استييعنوان امام جماعت كنونى مسجد تع

ن يـي ب خـود تع يا نايل يا آنكه حق دارد براى اقامه نماز جماعت فردى را به عنوان وكيشود مى


ت باقى بماند؟ يتولكند و خودش به عنوان

ن عنوان است كه او امام جماعـت يت آن عالم به اين باشد كه تولياگر فرض بر ا: جبا عجز او از امامـت جماعـت درمسـجد بـه علـت ، مسجد در نمازهاى پنجگانه است

. شود ت از او ساقط مىيتول، گريا هر علت ديمارى يب

ن حكـم شـامل يـ ا ايـ آ، ى نداردمتول مسجدكه ) سره قدس( بر طبق نظر امام راحل: 2011س غ يـ اند مثل امالكى كه براى اقامه مجالس وعظ و ارشـاد و تبل امالكى كه براى مسجد وقف شده

ارى از يبسـ كـه ايـن بـا توجـه بـه ، شود؟ و بر فرض شمول اند هم مى احكام در مسجد وقف شدهدارند و اداره اوقاف هم با آنـان ى قانونى و شرعى دائمى اى دارند كه متول امالك موقوفه، مساجد

دسـت بردارنـد و ها آن تين اوقاف از توليان ايز است متوليا جايآ، كند به عنوان متولى رفتار مىى از حضـرت امـام يخوددارى كنند با آنكـه در اسـتفتا ها آن از انجام وظائف خود نسبت به اداره

ه واجب است طبق آنچه واقـف مقـرر ت وقف را ندارد بلكيى حق اعراض از تولنقل شده كه متول د؟يباره كوتاهى ننما نيكرده عمل كند و در ا

ست مختص به خود مسجد است و شامل يت بردار نيتول، ن كه مسجديحكم به ا: جـ جه به طريدر نت. شود اند نمى ى كه براى مسجد وقف شدهيها موقوفه شـامل ق اولـى يكام و موعظـه و ارشـاد و ماننـد آن در غ احيل تبليى كه براى امورى از قبيها موقوفه

ى در تح، ى براى اوقاف خاص و عامن متوليين تعيابنابر، شود نمى، اند مسجد وقف شدهى و آب و نظافـت يل لـوازم و روشـنا يازهاى مسجد از قبيمثل وقف ملك براى رفع ن

ـ ت ايحق اعراض از تول، بدون اشكال است و متولى منصوب، رهيمسجد و غ ـ ن قبي ل يغه ياوقاف را ندارد بلكه واجب است مبادرت به اداره امور وقف همانگونه كه واقف در ص

ن كار باشد و كسى حق ندارد براى يب براى ايد هرچند با گرفتن نايآن مقرر كرده بنما . جاد مزاحمت و مشكل كندياو در اداره وقف ا

ى تحـت هـا زمـين ن شهرى مقـدارى از ين شركت نفت و سازمان زمياگر مسئول: 2026س غه يه اختصاص بدهند و عـالوه بـر انشـاء صـ يار خود را براى ساخت مساجد و مدارس علمياختشوند و احكام وقـف موقوفه محسوب مى ها زمينن يا ايآ، رديقبض و اقباض هم صورت بگ، وقف

گردد؟ مترتب مىها آن بر


ن ييتعها آن راىاز اموال عمومى دولت باشند و مصرف خاصى ب ها زمينن ياگر ا: جسـتند و يستند ولى اگر از اراضى مواتى باشند كه ملك كسى نيشده باشد قابل وقف ن

بـا اجـازه ها آن اءياح، ن شهرى باشنديا سازمان زميا شركت نفت و يار دولت يدر اخت . ا مدرسه و مانند آن اشكال نداردي ن مربوطه به عنوان مسجديمسئول

دارد بعضى از امالك خود را در جهـت مصـالح عمـومى وقـف ا شهردارى حق يآ: 2027س د؟ينما

ن يبنابرا، ت ملك استيارات قانونى شهردارى و خصوصين امر تابع حدود اختيا :جرا بـه مصـالح عمـومى ها آن اگر از امالكى باشد كه شهردارى از نظر قانونى حق دارد

ـ در ا، گر اختصاص بدهـد يدا امور يا مسجد و يمارستان يا بيل درمانگاه يشهر از قب ن يولى اگر از امالكى باشد كه مخصوص استفاده براى امور مربوط به ، صورت اشكال ندارد

. را وقف كندها آن حق ندارد، شهردارى است

ن ينى كه از سـازمان زمـ يك مسجد در قطعه زمياى بعد از ساخت اهالى منطقه: 2028س اى عده، دا كردندياختالف پ، ا خاصيت وقف آن كه عام باشد يفيدر مورد ك، شهرى گرفته بودند

تعدادى هم اعتقاد داشتند كه چون ، د به عنوان وقف خاص ثبت شودياز آنان معتقد بودند كه با ست؟ين مسأله چيحكم ا، د وقف عام باشديبااند همه اهالى در ساختن آن مشاركت داشته

ـ آن را براى گروه توان هاى عام است و نمى مسجد جزء وقف: ج ، ا طايفـه خاصـى يا اشخاصـى يك مناسبتى به شخص ينسبت دادن آن به ، ولى در نامگذارى، وقف نمود

، انـد نى كه در ساخت مسجد مشاركت داشتهيست مؤمنيسته نيولى شا، اشكال ندارد . ن رابطه نزاع كننديدر ا

ن اتاق يب كتابخانه واقع بيتخراقدام به ، اى از افراد بدون اجازه متولى خاص عده: 2036س انـد و آن را جـزء ه كه متصل بـه مسـجد اسـت نمـوده ينيمدرسه مسجد جامع و آشپزخانه حس

ز است؟يا نماز خواندن در آن مكان جايح است؟ و آين كار آنان صحيا ايآ، اند مسجد كرده

ق كسى ح، فقط براى كتابخانه وقف شده است، ن كتابخانهياگر ثابت شود كه زم: جست و هر كسى كـه يز نيل آن به مسجد را ندارد و نماز خواندن در آن جاير و تبدييتغ


ولـى اگـر ، اش برگرداند هيواجب است آن را به حالت اول، ساختمان آن را خراب كرده . نماز خواندن در آن اشكال ندارد، وقف آن براى خصوص كتابخانه ثابت نشود

ت موقتى مثالً ده سال به عنوان مسجد وقف شـود ز است مكانى براى مديا جايآ: 2037س ا ورثه او برگردد؟يت واقف ين مدت دوباره به ملكيو بعد از انقضاى ا

ت هم با آن محقق يست و عنوان مسجديح نين كار به عنوان وقف موقت صحيا: ج . ن اشكال ندارديولى حبس آن مكان براى نمازگزاران به مدت مع، شود نمى

الحسـنه وابسـته بـه مسـجد وقـف جاد صندوق قرضيمغازه خود را براى افردى : 2042س ن سال است كه آن مكـان بسـته مانـده و در حـال حاضـر در يا رفته است و چنديكرده و از دن

ز است؟ يگر جايا استفاده از آن براى كارهاى ديآ، معرض خرابى است

فعالً و ق شده باشدمحق، الحسنه در آن جاد صندوق قرضياگر وقف مغازه براى ا: جاسـتفاده از آن بـراى ، الحسـنه در آن مسـجد نباشـد جاد صندوق قـرض يازى به اين

ـ اشكال ندارد و اگر ا، گر باشدياى كه وابسته به مساجد د الحسنه هاى قرض صندوق ن ي . ز استيرى جايهم ممكن نباشد استفاده از آن در هر كار خ

ه ساخت؟ينيا حسيصلى ى وقفى مها زمينتوان در ا مىيآ: 2044س

ستند و يره نيه و غينيا حسيقابل وقف مجدد به عنوان مسجد ، ى وقفىها زمين: جاز يكى از مؤسسات عمومى مورد نيا ي طور مجانى براى ساخت مصلى بهها آن واگذارى

توسط متـولى شـرعى بـراى ها آن ولى اجاره دادن، ستيز نيچكس جايمردم براى هى هـا زمـين اشكال ندارد و مبلغ اجـاره ها آن ه درينيا حسيا مدرسه ي ساختن مصلى

. مصرف شود، ن شده استيد در جهاتى كه براى وقف معيمزبور با

هـاى گان مسجد از برق آن براى جوشكارى آهن سـاختمان يز است همسايا جايآ: 2049س اداره امـور مسـجد ن يشـتر از آن را بـه مسـئول يخود استفاده كنند و پول مصرف برق و حتـى ب

اجازه استفاده از برق آن را بدهند؟، ن مسجديز است مسئوليا جايبپردازند؟ و آ

ن مسجد هم يست و مسئوليز نياستفاده از برق مسجد براى كارهاى شخصى جا: ج . اى را بدهند ن اجازهيست چنيز نيجا


سكونت امـام اى وجود دارد كه صاحبش آن را براى خانه ك مسجديكى يدر نزد: 2052س كننـدگان و ولى در حال حاضر به علت كثرت عائلـه و مراجعـه ، وقف كرده است مسجد جماعتست و خود امام جماعـت هـم منزلـى دارد كـه در آن زنـدگى يگر مناسب سكونت او نيدالئل د

ز اسـت يا جـا يـ آ، رات دارد و براى ساخت آن مقدارى وام گرفته اسـت ياج به تعميكند و احت مىاى كـه در آن سـاكن هاى خانه وفه را اجاره دهد و پول اجاره آن را براى پرداخت بدهىخانه موق

د؟يمصرف نما، رات آنياست و انجام تعم

براى سكونت امام جماعت مسـجد وقـف شـده ، صورت وقف انتفاع اگر خانه به: جـ ، باشد راى شرعاً او حق اجاره دادن آن را ندارد هرچند به قصد استفاده از اجاره آن ب

از او ين، اش باشد و اگر آن خانه به خاطر كوچكى ر منزل مسكونىيون و تعميپرداخت دكننـدگان برطـرف ى به مراجعهياش و آمدن مهمان و پاسخگو را براى سكونت خانواده

ى بـه يا شـب مـثالً بـراى پاسـخگو يتواند از آن در بعضى از ساعات روز مى، كند نمىگرى بدهد تـا يا آنكه خانه مزبور را به امام جماعت ديمراجعه كنندگان استفاده كند و

. در آن سكونت كند

وقف است ، شود ى كه براى استراحت كاروانها اجاره داده مىيساختمان كاروانسرا: 2053س كـه ايـن علتت آن با امام راتب فعلى مسجدى است كه در مقابل آن مكان قرار دارد و به يو تول

سـاختمان كاروانسـرا خـراب شـده و بجـاى آن ، ان نشـده يـ ق نـزد مراجـع ب يـ طور دق مسأله به ماند؟ ر باقى مىيين مكان به همان صورت قبل از تغيا منافع ايآ، اى ساخته شده است هينيحس

ز يجا، ه كه وقف انتفاع استينيكه وقف منفعت است به حس ىيل كاروانسرايتبد: جد به همان صورت قبلى خود برگشت داده شود تـا ياختمان كاروانسرا بابلكه س، ستين

به كاروانها و مسافران اجاره داده شود و درآمد اجاره آن در همان جهتـى كـه واقـف ص دهد كه مصلحت كوتـاه يولى اگر متولى شرعى تشخ، ن كرده به مصرف برسدييتع

ى يصورت فعلى براى برپـا نيكند كه آن مكان به هم مدت و دراز مدت وقف اقتضا مىن يز است ايجا، نى اجاره داده شود و اجاره آن در جهت وقف به مصرف برسديشعائر د

. كار را انجام دهد

ز است؟ ين صحن مسجد ساخته شده جاياى كه در زم ا فروش سرقفلى مغازهيآ: 2054س


سـرقفلى مجاز بوده فروش ، شرعاً، جاد مغازه در صحن مسجديدر صورتى كه ا: جـ ى شرعى مـانعى نـدارد و در غ ه اذن متولب، ت مصلحت و نفع وقفيآن با رعا ـ ر اي ن ي

ن آن به همـان صـورت اول بـه يصورت واجب است ساختمان مغازه خراب شود و زم . اط مسجد اضافه شوديح

ن و يسـاكن ، ن محرز باشد ولـى جهـت وقـف معلـوم نباشـد ياگر وقفى بودن زم: 2057س فى دارند؟ ين چه تكليآن زمزراعت كنندگان در

كنندگان بـه او واجب است تصرف، ى خاص داشته باشدمتول، ن موقوفهياگر زم: جت بـر يوال، ند و اگر متولى خاصى نداشته باشدين را از او اجاره نمايمراجعه كنند و زم

نـد و امـا نسـبت بـه يد به وى مراجعه نمايكنندگان با آن با حاكم شرع است و تصرفن يرمتباياگر محتمالت متصادق و غ، ن محتمالت استيدرآمد وقف كه متردد بمصرف

واجب است درآمـد وقـف در قـدر ، باشند مثل سادات و فقرا و علما و اهل فالن شهرـ در ا، ر متصـادق باشـند ين و غيمتبا، ولى اگر احتماالت، مصرف شودها آن قنيمت ن ي

ن شـود يت مصرف وقف با قرعه معواجب اس، نى باشنديصورت اگر محصور در امور معـ ا اشـخاص غ ين ين عناويدر صورتى كه ب، رمحصوره باشدين امور غيو اگر احتمال ب ر ي

ه يم كه ذريه است ولى ندانين موقوفه وقف بر ذريم زميبدانكه اين محصوره باشد مثلن صورت منافع وقـف در حكـم يدر ا، ر محصوره مراد استيكدام شخص از اشخاص غ

ـ ، الك است و واجب است به فقرا صدقه داده شودمجهول الم ن يولـى اگـر احتمـال بـ ا پل يارتگاه يا زين وقف براى مسجد يمردد بكه اين ر محصوره باشد مثليجهات غ ا ي

ن صورت واجب است درآمدهاى وقف به شـرط يدر ا، كمك به زائران و مانند آن باشد . ه مصرف شوديريعدم خروج از آن محتمالت در امور خ

نى وجود دارد كه مالكش آن را در حضور عالم منطقه و دو نفر شـاهد عـادل يزم: 2064س هاى دا كرده و خانهيبراى ساختن مسجد وقف كرده است و بعد از مدتى اشخاصى بر آن تسلط پ

ست؟يفه آن اشخاص و متولى چيوظ، اند مسكونى در آن بنا نموده

ـ وقوفه با اذن واقف تحقـق پ ن ميقبض ع، نياگر بعد از انشاء وقف زم: ج دا كـرده يهـاى مسـكونى توسـط شود و ساخت خانـه همه احكام وقف بر آن مترتب مى، باشد


