Autour d’Elle - Bella na płótnach Chagalla

5/26/2018 Autour dElle - Bella na ptnach Chagalla

1/23

Emilia Woniak

II rok wiedzy o teatrze

Autour dElle- Bella na ptnach Chagalla

Marc Chagall na tle artystw XX-wiecznej awangardy jest postaci szczegln

!ie "wik#any w alkoholizm i romanse$ o%#&dnie zakochany w swojej 'onie$ z "rokiem

ch#opca spoglda na nas z (otogra(ii )enata *artnik w mal"tkim wydawnictwie pod

znamiennym tyt"#em Marc Chagall artysta szczliwy okre+li#a go

,najrado+niejszym i naj%ardziej zroz"mia#ym spo+rd wielkich malarzy XX wiek".

i o ile to dr"gie okre+lenie mo'e %"dzi/ wtpliwo+ci$ o tyle z pierwszym kojarzony jest

w z"pe#no+ci I cho/ to wszystko to w d"'ej mierze "oglnienia$ znaczcy wydaje si&

(akt$ 'e w takiej (ormie Chagall przeszed# do oglnej +wiadomo+ci

0ego malarstwo ,pe#ne ciep#a i intymno+ci1rozwija#o si& przez d#"gi czas pod

cz"jnym okiem *elli 2 wielkiej mi#o+ci malarza

,3%rana na %ia#o al%o ca#a w czerni$ od dawna wzlat"je na moich p#tnach$%&dc przewodniczk mojej szt"ki !ie ko4cz& o%raz" ani rys"nk" zanim jej niezapytam5 tak czy nie6 7

*ella rzeczywi+cie cz&sto pojawia si& w pracach Chagalla$ czasem z wyranymi

cechami okre+lajcymi jej oso%owo+/$ czasem s"%telniej 2 jako naga dziewczyna

w o%j&ciach "%ranego m#odzie4ca$ %d w s"kni +l"%nej tworzc jeden z g#wnych

motyww malarstwa Chagalla 2 par& kochankw 0ej rola %y#a jednak g#&%sza$

1Bartnik R., Marc Chagall artysta szczliwy, Lublin 2003, brak numeracji stron,

2Bartnik R., op.cit.,

3Cyt. za: Maritain R., Chagall, czyli burza zaczarowana, tum. Maria !uro"ska, #arsza"a 2011, s.$$,


2/23

%ardziej znaczca ni' tylko pozowanie do p#cien$ co wida/ j"' w s#owach samego

malarza Cho/ 'y#a w cieni" wielkiego artysty$ mo'na przyp"szcza/$ 'e %y#o to dla

niej 'ycie pe#ne satys(akcji 8d najm#odszych lat interesowa#a si& szt"k W "kryci"

przed rodzicami %ra#a lekcje aktorstwa " samego 9tanis#awskiego$ porz"cajc na

scenie swoj wstydliwo+/ i znajd"jc w metodzie :i szerzej 2 szt"ce w ogle; to$ co jej

ortodoksyjna rodzina odnajdywa#a w religii 0ako najm#odsza crka wychow"jca si&

w cieni" siedmi" %raci "cieka#a w literat"r&$ co po latach zaowocowa#o prac

dyplomow o wiadectwem jej oczytania$ ale te' talent" mog %y/ dla nas wspomnienia wydane po

polsk" w tomie Ponce wiece5 ?o literat"ra pisana d"'o sprawniej i 'ywiej ni'

natchniona i cz&sto z%yt sentymentalna a"to%iogra(ia samego Chagalla z .@11 rok" A

W +wietle tych in(ormacji mo'emy przyp"szcza/$ 'e ma#'e4stwo z malarzem da#o jejto$ o czym nawet nie +mia#a marzy/ 2 "czestnictwo w 'yci" artystycznym :nie tylko

w jego spo#ecznym wymiarze$ ale te' w samym centr"m proces" tworzenia;$ "cieczk&

od zaco(ania i ortodoksji jej rodziny i wyjazd z dalekiej$ prowincjonalnej )osji do

stolicy wczesnej szt"ki$ do Brancji$ ktr tak pokocha#a 8czywi+cie nie chc& przez to

stwierdzi/$ 'e *ella wysz#a za Marca z tych wszystkich powodw$ nie mo'emy te'z pewno+ci powiedzie/$ czy jej 'ycie " %ok" Chagalla %y#o szcz&+liwe i spe#nione 2

nie to jednak ma %y/ celem tej pracy Wa'ny wydaje mi si& spos% w jaki si&

dope#niali$ co wida/ tym wyraniej$ im g#&%iej poznaje si& ich histori& 0ackie

%#ullsc&la'er (., Chagall. Love and Exile, Lon)on 200*, s. +$+*,

-C&a'all B., Pon!ce wiece, tum. (olanta ell, /rak" 1+*,

$C&a'all M., Mo"e #ycie, tum. (olanta ell, /rak" 2003,


3/23

W"llschlager zwraca "wag& na spos% w jaki wspomnienia *elli z Wite%ska

:z ktrego w m#odo+ci chcia#a "ciec$ a za ktrym t&skni#a "krywajc si& przed wojn

na po#"dni" Brancji; "(ormowa#y malarstwo Chagalla i ,+wiat jego wyo%rani$

w ktrym wspomnienia zag&szczaj si& w sym%ole Dorwn"je j do !ory *arnacle$

partnerki$ a potem 'ony 0oycea$ ktra sta#a si& dla niego "oso%ieniem ,irlandzko+ci -

