ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ерғалиев Қуаныш Советұлы Ерғалиева Самал Жанатқызы

КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ

«Дене шынықтыру және спорт» мамандығына арналған

Оқу құралы

Павлодар 2015

2

УДК 811.512.122(075.8) ББК 81.2 Қаз я 73

Е 65 Баспаға Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының Ғылыми кеңесі ұсынған Пікір жазғандар: филология ғылымының кандидаты, доцент Қ.М. Текжанов филология ғылымының кандидаты, доцент А.Ф. Зейнулина филология ғылымының кандидаты, доцент Б.М. Қадырова

Е 65 Ерғалиев Қ.С. Кәсіби қазақ тілі: Оқу құралы («Дене шынықтыру және спорт» мамандығына арналған) / Қ.С. Ерғалиев, С.Ж. Ерғалиева, 2015 – 157 бет. ISBN 978-601-267-382-1

Оқу құралы студенттерге қазақ тілін кәсіби бағытта меңгертуге арналып құрастырылған. Ондағы тапсырмалар танымдық, қатысымдық бағытта құрылған. Білімді бекіту мақсатында әр модульден кейін тест тапсырмалары да ұсынылған.

Оқу құралы дене шынықтыру және спорт мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарының студенттеріне, оқытушыларға және қызығушылық танытқан жалпы оқырман қауымға арналады.

УДК 811.512.122(075.8) ББК 81.2 Қаз я 73

ISBN 978-601-267-382-1

© Қ.С. Ерғалиев, С.Ж. Ерғалиева, 2015.

3

Алғы сөз

Бүгінгі күні тіл саясатының басым бағыттарының бірі – мемлекеттік тіл – қазақ тілін дамыту және оның қолдану аясын кеңейту болса, оның тармағы – егеменді еліміздің болашағына адал қызмет ететін, мемлекеттік тілді жетік әрі терең меңгерген кәсіби мамандар даярлау болып табылады. Маман иелеріне мемлекеттік тілді кәсіби деңгейде жетік меңгертуде бірден-бір қажет нәрсе – оқу-әдістемелік еңбек екені белгілі.

Жоғары оқу орындарының орыс тілді аудитория студенттеріне қазақ тілін кәсіби бағытта үйрету, болашақ маманның өз ісін мемлекеттік тілде жүйелі түрде жүргізуге дағдыландыру қазіргі оқытушылардың алдында тұрған басты мақсат болып табылмақ. Мамандыққа қатысты мәтіндерді оқып, түсініп, талдай алу, берілген тапсырмалар бойынша өз көзқарасын білдіру қазақ тілін оқып үйретушілер үшін басты қағида болып есептеледі.

Дене шынықтыру және спорт мамандығы студенттеріне ұсынылып отырған осы оқу құралы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты мен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 5В010800 – «Дене шынықтыру және спорт» мамандығы бойынша 2013 жылғы Қазақстан Республикасының Типтік оқу жоспары негізінде жасалған типтік оқу бағдарламасына (ҚР БжМ 2014 ж. 22 қазанда бекітілген және іске қосылған) сәйкестендіріліп құрастырылған. Ол 30 сабақтан тұратын 8 модульге топтастырылып берілген. Ондағы сұрыпталып, іріктеліп алынған шағын мәтіндер мен коммуникативтік бағыттағы тапсырмалар жүйесі тілді меңгертудің төрт аспектісі арқылы (оқылым, жазылым, айтылым, тыңдалым) жүйелі түрде ұсынылған, яғни тапсырмалар желісі тәрбиелік, дамытушылық, білімдік мақсатта; танымдық, лингвистикалық, мәдени-қатысымдық бағытта құрылған. Атап айтқанда, студенттерге мәтінді аударыңыз не мазмұнын баяндаңыздар, сөзжұмбақты шешіңіздер, сөздер мен сөз тіркестерін аударыңыздар, қазақша сөздердің орысша (немесе керісінше) аудармасын табыңыздар, берілген сөздер бойынша сөйлем не диалог құрастырыңыздар, сурет бойынша шағын әңгіме не эссе жазыңыздар, көп нүктенің орнына қажетті сөздерді қойыңыздар, теледидар не радиодан спорт жаңалықтарын тыңдап, оны баяндауға дағдыланыңыздар, т.с.с. тапсырмалар орындау жүктелген. Сондай-ақ еңбекте білім алушылардың сабақ барысында орындайтын жаттығуларымен қатар, өздік жұмыс түрлері де ұсынылған: презентация жасау, белгілі бір сөзден лексикалық

4

мағынасы бар сөздер құрастыру, т.б. Әр модуль соңында өткен сабақтарды пысықтау мақсатында тест тапсырмалары да берілген.

Оқу құралы тілді үйретудің халықаралық стандарттарына сай белгіленген В2 деңгейі бойынша дене шынықтыру және спорт мамандығы студенттеріне кәсіби тілді жете меңгеруге бағытталған.

Еңбек дене шынықтыру және спорт мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарының студенттеріне, оқытушыларға және қызығушылық танытқан жалпы оқырман қауымға арналады.

5

1-МОДУЛЬ. ТІЛ. БІЛІМ. МАМАНДЫҚ

1-2-сабақ. Толғауы тоқсан қызыл тіл

Ана тілін жақсы меңгеріп алмай тұрып, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес.

Жүсіпбек Аймауытов

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыздар.

Қазақ тілі – қазақ халқының ұлттық тілі Қазақ тілі – небір күрделі ойды, аса нәзік мағыналық реңктерді

дәлме-дәл бере алатындай құрылымы мен жүйесі дамыған, стильдік тармақтары сараланған, сөз байлығы аса мол, ұлттық тіл деңгейіне көтерілген қазақ халқының ұлттық тілі, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі.

Қазақ тілі – Әлемдік тіл кеңістігінде қайталамасы жоқ, ғасырлар бойы гуманизм мен прогреске, қазақтардың ұлттық тұтастығы мен бірлігін нығайтуға қызмет етіп келе жатқан тіл.

Қазақ тілінде адамгершілік пен бауырмалдықты, өнеге мен ізгілікті уағыздайтын небір көркем сөз үлгілері жасалған. Абайдың ойшылдыққа толы ұлы мұрасы, Әуезов сомдаған көркем дүниелер ұлттық шеңберден шығып, әлемдік деңгейдегі өркениетке үлес болып қосылуы қазақ тілінің эстетикалық, дүниетанымдық қуатының, басқа да әлеуметтік мүмкіндігінің аса зор екенін танытады.

Жалпыхалықтық қазақ тілінің әдеби тіл, қарапайым сөйлеу тілі, жергілікті сөйлеу тілі (диалект) тәрізді түрлері бар. Жалпыхалықтық тілдің жергілікті сөйлеу тілі, қарапайым сөйлеу тілі тәрізді түрлеріне қарағанда, әдеби тіл өзінің қырланып, екшеліп, сымбатталғанымен, тіл тұтынушылардың бәріне ортақ нормаларының қалыптасқанымен, функционалдық стильдік тармақтарының саралана түскенімен ерекшеленеді. Жалпыхалықтық тілдің ең жоғары формасы болып табылатын қазақ әдеби тілі қазақ халқының қоғамдық өмірінің барлық саласында дерлік қызмет етеді. Оның қоғамдық өмірдің бұқаралық ақпарат, көркем әдебиет, ғылым-білім, ресми, құқық, саясат салаларында және тұрмыста қолданылатын стильдік тармақтары бар.