گران در آن براى خودشان غصب است و بر آنان واجب است سـاختمان خـود را از يدـ ه كنند و به متولى شرعى آن تحوين را تخلين ببرند و زميب ـ ل دهنـد و درغ ي ـ ر اي ن ي

گران در آن متوقف بر اجـازه يملك مالك شرعى آن باقى و تصرفات دن بر يصورت زم . مالك است

ه وقف كرده و ساخت ينيى خود را براى ساخت حسها زميناى از شخصى قطعه: 2088س ل يه را تبدينيولى بعضى از اهالى قسمتى از حس، ده استيان رسيبه پاها آن ه مذكور درينيحس

ل يا تبـد يـ آ، خواننـد نماز جماعت مى، حاضر در آن به عنوان مسجداند و درحال به مسجد كرده شود؟ ا احكام مسجد بر آن قسمت مترتب مىيح است؟ و آيه به مسجد توسط آنان صحينيحس

ه وقـف شـده بـه ينياى را كه به عنوان حس هينيل حسير او حق تبديواقف و غ: جكام و آثار مسجد هم بـر آن شود و اح ل به مسجد نمىيتبد، ن كاريمسجد ندارند و با ا

. ى نماز جماعت در آن اشكال ندارديولى برپا، گردد مترتب نمى

اد عمالً قابـل اسـتفاده يمنبرى براى مسجد وقف شده است ولى به علت ارتفاع ز: 2094س ز است؟يگرى جايل آن به منبر مناسب ديا تبديآ، ستين

گـر قابـل اسـتفاده يمسـاجد د ا ين مسجد و ياگر با شكل خاص فعلى آن در ا: ج . ر شكل آن اشكال نداردييتغ، ستين

ه يـ شخصى مقدارى آهن و لوازم جوشكارى را براى ساخت مسجد در مكانى هد: 2097س ساختمان مسجد به كه اين به اد آمده است و با توجهيزها آن ان كار مقدارى ازيكرده و بعد از پا

وش آن مقدار اضافى و مصـرف پـول آن بـراى پرداخـت ا فريآ، گر بدهى دارديهاى د نهيعلت هز ز است؟ يازهاى آن جاير نيهاى مسجد و رفع سايبده

را هـا آن آن ابزار و لوازم را براى ساخت مسجد داده باشد و، اگر شخص متبرع: جن صورت هر كـدام كـه قابـل يدر ا، ن كار از ملك خود خارج كرده باشديبراى انجام ا

ـ د براى تعميست بلكه بايز نيفروش آن جا، گريد در مساجد دهرچن، استفاده باشد ر يرا در مسـجد داده ها آن ولى اگر متبرع فقط اجازه استفاده از، گر بكار روديمساجد د


ـ ن صورت مقدار اضافى مـال خـود اوسـت و اخت يدرا، باشد ار آن هـم در دسـت او ي . باشد مى

، ت مسجد در روستا بنا كـردم يرا به نق الهى ساختمانى ينجانب به فضل و توفيا: 1997س روسـتاى مزبـور در حـال ، ولى با توجه به وجود دو مسجد و عدم وجود مركز آموزشى در آنجـا

غه وقـف آن بـه عنـوان مسـجد جـارى يهنوز صكه اين با توجه به. ازى به مسجد ندارديحاضر ننجانب آمادگى دارم يا، تنشده و دو ركعت نماز به عنوان نماز در مسجد در آن خوانده نشده اس

ار يـ ر داده و آن سـاختمان را در اخت ييـ ت خود را تغيدر صورتى كه اشكال شرعى نداشته باشد ن ن مسأله چه حكمى دارد؟يا، آموزش و پرورش قرار دهم

ـ غه وقف و بدون تحويبدون انشاء ص، ت مسجديمجرد ساختن ساختمان به ن: ج ل يبلكه ، ستيت آن كافى نيبراى تحقق وقف و تمام، آن به نمازگزاران براى خواندن نماز

در ، خواهـد در آن بكنـد ماند و او حق دارد هر تصرفى كه مى در ملك مالك باقى مى .ل آن ساختمان به اداره آموزش و پرورش اشكال ندارديجه تحوينت

1)ره( اهللا بهجت استفتائات احكام حقوقي مسجد از آيت) ب

ز يجـا مسجدبراى پرداخت قرض همان ، ى مسجديبنا ا فروش مصالح اضافه آمده ازيآ. 228 است؟

. ز استيجا. جن را يسـپس آن زمـ ، رده و رفتـه اسـت كشور فرار كه از كنى براى شخصى بوده يزم. 229

ست؟ين مسجد چيفه شرعى درباره ايوظ .اند ردهكمسجد

رند و اگر بـه او ين است از او اذن بگكه تا ممكنند كق و جستجو يد تحقياز او با. جـ كحا، ن نشدكاو ممدسترسى حاصل نشد و اجازه از ن را بـه جمـاعتى يم شرع آن زم

پول ، دا شدياست و هروقت پ كه اجاره به نفع مالكنند كرا مصلى آنجاه كاجاره دهد . اجاره را به او بدهند

بـر مسـجدى وقـف ، ى اوالد پسر اسـت يه ثلث ابقاكشخصى سهم خود از حمامى را . 231 ح است؟ين وقف صحيا ايآ. نموده است

بطـون اختصاص دهد و بعد از وفات او حق خود را به مسجد تواند حق مي فقط. ج . ستيح نيگر به حال خود باقى است و به هر حال وقف آن صحيد

توسط اهالى ) شاورزىكن يزم(بى پانزده هزار متر مربع ينى به مساحت تقريقطعه زم. 232از مـدتى مسـجد فـوق پس ، ده استيگرد) ع( وقف مسجد امام حسن 1342اى در سال منطقه

ربناى عرصه مسجد و نامناسب بودن جاى مسجد به يمى مساحت زكب و از طرفى به علت يتخرمتـرى بـه نـام همـان 200متـر از كگرى در فاصله ياقدام به ساختن مسجد د، علت وجود چاه

ز يا جايآ. باشد ن آن روستا مىيدر همان روستا شده و مورد استفاده مؤمن) ع(امام حسن مسجد مسجد امام حسـن خرج ، مىيقد) ع(مسجد امام حسن ب شده ياست از محل درآمد قطعه تخر

د و نوساز گردد؟يجد) ع(

مسـجد و امـام (ائات، احكام نمـاز مركز تنظيم و نشر آثار آيت اهللا العظمي محمد تقي بهجت، بخش استفت. 1 http://www.bahjat.org/index.php/ahkam-3/esteftahat.html :و وقف، در) جماعت


ور صـرف در امـور كد درآمد مـذ يبا، اگر موضوع مصرف اولى منتفى شده است. جن صورت در همان ير اياست و در غ يكن مسجد هم از جمله امور بر و نيه اكر شود يخ

. صورت ساختمانش مصرف گردددر ، مسجد اولىعنى طبقه بـاالى آن بـه صـورت يل دو طبقه ساخته شده كه به شكمسجدى است . 233

چ ين بـه صـورت مخروبـه درآمـده اسـت و هـ كن بـال يـ ا. باشـد ن معمولى مىيين و طبقه پاكبالن را كن بـال يد ايده مي ا اجازهيآ. باشد ز مىيى مسجد نيكشود و موجب تار اى از آن نمى استفاده

م؟ياز وسط مسجد بردار

ر شـود و يبا مراجعه به اهلش تعم، هيريه و خيمناسب است طبقه باال از وجوه بر. ج . ستيز نيب جايتخرابان واقع شده و درآمد اوقافى هـم نـدارد و مـردم محـل بـراى ينار خكمسجدى در . 234 افى بـراى احـداث كاط مسجد فضاى يه حكن يبا توجه به ا .اند قه شدهيهاى آن دچار مض نهيهز

غه وقـف هـم بـر مسـجد يشود و صـ نمي جاديلى اكچند باب مغازه را دارد و از نظر فضا هم مشهـاى مسـجد نهيد تا درآمد آن صرف هزيده مي ها را اجازه ا ساخت مغازهيآ، جارى نشده است

گردد؟

. ستيز نيجا. جن ارتفـاع داشـت يمتـر از سـطح زمـ 5/1ه كـ مى آن را يوان قديا، ر مسجديبراى تعم. 235

، مىيد در همـان ابعـاد قـد يـ وان جديـ ر ايدر ز، د هنگام ساختنيده مي ا اجازهيآ. ميردكخراب ه درآمد آن صرف مسجد شود؟كم ياى بساز مغازه

. اى ساخت شود مغازه نمي ،وان جزو مسجد استياگر ا. جه امـام جماعـت مسـجد كـ ده ركـ د يق نامه وقفرده و در كشخصى مسجدى را وقف . 236 ن در رابطه با يف مأموميلكمى دارد و تكد چه حير سين صورت امامت غيدر ا. د باشديور سكمذ

ست؟ياو چ

ـ ند وكد امامت يد سيان باكح است و در صورت امين شرط صحيا. ج ل ياگـر تحصـ ن صورت غيمسجد بودن محفوظ است و در ا، ن نشدكد مميامام جماعت س ـ ي د ير س


عمـل او ، جماعت بخوانـد آنجاد در ير سيند و اگر امام عادل غكتواند امامت مي عادلـ د امامـت يل سيان تحصكه به ناچار در صورت عدم امكشود حمل بر صحت مى رده ك

. العالم اهللاو استنـى حـدود ين مسجد قطعه زميه در شمال اكمترمربع مساحت دارد 100مسجدى . 237 ه جـزو سـاختمان مسـجد كـ به عنوان باغچه مسجد وجود دارد ، موجود كمتر طبق مدار 200

اى احداث نمود؟ هينين حسين قطعه زميتوان در ا مي ايآ، ستين

ـ نمي ،ن متعلق به مسجد استياگر زم. ج ننـد و كل يه تبـد ينيتوانند آن را به حس ،سـت ينـه ن كاگر وقف بر جهت خاصه ى مم، بله. نديد طبق وقف از آن استفاده نمايبا

ات مسجد بودن يولى خصوص، ه توسعه مسجد باشدكتوانند از آن به عنوان سالنى مي . العالم اهللاو ه به حسب ظاهر مانعى نداردكبسازند ، را نداشته باشد

ى به اهالى يمتر مربع براى احداث مسجد از طرف دو نفر بها 800نى به مساحت يزم. 238 ولى به علت نداشـتن . دياداره اوقاف ثبت گرد غه وقف مسجد جارى و دريمحله ما اهدا شد و ص

نظـر . سـتند يل ساختمان مسجد نيمكن افراد نامبرده فعالً راضى به تكل، د مانده استكنه رايهز ست؟يچها آن تيتان در رابطه با عدم رضاكمبار

. العالم اهللاو الى نداردكنامبردگان حقى ندارند و وقف مزبور اش. ج

و سـپس مطلـع اند ردهكگرى بنا يو وجوهات د) ع(نى با سهم امام يمسجدى را در زم. 241 باشد؟ مي ف شرعى چهيلكت، ه بوده استينين سابقا وقف حسيه آن زمكاند شده

اند، ردهكه در آن مصرف كه برگردانند و وجوهاتى را ينيد آن را به همان حسيبا. جها آن اگر موردى ازمانعى ندارد و ، ه هم داردينيه جواز مصرف در حسكها آن آن چه از

.اند آن مقدار را ضامن، ه فقط براى صرف در مسجد جواز داشته استكباشد مسـجد ها آن رده و باكمصادره ها آن ها و مصالحى را از صاحبان ى از نهادها سنگيك. 244

، شـد ا سقف مسجد مصـرف شـده با يوار ياگر آن مصالح در د. ستيراضى ن كساخته است و مال مى دارد؟كن آن چه حينماز خواندن روى زم

د پول آن را يه باكرا فقط ساختمان آن غصبى است يز، نماز در آن بالمانع است. ج


. نندكبدهند و بعد آن را وقف كبه مال

رد؟كتوان مسجد مي ر آن رايا غين موقوفه براى قبرستان يا زميآ. 245 ـ ن امر با وقف براى غيدارد و ا آنجابا بقاى ابدى در را مسجد مالزمهيز، ريخ. ج ، ري

ز يجا، ه ممنوع از دفن نباشدكبه صورتى ، نيولى مصلى قرار دادن آن زم، منافات دارد . است

حمـام ، ره گرفتـه شـده يـ ات و غكـ ه از مـردم و ز كهاى مالى كمكز است با يا جايآ. 246 ازهـاى يب و صـرف در ن يـ تخر، قرار نگرفتـه اسـت ه اصالً مورد استفاده كمه تمامى را يعمومى ن نند؟كمسجد ، رنـد ياز بخشندگان و دهنـدگان آن وجـوه اجـازه بگ اطاًياحت، ان داردكاگر ام. ج

. ز استيت اهالى آن محل جايوگرنه با رضا

آن ، سـتند و مـردم ياو هم مـورد شـناخت و در دسـترس ن نى مرده و ورثهيزم كمال. 247 ست؟يف چيلكح بوده است؟ تيار صحكن يا ايآ .اند ردهكن را مسجد يزم

ـ هر چند بـه ا ، ن را صدقه دهنديمت زميم شرع اجازه دهد ثمن و قكد حايبا. ج ن ياط يز باشد و احتيجا آنجاپول آن را صدقه دهند تا نماز در ر آن را بخرند ويه اهل خك

. بخوانند غه وقف را مجدداًيص، متيه پس از صدقه قكن است يدر ا

مى دارد؟كل آن به فرش بهتر چه حيفروختن فرش مسجد و تبد. 248 . ز استيجا، رود مي نيض از بيه با عدم تعوكدر صورتى . ج

ات آن يدهنـد تـا در ضـرور گرى قـرض مـى يمصالح اضافى مسجدى را براى مسجد د. 249 ز است؟يا جايآ، مسجد مصرف گردد

. نه براى مصرف در تجمالت آن، ز استيجا. ج

ولى . ى وجود دارديساله در روستا 400قابل استفاده و داراى سابقه ، مىيمسجدى قد. 251ا نماز خوانـدن در مسـجد يآ. ن موقوفه بسازنديآن هم در زم، گرىيگروهى قصد دارند مسجد د

ز است؟يد جايجدنـد مصـلى يشود و اگر متولى موقوفه مصـلحت بب ن موقوفه مسجد نمىيدر زم. ج


. قبلى به مسجد بودن خود باقى است شود و مسجد مى

ش ين سال پيچند. ه براى مدرسه وقف شده استكى است يها مسجدى داراى حجره. 252 گـرى يه به جـاى د يه حوزه علمكچند سال است . شد ه از آنجا استفاده مىيبه عنوان حوزه علم. ل شـده اسـت يلى تعطكبه خرابى هستند و مسجد به ها رو مسجد و حجره، منتقل شده است