,In the same way *ella %ecame Fite%sk$ 0ewish )"ssia$ transported a%road and held

s"spended in time (or ChagallG

Historia *elli na p#tnach Chagalla rozpoczyna si& w .@@ rok"

w zainspirowanym hiszpa4skimi portrecistami o%razieMoja narzeczona w czarnych

rkawiczkach.0ej posta/ w +wietlisto %ia#ej s"kience wyranie wy%ija si& z ciemnego

t#a$ jest majestatyczna i pewna sie%ie 8szcz&dna kolorystyka nadaje jeszcze wi&kszej

powagi tem" przedstawieni" Wida/ ogromn r'nic& pomi&dzy nim$ a pniejszymi

pracami malarza


4/23

w malarskim wydani" ala FelazL"ez; wskaz"je na j"' d"' %lisko+/ i otwarto+/

pomi&dzy nimi 8%a te przedstawienia$ wed#"g powszechnych datowa4 :ktre

w przypadk" Chagalla s chy%a zawsze troch& niepewne;$ pochodz z czas"$ kiedy si&

poznali$ co o%oje emocjonalnie wspominali w swoich a"to%iogra(iach

olejny wa'ny o%raz to Dedykowane mojej narzeczonej z .@.. rok"$ kiedy

Chagall %y# j"' we Brancji$ gdzie poznawa# wielkich mistrzw i powoli sz"ka#

swojego miejsca w+rd nowych kier"nkw w szt"ce D#tno "derza agresywn

czerwieni i jest wymagajce w od%iorze Dotrze%a wnikliwo+ci$ a%y zagmatwane

kszta#ty "#o'y/ w ca#o+/ Wy#ania si& z tego o%raz ko%iety "%ranej na czarno

owini&tej wok# ramion m&'czyzny z g#ow %yka 0ej masywne "da oplataj jego

posta/$ %ardziej statyczn i spokojn o%ieta pl"je m" w twarz$ co jego zdaje si& nie

wzr"sza/ Ca#a ta scena rozgrywa si& na dach"$ a w kadrze o%raz" oprcz jego

g#wnych %ohaterw mie+ci si& jeszcze lampa oliwna. !ie jest to dos#owny portret

*elli 2 ko%ieta cho/ "%rana na jej wzr jest jednak d#"gow#os %londynk !a przysz#

'on& Chagalla wskaz"je literalnie jedynie tyt"# o%raz" 2 zaproponowany swoj drog

przez poet& i przyjaciela malarza 2 Cendrarsa rytycy zwracaj "wag& na

,drastyczno+/ archetypowego potraktowania p#ciowo+ci..$ co rzeczywi+cie chy%a

najmocniej %ije z tego o%raz"$ wa'ne s jednak tak'e widoczne t" pierwsze (ascynacje

nowymi kier"nkami w szt"ce 2 (owizmem z jego 'yw$ wr&cz drapie'n kolorystyk

oraz k"%izmem ?ego dr"giego Chagall "'ywa# ostro'nie i w%rew teorii$ ktr "wa'a#

10# po)obnym otoczeniu 7a'resy"nej, cielesnej mio8ci9 znaj)ujemy tak lamp; na obrazie z te'osame'o roku < ntrze -- . By= mo>e zostaa tam "pro"a)zona przez artyst; na zasa)zieskojarzenia z nocn por nie ukazy"an kolorem, ktry posu>y tutaj jako "yraz emocjonalne'o

a)unku obrazu.

11Metz'er R., #alt&er .., op.cit., s. 1$,


5/23

za z%&dn w szt"ce 2 geometryzacja (orm s#"'y#a m" do stworzenia ,a"tonomicznego

+wiata$ "zale'nionego tylko od w#asnej wewn&trznej psychologii.1 "%izm %y# te'

j&zykiem$ ktry "walnia# przedmioty ze s(ery ich "tylitarno+ci i pozwala# im na

w#asne$ pe#ne tajemniczo+ci 'ycie$ co sta#o si& niezwykle wa'ne dla chccego "kaza/

magi& +wiata malarza :z czasem jednak osigane %y#o przez niego innymi +rodkami;

rtka wizyta w )osji$ ktr Chagall mia# od%y/ zaraz po wernisa'"

w *erlinie$ zamieni#a si& w kilk"letni powrt w rodzinne strony Dowodem %y#a

wojna$ ktra zatrzyma#a go przed ponownym wyjazdem do Brancji Cho/ tr"dno

wyrokowa/ jak wyglda#a%y jego kariera$ gdy%y wszystko potoczy#o si& zgodnie

z planem$ %ardzo prawdopodo%ne$ 'e jego 'ycie prywatne nie rozwino%y si& w ten

sam spos% Dowrt do )osji pozwoli# na od'ycie "cz"cia #czcego *ell& i Marca$ co

zaowocowa#o ich +l"%em w lipc" [email protected] rok".7 !a trzy tygodnie przed tym

wydarzeniem *ella$ po tr"dach zwizanych z poznaniem daty "rodzenia malarza :

%d A lipca;.=$ zro%i#a m" z tej okazji wielk niespodziank& ?en radosny dla nich

o%ojga dzie4 zosta# "trwalony nie tylko na p#tnie malarza pt rodziny l"%!ocznica"

ale te' we wspomnieniach *elli$ co pozwala jeszcze mocniej zag#&%i/ si& w ich +wiat$

pozna/ odmienne p"nkty widzenia i lepiej zroz"mie/ o%a przekazy *ella daje nam te'

niezwyk#y opis samego akt" twrczego.N !a o%razie widzimy par& zakochanych

z#czonych w poca#"nk" M&'czyzna$ jak cz&sto na o%razach Chagalla$ "%rany jest

12Metz'er R., #alt&er .., op.cit., s. 20,

13# ksi>ce Chagall $%%&'$(%)"i)nieje )ata 2- czer"ca je)nak na po)sta"ie przesanek, oktryc& b;) )alej pisaa, bar)ziej pra")opo)obna "y)aje si; "ersja z bio'ra?ii C&a'alla autorst"a(onat&ana #ilsona. By= mo>e te> jest to przesuni;cie z"izane z r>nic kalen)arzy.