Өзінің әлеуметтік мүмкіндігін аша түсу үшін әдеби тілдің нәр алып отыратын қайнар көзі болуға тиіс. Қарапайым сөйлеу тілі, жергілікті сөйлеу тілі қазақ әдеби тілін байытудың бұлақ көзі болып табылады. Сондай-ақ байырғы кездегі ауызша әдеби тілдің үлгілері

6

(жыраулар әдебиеті, эпикалық, тарихи жырлар, т.б.) және бастауын шағатай, орта азиялық түркі тілінен алатын қазақ топырағында жасалған қазақ ескі кітаби тіл үлгілері де қазіргі қазақ әдеби тілін байытудың көзіне жатады. Қазақ тілі «өз буына өзі семіріп, өз қазанында ғана қайнаған тіл емес». Оның өзге де ұлт тілдерімен алыс-берісі бар. Сөз қатарын ауыс-түйіс жолымен молықтыру әсіресе лексика-терминология жүйесінен айқын байқалады.

Әсіресе ауызша дәстүрде дамыған эпос, тарихи жырлар, ақын-жыраулар поэзиясы тәрізді көркем эпикалық шығармалар мен ұлы Абай бастаған алыптар шоғырының жазба дүниелері стандартты тілдік нормаларды қалыптастыруда рөлі айрықша болды. Сондықтан да байырғы эпикалық шығармалар мен ХҮ-ХІХ ғғ. ақын-жыраулар поэзиясындағы ауызша тіл мен жазба тіл дәстүрлеріндегі сөз үлгілері бүгінгі әдеби тілдің нәр алатын ең басты бұлақтары болып отыр. Өйткені әдеби тілдің ең жақсы үлгілері жазбаша, ауызша тараған тарихи-мәдени мұраларда ұрпақтан-ұрпаққа сабақтастығы үзілмей үздіксіз жетіп отырған.

Қазақ әдеби тілін жасаушы – халықтың өзі. Әдеби тілдің қалыптасуы мен дамуына аса көрнекті сөз зергерлері, мәдениет, ағарту, білім мен ғылым, қоғам қайраткерлері ерекше еңбек сіңіріп, үлес қосты. Әдеби тілдегі көркем сөз, даналық сөз, танымдық, тәрбиелік сөз үлгілерін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырды. Тілдік құралдарды саралап, талғап қолданудың үлгісін көрсете отырып, тілдің ішкі мүмкіндіктеріне сүйене келіп, өзінің тыңнан жасаған бедерлі сөз өрнектерімен әрдайым әдеби тілдің сапалық дамуына әсер етті. Сөйтіп, әдеби тілдің дәлдік, өткірлік, байлық, икемділік, серпінділік тәрізді ішкі қуатын шыңдай түсті.

Тілдік ұжымның дүниетанымының кеңеюі, ақыл-ойының кемелденуі тілдің құрылым жүйесінің дамуына әсер етеді. Ал тілдің лексика-грамматикалық құрылым-құрылысындағы сапалық даму қоғамдық ой-сананың түрлерін қалыптастыру мен дамытудағы, қоғам мәдениетін жетілдірудегі, объективті ақиқат туралы әлеуметтік таным-білімді жинақтаудағы, оны шашаусыз ұрпақтан-ұрпаққа жеткізудегі, тәрбие берудегі, адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеудегі тілдің қызметін күшейте түседі. Сөйтіп, қоғам тілді дамытса, өз кезегінде тіл қоғамдық сананың дамуына да ықпалын тигізеді.

(Уәли Н., Қыдырбаев Ө. Қазақ тілі (Сөз мәдениеті). –

Алматы: Мектеп, 2006)

7

Мәтін бойынша сөздік

ұлттық – национальный кеңістік – пространство тұтастық – единство, общность; цельность бірлік – 1) единство; единение;

2) перен. сплоченность, спаянность адамгершілік – 1) (-гі) гуманизм, человечность, гуманность;

оның ~гі мол – он очень гуманный человек; 2) нравственный; ~ тәрбиесі – нравственное воспитание

бауырмалдық – отзывчивость, доброта, сердечность өнеге – 1) образец, пример, поучение; 2) воспитание ізгілік – 1) священность, святость;

2) благое дело, добро, доброе дело өркениет – цивилизация жалпыхалықтық – всенародный әдеби тіл – литературный язык тұтынушы – потребитель сөз зергерлері – мастера слова ағарту – перен. просвещение дәлдік – точность, конкретность өткірлік – 1) острота; 2) смелость, решительность байлық – богатство, состояние, достояние икемділік – 1) склонность, приспособленность;

2) умение, ловкость, проворность, поворотливость; 3) гибкость, эластичность

2-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып төмендегі сұрақтарға

жауап беріңіздер. Қай тіл Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып

есептеледі? Жалпыхалықтық қазақ тілінің қандай түрлері бар? Әдеби тілдің жергілікті және қарапайым сөйлеу тілдерінен

қандай айырмашылығы бар? Әдеби тіл қолданылатын стильдік тармақтарды атаңыздар. Қазіргі қазақ әдеби тілі қалай байиды? Бүгінгі әдеби тілдің нәр алатын басты бұлақтарын атаңыздар. Әдеби тілдің қалыптасып-дамуына кім үлес қосады?

8

3-тапсырма. Мәтінді оқып шығыңыздар. Қай тілді «ана тілі» деп атайды? Неліктен?

1. Ана тілі – халықтың өткен ұрпағын, қазіргі және келешек

ұрпағын тарихи біртұтастық, мызғымас бірлік, ажырамас туыстық жағдайда мәңгілік біріктіретін сенімді құрал. Ана тіліміз арқылы ғана біз халқымызды, Отанымызды танып білеміз, халық рухының сарқылмас бастауы да сонда жатыр.

Ел-жұртымызды, туған жерімізді оның өзен-көлдерін, оның бораны мен найзағайын ана тіліміз арқылы ғана қабылдап, соларға деген перзенттік махаббатымызды ана тіліміз арқылы жеткіземіз. (К.Д.Ушинский)

2. Ана тілін үйрену – ұлы іс. Әркім өз ана тілімен сөйлеуге,

анасынан туа үйренген тілімен сөйлесуі керек. Ең жақсы тіл – ана тілі. (М.И. Калинин)

3. Сүйемін туған тілді – ана тілін, Бесікте жатқанымда-ақ берген білім! Шыр етіп жерге түскен минутымнан, Құлағыма сіңірген таныс үнін. (С. Торайғыров) 4. Әкемнің құты, Анамның сүті – Сіңірген тұла бойыма. Бар асылын халықтың, Қазақтың ұлы тарихтың, Құйған сана ойыма – Туған тілім өркенде, Бола бер күшті, көркем де! (С. Мұқанов) 5. Родной язык надо любить, как мать, как музыку, и надо уметь

хорошо говорить, чтобы передать свою мысль другому человеку ясно и просто. Будешь понимать людей и их мысль – легче будет жить, и умнее станешь, да и тебя все сразу будут понимать. (М. Горький)

4-тапсырма. Төмендегі сұхбатты толықтырыңыздар. А. ..., сіздің ана тіліңіз қай тіл? Ә. ... ... ... ... ... ... . А. Сіз ана тіліңізден басқа тағы қандай тілдерді білесіз?