. نندكهاى فرهنگى تيخواهند در آن مسجد فعال ن و فرهنگى مىياى از جوانان متد نون عدهكانون ضرورت كا .اند ى برداشتهيها و در حد توان خودشان قدماند ردهكار كچند ماه است شروع به

ن امـر يـ به اها را ى از حجرهيكل دهند و كيگاه مقاومتى تشيه در آن مسجد پاكند ك مي جابيا. ننـد كنى يهاى د تيق جوانانى را جذب مسجد و فعالين طريمهم اختصاص دهند تا بتوانند از ا

از ، ريـ ز فرهنگى در دو حالـت ز كگاه مقاومت و مريز پاكن حجره به عنوان مريردن از اكاستفاده مى دارد؟كنظر شرعى چه ح

. ردن از آن بدون اجارهكاستفاده -1 . ق اجاره و صرف اجرت آن در امور مسجديآن به طر ردن ازكاستفاده -2

. ن است بر حسب وقف عمل شودكتا مم. جمثالً ، س و هر طبقه را جهت امرى اختصاص دهندياگر مسجدى را در سه طبقه تأس. 253

، ف را به زنان و طبقه باال را به مردان اختصاص دهنـد كطبقه هم، سات مسجدين را تأسيزم ريز مى دارد؟كحضرتعالى چه حبه نظر

تواننـد نمـى ، ت وقف محقق شده استين آن وقف مسجد است و تمامياگر زم. جوقف هر طبقه و ، ن صورتير ايم مسجد است و در غكنند و تمام طبقات به حكن يچن

ه اصالً وقف شـرعى نباشـد و بـه عنـوان كن يا ايهر قسمت براى امرى مانعى ندارد و . نمازخانه باشد

، ه بـه فـالن نـام باشـد كـ ن شرط يبه ا، رده استكنى را براى مسجد وقف يواقفى زم. 255 ست؟يف چيلكت. گرى بسازديخواهد آن را به نام د مي سازنده مسجد

ـ ه در ابتداى وقـف بـوده با كودى يرا قيز، آن مسجد را به نام هر دو بسازند. ج د ي . مراعات شود


مشـروط ، مسجدى به اهالى محل اهدا نمـوده نى را براى احداث يشهردارى قطعه زم. 256 لنـگ مسـجد ك. نـد يه در مدت قرارداد مردم نسبت به شروع احداث مسـجد اقـدام نما كن يبر ا

ا با يآ. به همان صورت باقى مانده است، دن زمستانيولى به علت رس، توسط امام جمعه زده شد د؟يتواند لغو قرارداد نما مي ا شهردارىيشود و آ مي ور مسجد محسوبكن مذين عمل زميا

. شود مسجد محسوب نمى اند، ه نماز نخواندهكتا وقتى . جاى وقف امام جماعت مسجد بوده و به مرور زمان خراب شده است و آن را بـراى خانه. 257

ست؟ين خصوص چيم شرعى در اكح اند، ردهكداخل مسجد ، توسعه مسجد

اگر از مـوارد ، گردانند و در صورت تعذراش بر هيد به حالت اولين است باكتا مم. ج . ندكآن را بفروشند و مشترى اگر خواست آن را وقف مسجد ، جواز فروش وقف باشد

از طرف شـرق و شـمال ، هادى ولى طبق طرح، ميا و توسعه داده ريمسجدى را تعم. 258 راه ، شـده نى ينشـ ه هـر دو طـرف عقـب كـ ن يـ ت به ايبا عنا. مينى شدينش مسجد ملزم به عقب

، هـا دارد نيض و توسـعه جهـت عبـور و مـرور مـردم و ماشـ ياز مبرم بـه تعـر يعمومى بوده و ن . دييبفرمانشيني ن عقبيخواهشمند است نظرتان را در رابطه با ا

ـ كرى نين است تعمكنند و تا ممكبنشينى توانند عقب نمي .ج ى كنند تـا مستمسـ نى را دينش مقدار عقب، ديرده اكنشود و اگر خراب نشينى براى عقب ـ كوار بي د و يش

. العالم اهللاو مستند به شما نباشدنشينى د تا عقبينكمحصورم يردكدارى و به مسجد ملحق يهاى اطراف آن را خر خانه، براى توسعه مسجد جامع. 259

اى بـه عـرض وچـه كها ى از خانهيكم و ين مسجد قديى بود و بيبها يكخانه ها آن ى ازيكه كن يـ با توجه بـه ا . وچه هم به مسجد ملحق شدكآن ، ت اهالىيه با رضاكمتر واقع شده بود 5/1مـردم وآمـد رفـت لى براى كه مشكبه طورى ، ميهاى اطراف مسجد را گسترش داده ا وچهكه ك

. اى به دو جهت در مسجد شبهه دارند عده، ولى بعد از ساخت، وجود ندارد . ى بوده استين مسجد قبالً خانه بهاياچون بخشى از -1 . دييان فرماين باره بيم شرعى را در اكح وچه عمومى به آن ملحق شده است؛ لطفاًك -2

ـ ه ملحق به مسجد شده كاى وچهكساختمان فوق مسجد است به استثناى . ج ه كتواند مصلى باشد و نمـاز در مي ه از محل عبور بودن خارج شودكن يآن مقدار بدون ا


، بله. االصل به مسجد ملحق شده مسجد است ىيز است و آن چه از بهايآن قسمت جا . مسلمان او جلب شود ت ورثهيى شده است رضاياگر او اول مسلمان بوده و بعد بها

گر نمـاز جماعـت و مراسـم يد مى روستا سابقا مسجد جامع بوده ولى بعداًيمسجد قد. 260ا همچنـان مسـجد يـ ب است؛ آيرو به تخر آن مسجدو شود مي د برگزارير مساجد جدمذهبى د

. جامع باقى است

. شود ت خارج نمىيمسجد جامع از جامع. ج اى عده. ه دو طرف آن باز و محل عبور و مرور استكى است طرف مسجد راه يكدر . 261

ز است؟يا جايآ، نندكداخل مسجد ، توسعهن راه براى ين راه را با خود ايگر ايخواهند طرف د مي

سـت آن را يز نيجـا ، ن در آن حق دارنـد ين راه عبور است و تمام عابريچون ا. جى بـراى د راهيبنابر احوط با، نندك) نمازخانه(نند و اگر خواستند آن را مصلى كمسجد

سازند و باالى آن مصلى ب ه در طبقهكن يبگذارند؛ مانند ا -حتى در موقع نماز -عبور . ر عبور و مرور مردم باشديمس، ر آنيز

ى از مسجد جزو مسجد است؟يها چه قسمت، ر از اصل مسجديغ. 262

ه علم بـه كن يمگر ا، اظهر جزو مسجد استر ب پشت بام و سرداب و محراب بنا. ج . از مسجد حاصل شودها آن خروج

ت مـن بـه يبدون اطـالع و رضـا نجانب را ين ايزم، ى واگذارى اراضى نفره هفتهيأت .264افت داشته و به سـاخت مسـجد يگرى را از آنان درين ديزم، رده و در عوض آنكگرى واگذار يد

ح است؟يا نماز خواندن در آن مسجد صحيآ. اختصاص داده است

. ح استينماز صح، كت ماليبا احراز رضا. ج نند و مسجد بسازند؟كن وقفى را اجاره يز است زميا جايآ. 265

)نمازخانـه (مصـلى ، ز اسـت يه اجاره دادن جـا كشود و در مواردى مسجد نمى. ج . شود نه مسجد مي

مازخانه قرار مى دهند انى را به عنوان نكم، كمثل پار ها مكانا بعضى از يدر ادارات و . 268


ه كـ ن يـ با وجـود ا ، نديگو مي مسجد، نند به آنك مى وآمد رفت آنجاه به كسانى كتى و بعد از مدم مسـجد را دارد و كـ ان حكـ ا آن ميـ آ. ل شـود يگرى تبديز ديان به چكن است بعدها آن مكمم شود؟ مي آن جارى ام مسجد دربارهكاح

. ستيمسجد ن، ت وقف نشده باشدياگر به عنوان مسجد. جهـا آن ليتبد. ب استياط مسجد بدون استفاده مانده و در حال تخريى در حيها اطاق. 269

مى دارد؟كچه حاط مسجد يبه ح

ـ ند تا در جهت خاصى يد بنا نمايور را تجدكهاى مذ ن است اطاقكاگر مم. ج ه در كبـا مراعـات ، ستين نكند و اگر ممياط ننمايل به حيار رود و تبدكن شده به ييوقف تع . مانع ندارد، شتر دارديت بياست و صالحتر ه مناسبكآن چه

ز است؟يابان جايض خيجهت تعر، آنا تمام يب قسمتى از مسجد يا تخريآ. 272

.ستيز نيجا. ج

ه چند كن شهردارى به نحوى يطبق قوان، د بناى مسجديهنگام تجد، نىينش ا عقبيآ. 273 ز است؟يابان واقع شود جايمتر از مسجد داخل خ

. ستيز نيجا. جج و يبس گاهيل آن به پايا تبديآ اند، ات و دفتر مسجد ساختهيدو باب حجره براى ضرور. 274 ز است؟يجا، مانند آن

. ستيز نيجا. ج الحســنه قــرضارهــاى صــندوق كان جهــت انجــام كــدو بــاب د، مســجد در محوطــه. 275

امناى مسجد احداث شده است و بابت آن ساالنه مبلغى به مسـجد هيأت با موافقت المنفعه عام ست؟ز ايان فعلى جاكن صندوق در ميار اك ا ادامهيآ. شود مي اجاره پرداخت

ز يان جـا كر آن به دييتغ، ا مثل آن استياط مسجد يمسجد وقف ح اگر محوطه. جـ د عوايه باكد به حال اول برگردد و چنان چه از اراضى مسجد است يست و باين د آن ي

د در مسجد با نظـر يان در آن و اجاره ى آن و صرف عواكساختن د، صرف مسجد شود


ـ ، م شـرع كبا نظـر حـا ، ىبا نبودن شخص خاص به عنوان متول متولى شرعى و ال كاش . ندارده كـ به طورى ، متعلق به مسجد قرار گرفته است ن دو مغازهيدرب ورودى مسجدى ب. 276

برداشتن آن دو مغـازه چـه ، ل تجارت خانه درآورده استكظاهر مسجد را به ش، ابانياز طرف خ مى دارد؟كح

. ن ببرنديد از بيد استفاده مغازه شود و نبايبا، سجدمتعلق به م از مغازه. جمفقـود كرده باشـد و آن خـا كـ خـارج آنجامسجدى را از كى از خاكسى اندكاگر . 277

ست؟ياو چ فهيوظ، شده باشد

در فـرض سـؤال ، سـت يه به نظر عقال موجـب ضـمان ن كمى است كمقدار اگر. ج . اى ندارد فهيوظ

ز يا جـا يـ آ. رود ن مىيض از بيفرسوده شده و در صورت عدم تعوهاى مسجدى فرش. 278 م؟ينكل يحسن تبدا فروخته و به ارها آن است

. ز استيجا. جى آن مسـجد يكـ فراوان است و در نزد هيه داراى فرش و اثاثكمى يمسجدى است قد. 279 معرض تلف و م در يل مسجد قديروند و وسا مي ادى به آنجايت زيه جمعكدى ساخته شده يجد د نقل داد؟يل را به مسجد جديتوان آن وسا مي ايآ. انا سرقت استياح

، هـا ا بـدل آن يل ين آن وسايانتقال ع، م قابل استفاده نباشدياگر در مسجد قد. ج . ال نداردكاش

، ...ه و چـراغ و كمانند پن، شود مي به مسجد داده كمكا يه به عنوان نذر و كى يزهايچ. 281هاى نهير هزيل اضافه را بفروشد و به سايتواند وسا مي ىا متوليآ، اج باشديد بر احتيچنان چه زا

الزم مسجد برساند؟

. ز استيجا. جون است يارگر و بنا مدكمزد ، بابت پرداخت مصالح، مسجدى جهت توسعه و بازسازى. 292


ن مغـازه يچنـد قيـ ن بابت ناراضى هستند؛ با توجه بـه درآمـد مسـجد از طر ياران از اكو طلب نماز جماعت و انجام اقامه، ى از پرداخت بدهى مسجدفه و مراسم مذهبى و خوددارى متولموقو

مى خواهد داشت؟كمراسم مذهبى در مسجد فوق چه ح

و ح اسـت يبدهى مسجد ربطى به نماز در آن ندارد و جماعت و نماز در آن صح. جدگى و اقدام داشـته يد رسى هستند نسبت به بدهى مسجه متصدكسانى كالزم است

. باشندده اسـت و يـ نه سازمان آب و برق بنا گرديمسجدى با هز، ونىكى از مناطق مسيكدر . 294

... اجاق گاز و، خچالي، تكمو، فرش، هيانات اولكام، هاى صوتى ستميس، بنا: تمامى بودجه شاملنـه يرمضان از هز كمبار و مراسم مربوط به ماه) ع(ن مراسم مولودى و سوگوارى ائمه يهمچنو

د ييـ ها را از بودجه سازمانى اعالم فرما نهين گونه هزيم شرعى اكح. گردد ن مىيآن سازمان تأم . ن مسجد و مساجد مشابه حل شودين نمازگزار در ايل مسلمكتا مش

ال كاش، بوده است) صاحب اجازه(اگر از محل درآمد حالل و با اذن من له االذن . ج . ندارد

متولى مسجد صـالح اند، ردهكه آن را براى مسجد وقف كنار مسجد بوده كنى در يزم .297ن يه مسـجد از امـ يهمسـا . نـد كل يوچه تبدكبه ، به وضوخانه وآمد رفتن را جهت يده آن زميد

تواند اجـازه دهـد؟ اگـر مي نيا اميآ. ندكوچه باز كن ياش درى به ا ند از خانهك مسجد تقاضا مى مى دارد؟كچه ح، رده باشدكه درى باز يهمسا

. ندكن درب را مسدود يد ايه هم باين اجازه را ندارد و همسايور حق اكن مذيام. جر قابل استفاده است و يه فرسوده و غكمى است يشبستان قد يكمسجد جامع داراى . 298م يخواه مي هكنار مسجد جامع است كب شود و مسجدى هم در يد تخريص معماران بايبه تشخ

ر يـ ز اطـراف مسـجد توسـط افـراد خ يـ ادى نيـ ى زهـا زمـين و مينكن مسجد ملحق يرا به ا آن :حال سه مسأله مطرح است. دارى شده تا براى توسعه مسجد از آن استفاده گردديخر