1%/olejna niejasno8= < " "i;kszo8ci @r)e po)a"ana jest )ata .0.1**. #ilson uznaje to je)nak za

misty?ikacj; same'o C&a'alla z"izan z "iar " szcz;8li" moc si)emki.

1-C&a'all B., op.cit., s.2-2


6/23

w kosz"l& :innym razem marynark&; kolor" g#&%okiej zieleni o%ieta 2 jak cz&sto

*ella 2 w czarn s"kienk& z %ia#ym ko#nierzykiem Wszystkie elementy$ jakie

pojawi#y si& na o%razie$ skr"p"latnie wylicza *ella w swoich wspomnieniach 2 kwiaty

zrywane w po+piech"$ ciasto$ kolorowe ch"sty i szale$ ktre zawiesi#a ozda%iajc

%iedny pokj swojego narzeczonego !ic dziwnego$ 'e m&'czyzna w radosnym

i mi#osnym "niesieni" wzlat"je ponad "kochan i o%darza j poca#"nkiem Ingo

Walter i )einer Metzger zwracaj "wag& na swoist ,realistyczno+/ przedstawienia


7/23

MarL"eza1. ?e dwie drogi twrczo+ci - malarstwo i poezja :czy szerzej 2 literat"ra; 2

#cz si& w oso%ie samego Chagalla$ ktry tak'e pisa# wiersze Jnalaz#y te' swj

wyraz w ksi'ce )aissy Maritain Chagall" czyli &$rza zaczarowana$ na ktrej kartach

wsplna przyja4 poetki i malarza oraz ich korzenie sta#y si& cz&+ci jednej ca#o+ci

9komplikowane zwizki Chagalla z poezj pods"mowa# Ondre *reton ,J Chagallem

i tylko z nim prze'y#a meta(ora swoje tri"m(alne wej+cie do malarstwa11

W .@. rok" powstaje przepi&kny portret *elli$ wyr'niajcy si& mocno na tle

innych dzie# Chagalla 2 'ella w &iaym konierz$ 8gromne p#tno$ "trzymane

w stos"nkowo wskiej gamie %arw :szczeglnie w porwnani" do innych jego

o%razw; jest mocno zainspirowane k"%izmem *ella w swojej klasycznej czarnej

s"kni z %ia#ym ko#nierzem$ z majestatycznym wyrazem twarzy :cho/ te' d"'o

s"%telniej i %ardziej ko%ieco ni' na pierwszym portrecie; gr"je nad roz#o'ystym

lasem Ma zamkni&te oczy$ jej d#onie przes"waj si& po ciele 2 %y/ mo'e ta4czy6 *ez

wtpienia jest zmys#owa i pi&kna !ie%o %ezpo+rednio za ni jest %#&kitne$ natomiast

dalej od jej postaci przechodzi w %iel 2 tak$ jak%y swoj oso% por"sza#a tak'e t& s(er&

!a tle r'norodnych zieleni las"$ " do#" o%raz" wyr'nia si& male4ki detal 2 posta/

prowadzca za r&ce ma# dziewczynk& o%ok schncych na szn"rach$ %ia#ych "%ra4

?r"dno okre+li/$ czy to powtrzona posta/ *elli :wyjtkowo w spodniach6;$ czy mo'e

sam Chagall6 Wyranie jednak odczyt"j& ten o%raz jako wyraz jego (ascynacji 'on$

ktra oko#o dwa lata wcze+niej wyda#a na +wiat ich "kochan crk&$ Id& !a tym

portrecie$ jak chy%a nigdzie indziej Chagall wydo%y# ca# swoj mi#o+/ i ca#e pi&kno

swojej 'ony 3kaz"jc pe#en majestat i ko%ieco+/ *elli$ odda# jej ho#d

21#ilson (., op.cit., s. $%,

22Cyt. za: Metz'er R., #alt&er .., op.cit., s.-%,


8/23

Dodo%nie "kaza# posta/ ma#ej Idy na p#tnie z tego samego rok" - Podw(jny

%ortret z kieliszkiem wina ?o radosny o%raz przedstawiajcy *ell& w %ia#ej s"kni

z odwa'nym dekoltem$ na ktrej ramionach spoczywa "+miechni&ty m' w zielonej

kosz"li i czerwonej marynarce z tyt"#owym kieliszkiem w r&k" !ad nimi "nosi si&

r'owy anio#ek$ owoc ich mi#o+ci 2 Ida Drzestrze4 za nimi dzieli si& wyranie na dwie

strony 2 po prawej stronie widzimy ci&'kie %rzowe nie%o i pogr'one w mrok"

masywne %"dynki Do lewej natomiast wida/ jasny %#&kit i s#o4ce oraz

charakterystyczne za%"dowania ko+cielne$ cz&sto pojawiajce si& w pejza'ach

Wite%ska *iorc pod "wag& datowanie o%raz" .@. l"% prze#om .@. i [email protected] rok"$

mo'e %y/ to moment ich przeprowadzki z Deters%"rga$ gdzie Chagall ,gryzmoli# si&

na papierach17w *i"rze Pospodarki Wojennej$ do rodzinnego Wite%ska$ gdzie po

wy%"ch" rewol"cji padziernikowej :ktra na razie pokazywa#a tylko swoje do%re

o%licze; Chagall zosta# mianowany ministrem k"lt"ry i szt"ki w )osji oraz stan# naczele 9zko#y 9zt"k Di&knych Jnamienne$ 'e to *ella stawia krok w t& do%r stron&

Jreszt ca#e przedstawienie zdaje si& rz"ca/ pewne +wiat#o na ich stos"nki rodzinne 2

zgodnie z majestatyczn postaci *elli z portret" w %ia#ym ko#nierz"$ t"taj tak'e to

ona 2 dos#ownie 2 dwiga rodzin& na swoich %arkach 0est d"'o powa'niejsza

i %ardziej sta%ilna ni' popijajcy wino Marc olor rajstop *elli to ten sam odcie4$w jakim malarz przedstawi# ma# Id&$ "kaz"jc zwizek matki i crki$ tak'e ten