9

Ә. ... ... ... ... ... ... . А. Сіз қай тілде сөйлеп, өз ойыңызды барынша анық әрі дәл

жеткізе аласыз? Ә. ... ... ... ... ... ... . А. Қазақстан Республикасындағы қазақ, орыс және ағылшын

тілдерінің мәртебесі жайында не білесіз? Ә. ... ... ... ... ... ... . А. Үш тілді білу қаншалықты қажет? Ә. ... ... ... ... ... ... . А. Сіз қазақ тілін жеткілікті деңгейде білесіз бе? Ә. ... ... ... ... ... ... . А. Қазақ тілінде өзіңіз туралы айтып беріңізші. Ә. ... ... ... ... ... ... . 5-тапсырма. Прочитайте текст о культурном проекте

«Триединство языков». В чем суть этого проекта? Каковы основные цели «Государственной программы функционирования и развития языков на 2011-2020 годы»? Какие мероприятия запланированы по деятельности в сфере казахского, русского языков?

Впервые эта триединства языков была озвучена в октябре

2006 года на ХІІ сессии Ассамблеи народа Казахстана. Тогда глава государства отметил, что знание, как минимум, трех языков важно для будущего детей Казахстана. И уже в Послании 2007 года «Новый Казахстан в новом мире» Нурсултан Абишевич предложил начать поэтапную реализацию культурного проекта «Триединство языков». Проект был выделен как отдельное направление внутренней политики. «Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками. Это: казахский язык – государственный язык, русский язык – как язык межнационального общения и английский язык – язык успешной интеграции в глобальную экономику», – сказал Президент.

Результатом такого послания президента стала Государственная программа функционирования и развития языков на 2011-2020 годы, являющаяся продолжением и дополнением аналогичной программы на 2001-2010 годы.

Первостепенно нужно отметить, что обе государственные программы, несмотря на разницу периодов времени в 10 лет очень похожи и во многом повторяют друг друга. Сами цели программ можно обобщить следующим образом: «создание системы стимулиро-вания процесса обучения государственному языку; расширение сферы

10

применения государственного языка, интеграция во все сферы жизнедеятельности, сохранение функции русского языка».

6-тапсырма. Сөздердің мағынасына назар аударыңыздар.

Амандасудың әр түрі кімге қатысты екенін айтып, оларды қолдана отыра сөйлем құрастырыңыздар.

1) Амансың (-сыз) ба? 2) Сәлеметсің (-сіз) бе? 3) Қайырлы күн (түн, түс, кеш)! 4) Ассалаумағалайкүм! 5) Уағалайкүмассалам! 6) Есенсің (-сіз) бе? 7) Мал-жан (-ыңыз) аман ба? 8) Денсаулығың (-ыңыз) қалай? 9) Хал (іңіз) қалай? 10) Сәлем! 7-тапсырма. Тілдік этикет нормаларын оқып шығыңыздар. Біз

оларды қандай жағдайларда қолданамыз? Берілген тілдік этикет нормаларын өтініш, сәлемдесу, кеңес беру және т.б. тақырыптарға топтастырыңыздар. Олардың қайсыларын жастар, қайсыларын ересек адамдар қолданады? Берілген тілдік этикет формулаларын пайдалана отырып, диалог құрастырыңыздар. Қазақ тіліндегі басқа қандай тілдік этикет нормаларын білесіздер?

Айыпқа бұйырмаңыз. Сізбен танысып қоялық. Кешірім өтінемін... Уайымдамаңыз! Рұқсат етсеңіз... Танысуға (таныстыруға) рұқсат етіңіз. Барлығы ойдағыдай болады. Танысып қойыңыздар. Өзіңізге бекем болыңыз! Мен сізді түсінемін... Танысқаныма қуаныштымын. Бәрі жақсы болады! Өзімді таныстыруға рұқсат етіңіздер.

11

8-тапсырма. Төмендегі сөздерді қазақ тіліне аударыңыздар. 1. Свежий (-ое; -ая): хлеб, мясо, газета, воздух. 2. Искренний (-ое; -яя): душа, оценка, человек. 3. Исполнительный (-ое; -ая): орган, мальчик, работа. 4. Плотный (-ое; -ая): газ, бумага, человек, обед. 5. Разбитый (-ое; -ая): довод, книга, сад, надежда, голова. 9-тапсырма. Әңгімені ары қарай жалғастырыңыздар. – Сәлеметсіз бе? – Қайырлы күн. – Мен мектеп директорына жолығуға келіп едім. – Мектеп директоры бос емес. Күте тұрыңыз. – Рахмет. – Сізді кім деп таныстырайын. – Виталий Николаевич – дене шынықтыру пәнінің мұғалімі. – Кешіріңіз, кездесу туралы бұрын келісімдеріңіз болып па еді? – Өткен аптада телефон арқылы сөйлескенбіз. – ... ... ... ... ... . – ... ... ... ... ... . 10-тапсырма. Мәтінді оқып шығып, оның тақырыбы мен негізгі

ойын айтыңыздар. Алғыс білдіру деген не? Қазақ мәдениетінде ризашылық білдірудің мән-мағынасы қандай? Қазақ тіліндегі алғыс білдірудің қандай формулаларын білесіздер?

Алғыс – қуаныш үстінде, жиын, мереке, той-томалақта

адамдардың бір-біріне білдіретін игі тілектің этикалық мәнді атауы. Алғыс тек «ізгі ниетті» ғана білдірмейді. Қазақта алғыс сөзі,

әдетте, үлкен бір істің атқарылып біткен кезінде, яки болмаса жас адамның үлкен қарияға жасаған игілікті іс-әрекетіне қатысты айтылады. Яғни қазақ алғысы – ризашылық белгісі, игі іс атқарған адамға деген ерекше қатынасты көрсетеді. Сол себепті қазақ жастары үлкеннің алғысын алуға тырысқан. Мәселен, олар тойда, аста жиналған үлкендердің алдынан шығып, аттарынан қолтықтап түсіріп, үйге енгізеді. Сол кезде риза болған ақсақал «Қарағым, ғұмырлы бол!» деп өзінің алғысын айтады. Немесе үйде жағалай отырған адамдардың қолына су құйып, орамал беріп, қызмет етеді, ал келіндерге үлкендер «Көп жаса, шырағым!» деп ризашылық сезімін білдіреді. Сол сияқты жас келін үйге келген кісіге, яки жасы үлкен адамға ізет көрсетіп, сәлем етеді. Оған «Қалқам, өркенің өссін» деп,

12

үлкен кісі өзінің ризашылық батасын айтады. Я болмаса жас адам үлкен кісінің әлдеқалай берген тапсырмасын дер кезінде ойдағыдай орындаса, қария оған «Жасың ұзақ болсын!» деген сияқты алғыс айтып, екі жақтың да көңілі хош болады. Алғыс тұрмыспен, ғұрыппен тікелей байланысын жоғалтпаса да, ежелгі синкретті сипатын өзгертіп, негізінен, этикалық тұрғыда қолданысқа көшкен.