ن يرزميـ سـاخت آن را در ز ، نيه مهندسـ كم يدار) محل وضو نه توالت(از به وضوخانه ين -1 مى احداث نمود؟يرا در مسجد قدتوان آن مي ايآ. دانند مي مناسب -دى نـدار يه بناك -مى و مسجد مخروبه را يشبستان قد، توان براى توسعه مسجد مي ايآ -2


تـا در ، مينـ كم روى صـحن هـم سـقفى بنـا يـ ه قصد داركن يجزو صحن قرار داد؟ با توجه به ا . زمستان هم براى نماز گزاران قابل استفاده باشد

ه هنـوز كمخصوصا آن . ردكدارى شده احداث يى خرها زمينرا در توان وضوخانه مي ايآ -3 امده است؟يت در نيبه مسجد

هـاى ازمندىين مسجد نبوده ساخت و ه سابقاًكد در آن قسمتى يوضوخانه را با. ج . اط مسجد شوديد حيز است و مسجد هم نبايت جايوقف غهيش از صير شده پكذ

د يـ ا مسـجد با يـ آ، ه در جنب آن قـرار دارد كاى است ن مسجدى وقف بر امامزادهيزم. 299 اجاره بپردازد؟

مـانعى ، رد و اگر به صـورت مصـلى باشـد كشود مسجد بنا نمي ن وقفىيدر زم. ج . ندارد

مبلغـى از ، م در مسـجد يتواننـد در ازاى برگـزارى مجـالس تـرح مـي امنـاء هيأت ايآ. 318 ند؟يخرج آب و برق مسجد نماافت و يصاحبان عزا در

. مانعى ندارد، اگر با اجازه متولى باشد. ج ست؟يف مسجد جامع چيتعر. 320

هـر ، نـد يآ مى آنجاه در اوقات نماز معموالً غالب اهالى شهر به كمسجدى است . ج . ه از آن محل هم نباشندكچند

د پـول مربـوط بـه آب و بـرق را يز باين -دمانند مسج -ن عمومى كاما، طبق مقررات. 330ل پرداخت قـبض آب و بـرق و گـاز كمعموالً با مش، ه موقوفه ندارندكبپردازند و چون مساجدى

نند ك جهت نماز و عبادت استفاده مى، ه از آب و برق و گاز مسجدكسانى كم كح، مواجه هستند نند؟ك كمكزان مصرف خود به مسجد يد به ميباها آن از يكا هر يست؟ و آيچ

نندگان كاستفاده ، ندكى را پرداخت يها نهين هزيچن ه تبرعًاكاگر فردى نباشد . ج . د بدهنديان باكن مياز ا

ا استفاده نمازگزاران از برق يگان مسجد از آب و برق مسجد و يا استفاده ى همسايآ. 332 لم جهـت يش فـ يا نماياسى و كلم بردارى و عين فيشارژ دورب، ليشارژ موبا، مسجد جهت ضبط


ز است؟يامور فرهنگى جا

. ستيز نيجا، در متعلقات وقف است هر چه برخالف جهت مقصوده. جخى آن شهر را به يمى و تاريمساجد قد ،راث فرهنگىيارى از شهرها سازمان ميدر بس. 335

خى آن را محصـور و يهاى تار ا قسمتيها و راث فرهنگى معرفى و برخى از محرابيعنوان آثار م ن مطلب؛يبا توجه به ا، ش قرار داده استير معرض نماد

ردن برخى كه منجر به محصور كخى مساجد يا عمل سازمان مزبور جهت حفظ آثار تاريآ -1 ز است؟يجا، شود هاى مسجد مى از قسمت

. ستيردن نكمنحصر در محصور ، ن بناهايردن اكراه حفظ . جننـدگان وجهـى كدار يـ دن جهـان گـردان و د يـ ه بـراى د كا سازمان مزبور اجازه دارد يآ -2

د؟يافت نمايدر

، ه مزاحمت بـا جهـت وقـف نـدارد كاى در محدوده، ى شرعىد متوليبا صالحد. ج . ستيمانعى ن

تاب وجـود كفار و اهل ك، ن مساجدى جهانگردان خارجىينندگان از چنكدار ين ديدر ب -3ز يرانـى و اسـالمى جـا يشدن با فرهنـگ ا ا اجازه ورود به آنان در مسجد به جهت آشنا يآ، دارند است؟

. ستيز نيجا. جه بـه كنى قرار داشته يل طالب علوم ديى جهت تحصيها ن مساجد حجرهيدر برخى از ا -4

ز يا عمل مزبـور جـا يآ، ه درآمده استكراث فرهنگى فعالً به صورت مترويدنبال تصرف سازمان م است؟

. ستيز نيجهت وقف جاممانعت از استفاده ى از موقوفه در . ج -دت استفاده فراوانى داريه قابلك -ع و مجهز است يه داراى آشپزخانه وسكمسجدى . 336

مـى كا مجـالس خـانگى چـه ح يه و ينيجهت مراسم عزادارى حس، ا پخت و پخش غذا در آنيآ، جهت مصارف مسـجد ، ردن درآمد آنكنه يافت اجرت و اجاره و هزيا پختن غذا و دريدارد؟ و آ

ز است؟يجا


. ز استيمتولى مسجد جا با اجازه. جمتـولى و امـام جماعـت مسـجد را مشـخص ، واقف، امناهيأت اراتيحدود اخت لطفاً. 337 . رى شوديل جلوگيد تا از تداخل امور و اختالف در مساييفرما

. د فقط تحت نظر متولى شرعى مسجد باشديتصرفات مشروعه در مسجد با. ج، پ شـده اسـت يـ اشتباه تا، تابخانهكا يتب وقفى مسجد كاى در هيا آيدعا گاه عبارت . 342

شود؟ نمي ز در وقف محسوبير جايى تصرف غيها ن عبارتيح چنيا تصحيآ . ز استيى جابا اجازه ى متول. ج

ا محلـه اسـراف يـ روسـتا ، شهر يكاز در يش از حد نيه بينيا ساخت مسجد و حسيآ. 345 شود؟ مي محسوب . آن مختلف استموارد . ج

هنـرى و ، ى آموزشـى هـا كـالس ل كيل تشيفرهنگى و آموزشى از قبارى از امور يبس. 346در گذشـته ... تئـاتر و ، اجراى مسـابقه ، لميش فينما، حى تابستانى جهت جوانان و نوجوانانيتفرن ياجراى چنه به ضرورت حال با توج، ده استيها لحاظ نگرد نامه وقفدر ج نبوده و لذا قطعاًيرا

ا حضـرت عـالى انجـام يـ آ، ر از مسجديانى غكان اجراى آن در مكهاى فرهنگى و عدم ام برنامه د؟يدان ز مىيى را در مساجد جايها ها و برنامه تين فعاليچن

، ا مزاحم نمازگزاران اسـت يه با احترام مسجد منافات دارد و كى يارهاكد از يبا. ج . الً اجتناب شودك

هاى رزمـى ا ورزشيس و يتن، مثل نرمش -دردن در مساجكا ورزش يردن و كبازى . 347 مى دارد؟كچه ح -ى يويديا ويلم به صورت زنده و يش فيا نمايو

ر يدر غ، غرض اصلى از مسجد عبادت و اقامه ى نماز است و استفاده ى از وقف. جا يافات دارد و ه با احترام آن منكى يارهاكاز ، د در مسجديست و بايز نيجهت وقف جا

. اجتناب شود، مزاحم نمازگزاران است مى دارد؟كچه ح، ه متعلق به مسجد استكقرض دادن پولى . 349

. ستيز نيجا. ج

1اهللا سيستاني استفتائات احكام حقوقي مسجد از آيت) ج

بعـداً 2ك طبقه بود و طبقـه يغه مسجد يزمان خواندن ص يطبقه باشد ول 2اگر مسجد -1 ؟)ها خانم يبرا(هم حكم مسجد را دارد 2ا طبقه ياضافه شده آ

. شود يبله مسجد شمرده م: جواب

جاد يز ايك باب مسجد ني، ن طبقهيچند يك برج مسكونياز طبقات يكيتوان در يا ميآ -2 ست؟ين آن محل چييو پا ن صورت حكم طبقات بااليدر ا ؟نمود

. شود يندارد و فقط همان طبقه مسجد م يمانع :جواب

ا يـ آ. م يريـ مسجد بگ يد برايم و فرش جديض كنيمسجد را تعو يها قرار است كه فرش -3د يـ كـه اآلن در مسـجد وجـود دارنـد را فروختـه و پـول آن را صـرف خر ييهـا م فرشيتوان يم

يگر فروخته و از پول آن بـرا يد يها را به مسجد م كه فرشيتوان يا مي؟ و ميد كنيجد يها فرش ؟ميد استفاده كنيجد يها د فرشيخر

ـ يد بفروشيتوان يشده م يدارياگر فرش كهنه با پول خود مسجد خر :جواب يد ولست پس اگر در خود مسجد قابل هر نوع استفاده باشـد يز نياگر وقف باشد فروش جا

. داده شود ر مساجديد به ساين صورت باير ايد در مسجد بماند در غيبا

:سايت رسمي دفتر آيت اهللا سيد علي حسيني سيستاني، بخش پرسش و پاسخ، احكام مسجد و وقف، در. 1http://www.sistani.org/persian/qa/

1اهللا مظاهري استفتائات احكام حقوقي مسجد از آيت) دآيـا . طبـق قـوانين شـهردارى مجبـور بـه عقـب نشـيني اسـت ، مسجدي هنگام تجديد بنـا -1

جـايز ، از ساختمان مسجد به نحوى كه چند متر از مسجد داخل خيابان واقع شـود نشينى عقب است؟

. اگر مجبورند جايز است: جواباى كنار هم قرار داشته و با تجديد بناى مسجد يك سالن حسينيه داخـل مسجد و حسينيه -2

آيا اين عمل شرعاً جايز است؟. مسجد قرار گرفته است

. جايز نيست: جوابهاى مسجدي كه وقف مسجد بوده فرسـوده شـده و در صـورت عـدم تعـويض از بـين فرش -3

را فروخته يا تبديل به احسن كنيم؟ها آن آيا جايز است، رود مى

. با اجازه حاكم شرع جايز است: جواببه خاطر نبود فضاي سبز و نبودن محـل ديگـري ، آيا تخريب مسجد جهت ايجاد فضاى سبز -4

جايز است؟، براي ايجاد فضاي سبز

. جايز نيست: جواب و شخصـى بـراى انـد ان مسجد واگذار كردهزمينى را كه متصل به مسجد است براى ساختم -5

آيـا ايـن زمـين جـزء . واگذار كنندگان پشيمان نشوند دو ركعت نماز در آن خوانده استكه اين مسجد شده است يا خير؟

. شود اگر با رضايت مالك باشد مسجد مي: جواب

:آيت اهللا العظمي حسين مظاهري، بخش استفتائات، درپايگاه اطالع رساني دفتر . 1http://www.almazaheri.com/farsi/Index.aspx?TabId=0901

1ياهللا مكارم شيراز آيتاستفتائات احكام حقوقي مسجد از ) ه

وقف مسجد احكام) اولخانـه . توسط شخص خيرى در زمينى كه ملك مسجد است احداث شـده اسـت يا خانه -1

آيا .كه امام جماعت همان مسجد در آن سكونت نمايد مذكور وقف شرعى گرديده مقيداً به اينر صـورت عـدم سـكونت گزيند و د دهد ديگرى در آن خانه سكني شارع مقدس اسالم اجازه مى

امام راتب مسجد آيا شرعاً اجاره دادن آن جايز است؟

اجـاره ،تا ممكن است بايد امام مسجد از آن استفاده كند و اگـر ممكـن نشـد : جاالجاره آن براى امام مسجد استفاده شود و اگر امام مسجد نياز نـدارد در دهند و مال

. ساير حوايج مسجد مصرف گردد

مراجعه بيمارانى كـه عـذر ، كه زيرزمين مسجدى را تبديل به درمانگاه كننددر صورتى -2يا بيماران غير مسلمان به چنان درمانگـاهى ) بينند مانند زنانى كه خون نفاس مى(شرعى دارند

چه حكمى دارد؟

توان زير زمين مسجد را تبديل به درمانگاه كرد كه هيچ گونه اوالً در صورتى مى: جمردم نخواهند از آنجا بـراى نمـاز خوانـدن و ى نمازگزاران نداشته باشدمزاحمتى برا . استفاده كنند

غير مسلمانان اگر سبب آلـوده و توانند به آنجا مراجعه كنند ثانياً زنان معذور نمىاين در صورتى است كه درمانگـاه بعـداً ايجـاد شـده و شدن آنجا نشوند مانعى ندارد

. ا وقف بر درمانگاه شده است مشكلى ندارداما اگر از اول آنج. باشدبـا عنـوان شود ممكن است گاهى با عنوان وقف و گـاهى اشيايى كه به مسجد داده مى -3

شرعى اين دو عنوان مختلف است؟ آيا احكام، تمليك باشد

مسجد و امام (پايگاه اطالع رساني دفتر آيت اهللا العظمي ناصر مكارم شيرازي، بخش استفتائات، احكام نماز . 1 http://makarem.ir/Question/ViewQuestion.aspx?lid=0# :و وقف، در) جماعت


ر كه تمليك است كار آسان آنجا. آرى مختلف است: ج باشد و طبـق مصـالح مىت، ولى وقف تا در آستانه سقوط از انتفاع قـرار نگيـرد ، عوض كردتوان آن را مسجد مى

. تبديل آن جايز نيست

آيا جايز است طبقه اول آن را حسينيه و طبقـه ، اگر زمينى براى مسجد وقف شده باشد -4 دوم را مسجد بنا كنند؟

كند؛ ولى عزادارى در آن اشكال ندارد؛ بـه هر دو طبقه حكم مسجد را پيدا مى: ج . آن كه مزاحم نماز نباشد شرط

استفاده از اموال حسينيه يا مسجد چه حكمى دارد؟ -5

ها آن در غير احتياجات همان مسجد يا حسينيه جايز نيست مگر اين كه واقف: ج .كرده باشدها آن تصريح به عموميت استفاده از

خواهيم از گوشـه مىاالن اند، را وقف مسجد نموده كه در كنار مسجد است قطعه زمينى -6بـانوانى كـه عـذر شـرعى ، آيا اين كار جايز است؟ و در فرض جواز، اى درست كنيم آن كتابخانه

توان از يك اتاق از كتابخانه ياد شـده كنند؟ و در ضمن آيا مى وآمد رفتتوانند در آنجا دارند مى موقتاً براى پايگاه بسيج استفاده كرد؟