(izyczny :nie od%ierajc m" jednak poezji$ tak$ jak ro%i to opis; )wnie' tyt"# jest

t"taj znaczcy 2 ten %odw(jny %ortret wskaz"je na niezwykle silny zwizek

Chagallw 9 jak%y dwoma pro(ilami jednej oso%y W swojej %iogra(ii Chagalla

23Emiec&o"ska F., Marc Chagall, #arsza"a 2010, tekst "y)any razem z ?ilmem Mistrzowie sztu*inowoczesne" Marc Chagall,s.,


9/23

Wilson wi'e go z plato4sk koncepcj mi#o+ci zwracajc "wag& na powtarzajce si&

motywy zlewania si& dwch twarzy %d cia# w jedno1= Interes"jcym tego

przyk#adem wydaje si& %y/ o%raz Przy %iani$ kog$ta$ gdzie j"' sam kog"t znoszcy

jaja #czy w so%ie pierwiastek m&ski i 'e4ski Wizj& dope#nia gr"jca nad nim krowa

z dwiema l"dzkimi twarzami$ przypominajca splecionych w mi#osnym "+cisk"

kochankw

?en okres rado+ci zaowocowa# jeszcze dwoma pi&knymi o%razamiPromenada $

czy te' )%acer z .@. rok" oraz Ponad miastem malowany od .@.= i "ko4czony

w [email protected] W o%" przedstawieniach zakochani s mocno przeciwstawieni ziemskiej

realno+ci W Promenadzie miasto "jednolicone jest w %arwie ci&'kiej zieleni ?ylko

cerkiew w s"%telnych r'ach zdaje si& nale'e/ j"' do +wiata nie%ios Dodo%nie

wPonad miastem charakterystyczny %"dynek zlewa si& niemal'e z horyzontem ?en

o%raz wydaje si& %y/ zreszt d"'o sm"tniejszy w wyrazie Dara jest %ardziej

zamy+lona ni' radosna$ a ci&'ko+/ miasta nie zosta#a "kazana sym%olicznie$ ale

dosadnie 2 od %"rych kolorw %"dynkw po wie+niaka za#atwiajcego swoje potrze%y

pod p#otem

Wyjazd Chagallw do Dary'a :i w t& stron& przez *erlin; nie rozpocz# si&

najlepiej Drzychody "zyskane ze sprzeda'y o%razw w .@.= rok" przez marszanda

Waldena "leg#y dewal"acji podczas wojny J tego powod" %y# to tr"dny pocztek nie

tylko pod wzgl&dem (inansowym 2 Chagall pierwsze paryskie lata sp&dzi# na

odtwarzani" zaginionych dzie# chcc w ten spos% ocali/ kawa#ek sie%ie samego

2%#ilson (., op.cit., s.1-,


10/23

z tamtego okres"1N ?en dr"gi paryski okres to pocztkowo kolejna %eztroska

i szcz&+cie lecz nied#"go pniej przykry#y je nadcigajce widma wojny domowej

w Hiszpanii$ antysemityzm" i tego$ co przyniesie rok .@7@K

3cieczka do !owego 0ork" w .@=. rok" %y#a konieczno+ci$ cho/ *ella nie

mog#a pogodzi/ si& z po'egnaniem "kochanej Brancji *y/ mo'e cz"#a$ 'e nie %&dzie

mog#a tam j"' wrci/ W .@== rok" kiedy syt"acja w E"ropie si& "spokoi#a

i Chagallowie podj&li decyzj& o powrocie$ *ella nagle zmar#a W tym momencie

%iogra(ii malarza najcz&+ciej przytaczane s jego w#asne s#owa5 ,Wszystko sta#o si&

ciemno+ci1A Chagall podo%no odwrci# swoje p#tna do +ciany 0"' po +mierci *elli

"ko4czy# malowany od .@7= rok" o%raz dedykowany jej i %&dcy niejako kompilacj

wszystkich motyww i scenerii w jakich j przedstawia# Do prawej stronie widzimy j

z"pe#nie nag na czerwonym #'k"$ za ktrym rozpo+ciera si& pejza' ma#ego

miasteczka 2 mo'e to wspomnienie z czasw$ gdy *ella odwa'nie pozowa#a do jego

o%razw$ wymykajc si& potem przez okno z jego pokoj" i nie %ojc si& opinii

ssiadw6 Do +rodk" oni o%oje 2 *ella w d#"giej %ia#ej s"kni wys"ni&ta na pierwszy

plan i zakrywajca zawstydzonego narzeczonego Wok# nich kwiaty$ skrzypce$

zwierz&ta$ wielki zegar$ anio#$ %#&kityK - ca#e chagallowskie "niwers"m O wszystko

to# ma *emme.

Do +mierci *elli z dzie# Chagalla ,pe#nym %rzemieniem odzywa si& przesz#o+/

i wiara w za+wiaty1 Malarz ko4czy rozpocz&t w .@7 rok" wielk kompozycj&

2-Metz'er R., #alt&er .., op.cit., s.-%,

2$Emiec&o"ska F., op.cit., s.1-,

2Lassai'ne (., Chagall, ":D 2d Maneta do Polloc*a. 3owni* 1alarstwa nowoczesnego, tum. GelenaHeIec&y, #arsza"a 1+3, s.$,