Қазақ алғысы нақты адамға қарата айтылады, сөйтіп, ол екі адамның бір-біріне деген ізгі ықыласын білдіреді. Оның басты мақсаты – жақсылық істеген адамға ризашылық білдіру, алғыс алған адамның көңілі хош болып, ырыс-берекесі арта түседі деп ырымдаған. Қазақта алғысты риза болған адам айтады, оны сұрап алмайды, басқа түркі халықтарындағыдай арнайы алғысшылар болмайды.

(«Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі»)

11-тапсырма. Төмендегі сөздерді аударып, оларды есте

сақтаңыздар. Кеден, егемен, әмбебап, кешен, нарық, жарғы, ғарыш, отбасы,

әуежай, төлқұжат, мұражай, елтаңба, әнұран, мұғалім, оқушы, дәптер, қалам, тақта, кітап, сабақ, қоңырау, күнделік, тапсырма, жаттығу.

12-тапсырма. Төмендегі сөздерді пайдалана отырып сөйлем

құраңыздар. Сабақ, жаттығу, дене шынықтыру, мұғалім, шәкірт, доп,

жаттықтырушы, білімді, спорт шебері, дайындық, олимпиада, жарыс. 13-тапсырма. Төмендегі қажетті бөлікті көп нүктенің орнына

қойып, мақал-мәтелдерді аяқтаңыздар. 1) Білекті бірді жығар, ... . 2) Ұсталардан зат қалар, ... . 3) Жаман етікші біз таңдайды, ... . 4) Білімдіден шыққан сөз, ... . 5) Адамның сәні – өнер-білім, ақылы, Жердің сәні – ... . 6) Кітап – білім бұлағы, ... . 7) Білімді өлсе, қағазда хаты қалар, Ұста өлсе, ... . 8) Жеті жұрттың тілін біл, ... .

13

Қажетті бөлігі: білім – өмір шырағы; жеті түрлі білім біл; жасаған заты қалар; ғалымдардан хат қалар; білімді мыңды жығар; жеміс, өнім, дақылы; талаптыға болсын кез; жаман жігіт қыз таңдайды.

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

14-тапсырма. Төмендегі диалогті оқып, тілді дамытуға не істеу

керектігі жайында ойларыңызды білдіріңіздер. Мәтіннен мағынасы түсініксіз сөздердің астын сызып, түсіндірме сөздіктен анықтамасымен танысыңыздар. «Тіл – халықтың байлығы» дегенді қалай түсінгендеріңізді айтыңыздар.

Ана тілі туралы

Ерлан: Әсет, бүгінде мемлекеттік тіл дәрежесіне ие болған ана

тіліміз – қазақ тілі туралы не айтар едің? Әсет: Ана тілі – ең алдымен, анаңның, атаңның, туған

халқыңның тілі. Сондықтан ана тілі анаңның ақ сүтімен нәресте кезіңнен бойыңа сіңеді. Сұлтанмахмұт Торайғыров айтқандай:

Сүйемін туған тілім – анам тілін, Бесікте жатқанда-ақ берген білім. Осыны халқымыздың бүгінгі үлкен ақындарының бірі –

Мұзафар Әлімбаев: Ана тілі Анаңның құнар сүті ғой Ғұмыр бойы сен еметін, – деп жазыпты. Ерлан: «Тіл – халықтың байлығы», – дейді. Оның себебі неде? Әсет: Рас, тіл – халықтың байлығы. Мысалы, біздің қазақ халқы

жер бетінде өмір сүріп келе жатқаннан бері басынан кешкен өмірі, ерлік істері, аңыз, ертегілері, шығарған өлең-жырлары, табиғат пен қоғам құбылыстарының атаулары, көрген-білгені, жалпы дүние жайындағы ұғым-түсініктері, ойы, сезімі – бәрі, бәрі де ана тілімізде шығарылып, ана тілімізде дамып, атадан балаға мұра болып келеді. Демек, ана тіліміз – бүкіл қазақ халқының игілігі, байлығы. Ол халқымызбен бірге жасап, бірге дамып, ру тілі, тайпа тілі, ұлт тілі деген кезеңдерді басынан өткізіп, мемлекет тілі дәрежесіне көтеріліп отыр.

Ерлан: Қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне ие болғанына да жиырма жылға таяп қалды-ау ...

Әсет: Ерлан, сенің не айтқалы отырғаныңды сезіп отырмын. Рас, алғашқы жылдары қазақ тіліне әркім дүркін-дүркін шабуыл

14

жасап, дау тудырып, жауы да көбейді. Бұған қарамастан, ел азаматтары халықтың рухани байлығы – тілімізді үнемі қорғаштап келеді. Бірақ мемлекетіміздің қатынас құралы дәрежесіне толық жете алмай жүр.

Ерлан: Сонда не істеу керек деп ойлайсың? Әсет: Тілімізді сақтап, дамыту – бәріміздің қасиетті міндетіміз.

Ең алдымен, қазақ қазақша, ана тілінде сөйлеуі, жаза білуі керек. Ана тіліміздің шұрайлы асылдарын, қуатты күшін жете білуі қажет. Ол үшін қазақ тілін жатпай-тұрмай үйренулерің және білгендеріңді өзгелерге үйретулерің керек.

(Бектұров Ш.К., Бектұрова А.Ш. «Қазақ тілі» оқулығынан) 15-тапсырма. Өлеңді жаттап алыңыздар.

Ана тілім

Сенің әрбір тынысыңмен күн кешем, Сен арқылы тіршілікпен тілдесем. Ел бетіне қалай түзу қараймын, Ана тілім, Егер сені білмесем. Ана тілім – Дана тілім, бақ тілім, Сенсіз бақыт дүниеден тапты кім? Сенсің менің қасіретім, шаттығым, Сенсің менің тазалығым, пәктігім. Ана тілім – Алтын ұям, құндағым, Ақ бесікте әлдиіңді тыңдадым. Сенің жазың, сенің әнің айтарым, Санам сөніп, Байланғанша тіл-жағым!

(Н. Айтов) 16-тапсырма. Берілген тақырыптардың біріне шағын шығарма

жазыңыздар. 1. «Сүйемін туған тілді – анам тілін...» 2. «Ана тілің – арың бұл...» 3. Туған тілдің болашағы туралы ой.

15

3-4-сабақ. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі

Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Нұрсұлтан Назарбаев

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын қазақша баяндаңыздар.

Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі (Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің

алғышарттары)

Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995), Тіл саясаты туралы тұжырымдамасы (1996) және осыларға негізделген Қазақстан Республикасындағы тіл туралы Заңы (1997) республикадағы тілдердің ұлтаралық жарастық пен рухани ынтымақтастықтың құралы ретінде қызмет етуін және тіл алуандығын көздейді. Республикада мемлекеттік тіл ретінде бір ғана тілге – қазақ тіліне конституциялық мәртебе беріліп отыр.

Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің бірнеше алғышарттары бар. Атап айтқанда, сол тілді қолданушылар санының жеткілікті болуы, табиғи және табиғи емес тілдік ортаның болуы, Республиканың барлық аймақтарына таралуы, қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қызмет етуі және ауызша әрі жазбаша түрде қызмет етуі сияқты сыртқы факторлардың болуы, сондай-ақ қазақ тілінің құрылым-жүйесі жетілген, лексика-фразеологиялық қоры аса бай, ежелден келе жатқан жазба және ауызша дәстүрі бар ұлттық тілдердің бірі ретіндегі ішкі тілдік факторлардың болуы қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуіне мүмкіндік береді.

Міне, осы айтылғандардың барлығы қазақ тілінің Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуіне аса қажетті алғышарттардың жеткілікті және қазақ тілінің ішкі әлеуметтік мүмкіндіктерінің мол екенін көрсетеді.

Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі. Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды мынадай салаларында жүзеге асады: басқару, ақпарат, білім беру мен тәрбие (мектепке дейінгі мекемелер, бастауыш, орта мектеп, жоғары мектеп), ғылым

16

мен техника (ғылыми-зерттеу мекемелерінде); қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолданбалы ғылым, экономика салаларында, ғылымның жалпыға ортақ салаларында, ғылымның салааралық түрлерінде, бұқаралық ақпарат құралдары саласында, іс жүргізу саласында; мемлекеттік, қоғамдық-саяси, мәдени мекемелер мен ұйымдарда; дене тәрбиесі, спорт, туризм; денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерінде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; мәдени мекемелерде (театр, кино); дипломатиялық қарым-қатынаста; әскери-патриоттық тәрбие және білім беру ісінде; шаруашылық жүргізу және ұйымдастыруда; өндіріс және өнеркәсіп орындарында; Қазақстан Республикасында өтетін республикалық, республикааралық, халықаралық құрылтай, конференция, мәжіліс, жиындарда, т.б.

Сонымен, қазақ тілі – дәстүрлі, тұрақты, қатаң тілдік нормасы бар, стильдік тармақтары сараланған, жалпыхалықтық тілден ұлттық деңгейге көтерілген тіл.

Мемлекеттік тілдің жоғарыда аталған қоғамдық қызметін мінсіз атқаруы үшін оның ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі нормаларын қатаң сақтау, жарыспалы қолданыстарды (босаң нормаларды) ғылыми негізде саралап, тиімді нұсқаларын сөздіктер мен грамматикаларда дер кезінде заңдастырып отыру аса қажет. Тілдік нормамен байланысты мұндай шаралар мемлекеттік тілдің мәдениетін көтереді.

Мәтін бойынша сөздік

ұлтаралық жарастық – межнациональное согласие конституциялық мәртебе – конституционный статус алғышарт – полит. предпосылка мектепке дейінгі мекемелер – дошкольные учреждения бастауыш, орта мектеп – начальная, средняя школа жоғары мектеп – высшая школа қолданбалы ғылым – прикладная наука қоғамдық ғылымдар – общественные науки жаратылыстану ғылымдары – естественные науки Тіл саясаты туралы тұжырымдамасы –

Концепция о языковой политике

17

2-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап беріңіздер

Қазақстан Республикасының Конституциясы қай жылы

жарық көрді? Тіл саясаты туралы тұжырымдамасы қай жылы жарияланды? 1997 жылы қандай заң шықты? Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл

ретінде қызмет етуінің алғышарттарын айтыңыздар. Қазақ тілі қандай тіл? Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қандай салаларда

жүзеге асады? 3-тапсырма. Мәтінді оқып, негізгі мәліметтерді есте сақтаңыздар Еліміздегі тілдік ахуалға қатысты белсенді қозғалыс

1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында кеңінен етек алды. 1989 жылы Қазақ КСР-інің Тіл туралы Заңы қабылданды. 1990 жылы Қазақ тілі және Қазақ КСР-індегі басқа да ұлт тілдерін дамытудың 2000 жылға дейінгі кезеңге арналған мемлекеттік бағдарламасы жасалды. 1993 және 1995 жылдары қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясында қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болды. Тіл заңында қазақ тілі мемлекеттік қамқорлыққа алынатыны атап көрсетілді.

Тіл заңын жүзеге асыру үшін 1989 жылы «Қазақ тілі» қоғамы, 1993 жылы Қазақстан үкіметі жанынан Тіл комитеті құрылды.

1997 жылы 11 шілдеде Тіл туралы заң толықтырылып қайта шықты.

1998 жылы Тіл туралы Заңды күшіне келтіру туралы Мемлекеттік бағдарлама жасалды.

(«Іс қағаздарын қазақша жүргізу» оқу құралы)

Мәтін бойынша сөздік ахуал – положение, состояние мемлекеттік бағдарлама – государственная программа қамқорлық – 1) заботливость, участливость

2) покровительство, протекция, опека, попечение, февство

белсенді – активный жүзеге асу – осуществляться, притворяться в жизнь

18

4-тапсырма. В казахском языке существует разветвленная система наименования временных отрезков суток. Как приведенные примеры подтверждают, что в казахской культуре время обязательно соотносится с хозяйственной деятельностью? В чем различие в восприятии времени у казахов и русских?

В казахском языке для обозначения отрезков времени имеются такие названия:

– сәске «пора, когда солнце всплыло над горизонтом»: сиыр сәске «пора, когда солнце поднялось на длину аркана; сәске түс «примерно около 12 часов дня»; ұлы сәске «полдень, перед обедом»;

– бесін «после полудня, солнце перевалило зенит»: ұлы бесін «солнце начинает клониться к закату»; кіші бесін «солнце склонилось заметнее»; құлама бесін «солнце еще более склонилось»; екінді «приближается вечер, солнце совсем уже низко»; намаздыгер «солнце готовится к закату, склонилось над своим “гнездом”».

5-тапсырма. Мәтінді оқып шығып, қазақ халқының қандай

салт-дәстүрімен танысқандарыңызды айтыңыздар? Мағынасы түсініксіз сөздердің астын сызып, түсіндірме сөздіктен анықтамасымен танысыңыздар.

Бастаңғы* – қазақ жастарының дәстүрлі сауықтарының бірі.

Үйдің үлкендері жолаушылап кеткенде ауылдың қыз-келіншектері сол үйге жиналып, бастаңғы жасайды.