اگر مزاحم نمازگزاران نباشد و هر زمـان ، آن قسمتاحداث كتابخانه مسجد در : جمانعى ندارد؛ ولى بـانوانى كـه عـذر ، مورد نياز قرار گيرد در اختيار مسجد قرار دهند

كنند و براى پايگـاه نيـز بـا شـرايط فـوق وآمد رفتتوانند در آنجا شرعى دارند نمى . توان استفاده كرد مى

د را كه در كنار زمين متعلق بـه خـودش بـوده آموزش و پرورش مقداري از زمين مسج -7حال اگر قرار بر تخريب باشد كل ساختمان آموزش و . تصرف كرده و ساخته است يا عمداً سهواً

حاضرند آن ، اداره اوقاف و متولي. شود گردد يا ضرر فراواني به مدرسه وارد مي پرورش ويران ميآيـا ايـن امـر . ه و سـند اجـاره تنظـيم نماينـد مقدار زمين را به اجاره آموزش و پرورش در آورد

مشروع است؟


وجـه آن را صـرف و چنانچه اين كار عمدى نبوده بايد سند اجاره تنظيم كنند: ج . تعميرات مسجد نمايند

از طرفى قسمت اعظم آثـار . وقف مسجدى شده است، طبق اسناد معتبر و مسلم، محلى -8بـا . ولى قسمتى از آثار از جمله محراب آن هنوز باقى استمسجد در اثر مرور زمان از بين رفته ر محـل مسـجد متولى موقوفـه قصـد احـداث مسـجد د ، توجه به وقف بودن محل براى مسجد

ولى احداث مسجد و عمل بـه نيـت واقـف بـا بعضـى از مقـررات ميـراث مخروبه سابق را دارد،عمل به كدام يك ، يراث فرهنگىرات مى تعارض دارد، در صورت تعارض نيت واقف با مقرفرهنگ

مقدم است؟ تكليف شرعى متولى موقوفه چيست؟

جمع ميان بناى مسجد ، تا ممكن است بايد با كمك گرفتن از اهل خبره و اطالع: ج . اولويت با مسجد است، اگر ممكن نشدو و حفظ آثار فرهنگى شود

بعـد . آورى شده اسـت براى مسجد جمع ، ل صوتى و مانند آنوجوهى جهت خريد وساي -9قصد ما اين بوده كه اين وسايل منحصـر بـه مسـجد «: گويند اى مى عده، از خريد وسايل مذكور

و » بلكه از آن وسايل در اعياد مذهبى و عزادارى در خـارج مسـجد نيـز اسـتفاده كننـد ، نباشدد ل صـوتى بـه عنـوان وقـف بـراى مسـج ما پول را فقط جهت خريـد وسـاي «: گويند اى مى عده حال كدام جهت مقدم است؟ . » ايم داده

بـا آن بايد طبق وقف خاص، بوده به اين كه گروهى نظرشان وقف خاص با توجه: ج . رفتار كرد

آيا زيرزمين و طبقات فوقـانى نيـز حكـم مسـجد را ، اگر زمينى وقف مسجد شده باشد -10 دارد؟ احداث كتابخانه در آن چه حكمى دارد؟

را دارد؛ ولى مـانعى نـدارد در آن كتابخانـه احـداث كننـد؛ آرى حكم مسجد : ج . مشروط بر اين كه مزاحم نمازگزاران نباشد

مشروط بر اين كه خودش تـا آخـر عمـر در آن ، اش را وقف مسجد نموده شخصى خانه -11معلـوم نيسـت و او هم در همين خانه ساكن باشد، اگر فرزندى از او به وجود آمدو ساكن باشد

:با توجه به اين مطلب بفرماييد. انى اين خانه به تصرف مسجد در خواهد آمدچه زم آيا اين وقف صحيح است؟ -1


توان از اموال آن مسجد خرج اين خانه كرد؟ آيا مى -2 باشد؟ يا مربوط به ورثه مى، آيا بعد از فوت واقف اين خانه متعلق به مسجد خواهد بود -3

. بايد مطابق آن عمل كرد و آرى اين وقف صحيح است -1: جتوان از درآمد مسجد خـرج مى، هنگامى كه خانه در اختيار مسجد قرار گرفت -2

. آن كرد . شود خانه براى هميشه متعلق به مسجد مى، بعد از فوت واقف و فرزندش -3

چيزهايى كه قبال به مسجد داده شده به فرض اين كه احكام وقف و تمليك فرق كنـد -12 شود؟ يك بر آن بار مى حكم كدام، ندانيم كه وقف مسجد شده يا تمليكاگر

. احتياط واجب اين است كه با آن معامله وقف كنيم: ج

13- زمينى را با سند مالكيت و ادعـاى مالـك هجري شمسي 1349ر در سال چند نفر خيصـورت مسـجد كه امـروز بـه اند جهت احداث مسجد خريدارى نموده، مبنى بر عدم وقف بودن

ولـى در بـين مـردم ، ساخته و مورد استفاده قـرار گرفتـه اسـت ) عليه السالم(حضرت ابوالفضلامنـاى هيـأت ،شرعى وقـف مسايلبا توجه به ، باشد معروف است كه زمين اين مسجد وقف مىنتيجه تحقيق بدين صورت به اطالع آن مقام معظـم ، مسجد اقدام به تحقيق اين مسأله نمودند

باشد ولى نوع وقـف على مى به طور مسلم زمين مسجد داراى واقفى به نام حاج محمد: رسد مىاى در نـوع باشد و عـده وقف اوالد مى، اى وقف حاج محمد على مشخص نيست بنا به اظهار عده

لكن به احتمـال قـوى وقـف حـاج (رود وقف شاه نجف باشد اين وقف ترديد دارند و احتمال مىخواهشـمند اسـت تكليـف اهـالى محـل را نسـبت بـه ادامـه ) باشـد مـى محمد على وقف اوالد

. هاى مذهبى در مسجد مذكور بيان فرماييد فعاليت

مناسبى براى االجاره مالبايد ، اگر تحقيق كرده ايد و مصرف وقف روشن نشده: جنصف آن را در مصارف مربوط به مجالس موال اميرالمـومنين ، آن زمين در نظر بگيريد

رضـايت ها آن م برسانيد مگر اين كهعليه موقوفو نصف ديگر را به ) عليه السالم(علىهـا آن صرف نظر كنند و صغيرى هم در ميـان االجاره مالدهند كه به خاطر مسجد از

. نباشد


تا ، دييمتولى و واقف مسجد را مشخص فرما، امناء هيأت ،حدود اختيارات امام جماعت -14 . در كارهاى يكديگر تداخل نكنند و از بروز اختالف جلوگيرى شود

قايـل تواند محـدوديتى در آن كسى نمىو مسجد تعلق به همه مسلمانان دارد: جهـاى آن احتيـاج بـه مـديرانى اگر حفظ مسجد و نگهدارى اموال و نظم برنامهو شود . شود طرف حاكم شرع براى اين كار تعيين مىهيأتى از ، دارد

و وي آن زمـين را وقـف دستشـويي متـر زمـين ارثـي بـه او رسـيد 7چندي قبل زنـي - 15گـود بـرداري آن (و مسجد در آن زمين تصـرف كـرد ) و بقيه وراث هم همين طور(مسجدي كرد

فت كردند و مسـجد هـم هاي مسجد با احداث اين ساختمان مخال ولي همسايه) زمين را انجام دادحـال ، ها را در مكاني ديگر احداث نمود و وراث آن قطعه زمين قصد فروش آن را دارنـد دستشويي

تكليف چيست؟در ضمن از لحاظ قانوني وراث حق فروش زمين را دارند و در صـورتي كـه مـابقي تـر را فروخـت و م 7تـوان آن آيا مـي ، متر زمين قابل استفاده نيست 7وراث زمين را بفروشند آن

.)التزام شرعي هم ندارند گونه هيچدر ضمن مابقي وراث ( پول آن را خرج مسجد كرد؟

در صورتيكه آن زمين وقف شده بايد در همان راه مصرف شود و اگر همسايگان : جموافقت نكنند بايد آن را بفروشند و در محل ديگري براي مسـجد دستشـويي تهيـه

. كنند تامين شده خرج ساير امور مسجد مي كنند و اگر قبالً

منزلي كه با مسجد مقداري فاصله دارد وقـف مسـجد شـده اسـت و آن را تبـديل بـه -16و مدتي نيز مورد بهره برداري قرار گرفته است ولي اكنون زميني كـه اند آشپزخانه مسجد كردهآيـا جـايز اسـت . شودوقف آن مسجد شده و قرار است آشپزخانه مسجد ، در جنب مسجد است

آشپزخانه سابق را بفروشند و پول آن را صرف آشپزخانه جديد كنند؟

توانند اجـاره دهنـد و فروختن آن جايز نيست؛ بلكه مي، اگر وقف مسجد شده: جشـود آن را مـي ، درآمد آن را صرف آشپزخانه جديد كنند و اگر ملك مسـجد اسـت

. فروخت و صرف آشپزخانه جديد كرد

فرش يا اشياى ديگرى وقف مسجد شده و از همان زمان وقف يا بعـد از آن بـه ، هىگا -17اسـتفاده از آن جـايز نيسـت و بايسـتى ، اى رسيده كه طبق نظر عرف يا متخصصين فـن مرحله

گونـه فرشـها يـا در مـورد ايـن ، فروخته شود و اال به مرور زمان از ارزش آن كاسته خواهد شد


اشياى ديگر آيا جايز است فروخته شود و به جاى آن فرشها يـا اشـياى ديگـرى جهـت مسـجد خريدارى كرد؟

تـوان آن مى، شود مىها آن قابل استفاده نيست يا موجب از بين رفتن اگر فعالً: ج . را تبديل به مشابه كرد

مـين را اگـر ايـن ز «: زمينى را به شكل زير وقـف كـرده اسـت 1362شخصى در سال -18آيا وقـف . » همچنان متعلق به خودم باشد، اگر آن را نساختندو به عنوان مسجد باشد، ساختند

در جـاى ديگـر و توان زمين مذكور را فروخـت آيا مى، به اين شكل صحيح است؟ در هر صورت زمينى براى مسجد خريد؟

نانچه موافقت ولى چ، تواند از آن صرف نظر كند مىو اين گونه وقف اشكال دارد: ج . يا جاى ديگر استفاده شود بهتر است آنجاكند از آن به نحوى براى مسجد در

مسجدى است به نام مسجد قلعه با قدمت زياد كه در اثر مرور زمان و ازديـاد نسـلهاى -19كشش و ظرفيت نمازگزاران را نـدارد؛ ، مخصوصاً ماه مبارك رمضان، در ايام سال، قديم و جديد

آن را به مسـجد اهـداء نمـوده و مسـجد ، اى قديمى بوده كه مالك آن اين مسجد خانهدر جوار الزم به ذكر است در اين مسجد اكثـراً مجـالس روضـه خـوانى و ، مذكور توسعه پيدا كرده است

ى بنـام هيـأت شـود و خصوصاً در ايام محرم و صفر برپا مى) عليهم السالم( ذكر مصائب اهل بيتوابسته به مسجد در ايام محـرم و صـفر برنامـه دارنـد؛ در ) عليهم السالم( چهارده معصومهيأت

ها را به صورت آيا جايز است آن صفه و غرفه، قسمت غربى مسجد چهار صفه و غرفه وجود دارد چهارده معصوم وقف و صيغه جارى كرد؟هيأت مجزى به نام

ان آن را وقـف تـو هاى مسجد متعلق به خود مسجد است و نمى ها و غرفه صفه: ج . مجدد كرد

وقف حسينيه احكام) دوم

يك باب مسجد قديمى واقع در گوشه روستاست كه حريم آن مقدارى زمين باير و بدون -1سال قبل چنـد جنـازه كـودك در آن دفـن گرديـده و هـيچ گونـه 30حدود .باشد استفاده مى

بـا ) عليهم السالم( ده معصوممحبان چهارهيأت لذا، مدركى مبنى بر وقف بودن آن وجود ندارد


آنجـا اى در رضايت اهالى محل تصميم گرفتند كه دور اين زمين را حصار كشى نموده حسينيهاحداث كنند و آن مسجد قديمى كه در حال تخريب است را بازسازى و توسعه دهند آيا از نظـر

شرعى اين كار جايز است؟

ست و بناى حسينيه موجب نـبش اگر دليلى بر وقف بودن آن زمين در دست ني: ج . شود مانعى ندارد قبر نمى

احداث توان مسجدى شده است مى)عليه السالم( زمينى كه وقف عزادارى سيدالشهدا در -2 كرد؟

براى از حاكم شرع زمين را، ىاگر ممكن است از متولى و در صورت نبودن متول: جاى از معتمدين محل پاى اين سند را امضا نمايند كه ساختن مسجد اجاره كنند و عده

آن را صـرف مجـالس عـزادارى سيدالشـهداء االجـاره مالفراموش نشود و هر ساله ، بنمايند و مدت اجاره نيز مشخص و محدود باشد كه بعد از پايان مـدت ) السالم عليه(

. مجدداً اجاره كنند

توان انجـام هاى حسينيه را در مسجد نمى هاى مسجد را در حسينيه و برنامه نامهچرا بر -3توانيم يكى از اين دو را داشته باشيم تا از اسراف از نظـر زمـين و داد؟ چون در صورت جواز مى . مخارج ساختن جلوگيرى شود

مسجد محدوديتى براى زنـان و گـاه بـراى مـردان دارد و در حسـينيه آزادى : جالبته ثواب نماز در مسجد نسبت به حسينيه بسيار تفاوت دارد و ، ترى وجود داردبيش

. همين امر سبب تأسيس دو بنا شده است

مسايل متفرقه اجاره) سوم

دو نفر از مؤمنين كه كارهاى روزمره و متداول مسجد و امامزاده اسماعيل جهرم را سـر و -اى از قبرسـتان متروكـه و بـاب مغـازه در گوشـه دهند با پول خود اقدام به ساختن د سامان مى

هيـأت آن گاه آن دو مغازه را به عنوان اجاره به مدت بيست سـال در اختيـار اند، امامزاده كردهآن را براى مصـارف مسـجد و امـامزاده در االجاره مالو اند مديره شركت تعاونى محل قرار داده

اى هـم نامـه وقفو امامزاده متولى شرعى ندارد و اكنون با توجه به اين كه مسجداند نظر گرفته


