ARMAND ve MICHÈLE MATTELARTİletişim Kuramları Tarihi

ARMAND MATTELART Fransa’da Rennes 2 Üniversitesi’nde öğretim üyesi. Bazıyapıtları: L’invention de la communication, La Découverte, 1994; Multinationales etSystèmes de communication, Antropos, 1976; Mass Media, idéologies et mouvementrévolutionnaire (Chili 1970-1973), Antropos, 1974.

MICHÈLE MATTELART Araştırmacı ve denemeci. Bazı yapıtları: Women, Media,Crisis. Femininity and Disorder, Comedia/Methuen, Londra, 1986; Les Femmes et lesindustries culturelles, Unesco, Paris, 1981; La Cultura de la opresion femenina,Ediciones Era, Mexico, 1977.

Histoire des théories de la communication© 1995 Éditions La Découverte

İletişim Yayınları 502 • Başvuru Dizisi 2ISBN-13: 978-975-470-710-6© 1998 İletişim Yayıncılık A. Ş.1-8. BASKI 1998-2016, İstanbul9. BASKI 2017, İstanbul

DİZİ YAYIN YÖNETMENİ Mustafa BaykaYAYIN DANIŞMANI Ahmet İnselDİZİ KAPAK TASARIMI Ümit KıvançKAPAK Fatoş GencosmanUYGULAMA Hüsnü AbbasDÜZELTİ Metin PınarBASKI Ayhan Matbaası · SERTİFİKA NO. 22749

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, No: 6/3Bağcılar, İstanbul Tel: 212.445 32 38 • Faks: 212.445 05 63

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 11935

Mahmutbey Mahallesi, Deve Kaldırım Caddesi, Gelincik Sokak,Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

ARMAND ve MICHÈLE MATTELART

İletişimKuramları

TarihiHistoire des théories de la communication

ÇEVİREN Merih Zıllıoğlu

i l e t i ş i m

İçindekiler

Giriş.............................................................................................................................................................7

BİRİNCİ BÖLÜM

Toplumsal Organizma .........................................................................................................111. Alış verişlerin ve akışların keşfi .....................................................................................112. Yığınların yönetimi................................................................................................................17

İKİNCİ BÖLÜM

Yeni Dünya’daki Deneycilikler.....................................................................................231. Şikago Okulu ve insan ekolojisi...................................................................................232. Mass Communication Research.................................................................................29

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Enformasyon Kuramı ............................................................................................................461. Enformasyon ve sistem......................................................................................................462. Siberteknikten yararlanma..............................................................................................53

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Kültür Endüstrisi, İdeoloji ve Erk..............................................................................581. Eleştirel kuram..........................................................................................................................592. Yapısalcılık....................................................................................................................................683. “Cultural Studies” ..................................................................................................................82

BEŞİNCİ BÖLÜM

Siyasal Ekonomi.........................................................................................................................891. Kültürel bağımlılık..................................................................................................................902. Kültür endüstrileri ..................................................................................................................96

ALTINCI BÖLÜM

Gündelik Olanın Geri Dönüşü ..................................................................................1041. Kişilerarası devinim ............................................................................................................1042. İzleyicilerin etnoğrafyası.................................................................................................115

YEDİNCİ BÖLÜM

İletişim Gücü ..............................................................................................................................1251. Ağ simgesi................................................................................................................................1252. Bir dünya ve birçok toplum.........................................................................................132

Sonuç..................................................................................................................................................147

Kaynakça..........................................................................................................................................149

GİRİŞ

İletişim kavramı çok sayıda anlamı kapsar. Bu durum uzunsüreden beri böyle olmakla birlikte, iletişimi III. bin yıltoplumlarının simgesi yapan yüzyılın sonunda, teknoloji-lerin aşırı bolluğu ve uygulamaların profesyonelleşmesi buçoksesliliğe başka yeni sesler de kattı.

Birçok disiplinin kesiştiği noktada yeralan iletişim süreç-leri, felsefe, tarih, coğrafya, psikoloji, toplumbilim, budun-bilim, ekonomi, siyaset bilimi, dirimbilim, sibernetik ya dabilişsel bilimler gibi çok değişik bilimlerin ilgisini çekti.Bilimsel meşruluk sorunu, toplumsal bilimlerin bu özelalanının kuruluşu sırasında da sürekli olarak onu rahatsızetmiştir. Bu durum onu, doğa bilimlerine ait ve benzerlik-lerden uyarlanmış şemaları benimseyerek, bilimsellik ka-zandıran modeller aramaya yöneltmiştir.