11/23

#$to$r d+,lle 2 Dla niej$ w ktrej #czy wszelkie wspomnienia zwizane z 'on

8%raz "trzymany w charakterystycznych %#&kitach ma wyjtkowo "systematyzowan

kompozycj& 2 w jego centr"m widnieje okrg$ jak wklejona (otogra(ia Wite%ska$ gdzie

zacza si& ich wsplna droga Do prawej *ella "%rana w malinow s"kienk& z %ia#ym

ko#nierzykiem$ trzymajca wachlarz i ocierajca #z& !ad ni "nosi si& wspomnienie

ich +l"%" - m#odzi le' w+rd li+ci$ jak na p#tnie -ochankowie w &zie. Do lewej

stronie Marc - ciemny$ zatapiajcy si& w t#o o%raz" z odwrcon g#ow$ tak jak w jego

portrecie poety o tej nie%ezpiecznej rois he$res et demie. !ad nim ptak ze +wiec

w dzio%ie i anio# "kaz"jcy im niejako gestem wspomnienie z centr"m o%raz"

!ie jest to oczywi+cie przegld wszystkich p#cien Chagalla$ na ktrych

"pami&tni# on *ell& Dojawia#a si& ona tak'e w pniejszych latach$ jako nieod#czny

element jego +wiata !ie nam rozstrzyga/$ czy ich mi#o+/ %y#a tak romantyczna$ jak

zosta#a przedstawiona na o%razach 9ta#a si& ona jednak swoist legend malarskiego

+wiata$ spychajc w cie4 inne wa'ne i d"'o ,powa'niejsze motywy jego twrczo+ci -

reakcje na wydarzenia polityczne XX wiek"$ ciekaw wizj& Chryst"sa$ czy ogromne

zainteresowanie *i%li$ ktrego dowodem$ je+li nie s same p#tna i witra'e$ niech

%&dzie nadana z woli Chagalla nazwa jego m"ze"m 2 M"ze"m *i%lijnego Drzes#ania

?o jednak chagallowski sentymentalizm przeszed# do historii przysparzajc m" sporo

krytyki$ najcz&+ciej wymierzanej w prace ze schy#k" jego twrczo+ci Wilson

nastawienie ,sno%istycznych koneserw malarstwa streszcza s#owami5 ,Mo'e nie %y#

to jeszcze kicz$ ale co+ nie%ezpiecznie z%li'onego1G

2*#ilson (., op.cit., s.10,


12/23

0ak napisa# Branz Meyer ,Dicasso to try"m( inteligencji$ Chagall 2 zwyci&stwo

serca1@$ a od serca nie mo'na przecie' oczekiwa/ ani zgodno+ci z kanonami$ ani

okie#znania z%ytniej ckliwo+ci i sentymentalizm" I cho/ czasem mo'e nam %y/ z%yt

s#odko$ to chy%a historii potrze%ny %y# ten "roczy$ wieczny ch#opiec o%ok ca#ego

panteon" szorstkich$ pijanych artystw *o przecie' ,%ez mi#o+ci nie ma szt"ki$ ani

'adnego tworzenia7

2+Cyt. za: Metz'er R., #alt&er .., op.cit., s.-*,

30Cyt. C&a'alla za: #ilson (., op.cit., s.21%.


13/23

Hommage Chagall - malarstwo na scenie

9ilny a"to%iogra(izm twrczo+ci Chagalla zosta# wykorzystany przez Odol(a

Weltschka w inscenizacji dedykowanej malarzowi 9pektakl %az"je na o%iegowej

opinii$ jaka pozosta#a po Chagall" 2 historii romantycznej mi#o+ci i panteonie

powtarzajcych si& motyww jego malarstwa

Inscenizacja rozpoczyna si& jednak zaskak"jco 2 odpychajcy kelner "stawia

na stole wielopi&trow pater& z pretensjonalnym napisem ,Daradis na szczycie !a

dr"gim planie$ z mrok" wyn"rza si& para w samej %ielinie$ ktra po groteskowych

za%iegach higienicznych zamienia si& w par& m#od Dodszepty podejrzanego kelnera

przekon"j ko%iet& do podania m&'owi ja%#ka z patery " "ciesze zgromadzonych$

m&'czyzna przyjm"je owoc ?ak re'yser$ nawiz"jc do %i%lijnego Eden" 2 cho/

w%rew dogmatom 2 rozpoczyna histori& o prapocztkach mi#o+ci ?en sielankowy

o%raz "lega jednak prze#amani" i weselna "czta zamienia si& w co+ na kszta#t

egzotycznego ryt"a#" Qoodoo Ma#'onkom podany zostaje talerz z ich miniat"r$

w ktr go+cie kolejno w%ijaj no'e od%ierajc im w ten spos% 'ycie ?en prolog$

zgodnie ze s#owami re'ysera$ ma za zadanie "czyni/ histori& *elli i Marca %ardziej

"niwersaln


14/23

zainscenizowany o%raz Chagalla z [email protected] rok" 2 Macierzy/stwo ?ej %ez wtpienia

pi&knej sceny$ w ktrej ogromna ko%ieca posta/ "kaz"je nam wn&trze swojego #ona$

w ktrym ma#y ch#opiec przygrywa na ("jarce$ w 'aden spos% nie "da#o mi si&

w#czy/ w (a%"#& spektakl" Mo'emy odczytywa/ j meta(orycznie$ jako wej+cie

w +wiat twrczo+ci malarza 2 na scenie oprcz g#wnej %ohaterki pojawiaj si& te'

liczne animacje o%razw Chagalla$ ktre nie op"szcz nas do ko4ca spektakl"