:هاى زير پاسخ دهيد موجود نيست به پرسش آيا ساختن مغازه و به خصوص اجاره آن نياز به اذن فقيه جامع الشرايط داشته است؟) الف آيا اجاره انجام گرفته شرعاً معتبر است؟) بمتصديان شركت تعاونى و واگذارى آن در صورت بطالن اجاره آيا تخليه آن مغازه توسط ) ج

دفتر واجب است؟، امناى مسجد جهت استفاده كارهاى الزم از قبيل انبارهيأت بهمتصديان شركت تعاونى حق دريافت وجوهى اعم از مقدار پرداخت شده ، آيا براى تخليه آنها) د

را دارند؟ اند تعمير مصرف كردهو يا اضافه بر آن و يا مبالغى كه جهت گرفتن امتياز آب و برق و يا

آن سـاختمان را ، البته نياز به اذن دارد و چنانچه زمين مزبور متروكه بوده) الف: جدهيم و اجاره دادن در صورتى مجاز است كـه سـاختمان مزبـور مـورد ه مىاجار فعالً

د بـراى امـامزاده و مسـج االجاره مالاحتياج براى كارهاى مسجد و امامزاده نباشد و . مصرف شود

اگر اجاره عادالنه باشد و محل مزبور مورد نياز مسجد و امامزاده نباشد صحيح ) ب . است . از جواب باال معلوم شد) ج

. بگيرند نه بيشتراند داشته آنجاهايى را كه در توانند هزينه فقط مىها آن )د

احكام متفرقه مسجد) چهارمهاى مطلوب بـراى مسـجد مثـل شود از طبقه زير ساختمان مسجد جهت استفاده آيا مى -1

ساختن موتورخانه شوفاژ استفاده كرد؟


در حيدرآباد كرج زمينى وقف مسجد گرديده و مردم بـه نيـت سـاختن مسـجد كمـك -2اكنـون كـه طبقـه همكـف گرديـد چندين سال در زيرزمين اين مسجد نماز برگزار مىاند كرده

شـود و در ايـام محـرم و ساخته شده است از زيرزمين براى نگهدارى وسايل مسجد استفاده مىگردنـد آيـا شود و افراد معذور وارد آن نمى غذا داده مى) عليه السالم( صفر به عزاداران اباعبداهللا

ده و عوايد حاصـل را صـرف توان از اين زيرزمين براى مكان ورزشى جوانان و نوجوانان استفا مى


بناى همان مسجد كرد؟

. جايز نيست بلكه بايد براى مسجد و كارهاى مناسب مسجد استفاده شود: ج

هـاى جهـت انجـام فعاليـت ... حيـاط و ، آوردن ميز تنيس به فضاى مسجد از قبيل زيرزمين - 3 چه حكمى دارد؟ ) قايداحكام و ع، آموزش قرآن(سالم فرهنگى ورزشى در كنار آموزش تعاليم دينى

استفاده از وسايل فوق در شبستان يا فضاى مسـجد مجـاز نيسـت ولـى اگـر : جاز فضـاى آن ، هاى فرهنگى در مسجد ساخته شده هايى براى كتابخانه يا فعاليت سالن . توان براى اين كار استفاده كرد مى

هركـدام ، )هيأت امنا(اگر واقف يا تمليك كننده از يك مرجع و مجريان كارهاى مسجد -4فوق با هم اختالف نظر داشـته مسايلكنند چنانچه اين دو مرجع در از مرجع ديگرى تقليد مى

باشند كدام نظر بايد عمل شود؟

. ى و مجرى كارهاى مسجد شرط استنظر مرجع متول: ج

ى انقـالب هـا آرمـان در امـر پاسـدارى از ، با توجه به ضرورت گسترش و تقويـت بسـيج -5توانند در مسـاجدى كـه زمـين يـا آيا نيروهاى بسيج مى) الف :اسالمى و تشكيل بسيج مساجد

استفاده از امكانـات چنـين مسـاجدى ) ب مستقر شوند؟، وقفى استها آن ساختمان و امكانات براى بسيج چگونه است؟ ، )...مانند آب و برق(

، ور مسجد ايجاد نشـود در صورتى كه مزاحمتى براى نمازگزاران و ساير ام) الف: ج . مانعى ندارد

مگر اين كه ،بپردازند... احتياط آن است كه سهم خود را نسبت به آب و برق و ) ب . بانيان اين گونه امور از آغاز وقف را توسعه داده باشند

نام ، تغيير نام مسجد چه حكمي دارد؟ مثال در جايي كه باني مسجد، از نظر احكام شرع -6 توان نام آن مسجد را تغيير داد؟ مي، ن نهاده استخود را بر آ

هرگاه مسجد به نام شخص باني يا افرادي مانند او بوده باشد و بخواهنـد آن را : ج، هاي معروف اسالمي تغييـر بدهنـد يا شخصيت) عليهم السالم(به نام امامان معصوم


زيـر نـام مسـجد ، ندهاشكالي ندارد؛ ولي بهتر آن است كه نام باني را به عنوان بناكنبنويسند تا مردم براي او طلب مغفرت كنند ولي اگر بر فـرض در وقـف مسـجد نـام

. احتياط حفظ آن نام است، خاصي شرط شده

شوند؟ امناء مسجد چگونه انتخاب مى هيأت -7

هيـأت ،توانند با اجـازه حـاكم شـرع و امام جماعت مسجد مى مردم آن محل: ج . براى تمشيت امور مسجد انتخاب كنند، ى از افراد صالحامناي

مبالغى پول جهت ساختمان و تعمير مسجدى جمـع آورى شـده كـه پـس از مصـارف -8مسـجد در حـال حاضـر ، ها موجود و در اختيار شـخص امينـى اسـت مقدارى از آن پول، الزمه

. احتياج ندارد؛ ولى بعدها احتياج بيشترى خواهد داشت

پول معامله انجام داد و سود آن براى مسجد باشد؟شود با آن آيا مى: الفجهت رفع احتياجـات ، الحسنه قرضهاى د آن پول در يكى از صندوقييفرما آيا اجازه مى: ب

قرار گيرد؟ مؤمنين

ت ا در بانكى به حساب سپرده بلند مدت يا كوتـاه مـد شود پول مزبور ر آيا مى: ج سپرد؟ايام سال و مـاه رمضـان بـدون چشـم داشـتى نمـاز امام جماعتى در آن مسجد در تمام : د

آيـا ، كند و مسجد عايدات ديگرى نـدارد گويد و مردم را ارشاد مى ه مىمسألخواند و جماعت مى جايز است مبالغى از آن پول را به امام جماعت داد؟

مصرف كردن اين پول تنها در صورتى جايز است كه رضـايت دهنـدگان پـول : جيا سپرده بانكى بـراى الحسنه قرضشود؛ ولى حفظ آن در صندوق نسبت به آن جلب . آينده مانعى ندارد

هـا و قـراى بيابـان شود و همچنين مساجدى كـه در ها واقع مى مساجدى كه در خيابان -9متروكه واقع شده و به هيچوجه براى نماز قابل استفاده نيسـت و گـاه مركـزى بـراى حيوانـات

شود حكمش چيست؟ ى ديگر مىها نجس و آلودگي


گشتى در آن نيست هـم حكـم خيابان افتاده اميد بازدر مورد مساجدى كه در : جشود و هم حكم وقف بودن و شخصى كه چنين كرده بايد معادل بودن زايل مى مسجد

تعمير ساير مساجد كند و در حقيقت از قبيل ثمن آن را صرف ساختن مسجد ديگر ياولى تا ضرورت فوق العاده شديدى نباشـد تخريـب مسـجد بـه اتالف عين مال است

هـا آن ها و قراى متروكه بايد هيچوجه جايز نيست و در مورد مساجد متروكه در بيابان . نشودها آن را طورى محفوظ كرد كه هتك و بى احترامى نسبت به

د چه شـرايطى مناء باياهيأت ،به نظر حضرتعالى جهت رشد و استفاده بهينه از مساجد -10 داشته باشند؟

و بتوانند امور مسـجد را بـه مدير و مدبر باشند، خوش نام، بايد افرادى متدين: ج . بهترين وجهى اداره كنند

تـا ، متولى و واقف مسجد را مشخص فرماييد، امناء هيأت ،حدود اختيارات امام جماعت -11 :جلوگيرى شوددر كارهاى يكديگر تداخل نكنند و از بروز اختالف

متولى مسجد داراى چه مسؤوليتى است؟ و در قبال مسجد چه وظايفى دارد؟ آيا اداره مسـجد را به عهده دارد؟ ها تامناى مسجد اين مسؤولي هيأت يا، هاى آن به عهده متولى است و برنامه

و را حفـظ نمـوده هـا آن ،ى آن است كه اگر مسجد موقوفاتى داردوظيفه متول: ج . بقيه امور مربوط به نمازگزاران استو جد كندصرف مس

بخشش در مسجد جايز است در صورت جواز آيا نياز به حكـم آيا كارهايى چون هبه و -12 حاكم شرع دارد؟

انجام اين گونه كارها در مسجد حرام نيست و نيازى به اجازه حاكم شرع ندارد : جگر مزاحمت براى نمازگزاران داشته ولى انجام كارهاى دنيوى در مسجد مكروه است و ا

. باشد حرام است

1ياهللا نوري همدان استفتائات احكام حقوقي مسجد از آيت) وه در آن مسـجد ك ييا ناظر آن از درآمد و مخارج بنات مسجد و ييا مسئول توليآ: 733س تـا چـه ، ؟ اگـر جـواب مثبـت اسـت نـد يافت نمايت و نظارت ماهانه دريتوانند حق تول ياست من بـاره يـ از طـرف واقـف در ا كـه ايـن ند با توجه بهين اموال برداشت نمايتوانند از ا يم يحدود

. ر نشده استكذ يزيچ

ار شخص مـورد كر نشده است و كذ ينيه از طرف واقف مقدار معك يدر صورت - 1: ج .دنكافت يالمثل در تواند به اندازه اجرت يرده باشد مكار نكاج باشد و به قصد تبرع ياحت

ـ كدر فرض مذ -2 تفـا شـود و بـر مـورد كقن ايور الزم است در حدود به مقدار مت . ستيم وقف مترتب نكح كوكمش

ن يمقـدارى از زمـ ، د بنا شده اسـت يه در حال حاضر تجدكمى بوده يمسجدى قد: 736 سه خراب كا الزم است يآ: ميا ردهكه قهوه خانه و آبدارخانه مسألمى را از روى ندانستن يمسجد قد

ر؟يا خيم و جزو مسجد باشد ينك

. ستيز نردن آن جايكاگر جزء مسجد بوده است آبدارخانه و قهوه خانه : ج

ر؟يا خيم مسجد را دارد كده است حيه به مسجد چسبكفشدارى مسجد كا يآ: 739 س

. م مسجد را نداردكن نباشد حيجد بودن در باى بر مس نهيتا معلوم نباشد و قر: ج

ا از درآمـد يـ ه به عنوان مخارج مسجد و نذرى براى امام جماعت مسجد و كپولى : 740 سن درآمـدها در روز عاشـورا بـراى يتوان از ا ا مىيآ، شود هاى مسجد از مردم جمع آورى مى مغازه

ر؟يا خيالسالم غذا داد هيعل ن بن علىيدان حسيد ساالر شهيعزاداران س

اند فقـط اگر براى امام جماعت داده، ن موضوع تابع قصد دهندگان پول استيا: جهاى مسجد به چه عنـوان وقـف ه مغازهكد مالحظه شود يشان داده شود و بايد به ايبا

:پايگاه اطالع رساني حضرت آيت اهللا العظمي حسين نوري همداني، رساله توضيح المسايل: رك. 1http://www.noorihamedani.com/fa/categories/view/548


توان در مسـجد بـا آن وجـه در ردن در مسجد باشد مىكشده است و اگر براى خرج . دعزادارى غذا دا

برند؟ ت مسجد ارث مىيا اوالد او از توليرده آكه فوت كمتولى مسجد : 741 س

. رده باشد حقى ندارندكح نياگر واقف مسجد تصر: ج

ه درست كه نام گذاشته يه از اول طبقه فوقانى مسجدى را به نام مهدكدر صورتى : 742 سرد و كـ فوقانى را از مسجد خـارج ن طبقه يتواند ا ا مىيبر روى سالن شبستان مسجد قرار دارد آ

جزء مسجد ندانست؟

. ال نداردكه از اول جزء مسجد نبوده است اشكدر صورتى : ج

ر از مسـجد يـ ت دارد مسـجدى غ يـ خانواده جمع 100ب يه قركدهستانى يكدر : 743 س كمكن بنا ياى در ا د باشد و لذا عدهيهاى جد ه جوابگوى برنامهكن منظور يمى بنا شده به ايقد

تواننـد در اند مى ردهكارى نكه همكا آن تعداد يآ، اند ردهكارى نكاى هم اند و عده ردهكارى كو هم ر؟يا خيند يد اقامه نماز نماين مسجد جديا

. باشند سان مىيكنمازگزاران ، گزاران وقف شدبراى نمازكه اين بعد از: ج

ت يـ اسـتفاده جمع ست سال قبل ساخته شده و براىيه حدود بكمسجدى هست : 745 سن يده بـا نظـر مهندسـ يت به پـنج هـزار نفـر رسـ ينون جمعكه هم اكدر حدود صد خانوار بوده

اطى بـزرگ هـم الزم اسـت بـا نظـر يـ شـود و ح ن مسجد ساخته مىينار اكمسجدى بزرگ در شـى شـود و بـه كنى گـرد و نـرده يرسى چكز است مسجد قبلى يا جايجاد گردد آين ايمهندس

. د استفاده شودياط مسجد جديباقى بماند فقط از هواى باز آن جهت ححالت مسجدى

شى شده به حالـت كچون توسعه مسجد مورد لزوم است اگر مسجد قبلى نرده : جز است و يه مرقوم شده جاكاط استفاده شود چنانيمسجد بماند و از فضاى آن جهت ح

. ام مسجد بر آن مترتب استكاح

متر عـرض و 50ن به مساحت يم اراضى مقدارى زميل از تقسن قبكيدر زمان مال: 747 س


نفـر از يـك جاً يتدر، منظور شده بود) وانات به چراگاهيمعبر ح(لومتر طول جهت كي 3در حدود اى از اهـالى روسـتا الحـال عـده ، رده اسـت كـ ن خود يمه زميم ضمكم كن را يشاورزان آن زمك

مـت نـرخ روز يرده را به قكن غصب يمت زميحاال شخص غاصب حاضر شده ق، اند ردهكاعتراض د از يين باره بفرمايست در اا يمستدع، د تا امناى مسجد به مصرف مسجد برساننديپرداخت نما