Bu yapıt, tarihsel olarak fizik ve özdeksiz ağlar, dirimselve toplumsal, doğa ve kültür, teknik aygıtlar ve söylem,ekonomi ve kültür, mikro ve makro bakış açıları, köy vedünya, aktör ve sistem, birey ve toplum, nedensizlik vetoplumsal belirlemeler arasındaki çekişmeler içinde yera-

7

lan bu bilimsel gözlem alanının çoğulluğunu ve bölün-müşlüğünü ortaya koymaya çalışmaktadır. İletişim kuram-larının tarihi, bu parçalanmaların ve aşırı çoğunlukla ayrıçözümleme düzeyleri olarak değil de, ikili karşıtlıklar vebölünmeler biçiminde ortaya çıkanlara ait terimleri açıkçadile getirme ya da getirmeme konusundaki değişik girişim-lerin tarihidir. Olmazlama kaynağı olan bu gerilimler vekarşıtlıklar varlıklarını değişik tarihsel bağlamlarda, çeşitliaçıklamalar içinde okullar, akımlar ve eğilimler yaratarakbıkmadan sürdürürler.

Temelde var olan bu süreklilik, aşırı zamandizinsel birkuramlar tarihini yetersiz kılar. Sorunsalların gelgitleri buçizgiyi doğrusal biçimde düzenlemeye engel olur. Bu çalış-ma, bu okulların ortaya çıkış sırasına göre düzenlenmesiilkesini en az düzeyde de olsa izlemekle birlikte, asıl ola-rak araştırma sorunsallarının döngüselliği üzerinde dur-mayı istemektedir. Çünkü, uzun süreden beri çözüldüğüve tamamlandığı sanılan inceleme konuları ve stratejileribirdenbire yeniden ortaya çıkmakta ve on yıllar boyuncaegemen olan kavrama biçimlerini, gerçeklik düzenleriniyeniden tartışma konusu yapmaktadır. Bütüncü toplumgörüşlerinin bunalıma girmesiyle, seksenli yıllarda güçlübir geri dönüş yapan etnografyacı bakış açısı bunun ençarpıcı örneklerinden biridir.

İletişim kuramı kavramı da iletişim kavramı kadar sorunyaratmaktadır. O da birçok ayrılıklara yol açar. Önceliklekuramın tanımı ve statüsü, birçok insan ve toplum bili-minde olduğu gibi, bir okuldan diğerine, bir epistemoloji-den diğerine önemli ölçüde karşıtlık gösterir. Ayrıca,“okullar” belirtmesi de bir yanılsamaya yol açabilir. Birokul gerçekten çok sayıda bileştireni içinde barındırabilirve adının ona kazandırıyor göründüğü bircinstenlikten deuzak olabilir. Sonuçta, iletişimle ilgili söylem çoğu kez sı-

8

nama koşulu aranmaksızın genel kuram düzeyine yükselti-lir. Marshall McLuhan’ın parlak formülleri, Jürgen Haber-mas’ın ağır felsefi donanımı ile yan yana gider; ancak tek-nolojik çevreye ilişkin bakışları hangisinin daha fazla al-tüst ettiğini söylemek olanaksızdır.

Moda etkisi yaratan doktrinler ve birdenbire parlayıp sö-nüveren yeni sözcüklere uygun hazır-düşünceler, alandakibilgilerin çelişkili, birçok disiplinden kaynaklanan ve uzunsürede gerçekleşmiş olan birikiminin bulgularını silen vekonu hakkındaki ciddiyetsizlik izlenimini pekiştiren kesinaçıklama şemaları, temel dersler gibi görünürler. Belki debu bilgi alanında, bu birikimden tümüyle vazgeçilebileceğive bu disiplinde her şeyin yaratılmayı beklediği yanılsama-sı diğerlerinden daha da fazladır.

9

BİRİNCİ BÖLÜM

TOPLUMSAL ORGANİZMA

İletişime ilişkin temel teknik sistemlerin ve serbest deği-şim ilkesinin yaratıldığı yüzyıl, XIX. yüzyıl, iletişimi insantoplumlarında bütünleştirici etken sayan bir görüşün baş-lıca kavramlarının da doğuşuna tanık oldu. Önce fizikselağlar sorununda odaklaştırılan ve ilerleme ideolojisinintam içinde tasarlanan iletişim kavramı, yüzyılın sonundainsan yığınının yönetimini de kapsadı. Toplumun bir orga-nizma, belirlenmiş işlevleri yerine getiren organlar bütünügibi düşünülmesi, bir “iletişim bilimine” ilişkin ilk yakla-şımları esinler.

1. Alış Verişlerin ve Akışların Keşfi

İşbölümü

“İşbölümü” ilk kuramsal adımı oluşturur. İlk bilimselaçıklamasını bulmak için Adam Smith’e (1723-1790),XVIII. yüzyılın sonuna dönmek gerekir. İletişim, fabrikadaortak işin örgütlenmesine ve ekonomi ile ilgili alanların

11

yapılanmasına katkıda bulunur. Bırakınız yapsınlar’ın cos-mopolis’inde (evrendeş ticaret kentinde ç.n) işbölümü veiletişim olanakları (ırmak, deniz ve karayolları) birbirleri-ne bolluk ve büyüme içinde uyum gösterirler. İngilterekendi “dolaşım devrimini” çoktan yapmıştır; bu devrimdoğal olarak yürürlükte olan endüstri devriminin yarattığıyeni manzarayla bütünleşmeye başlar.