15/23

apokaliptyczny wymiar$ jakiego na%iera przedstawiona wojna$ czy przez postacie

dr"goplanowe 2 najpierw towarzyszce mitycznem" +l"%owi Odama i Ewy$ potem

atak"jce mi#o+/ *elli i Marca ?rzecia z narracji$ najmniej linearna w swej nat"rze 2

to p#aszczyzna w#czonego do spektakl" malarstwa Chagalla Bantastyczne postacie

z jego o%razw staj si& %ohaterami o%ok tych ,realnie istniejcych Wi&kszo+ci scen

towarzysz %ogate animacje 2 jak%y por"szone do 'ycia o%razy Chagalla$ po#czone

z postaciami$ maskami i lalkami wyst&p"jcymi w spektakl" Cz&sto same animacje

staj si& podstaw scen$ %d tworz swoiste inscenizacje o%razw$ czasem 2 jak

w przypadk" przytaczanego przeze mnieMacierzy/stwa 0nie "motywowane dwiema

pozosta#ymi liniami narracji$ cho/ cz&sto tak'e w#czone w (a%"#&

Inscenizacja oscyl"je pomi&dzy tymi trzema (ormami$ nierzadko g"%ic po

drodze widza !ie jest to tr"dne zwa'ajc$ 'e jest to spektakl %ez s#w W takim

wypadk" wyrana linia dramat"rgiczna wydaje si& konieczna$ a%y nakre+li/ widzowi

kier"nek od%ior" Weltschek jednak sprzeciwi# si& normatywnym wzorcom

%"dowania (a%"#y !ie mamy t"taj ani zawizania$ ani rozwizania kon(likt"$ 'adnej

perypetii$ a co za tym idzie 2 'adnego katharsis Jamiast tego re'yser wy%ra#

(ragmentaryczno+/ 9pektakl wydaje si& %y/ w d"'ej mierze %"dowany na zasadzie

naprzemienno+ci 2 po scenach radosnych nast&p"je wyciszenie i tak do ko4ca

Dodkre+la to szczeglnie jedna ze s#a%szych stron spektakl" 2 m"zyka !iestety nie

wykorzystano jej jako narz&dzia porzdkowania i wzmacniania od%ior"$ tak wa'nego

w spektaklach pantomimicznych *"dowana jest ona na wzr t#a m"zycznego seriali$

a nawet kreskwek :np w scenie rewol"cji; ilka przewodnich motyww


16/23

okre+lajcych g#wne nastroje$ tylko czasem ciekawiej rozwijanych$ z reg"#y powraca

nachalnie przy kolejnych sekwencjach$ raczej dra'nic ni' wz%ogacajc narracj&

Ciekawym za%iegiem jest m"ltiplikacja postaci$ ktr stosowa# tak'e sam

Chagall$ cho/%y na analizowanych przeze mnie p#tnach Mojej 1onie$ czyDla niej.

!ajcz&+ciej s#"'y#o to pewnej kompilacji i syntezie oso%owo+ci przedstawianych

postaci - istniejcych w czasie realnym$ ale tak'e w s(erze wspomnie4$ %&dcych

jednocze+nie t sam oso%$ ale przecie' j"' inn Marc i *ella w spektakl" "kazywani

s g#wnie przez postacie aktorw z pe#nymi maskami na twarzy Drzedstawiani s

zgodnie z ich malarskimi odpowiednikami - Marc jest %r"netem w %"telkowej

marynarce$ *ella 2 %r"netk w malinowej s"kience I to g#wnie strj pozwala na ich

identy(ikacj& w kolejnych ,wcieleniach Marc jako marionetka cz#owieka z czerwon

g#ow %yka pojawi si& w scenie sennych wizji *elli$ cho/ jest t"taj raczej za%awnym

potworkiem ni' przesikni&tym zwierz&cym erotyzmem m&'czyzn zDedykowanego

mojej narzeczonej. Cho/w tej scenie *ella przedstawiona jest jako naga lalka$ posta/

jest czytelna chocia'%y dzi&ki charakterystycznej (ryz"rze Jakochani przedstawiani s

tak'e w (ormie marionetek w wiernej inscenizacji o%raz"Ponad miastempo#czonej

poniekd zPromenad"poniewa' tak$ jak w przypadk" tego dr"giego p#tna widzimy

jak *ella "nosi Marca do lot" ?"taj re'yser dodaje tak'e swoj$ %ardzo s"gestywn

wizj& 2 zakochani staj si& o%iektem podgldactwa odra'ajcych mieszka4cw$ ktrzy

przedar#szy si& przez p#ot na ,ich stron& pr%"j ich dosi&gn/ wspinajc si& na

dra%iny 8statnim wcieleniem zakochanych s ma#e k"kie#ki spacer"jce po

cmentarz" !a%ieraj one wymiar" sym%olicznego$ szczeglnie w momencie wej+cia

na scen& l"dzkich postaci Marca i *elli$ ktre swoje


17/23

,ma#e kopie wsadzaj do skrzydlatego wahad#owego zegara 2 wa'nego

w chagallowskiej meta(oryce ?o znw wierna inscenizacja o%raz" z rok" .@=@$

namalowanego j"' po +mierci *elli - 2egar z &kitnym skrzydem- gdzie we wn&trz"

zegara malarz "kry# sie%ie z 'on ?en motyw " Chagalla wyst&powa# %ardzo cz&sto

i mia# z#o'on sym%olik& 2 #czy# w so%ie wspomnienie przesz#o+ci$ pocz"cie

przemijania$ ale te' zwrot k" wieczno+ci Do latach patrzc na ten o%raz malarz

podo%no powiedzia#5 ,0ak %ardzo nieszcz&+liwy m"sia#em %y/$ 'e%y to namalowa/7.