مت آن به مسجد چه صورت شرعى دارد؟ين و مصرف قين زمينظر شرع غصب ا

با ، ه غصب شده است بودند جلب شودكن يآن زم كه مالكسانى كت يد رضايبا: ج . ال نداردكاشها آن تيرضا

نامه كتاب

ها كتاب -الف .1375جلد اول، انتشارات سمت، چاپ اول، يفري،ك يدادرس يينمحمد، آ ي،آشور .1 .1379چاپ اول، يزان،جلد اول، م ي،عموم يحقوق جزا ي،محمد عل يلي،اردب .2 .1377چاپ اول، يزان،جلد دوم، تهران، م ي،عموم يمحمد، حقوق جزا يلي،اردب .3 .1388و نهم، يستچاپ ب يه،جلد اول، انتشارات اسالم ي،حسن، حقوق مدن يدس ي،امام .4 .1382حقوق، جلد دوم، تهران، رهام، ييعبده، محمد، اصول قضا يبروجرد .5 .1370محمد جعفر، حقوق اموال، تهران، گنج دانش، چاپ دوم، ي،لنگرود يجعفر .6 .1379گنج دانش، چاپ اول، ي،قانون مدن يمحمد جعفر، مجموعه محش ي،نگرودل يجعفر .7شـهر دانـش، يحقـوق يموسسه مطالعات و پژوهشها يفري،ك يدادرس يينآ ي،عل ي،خالق .8

.1391چاپ نوزدهم، .1337تمدن، ترجمه احمد آرام، جلد اول، انتشارات اقبال، يختار يل،دورانت، و .9

.1381چاپ اول، يزان،تهران، م يتي،و ترب ينيمحسن، اقدامات تأم ي،رهام .10 .1375چاپ ششم، يستار،جلد دوم، و ي،عموم يهوشنگ، حقوق جزا ياتي،شامب .11نشـر مهـاجر، ي،در نظم حقـوق كنـون يقادر، قانون مجازات اسالم يروس،رضا، س ي،شكر .12

.1384دوم، يرايشچاپ چهارم، وقـوق بشـر، تهـران، دانشـگاه تهـران، و ح يعمومهاي يمنوچهر، آزاد ي،موتمن ييطباطبا .13

.1382موسسه انتشارات و چاپ، اسـالم، تهـران، سـازمان چـاپ و يعموم يدر حقوق جزا يقمقارنه و تطب يرضا،عل يض،ف .14

.1370چاپ دوم، ي،انتشار وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمچـاپ اول، يـزان، تهـران، م يـران، ا يفـري در حقوق ك يتيو ترب ينيناصر، اقدامات تأم ي،قاسم .15

1374. انتشـارات دانشـگاه تهـران، ي،مـدن يتمسئول ي،ضمان قهر ي،ناصر، حقوق مدن يان،كاتوز .16


.1369چاپ اول، .1390جلد سوم، گنج دانش، چاپ هفتم، ين،ناصر، عقد مع يان،كاتوز .17 .1387 يستم،چاپ ب يزان،نشر م ي،در نظم حقوق كنون يناصر، قانون مدن يان،كاتوز .18 .1375نشر حقوقدان، چاپ اول، ي،ترجمه محمد اشتر ي،مدن يتمسئول يشل،لوراسا، م .19 .1387 يشه،تهران، آثار اند ي،حقوق يي؛قضا يهاحمد، مجموعه رو ين،مت .20 ي،تهـران، مركـز نشـر علـوم اسـالم يي،قواعد فقه، بخش جزا ي،مصطف يدمحقق داماد، س .21

.1391و چهارم، يستچاپ ب يـرايش و يزدهم،چاپ سـ يزان،م يت،اموال و مالك يهعل يمجرا ين،حس ي،محمد صادق يرم .22

.1384چهارم، چـاپ يـزان، جلد دوم، نشر م يران،ا ياسالم يجمهور يمحمد، حقوق اساس يدس ي،هاشم .23

.1385بهار يازدهم،

ها مقاله -ب يتدرباره مرجع يمجله بحث ،»ينمسلم ياندر اسالم در م يتروحان«محمد، يدس ي،بهشت .24

.1341انتشار، يشركت سهام يت،و روحان، راه وكالـت، »كوچك از نظر شمول قانون كارهاي كارگاه يتوضع يبررس«پرستش، رضا، .25

.1388و زمستان ييزشماره دوم، پاو يعمـوم هـاي نامـه دادگـاه يينآ 2ماده يبررس« ي،پور، قربانعل يبابك، قل ي،پور قهرمان .26

.1380، مهر و آبان 28شماره ي،دادرس يهنشر ،»يفريانقالب در امور ك يـد، جد يناز قـوان اي با پاره ييبخش آشنا ،»يتروحان يژهوهاي سوابق دادسراها و دادگاه« .27 .1369و زمستان ييز، پا153و 152هاي وكال، شماره يهنشرشماره يشه،رواق اند يه، نشر»آن در حقوق اسالم يمنصفه و بنا يأته«غالمرضا، يوندي،پ .28 .1380 يورهر، مرداد و ش2

ين، نخسـت »هـا يشـهردار يمال يندر تأم يعوارض نوساز يگاهجا« يم،زاده، ابراه يدجمش .29و وصـول يصكـل تشـخ يو ادار يمشكالت و راهكارهـا، معاونـت مـال ي،شهردار يهمال يشهما

471 نامه كتاب

.1387تهران، يدرآمد شهردارمجله علوم ،»يرانجبران آن در حقوق اهاي يوهو ش يخسارات معنو«اصغر، يعل ي،حاتم .30

.1377و بهار 1376 ييز، پا26و 25هاي شماره يراز،دانشگاه ش يو انسان ياجتماع، 32 – 34هـاي شماره ي،ماهنامه دادرس ،»يرمبنا و مالك تعز«زاده، محمد جعفر، يبحب .31

.1381سال ششم، رداد، پانزده خ يهنشر ،»يانتكارانخ يزنگ خطر برا يژه،وهاي دادگاه« يد،حم يدس ي،روحان .32

.1388، تابستان 20شماره يندومـ ،»يپرداخت عوارض نوسـاز يبرا يبر فرهنگ ساز يتأمل« يد،نو ي،رضوان يديسع .33و وصول يصاداره كل تشخ يو ادار يمشكالت و راهكارها، معاونت مال ي،شهردار يهمال يشهما

.1388تهران، يدرآمد شهردارشـماره يي،قضـا يتروزنامه حما ،»يرانا يمسجد در نظام حقوق يگاهجا« يوان،ك ي،صداقت .34

.1392ماه يورشهر 27، چهارشنبه 2893 يادداشـت ، قسمت »در مسجد و حقوق مترتب بر آن يريتسازمان و مد« يوان،ك ي،صداقت .35

،1392مهــــر 7مــــورخ ي،دولتــــ يريتمركــــز آمــــوزش مــــد ينترنتــــيا يگــــاهروز پاhttp://www.smtc.ac.ir/yad7.

مسـاجد يريتو مـد ينوسـاز يـز، از احداث، تجه يتر طرح حماب يتأمل« يوان،ك ي،صداقت .36، سه شـنبه 20655شماره يهان،روزنامه ك ،»يدمجموعه سازمان اوقاف نكن يرمسجد را ز: كشور

.1392آذرماه 12شـماره يـد، كانون، سال چهل و سـوم، دوره جد يهنشر ،»يتحق مرغوب«غالمرضا، يار،كام .37 .1378و خرداد يبهشت، ارد12 يهنشـر ،»يفـري منصـفه و حضـور و نقـش آن در محاكمـات ك يأته« يز،نژاد، پرو محمد .38

.1382 يور، شهر15شماره يت،اصالح و ترب، 40شماره ي،دادگستر يحقوق يه، نشر»از جرم يناش يانضرر و ز«مقدم، محمد، يموسو .39 .1381 ييزپا

رهنمـون، يهرنشـ ،»يحقـوق هـاي يهخسارت در نظر يجبران مال«ابوالقاسم، يدس يبي،نق .40


.1384و بهار 1383، زمستان 10و 9هاي شمارهواقـف در اداره يـارات اخت يـزان مساجد و م يريتدر مد ينقش نظام اسالم« يم،نوبهار، رح .41

.1377و زمستان ييز، پا23و 24شماره يدان،جاو يراثوقف م يه، نشر»امور مسجد

يراتتقر -جدانشـگاه ياسـي دانشكده حقـوق و علـوم س ي،عموم يحقوق جزا يراتمحمد، تقر ي،باهر .42

.1347 – 48تهران،

اسناد باالدستي -د مقام معظم رهبري 30/7/1368مورخ ، فرمان تأسيس مركز رسيدگي به امور مساجد .43مورد اجـراي طـرح توجيـه ادارات اوقـاف و در7/8/1369مورخ ،مجوز مقام معظم رهبري .44

امور خيريهمجمـع تشـخيص مصـلحت 26/2/1388مصـوب ، گهاي كلي نظام دربخش فرهن سياست .45

نظام

ينقوان - ه پرسي همه 12/9/1358قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران مصوب .46

مجلس شوراي ملي 18/2/1307قانون مدني، مصوب .47 كميسيون مجلس 26/12/1310مصوب ، كقانون ثبت اسناد و امال .48

كميسيون مجلس 13/2/1311قانون تجارت مصوب .49 مجلس شوراي ملي 22/2/1319مصوب ، قانون ثبت احوالقانون اصالح .50

كميسـيون 5/5/1334مصـوب ، قانون سازمان عمراني كشـور و ازديـاد سـهم كشـاورزان .51 مشترك مجلسين

)دوره فترت( وزيرانهيأت 19/10/1340مصوب ، قانون اصالحات ارضي .52 مجلس شوراي ملي 1344/ 18/2مصوب ، قانون تشكيل خانه اصناف .53 مجلس شوراي ملي 31/3/1345مصوب ،تخدام كشوريقانون اس .54


مجلس شوراي ملي 7/9/1347مصوب ، قانون نوسازي و عمران شهري .55مجلـس 25/4/1354قانون دفاتر اسناد رسمي و كـانون سـردفتران و دفتريـاران مصـوب .56

شوراي مليمتوليـان و اليحه قانوني تجديد قرارداد و اجاره امالك و اموال موقوفـه و تجديـد انتخـاب .57

شـوراي انقـالب جمهـوري 4/2/1358مصـوب ، و مسـاجد امناء و نظار اماكن متبركـه مـذهبي اسالمي ايران

و اموال كد قرارداد و اجاره اماليراجع به قانون تجد ياسالم يمجلس شورا ير قانونيتفس .58ب و مسـاجد مصـو يه مـذهب كـ ن متبركان و امنـاء و نظـار امـا يـ د انتخـاب متول يموقوفه و تجد

مجلس شوراي اسالمي 3/4/1361مصوب ، 4/2/1358مجلس شوراي 28/1/1363مصوب ، موقوفه يآب و اراض، قانون ابطال اسناد فروش رقبات .59

اسالمي 2/10/1363مصـوب ، قانون تشكيالت و اختيارات سـازمان حـج و اوقـاف و امـور خيريـه .60

مجلس شوراي اسالمي 17/5/1364مصـوب ، مهوري اسـالمي ايـران قانون اساسي ج 49اجراي اصل قانون نحوه .61

مجلس شوراي اسالمي مجلس شوراي اسالمي 1/6/1366مصوب ، قانون محاسبات عمومي كشور .62 مجلس شوراي اسالمي 22/6/1366 مصوب، قانون زمين شهري .63

مجلس شوراي اسالمي 3/12/1366مصوب ، ي مستقيمها تقانون ماليا .64مجمع 29/8/1369و تصويب نهايي اسالميمجلس شوراي 2/7/1368مصوب ، قانون كار .65

تشخيص مصلحت نظام مجلس شوراي اسالمي 1/10/1371مصوب ، قانون حمايت قضايي از بسيج .66مجلـس 25/11/1371مصـوب ، موقوفـه يآب و اراضـ ، ش رقبات قانون ابطال اسناد و فرو .67

شوراي اسالمي مجلس شوراي اسالمي 15/4/1373مصوب ،و انقالب يعموم يها ل دادگاهيقانون تشك .68مجلس شـوراي 19/4/1373مصوب ، ات عمومي غير دولتيمؤسسقانون فهرست نهادها و .69


اسالمي مجلس شوراي اسالمي 2/3/1375مصوب ، يقانون مجازات اسالم .70مجلـس 1378هاي عمومي و انقالب در امور كيفـري مصـوب قانون آيين دادرسي دادگاه .71

شوراي اسالمي مجلـس 1379هاي عمومي و انقـالب در امـور مـدني مصـوب دادگاهقانون آيين دادرسي .72

شوراي اسالمي مجلـس 16/1/1379مصـوب ، يو عمران شهر يقانون نوساز) 26(ه ماده يقانون استفسار .73

شوراي اسالميمصـوب ، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسـالمي ايـران ، قانون برنامه سوم توسعه اقتصادي .74 لس شوراي اسالميمج 17/1/1379 مجلس شوراي اسالمي 27/11/1380 مصوب، قانون تنظيم بخشي از مقررات مالي دولت .75

مجلس شوراي اسالمي 24/12/1382قانون نظام صنفي كشور مصوب .76

قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسالمي ايران مصـوب .77 مجلس شوراي اسالمي 11/6/1383

15/8/1384مصـوب ، نون تنظيم بخشي از مقررات مـالي دولـت قانون الحاق موادي به قا .78 مجلس شوراي اسالمي

مجلس شوراي اسالمي 9/3/1385قانون ديوان عدالت اداري مصوب .79 مجلس شوراي اسالمي 8/7/1386 قانون مديريت خدمات كشوري مصوب .80مجلـس شـوراي 25/2/1387مصوب ، قانون ساماندهي و حمايت از توليد و عرضه مسكن .81 المياس

كميسيون امور قضايي و حقوقي مجلس 18/4/1387مصوب ،قانون شوراهاي حل اختالف .82 شوراي اسالمي

مصـوب ،قانون الحاق موادي بـه قـانون سـاماندهي و حمايـت از توليـد و عرضـه مسـكن .83 مجلس شوراي اسالمي 2/12/1388

مجلس شوراي اسالمي 25/3/1389مصوب ،قانون تدوين و تنقيح قوانين و مقررات كشور .84


مصـوب ، )1390-1394(جمهـوري اسـالمي ايـران پـنجم توسـعه سـاله پنج قانون برنامه .85 مجلس شوراي اسالمي 30/10/1389 ،»معـدن و تجـارت ، صـنعت «و »كار و رفاه اجتمـاعي ، تعاون« قانون تشكيل دو وزارتخانه .86