Buna karşılık, aynı dönemde Fransa hâlâ kendi iç pazarı-nı bütünleştirme arayışındadır. Bu sapına kadar tarımcıolan krallıkta iletişim sistemlerinin erdemlerine ilişkinsöylem yokluk durumları ile doğru orantılıdır. İletişimiilerlemenin ve akılcı olanı gerçekleştirmenin aracı sayanFransız görüşleri uzun süre, devinimin denetlenebilirliğineilişkin istence bağlı bir kuramsallaştırma ile gerçek arasın-daki kopukluk tarafından belirlenecektir. François Ques-nay (1694-1774) ve daha sonra XIX. yüzyılın ikinci yarı-sında liberalizm tarafından yinelenecek olan “Bırakınızyapsınlar, bırakınız geçsinler” özdeyişinin yaratıcısı fizyok-ratlar okulu, bu görüşleri ilk dile getirenlerdir. Bunlar, de-ğişimi bir yaratıcı güç sayan Aydınlanma postülasına sadıkkalarak, tarım krallığının aydınlanmış despotunun malla-rın ve işgücünün serbest dolaşımına izin vermesinin ve ör-nek olarak önerdikleri Çin’deki gibi iletişim yollarının inşaedilmesine ve bakımına ilişkin bir siyaseti savunmasınıngerekliliğini bildirirler.

Quesnay, bir “sistem”, bir “bütün” gibi kavramaya çalış-tığı ekonomik dünyadaki dolaşımların tümüne karşı dik-katlidir. Kanın iki yönlü dolaşımından esinlenen bu tıpdoktoru, bir Ekonomik Çizelgede (1758) zenginliklerin do-laşımının grafik bir gösterimini tasarlar. Bir yanda toprakile insan, öte yanda toplumu oluşturan üç sınıf arasındakiilişkileri gösteren çizgilerin kesiştiği ve birbirine dolandığıbu zigzaglı geometrik şekilden bir “akışlar” ekonomisine

12

ilişkin evrensel ölçekte bir görüş ortaya çıkar. 1789 Devri-mi, metrik sistemin kabulü gibi ulusal bütünleşmeyi ça-buklaştırmaya yönelik bir dizi önlemi alarak bu akışlarıözgürleştirir. Claude Chappe’ın optik telgrafı, bu ilk uzak-tan iletişim sistemi, 1793’de askeri amaçlarla kurulur.

İşbölümü ve malzeme akışları modeli, özellikle Klasikİngiliz Okulu’nu, özellikle de John Stuart Mill’e ait (1806-1873) ve “paranın feedback akışlarının enformasyon işlevigördüğü malzeme akışlarına ilişkin bir sibernetik modelin”[Beniger, 1992] önbelirtilerini taşıyan çözümlemeleri bes-leyecektir. İşbölümü kavramı aynı zamanda Charles Bab-bage’ın (1792-1871), “zihinsel işbölümü” üzerindeki dü-şüncelerini uyarır, böylece onun zekâ işlemlerinin meka-nikleştirilmesine ilişkin tasarımlarını, bilgisayarın yaratıl-masından önceki büyük elektronik hesap makinalarınınatası “ayrım makinasını” ve “çözümleme makinasını” ge-liştirmesine yol açar.

Ağ ve organik bütün

Bir diğer anahtar kavram da ağ kavramıdır. Claude HenriSaint-Simon (1760-1825), toplumsal olanı, canlı olanın eğ-retilemesinden başlayarak yeniden okur. Bu “ağ-organiz-ma” düşüncesinin ortaya çıkışıdır [Musso, 1990]. Saint-Si-mon’un “toplumsal fizyolojisi”, “insanların yönetiminden”“nesnelerin iş idaresine” geçişe yön veren bir toplumsalyeniden örgütleniş bilimi olmayı hedeflemektedir. Böylecetoplum, ağlar örgüsü ya da dokusu bir organik sistem ol-duğu gibi, endüstri tarafından ve endüstri gibi işletilen“endüstriyel sistem” olarak da tasarlanır. Saint-Simon, dö-nemindeki köprü ve yol mühendislerinin düşüncesini ya-kından izleyerek, iletişim kanalları sisteminin düzenlen-mesine ve bir kredi sisteminin kurulmasına stratejik birönem verir. Kan dolaşımının insan kalbi için yaptığına

13

benzer biçimde, paranın dolaşımı da endüstri toplumundasiyasal birliğe dayanan bir yaşam sağlar.