«Қызға қырық үйден тыйым» деген берік қағиданы ұстанған қазақ қыздары, әдетте, мұндай басқосуға жеңгелерімен немесе іні-қарындастарымен бірге келетін болған. Кейде жиын қызықты өтуі үшін сал-сері бозбалалар да шақырылған. Бастаңғыға жиналған қыздар үйлерінен құрт-май, қант-шайларын өздері әкеліп, ортақ дастарқан жайған. Бастаңғының екі түрлі тәрбиелік мәні бар. Алғашқысы баласының үйде отырып томаға-тұйық болып қалмауына, елмен араласуына, замандастарымен жақын танысуына жол ашу; қонақ күте білуге баулу. Енді бірі – қызды қазан-аяқ ұстауға, дастарқан жасай білуге, т.б. үйрету. Сондықтан бастаңғыны көбіне қызы бойжете бастаған үйлер жасаған. Бірақ бастаңғы рұқсатсыз, бақылаусыз өтпеген. Өйткені «шешесі қыдырмашы болса, қызы бастаншыл болады» деген сөз бар. Басқосу барысында жастар әзіл-оспақ айтысып, ұлттық ойындар ойнап, ән салып, күй тартып, әртүрлі өнерлерін ортаға салған.

*Бастаңғы – энт. бастангы – угощение, устраиваемое девушками и молодыми женщинами для своих сверстников при отъезде старших в семье.

19

Мәтін бойынша сөздік

сауық – увеселение, развлечение жолаушылау – находиться в пути, странствовать қыз-келіншек – девчата и молодухи жеңге – женге, невестка (жена старшего брата или близкого

родственника) іні – младший брат бойжеткен – девушка-невеста қарындас – 1) младшая родная или двоюродная сестра (для

брата, но не для сестры) 2) форма вежливого обращения старшего по возрасту мужчины к девушке

бозбала – юноша, молодой парень; (неженатый) паренек томаға-тұйық – обособленный, ни с кем не общающийся, замкнутый

[человек], сам по себе замандас – 1) современник 2) ровесник, сверстник қонақ – гость әзіл-оспақ – шутка с намеками

6-тапсырма. Мәтінді оқып шығыңыздар. Қазақ тілдік этикетінің

қандай өзгешеліктерін байқауымызға болады? 1. Бір кісінің ұлдары мен жақын тумалары: Қамысбай, Қашқынбай,

Бұлақбай, Қасқырбай, Қойлыбай, Қайрақбай, Пышақбай, Қуанбай секілді есімдері бар ағайындарға жас келін түскен екен. Келін бұлардың әрқайсысына мағынасын өзгертпей ат қойған. Содан бір күні атасы келінін сынау мақсатымен ауыл сыртынан асығыс келіп:

– Келін, келін! Ауылға дауыста. Бұлақтың арғы шетінде, қамыстың бергі бетінде бір қойды қасқыр жеп жатыр. Тездетіп пышақ пен қайрақты әкеп, жаны шықпай тұрғанда бауыздап алсын. Мен қасқырды қуайын, – депті.

Келін ауылға дауыстап: – Ау, шапқы! Сарқыраманың ар жағында, сылдыраманың бер

жағында, маңыраманы ұлыма жеп жатыр. Жылдам білеуіт пен жанама әкеліп, адал орақтап алсын. Шапқыбай, жылдам, әтекем ұлыманы айдап кетті, – деген екен.

(Құрбанғали Халид «Тауарих хамса») 2. – Күйеуіңнің аты кім? – Обал ғой, қалай атайын?

20

– Оның обалы жоқ, бауырым. Жай сөз. Атай бер. – Ана аттың мойнына салатын имек ағаш? – Қамыт па? – Жоқ, одан жоғарылауы. – Доға ма? – Е, сол, сол. – Аты да бір түрлі екен. (Ж. Аймауытов «Ақбілек»)

Мәтін бойынша сөздік

ағайын – 1) родственник, сородич; собир. родня

2) перен. друзья, приятели; братцы (фамильярное или дружеское обращение к группе близких людей)

келін – 1) сноха, невестка (жена сына или младшего брата, жена младшего родственника по отношению к его родителям или к другим старшим родственникам) 2) келин (обращение к жене младшего по возрасту мужчины, которого говорящий считает близким человеком)

қайрақ – точило, брусок, оселок, а также станок для точки, шлифовки чего-л. точением

шапқы – 1) тесак 2) сечка (для рубки капусты) білеуіт – нагайка со свинцом күйеу – 1) муж, супруг; 2) зять; 3) жених обал – 1) рел. грех // греховный, недозволенный

2) жалко, жаль бауыр – 1) анат. печень; 2) брюхо, живот; 3) передняя часть

туловища; 4) перен. кровный родственник, родич; брат; 5) перен. склон (горы)

7-тапсырма. Әр бағанды толтырып жазыңыздар. Антоним Синоним Омоним

қорғау – құрту, жою табиғат – жаратылыс қара – қара шаш, тақтаға қара

лас – түр – айт – әлді – салмақты – бас – азаю – өнерпаз – жүз – ұзын – күшті – сана – көңілді – халық – ой – сулы – әдемі – ара – құпия – құпия – ат –

21

8-тапсырма. Қай сөйлемде өтініш, ал қай сөйлемде бұйрық лебізі білдірілгендігін анықтаңыздар. Өз жауаптарыңызды дәлелдеңіздер.

Маған бір стақан су әкеліп берші! Маған газетті әкеле қойшы. Жарықты сөндір! Жарықты өшіруіңізді өтінемін. Жылжыңыз! Бері қарай жақындасаңыз. 9-тапсырма. Қажетті сөзді не сөз тіркестерін тауып орнына

қойыңыздар, айтылған ойдың мағынасын түсіндіріңіздер. 1. Өнер алды – ... ... . 2. Халық тілі – ... ... . 3. Әркімге туған тілі – ... ..., Оған бала міндетті сан мың есе. (С. Мұқанов) 4. Ана сүті бой өсіреді, Ана тілі – ... .... 5. Адамның төрт анасының бірі – ... ... – сатылмайтын байлығы. (М. Шаханов) 6. Дүниедегі ең асыл тіл – араб тілі, одан кейін – түрік тілі, түрік

тілінің ішіндегі гауһары – ... ... . (М.Ж. Көпейұлы) 7. Қазақ тілі – ұлт болмысының бір ... . (Н. Назарбаев) 8. ... – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының

бірі. (А. Байтұрсынов) 9. Ғашықтың тілі – ... ... . (Абай) 10. Егер ана тілін білмесең, Сен ол ... ... емессің. (Ғ.Қараш) 11. ... ... ғасырлар бойында жасала да береді, жасара да береді.

(Ғ. Мүсірепов) 12. Қазақ тілі – түркі тілдерінің ішіндегі ең ... әрі ең ... тіл.

(П.М. Мелиоранский) 13. Анамыздың ақ сүтінен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту –

бүкіл ... ..., ... ұмыту. (Б. Момышұлы) 14. Батар, кетер келмеске күнім менің, Қалар бірақ ... тілім менің. (М. Мақатаев) 15. Сақтар болсаң, халқыңды – ... сақта, Баға жетпес мұра жоқ ... басқа. (Ә. Сәрсенбаев)

Қажетті сөздер: қызыл тіл, туған шеше, ой өсіреді, ұлттың баласы, туған тілі, қазақ тілі, тарихымызды, көрінісі, тіл, тілді, тілсіз тіл, қайнар бұлақ, ана тілі, таза, бай, ата-бабамызды, киелі, тілден.

22

10-тапсырма. Төмендегі туыстық атауларды білдіретін ұғымдарымен бағыт арқылы байланыстырыңыздар. Тағы қандай туыстықты білдіретін терминдерді білесіздер. Орыс тіліндегі туыстықты білдіретін атаулармен салыстырыңыздар.