)e'yser zrezygnowa# z realistycznego przedstawienia odej+cia *elli 9cena na

cmentarz" nie pozwala nam okre+li/ kto i dlaczego "mar# >mier/ spotyka ich o%oje$

"kaz"je si& meta(orycznie 8statnia cz&+/ spektakl" przekaz"je prosty kom"nikat 2

mi#o+/ Marca i *elli "wieczniona na o%razach nie podlega prawom przemijania

D#tno$ przykrywajce wi&ksz cz&+/ okna sceny$ z wyci&tym w +rodk" prostoktem

paradoksalnie pe#ni ("nkcj& ramy W wyci&tej przestrzeni ekran"$ jak na r"chomymo%razie "kaz"je si& nam wolty'erka$ ktrej przygrywa na tr%ce latajcy ch#opiec

W kolejnej ods#onie powracaj j"' wsplnie na koni"$ jak w 3olty1ercez .@7. rok"

Jarwno na o%razie Chagalla$ jak i w spektakl" tr"dno rozpozna/$ czy jest to posta/

jego i *elli 2 w tym wypadk" jest to jednak wtek %ardzo l"no zwizany z (a%"#$

wi&c +cis#a identy(ikacja nie jest t" najwa'niejsza

8prcz m"ltiplikacji postaci *ella i Marc "kaz"j si& nam tak'e jako w#asne

,meta(oryczne alter-ego 8%ok *elli pojawia si& czerwony kog"t$ Chagallowi

towarzyszy natomiast %#&kitny w# 0ak pisa#am w rozdziale dotyczcym analizy

malarstwa Chagalla$ postacie te staj si& " niego meta(or mi#osnego z#czenia dwch

31Cyt. Ja: KeroA M., 3e*ret czasu Marca Chagalla. 2brazy z zegara1i, ":D456y*uy. Magazynstudent7w historii sztu*i 08L, nr 01200+, s.1+,


18/23

p#ci$ np na p#tnie Przy %iani$ kog$ta. og"t jest te' w tym kontek+cie "kazany na

o%razie z .@1@ rok"$ gdzie w mi#osnym "+cisk" niejako zast&p"je siedzcem" na nim

ch#opc" "kochan 8%raz ten zreszt jest tak'e "kazany w innej scenie w (ormie

animacji

W spektakl" wa'nym tematem o%ok mi#o+ci staje si& perspektywa historyczna

0ej "j&cie wy%iega poza kontekst %iogra(ii malarza i tego$ co przedstawi# na swoich

p#tnach$ dlatego warto+ciowe wydaje mi si& podkre+lenie tej warstwy narracji

)ozpoczyna si& ona w scenie rewol"cji .@. rok" potraktowanej z d"'ym dystansem

)ewol"cjoni+ci to ci sami mieszka4cy Wite%ska$ ktrzy chwile wcze+niej$ w scenach

okraszonych r"%asznym komizmem$ pr%owali podejrze/ intymne chwile Marca

i *elli Jnakiem walki s kije i wid#y oraz jedna strzel%a$ ktrej wymierzanie

w widzw zsynchronizowane jest z k"riozaln m"zyk *y/ mo'e celem takiego

przedstawienia mia# %y/ kontrast z tym$ co dopiero nadejdzie 2 widmem wojny$ ktra

w spektakl" zostanie zestawiona z wizj Opokalipsy Ja chwil& %owiem nad scen

przeleci czerwony anio#$ taki jak ze )n$ nocy letniej:.@7@;" czy )%adajcego anioa

:.@=;$ "s#yszmy dzwony$ a na scenie pojawi si& wiz"alizacja p#omieni Wiejski p#ot

zamieni si& w %ram& do za+wiatw$ nad ktr zawi+nie przera'ajcy 3( odarty ze

sk(ry :.@=; !aszym oczom "ka' si& lalki trzech %#ogos#awicych ra%inw$ nad

ktrych g#owami pojawi si& p#omienie$ a%y za chwil&$ odwracajc si& do nas plecami$

mogli w pe#ni "kaza/ si& jako trzy +wiece :motyw trzech +wiec pojawia si& min na

p#tnie o tym tyt"le z .@= rok"; Wcze+niej jednak na scen& powrc *ella i Marc$

"ciekajcy w przera'eni" przed gonicym ich widmem wojny 2 jak najdos#owniej

:aktorzy przes"waj si& wzd#"' p#ot"$ na ktrym wy+wietlane s o%razy wojny


19/23

przedstawione p&dzlem Chagalla; Pdy znikn ze sceny nad p#otem pojawi si&

male4ka drewniana #d$ raczej nie przypominajca statk"$ ktrym mogli odp#yn/ do

!owego 0ork" w .@=. rok"$ ale swoim wygldem syt""jca nasze wyo%ra'enia gdzie+

pomi&dzy tym wydarzeniem$ a sym%olem Orki !oego

?a zaznaczana przeze mnie ,dos#owno+/ "cieczki Chagallw przed wojn to

powrt do sygnalizowanego j"' przeze mnie pro%lem" poezji w malarstwie Chagalla

!ie tylko w nawizani" do tego malarza$ znajd"je on swoje odzwierciedlenie

w %adaniach komparatystycznych$ jak i w pr%ach rede(inicji$ czy poszarzeni" pola

terminologii i o%szarw o%" szt"k :w%rew d#"giej tradycji okre+lajcej szt"ki

plastyczne jako majce charakter przestrzenny$ a literat"r& 2 czasowy71; 9eweryna

Wys#o"ch w%rew opinii Mieczys#awa Dor&%skiego$ Marii )enaty Mayenowy$ czy

0erzego Jiomka staje po stronie od%iorcw i ich do+wiadczenia$ ktre najcz&+ciej

przekon"je o mo'liwo+ci ,namalowania meta(ory77 Domimo$ 'e zarwno tekst

Dor&%skiego7=$ jak i Wys#o"ch$ co wydaje si& zaskak"jce$ nie %ierze pod l"p&

malarstwa Chagalla$ ko4cowy wniosek tego ostatniego zdaje si& w pe#ni

"sprawiedliwia/ mo'liwo+/ rozpatrywania tej twrczo+ci w perspektywie

korespondencji z poezj5

,Meta(ora mo'e istnie/ :i istniejeR; w warstwie podmiotowej o%raz"$ gdy jestspe#niony jeden zasadniczy war"nek5 os#a%ienie ("nkcji oznaczajcej :re(erencyjnej;

przedmiotw przedstawionych SMeta(ora zaczyna si& tam$ gdzie ko4czy si& dos#owno+/T 2pisa# Edward *alcerzan O wi&c nie znaj jej tylko realistyczne prdy w malarstwie7N