Yandaşları, “pozitif çağ” olarak adlandırdıkları çağın ge-lişini çabuklaştırmak için bu endüstricilik felsefesinden iş-lemsel bir düşünceyi benimserler: Ulaşım-iletişim ağları(“özdeksel ağlar”) ve parasal ağlar (“tinsel ağlar”) gibi ya-pay ağların üretimi örgütleyici işlevi. Demiryolları, bankakuruluşları ve denizyolu şirketleri kurarlar. Evrensel sergi-lerin yaratıcısı onlardır.

Saint Simonizm XIX. yüzyılın ikinci yarısındaki girişim-ci ruhu simgeler. Dönemin anlayışı olarak onun ilerlemefelsefesi, Eugène Sue’nün tefrikalarını ve bu tefrikalardayer alan toplumsal çatışmaların barışçıl çözümü düşünce-lerini olduğu kadar, Jules Verne’in teknik dünyalara ilişkinbilim-kurgu öykülerini de etkiler.

Yüzyılın bu ikinci yarısında, demiryolları mühendisli-ğinden felsefeye geçmiş olan Herbert Spencer (1820-1903), iletişimi organik bir sistem sayan düşünceyi gelişti-rir. Onun, –Darwin’in önemli yapıtı Türlerin Kökeni’nin ya-yınlanmasından yedi yıl önce, 1852’deki bir yazısında filiz-lenen ve 1870’ten itibaren biçimlenen– “toplumsal fizyolo-ji”si, biyolojik ve toplumsal düzenin sürekliliği denencesi-ni en uç noktaya ulaştırır. İşin fizyolojik olarak bölünmesiile organizmanın gelişmesi birlikte gerçekleşir. Benzeşikolandan ayrışık olana, yalından karmaşığa, yoğunlaşmadanayrımlaşmaya doğru endüstri toplumu “organik toplumu-nun”; işlevlerin giderek daha fazla belirlendiği ve parçala-rın daha fazla birbirine bağımlı olduğu bir “organizma-top-lumunun” somut örneği olur. İletişim bütün bu sistemiçinde dağıtıcı ve düzenleyici iki “organlar aygıtının” temelbir bileştirenidir. Birinci aygıt (karayolları, kanallar ve de-miryolları), damar sistemine benzer biçimde, besin madde-lerinin dolaşımını sağlar. İkincisi sinir sistemininkine denk

14

bir işlevi yerine getirir. Egemen bir merkezin çevresi ileolan karmaşık ilişkilerinin yönetimini olanaklı kılar. Bu,edinilen bilgilerin (basın, bildiriler, sondalamalar) ve mer-kezin “kendi etkisini yayabileceği” tüm iletişim araçlarının(posta, telgraf, basın ajansları) işlevidir. Telgraflar, bir baş-ka kent sakinine bir etkinliğini ileten sinirsel boşalımlarabenzetilir.

Gelişme olarak tarih

İletişim sistemlerine ilişkin bir çözümlemenin temel kav-ramlarından bir diğeri de gelişme kavramıdır. Spencer pozi-tivist toplumbiliminin İngiliz yorumunu yarattı. Ondan bir-kaç on yıl önce, Saint-Simon’un eski öğrencisi AugusteComte (1798-1857) 1830 ve 1842 yılları arasında hazırladı-ğı Pozitif Felsefe Dersleri’nde, iletişim araçlarına ve organla-rına özel bir ilgi göstermeksizin, insan toplumlarına ilişkinpozitif bir biliminin öncüllerini açıkladı. Comte, biyoloji ileenerji ve güçler fiziğini birleştiren Spencer’den farklı ola-rak, toplumbilim tasarısını “toplumsal gelişmenin gerçekbilimi”, “toplumsal fizik” olarak adlandırmasına karşın, bi-yoloji ile yetinir. İşbölümü kavramını, aynen Spencer gibi,doğrudan doğruya devinimli canlının gelişme kavramın-dan, ambriyolojiden ödünç aldığı gelişme, büyüme, yetkin-leşme, benzeşiklik, farklılaşma ve ayrışıklık kavramlarıylabitiştirir. Ortaklaşa organizma olan toplum derece dereceilerleyen fizyolojik bir gelişme yasasına boyun eğer.

Tarih, birbirini izleyen üç durum ya da üç dönem olaraktasarlanır: Teolojik ya da düşsel, metafizik ya da soyut veson olarak pozitif ya da bilimsel. Bu sonuncusu, gerçeğin,yararlı olanın, örgütlenmenin, bilimin ve bilginin bilimselolmayan biçimlerinin gerilemesinin –bu evrim disiplinleraçısından eşzamanlı olmaktan uzak bile olsa– çağı olan en-düstri toplumunu belirler.

15