Ата – балалы болған ер адам Әже – ағайынды адамдардың жас жағынан үлкені Әке – бір туған қыздардың жас жағынан үлкені Ана – бірге туған ағасынан жасы кіші қыз Апа, әпке – бір анадан туған қыздардың кішісі Қарындас – жасы үлкен ағаның, туыстардың әйелі, жұбайы Сіңлі – інісінің, сондай-ақ жасы кіші басқа да ағайын-

туғандардың әйелі Іні – әкенің әкесі Аға – әкесінің шешесі Жеңге – бір туған ер адамдардың жас жағынан ең кішісі Келін – балалы болған әйел, туған шеше

11-тапсырма. Төмендегі орыс және қазақ тілдеріндегі туыстық

атауларды оқып, есте сақтаңыздар.

Семантика қазақ орыс Күйеуінің ағасы қайын аға деверь Күйеуінің інісі қайын іні деверь Әйелінің ағасы қайын аға шурин Әйелінің інісі балдыз шурин Күйеуінің апайы қайын бике золовка Күйеуінің қарындасы қайын сіңлі золовка Әйелінің апайы қайын бике свояченица Әйелінің сіңлісі балдыз свояченица Апайының күйеуі жезде зять Сіңлісінің күйеуі күйеу бала зять Ағасының әйелі жеңге сноха, невестка Інісінің әйелі келін сноха, невестка

12-тапсырма. Мақал-мәтелдерді оқып, олардың мағынасын

қалай түсінетіндеріңізді айтыңыздар? Осыған ұқсас қазақ және орыс тілдерінен мақал-мәтелдер келтіріңіздер.

1. Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді. (Қазақ) 2. Ағашты жемісінен таниды. (Үнді)

23

3. Аштық ұры етеді, реніш бұзақы етеді. (Моңғол) 4. Адамның қадірін өлгеннен соң түсінеді. (Түрік) 5. Иесіз жер – жетім. (Орыс) 13-тапсырма. Төмендегі «достық», «жолдастық» туралы мақал-

мәтелдерді оқып, оларды қалай түсінетіндеріңізді айтыңыздар? Ана тіліңізде осыған ұқсас қандай мақал-мәтел бар?

Жолдасын тастаған – жолда қалар. Досы жоқ адам, тұзы жоқ тағам. Досы көппен сыйлас,

Досы азбен сырлас. Жаман жолдастан жақсы дұшпан артық. Жолдасты жол айырады. Жаман жолдастан мықты таяқ артық. Сыйласу екі кісіге бірдей. Жолдасы көптің – олжасы көп. 14-тапсырма. Тілек, алғыс сөздерді оқып, қайсысын кімдер

және қандай кезде қолданылатынын анықтаңыздар. Бес-алтауын негізге ала отырып сөйлем құрастырыңыздар.

1. Бауы берік болсын! 2. Шаңырағы биік, босағасы берік болсын!

3. Қадамы құтты болсын! 4. Бағы жансын! 5. Айы оңынан тусын! 6. Алла разы болсын! 7. Тәңір жарылқасын! 8. Мерейі үстем болсын! 9. Мұратына жетсін! 10. Екі дүниенің қызығын көрсін! 11. Көсегең көгерсін! 12. Нұр жаусын! 13. Өркені өссін! 14. Бақытты болсын! 15. Періштелер жебесін! 16. Қатарының алды болсын! 17. Жұлдызы жансын! 18. Жұлдызы жоғары болсын! 19. Уайымы тамақ болсын! 20. Бақ-дәулет кетпесін!

15-тапсырма. Төмендегі жағдайлардың әрқайсысына бірнеше

сөйлем құраңыздар. 1. Туған күн Баласы – әкесіне Курстас – курстас жолдасына Ағасы – інісіне 2. Мекеменің ашылуы Директор – қызметкерлерге Басқа бір мекеме өкілі – директорға, мекеме қызметкерлеріне

24

16-тапсырма. Өлеңді мәнерлеп оқыңыздар.

Қазақ тілі

Күш кеміді, айбынды ту құлады, Кеше батыр – бүгін қорқақ бұғады. Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде Қан суынған, жүрек солғын соғады. Қыран құстың қос қанаты қырқылды, Күндей күшті күркіреген ел тынды. Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ, Батыр, хандар – асқан жандар ұмытылды. Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың... Алтын күннен бағасыз бір белгі боп, Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың? Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен – тілім, Таза, терең, өткір, күшті кең тілім, Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім!

(М. Жұмабаев) 17-тапсырма. Қазақ халқының тыйым сөздерінің мәнін түсініп

оқып, есте сақтаңыздар. 1. Үлкеннің алдын кеспе. 2. Жағыңды таянба. 3. Суға түкірме.

4. Тізеңді құшақтама. 5. Бүйіріңді таянба. 6. Түнде суға барма. 7. Малды басқа ұрма. 8. Босағаға сүйенбе. 9. Шашыңды жайма. 10. Сырт киімді желбегей жамылма. 11. Босағаны керме. 12. Саусағыңды шошайтпа. 13. Күлді баспа. 14. Таңдайыңды қақпа. 15. Табалдырықты баспа. 16. Ошақтағы отты өшірме. 17. Кір суды баспа. 18. Аяқ киімді төрге шығарма. 19. Бас киімді жерге тастама. 20. Бет-аузыңды қисаңдатпа. 21. Тіліңді шығарма. 22. Ерніңді шығарма. 23. Үлкеннің сөзін бөлме. 24. Көкті жұлма. 25. Көкті баспа. 26. Айға қолыңды шошайтпа. 27. Асты аттама. 28. Нанды баспа. 29. Басыңды шайқама. 30. Киімді теріс киме. 31. Отқа түкірме. 32. Кісіні аттама. 33. Адамды санама.

25

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

18-тапсырма. Төмендегі мәтіннен мағынасы түсініксіз сөздердің астын сызып, түсіндірме сөздіктен анықтамасымен танысыңыздар. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік Елтаңбасы

Қазақстан Республикасының мемлекеттік Елтаңбасының негізі – шаңырақ. Шаңырақ – мемлекеттің түпнегізі – отбасының бейнесі. Шаңырақ – Күн шеңбері. Айналған Күн шеңберінің қозғалыстағы суреті іспетті. Шаңырақ – киіз үйдің күмбезі көшпелі түркілер үшін үйдің, ошақтың, отбасының бейнесі. Тұлпар – дала дүлдүлі, ер-азаматтың сәйгүлігі, желдей ескен жүйрік аты, жеңіске деген жасымас жігер мен қайраттың, мұқалмас қажырдың, тәуелсіздікке, бостандыққа ұмтылған құлшыныстың бейнесі. Қанатты тұлпар – қазақ поэзиясындағы кең тараған бейне. Ол ұшқыр арманның, самғаған таңғажайып жасампаздық қиялдың, талмас талаптың, асыл мұраттың, жақсылыққа құштарлықтың кейпі. Қанатты тұлпар уақыт пен кеңістікті біріктіреді. Ол – өлмес өмірдің бейнесі. Бір шаңырақтың астында тату-тәтті өмір сүретін Қазақстан халқының өсіп-өркендеуін, рухани байлығын, сан сырлы, алуан қырлы бет-бейнесін паш етеді. Бес бұрышты жұлдыз гербтің тәжі іспетті. Әрбір адамның жол нұсқайтын жарық жұлдызы бар.