32/u)elska H. 9arrac"a w sztu*ach +lastycznych. Przegl!d wybranych stanowis*":DLiteratura a1alarstwo 1alarstwo a literatura, re). . /rlikie"icz, . Kasze"ska, . Kuc&alska, M. i"iec,/rak" 200+, s.-+,

33#ysouc& ., izualno: 1eta/ory, ":D bi)em, s.-%3-%-,

3%Kor;bski M., Czy 1eta/or 1o#na zobaczy:;, ":D bi)em, s.-2+-%3,

3-#ysouc& ., op.cit., s. --%,


20/23

Mam jednak wra'enie$ 'e w tym wypadk" na"kowa perspektywa wi&cej

"tr"dnia ni' otwiera *ardziej adekwatne w tym kontek+cie wydaj si& %y/ s#owa

)aissy Maritain$ ktra pisze5 ,Kzapominamy$ 'e poezja nale'y nie tylko do szt"ki

poetyU poezja zawiera si& tak'e w d"szy rzeczy7Ai dalej , iedy mwi si& o poezji

w zwizk" z dzie#em Chagalla$ my+li si& :tak jak ja; o poezji$ ktr przyjo si&

nazywa/ Sprze%stwieniem s(ery d"chowej w s(erze "cz"ciaT$ o tej poezji$ ktra Sjest

dla szt"ki tym$ czym #aska dla cnt moralnychT7 I chy%a rzeczywi+cie ta

perspektywa zwizana z w#asnym$ intymnym od%iorem twrczo+ci wydaje si& t"taj

w#a+ciwsza$ tak'e dlatego$ 'e na takiej relacji zosta# oparty sam spektakl 2 re'ysera

Odol(a Weltschka z malarstwem Chagalla 9pektakl ten jest w ca#o+ci oparty na

doro%k" twrcy i tr"dno jest wyznaczy/ granic& pomi&dzy tym$ w czym "rzeka nas

malarz$ a w czym re'yser widowiska Jgodnie z de(inicj cytat" a"torstwa Helene

"ntz tylko wtedy jest on mo'liwy do zidenty(ikowania przez widzw$ kiedy

mani(est"je swoj odmienno+/7G W tym wypadk" mamy raczej do czynienia z pr%

totalnego przek#ad" j&zyka malarstwa na j&zyk teatr" Wa'nego dla zjawiska

cytowania e(ekt" heterogeniczno+ci mo'emy do+wiadczy/ jedynie w niektrych

animacjach$ gdzie odr'niamy postacie przedstawiane nam na scenie :cho/ przecie'

wzorowane na tych z o%razw; od tych istniejcych jedynie w dwch wymiarach

p#tna i por"szanych przez animacj& Inscenizacja ta nie %"d"je wi&c swoich znacze4$

ale wprowadza nas w wielowymiarow relacj& 0ako widzowie wchodzimy w kontakt

3$Maritain R., op.cit., s.31,

3Maritain R., op.cit., s.32,

3*3owni* dra1atu nowoczesnego i na"nowszego, re). (.K. arrazac, /rak" 200, &aso: cytat, s.31,


21/23

%ardziej z szerokim o%szarem odniesie4 ni' z samym twrc spektakl"

Drzedstawienie staje si& medi"m$ ktre po+redniczy w do+wiadczeni" przez widza

malarstwa$ tak samo jak malarstwo zapo+rednicza t" s(er& od%ior" spektakl"

nad%"dow"jc konteksty$ ale tak'e w d"'ej mierze t#"maczc$ co dzieje si& na scenie$

cho/ przecie' tylko tym widzom$ ktrzy znaj malarstwo Chagalla

9pektakl Weltschka jest wi&c na ka'dym poziomie teatralnym przek#adem

malarstwa$ ktrem" sk#ada ho#d 8d wiernych inscenizacji o%razw$ przez

charakterystyczn estetyk& i zestaw motyww po najwa'niejsze za%iegi 2

"niwersalizacj& indywid"alnego do+wiadczenia$ m"ltiplikacj& postaci$ czy

zakorzenienie w s#owie$ ktre pozornie jest tak samo o%ce malarstw" jak tem"

teatrowi7@ Czerpic z twrczo+ci Chagalla nie wz%ogaca jej jednak o +rodki w#a+ciwe

inscenizacji W takiej (ormie mo'e %y/ tylko :6;$ zgodnie z tyt"#em$ specy(icznym

rodzajem oddania ho#d"$ a nie a"tonomiczn wypowiedzi

Bibliografia:

Chagall 460475$ t#"m Marta *og"ta$ Warszawa 1N$

Chagall *$ Ponce wiece$ t#"m 0olanta 9ell$ rakw .@G$ t" cz&+/5

Pierwsze s%otkanie"

Chagall M$Moje 1ycie" t#"m 0olanta 9ell$ rakw 17$

3+Na ten para)oks "skazuje bar)zo silnie z)anie zamieszczone " pro'ramie spektaklu: Opektakl bez s" miechowska O$Marc Chagall" Warszawa 1.$ tekst wydany razem z (ilmem

Mistrzowie szt$ki nowoczesnej Marc Chagall"

Wilson 0$Marc Chagall. 'iogra*ia" t#"m 0 9kowro4ski$ Warszawa 1G$ t"

str5 .7-7.$ A1-7$ ..A-1.$

W"llschlager 0$ Chagall. 8o>e and ,?ile$ Zondon 1G$ t" roz5'ella@ Aite&sk"

47B7.

Autour d’Elle - Bella na płótnach Chagalla

Documents

Transcript of Autour d’Elle - Bella na płótnach Chagalla