مجلس شوراي اسالمي 8/4/1390مصوب مجلس شوراي اسالمي 31/2/1391مصوب ، 1391سال قانون بودجه .87

11/5/1391مصـوب ،قانون تفسير ابطال اسـناد و فـروش رقبـات، آب و اراضـي موقوفـه .88 مجلس شوراي اسالمي

مجمـع تشـخيص مصـلحت 2/10/1391مصوب ،قانون جامع خدمت رساني به ايثارگران .89 نظام

مجلس شوراي اسالمي 19/3/1392كل كشور مصوب 1392قانون بودجه سال .90

مصـوب ،ون تسـريع در بازسـازي منـاطق آسـيب ديـده در اثـر حـوادث غيـر مترقبـه قان .91 مجلس شوراي اسالمي 19/3/1392

مقررات -و مقام معظم رهبري 14/5/1369مصوب ، هاي ويژه روحانيت نامه دادسراها و دادگاه آيين .92 شوراي انقالب 8/10/1358مصوب ، نامه اجرايي طرح اشتغال فارغ التحصيالن بيكار آيين .93شوراي عالي 17/11/1358مصوب ، نكثر مبلغ وام مسكن حداييراجع به تع يحه قانونيال .94

انقالب فرهنگي، هدايت و ارشاد و احياي نقش واقعي و تبليغي مساجد بـراي مقابلـه بـا تهـاجم فرهنگـي .95

شوراي عالي انقالب فرهنگي 18/12/1371مصوب شـوراي عـالي 7/10/1372مصوب ، هاي احياي نقش مساجد هيأت عضويت استانداران در .96

انقالب فرهنگيي فرهنگـي و هنـري مسـاجد در هـا كانونعضويت دبير ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر .97

شوراي عالي انقالب فرهنگي 13/11/1378مصوب ،شوراي فرهنگ عمومي عالي انقالب فرهنگيشوراي 24/12/1378مصوب ، ي مقابله با تهاجم فرهنگيها تسياس .98


شـوراي 22/10/1383مصـوب ، نامه ستاد پشتيباني و هماهنگي امور مساجد كشـور آيين .99 عالي انقالب فرهنگي

مصـوب ، ريزي آموزشي و بـازآموزي مـديران فرهنگـي نامه شوراي هماهنگي و برنامه آيين .100 شوراي عالي انقالب فرهنگي 06/11/1383

شوراي عالي انقالب فرهنگي 24/1/1389مصوب ، و ضوابط نشر كتاب ها سياست اهداف و .101 شوراي عالي انقالب فرهنگي 4/10/1389مصوب ، سند نقشه جامع علمي كشور .102 شوراي عالي انقالب فرهنگي 15/6/1390مصوب ، سند تحول بنيادين آموزش و پرورش .103

شوراي عالي اداري 11/7/1391سند راهبردي كشور در امور نخبگان، مصوب .104

شوراي عالي انقالب فرهنگي 15/12/1391مهندسي فرهنگي كشور، مصوب مصوبه نقشه .105

شوراي عالي انقالب فرهنگي 25/4/1392مصوبه سند دانشگاه اسالمي، مصوب .106

ي مشـترك هـا كميسـيون ( 21/8/1336مصوب ، نامه اجرايي قانون فروش خالصجات آيين .107 )دارايي و كشاورزي مجلسين

اجاره امالك و اموال موقوفه و تجديد انتخاب متوليان و و تجديد قراردادنامه اجرايي آيين .108 وزيرانهيأت 17/2/1358مصوب، امناء و نظار اماكن متبركه مذهبي و مساجد

شوراي انقـالب جمهورياسـالمي 23/2/1358مصوب ، نامه شوراهاي كشاورزي كشور آيين .109 ايرانشوراي انقـالب 8/10/1358ب مصو، نامه اجرايي طرح اشتغال فارغ التحصيالن بيكار آيين .110

جمهوري اسالمي ايرانمصـوب ، نامه اجرايي قانون تشكيالت و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريـه آيين .111 با اصالحات بعدي وزيرانهيأت 10/2/1365

وزيرانهيأت 10/2/1365مصوب ، نامه نحوه و ترتيب وصول پذيره و اهدايي آيين .112امناي هيأت شرايط و حدود اختيارات و وظايف امين يا، بركناري انتخاب و نامه نحوه آيين .113

وزيرانهيأت 10/2/1365مصوب ، اماكن مذهبي و موقوفاتمصــوب ، نامــه كيفيــت تحقيــق در شــعب تحقيــق ســازمان اوقــاف و امــور خيريــه آيــين .114 با اصالحات بعدي وزيرانهيأت 30/9/1365


مـدارس ، تكايا، ها حسينيه، مساجد، تبركهنامه مستثني شدن خدام و كاركنان بقاع م آيين .115مصــوب ، علــوم دينــي موقوفــه و موقوفــات عــام غيــر توليــدي از شــمول مــوادي از قــانون كــار

وزيرانهيأت 26/11/1371مصوب ، 1366مصوب - ي مستقيمها تقانون ماليا) 24(از ماده )3(نامه اجرايي بند آيين .116 وزيرانهيأت 24/12/1372

3/2/1374مصوب ، موقوفه يآب و اراض، قانون ابطال اسناد فروش رقبات يياجرا نامه نييآ .117 وزيرانهيأت مسـاجد بـا وزارت هاي اجرايي در طرح جامع ملي و مـذهبي شناسـنامه همكاري دستگاه .118

رييس جمهور 27/3/1375مصوب ، فرهنگ و ارشاد اسالمي وزيرانهيأت 8/4/1376مصوب ، بهسازي و عمران مساجد كشور، نامه ساماندهي آيين .119هيـأت 13/11/1378مصوب ، مطالعاتي و تحقيقاتي شهرسازي و معماري اساسنامه مركز .120

وزيران، ميمسـتق يهـا تايـ قـانون مال ياصـالح ) 139(ماده )3(موضوع تبصره يينامه اجرا نييآ .121

وزيرانهيأت 30/11/1381مصوب ، 1380مصوب مصـالها مـدارس ، احـداث مسـاجد ي اشخاص حقيقي و حقوقي براي ها كمكتلقي شدن .122

وزيرانهيأت 23/7/1387مصوب ، هاي قابل قبول مالياتي علميه به عنوان هزينه شوراي عالي اداري 15/8/1387مصوب ، اساسنامه سازمان تبليغات اسالمي .123 20/8/1387مصـوب ، نكد و عرضه مسيت از توليو حما يقانون سامانده يياجرا نامه نييآ .124

وزيرانهيأت وزيرانهيأت 24/9/1387مصوب ، نكن و مسيزم ياساسنامه سازمان مل .125 قضاييه رييس قوه 16/1/1388مصوب ، حل اختالف يشوراها نامه نييآ .126امـور مربـوط بـه يريـ گيو مسـئول پ يه به عنوان متـول يرين سازمان اوقاف و امورخييتع .127

وزيرانهيأت 1388/ 20/2مصوب ، ز مساجدير و تجهيتعم، اءياح، ساخت و ساز يساماندهسازي اختصاص يك درصد از بودجه ساالنه سازمان ملي زمين و مسكن براي احداث مقاوم .128

وزيرانهيأت 15/1/1389مصوب ،و مرمت مساجد


آيين نامه اجرايي قانوني الحاق موادي به قـانون سـاماندهي و حمايـت از توليـد و عرضـه .129 نوزيران عضو كارگروه مسك 27/4/1390مسكن، مصوب

17/7/1390آيين نامه مالي، معامالتي، اداري و استخدامي صندوق توسعه ملـي، مصـوب .130 وزيرانهيأت موضـوع مـاده ، )1390 - 1394(بسته اجرايـي وزارت فرهنـگ و ارشـاد اسـالمي تعيين .131

هيأت 29/11/1391مصوب ، قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوري اسالمي ايران) 217( وزيران

هـاي مـذهبي و مجوز بخشودگي مساجد و اماكن مقدسه اسالمي و معابد اقليـت «مصوبه .132 14/7/1383مصوب ، مدارس طالب علوم ديني از پرداخت عوارض ساختماني مالكانه و نوسازي

شوراي اسالمي شهر تهران، مصوبه چگونگي مشاركت شهرداري تهران در ساماندهي وضعيت مساجد در شهر تهـران .133

وراي اسالمي شهر تهرانش 1/10/1383 مصوب شوركامور مساجد يو هماهنگ يبانيجلسات ستاد پشت 1386-1388 هاي مصوبات سال .134

شـوراي سياسـت 7/8/1390آيين نامه ستاد ساماندهي مسـاجد اسـتان تهـران، مصـوب .135 گذاري مركز رسيدگي به امور مساجد

مـديران و هـاي مالقـات عمـومي توسـط بخشنامه اهميت نماز و ضرورت تنظـيم برنامـه .136 رييس قوه قضاييه 5/9/1383مورخ ، مسؤوالن در مساجد جهت رسيدگي به مشكالت مردم

نامه اجرايي قانون تشكيالت و دستورالعمل مربوط به تعاريف و اصطالحات مندرج در آيين .137سازمان حـج نماينده امام و سرپرست 27/3/1365مورخ ، اختيارات سازمان اوقاف و امور خيريه

امور خيريه و اوقاف و

دستورالعمل آيين نامه مستثني شدن خدام و كاركنان بقاع متبركه، مساجد، حسينيه ها، .138تكايا، مدارس علوم ديني موقوفه و موقوفات عام غير توليـدي از شـمول مـوادي از قـانون كـار،

سرپرست سازمان اوقاف و امور خيريه 25/11/1374مصوب وه تخصصـي سـتاد پشـتيباني و همـاهنگي امـور دستورالعمل و وظايف پيشنهادي كارگر .139

ستاد پشتيباني و هماهنگي امور مساجد 18/2/1385مورخ ، مساجد


نماينده ولي فقيه و 20/9/1386مورخ ، رقبات و مستغالت مساجد اداره دستورالعمل نحوه .140 رپرست سازمان اوقاف و امور خيريهس

كشـور و پيگيـري امـور حمايت از احـداث، تجهيـز، نوسـازي و مـديريت مسـاجد «طرح .141 مجلس شوراي اسالمي 18/2/1392، تصويب يك فوريت طرح مورخ »نمازخانه ها

آراي قضايي -ز 17/4/1334مورخ ، 699رأي وحدت رويه ديوان عالي كشور به شماره .142 29/12/1342مورخ ، 3561رأي وحدت رويه ديوان عالي كشور به شماره .143 1375/ 18/10مورخ ، 612ره رأي وحدت رويه ديوان عالي كشور به شما .144 1369فروردين 23مورخ ، هيأت عمومي ديوان عدالت اداري69/6رأي وحدت رويه شماره .145

1369خرداد 22مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 69/73رأي وحدت رويه .146 1369آذر 6مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 69/202رأي وحدت رويه .147 1371شهريور 14مورخ ، هيأت عمومي ديوان عدالت اداري71/113رأي وحدت رويه .148 1371مهر 25مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 71/155رأي وحدت رويه .149 1372ارديبهشت 25مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 72/32رأي وحدت رويه .150 1372 بهمن 9مورخ ، هيأت عمومي ديوان عدالت اداري72/192رأي وحدت رويه .151

1373آبان 7مورخ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 73/89رأي وحدت رويه .152 1373اسفند 6مورخ ، هيأت عمومي ديوان عدالت اداري73/147رأي وحدت رويه .153

1374مرداد 28مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 74/88رأي وحدت رويه .154

1374مهر 29مورخ ، اداريهيأت عمومي ديوان عدالت 74/126رأي وحدت رويه .155 1374مهر 29مورخ ، هيأت عمومي ديوان عدالت اداري74/127رأي وحدت رويه .156 1375تير 2مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 75/56رأي وحدت رويه .157

1375تير 9مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 75/58رأي وحدت رويه .158

1376مرداد 4مورخ ، ان عدالت اداريعمومي ديوهيأت 76/47رأي وحدت رويه .159 1376آبان 3مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 76/100رأي وحدت رويه .160


1377تير 27مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 77/75رأي وحدت رويه .161

1378شهريور 20مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 78/256رأي وحدت رويه .162

1379آذر 6مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 79/256رأي وحدت رويه .163

1379اسفند 21مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 79/396رأي وحدت رويه .164 1381خرداد 19مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 81/96رأي وحدت رويه .165 1381تير 16مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 81/130رأي وحدت رويه .166 1381دي 8مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 81/362رأي وحدت رويه .167

1383خرداد 3مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 83/68رأي وحدت رويه .168 1383بهمن 4مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 83/556رأي وحدت رويه .169

1384اسفند 21مورخ، اداريهيأت عمومي ديوان عدالت 846يال 843/84رأي وحدت رويه .170 1385مرداد 8مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 85/269رأي وحدت رويه .171 1385شهريور 5مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 85/370رأي وحدت رويه .172 1386تير 31مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 287، 86/286رأي وحدت رويه .173 1390شهريور ماه 7مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 243رأي وحدت رويه .174

1390شهريور ماه 21مورخ، هيأت عمومي ديوان عدالت اداري249-250رأي وحدت رويه .175 1391مرداد 2مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 240رأي وحدت رويه .176 1391آبان 1مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 537رأي وحدت رويه .177 1391دي 25مورخ ، عمومي ديوان عدالت اداريهيأت 781رأي وحدت رويه .178

هاي اينترنتي پايگاه -ح

179. http://www.almazaheri.com 180. http://www.bahjat.org 181. http://www.khamenei.ir 182. http://www.makarem.ir 183. http://www.noorihamedani.com 184. http://www.sistani.org

Keyvan Sedaghati

MOSQUE IN CONTEMPORARY LEGAL ORDER

by

Mosque Administration Center

ISBN 978-600-7077-13-9

Published in 2014

by

The Shahr -e- Danesh Institute of Law (Research & Study)

No 5, Gilan St., 9th Sanaei St.,

Tehran, 1585743111, Iran

PO Box 15875/4539

Tel: (+98 21) 88 81 15 81

Fax: (+98 21) 88 81 15 80

Websit: www.sdil.ac.ir

Email: [email protected]

All Rights Reserved.

Printed in the Islamic Republic of Iran

SDIL

2014

Keyvan Sedaghati

MOSQUE

IN CONTEMPORARY LEGAL ORDER

by

Mosque Administration Center

Tehran-2014

ﻲﻧﻮﻨﻛ - masjed.ir · Website: Email: [email protected] ﭘ ﺪ g [ سﺪﻘ Z...

Documents

Transcript of ﻲﻧﻮﻨﻛ - masjed.ir · Website: Email: [email protected] ﭘ ﺪ g [ سﺪﻘ Z...