19-тапсырма. «Қазақстан» сөзінен лексикалық мағынасы бар

сөздер құрастырыңыздар. Үлгі: Қазақстан: тас, қас, ... 20-тапсырма. Төмендегі билер сөзін оқып, жаттап алыңыздар.

Түсіндірме сөздіктен мағынасы түсініксіз сөздердің анықтамасымен танысыңыздар. Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би жайлы қысқаша мағлұмат жинап келіңіздер.

Төле биден

Атың жақсы болса – Ер жігіттің пырағы. Әйелің жақсы болса – Мейманыңның тұрағы.

26

Балаң жақсы болса – Жан-тәніңнің шырағы.

Қаз дауысты Қазыбек биден

Кім жақын?

Тату болса – ағайын жақын, Ақылды болса – інің жақын. Инабатты болса – келінің жақын, Сыйлас болса – көршің жақын.

*** Адал болса – досың жақын, Еркелейтін немерең жақын.

Не қымбат?

Алтың ұяң – әйелің қымбат, Құт-береке – атаң қымбат, Аймалайтын – анаң қымбат, Мейірімді – апаң қымбат.

***

Туып-өскен елің қымбат. Кіндік кескен жерің қымбат. Ұят пен ар қымбат.

Не қиын?

Арадан шыққан жау қиын, Таусылмайтын дау қиын. Шанышқыласа – сөз қиын, Жазылмаса – дерт қиын, Іске аспаған серт қиын.

***

Тентек болса – ұл қиын, Не істеріңді біле алмай, Ашиды сонда бас-миың.

27

Әйтеке биден

Ашу деген – ағын су, Алдын ашсаң, арқырар. Ақыл деген – дария, Алдын тоссаң, тоқырар. Кісі біреумен туыспау керек, Туысқан соң сөз қуыспау керек. Сөз қуған пәлеге жолығады, Жол қуған олжаға жолығады. Суалмайтын суат жоқ, Тартылмайтын бұлақ жоқ. Тамыры суда тұрса да, Уақытысы жеткенде, Қурамайтын құрақ жоқ. Дүние деген – фәни бұл, Баласы жоқта мият жоқ. Бәрінен қиын сол екен – Артында жанған шырақ жоқ.

(Б. Адамбаевтың шешендік сөздер туралы еңбектерінен алынды)

5-сабақ. Білім беру жүйесі

Мұғалім – өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, ал оқуды, ізденуді тоқтатқанда оның мұғалімдігі де жойылады.

К.Д. Ушинский 1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

Жаңа білім беру жүйесі Білім беру жүйесі – сабақтастығы бар білім беру бағдарламалары

мен түрлі деңгей мен бағыттағы мемлекеттік білім беру стандарттары жүйесінің, оларды әртүрлі ұйымдастыру құқықтық формадағы, типтегі және түрдегі білім беру мекемелерінде іске асырушы тармақтардың, сонымен бірге білім беруді басқару органдары жүйесінің жиыны.

Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк-экономикалық дамуында жетекшi роль атқарады, сондай-ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал

28

бiлiмнiң қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын, объективтiк қатынастарды қалыптастырады.

Орыс педагогі К.Д. Ушинский айтқандай, қазіргі заман талабына сай әр мұғалім өз білімін жетілдіріп, ескі, бірсарынды сабақтардан гөрі, жаңа талапқа сай инновациялық технологияларды өз сабақтарында күнделікті пайдаланса, сабақ тартымды да мәнді, қонымды, тиімді болары сөзсіз. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 8-бабында: «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу», – деп атап көрсеткен. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Жолдауында айқандай: «Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін – білім». Сондықтан қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің алдында оқыту үрдісінің технологияландыру мәселесін қойып отыр. Оқытудың әртүрлі технологиялары сарапталып, жаңашыл педагогтердің іс-тәжірибесі зерттеліп, мектеп өміріне енуде.

(Интернеттен)

Мәтін бойынша сөздік білім беру жүйесі – образовательная система әлеуметтiк-экономикалық даму –

общественно-экономическое развитие

болмыс – 1) натура, естество, все существо (человека) 2) филос. бытие

сарын – 1) мотив, напев, мелодия 2) перен. направление, дух, смысл

сана – сознание оқытудың жаңа технологиялары –

новые технологии в обучении

іс-тәжірибе – опыт сабақтастық – 1) взаимосвязанность, 2) преемственность таным теориясы – теория познания айырмашылық – отличие ақпараттандыру – информатизация күнделікті – повседневный

29

тиімді – 1. выгода; 2. 1) выгодный, доходный, прибыльный, рентабельный, рациональный; 2) удобный; 3) эффективный

мәнді – значимый, существенный, важный қонымды – доходчивый, доступный

2-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін пайдалана

отырып мәтін бойынша сұрақ құрастырыңыздар. Білім беру жүйесі, таным теориясы, оқытудың жаңа

технологиялары, білім беруді ақпараттандыру, Елбасы Жолдауы, қазіргі заман талабы, әлеуметтiк-экономикалық даму, ұстаным.

3-тапсырма. Мына сөздердің синонимдерін тауып жазыңыздар. Үлгі: ақылды – есті, милы, ақылман, интеллектуалды. Білім, оқушы, оқыған, оқымысты, ар, атақты, әдеп, озат, әлді,

әріптес, ойлы-қырлы, бәйге, беделді, бұйрық, білімді, бірлік, денелі, достық, еңбекқор, олжа, өкпелеу, замандас, зерек.

4-тапсырма. Төмендегі мәтінді оқып, қазақ тіліне аударыңыздар Система высшего образования в Республике Казахстан

Образование является основным приоритетным направлением и

основным индикатором развития во всех цивилизованных странах мира. Получение высшего образования всегда было, остается и будет одной из важных вех в жизни человека, особенно в условиях современного мира с его жесткой конкуренцией на рынке труда. Это подтверждает и пример нашей страны, где 35% взрослого населения имеют высшее образование – этот показатель (на уровне 30-35%) характерен и для стран с развитой экономикой.

Высшее образование, как обозначение уровня образования, означает верхний уровень профессионального образования в трех-уровневой системе (после среднего общего или профессионального образования) и включает в себя совокупность систематизированных знаний и практических навыков, которые позволяют решать теоретические и практические задачи по профессиональному профилю.

В марте 2010 года Казахстан официально присоединился к Болонской декларации и стал 47-м полноправным членом Европейской зоны высшего образования. 60 казахстанских университетов пописали

30

Великуб Хартию Университетов. Таким образом, был осуществлен переход на трехуровневую модель подготовки специалистов: бакалавр – магистр – доктор PhD, основанную на принципах Болонской декларации.

Мәтін бойынша сөздік

система высшего образования – жоғары білім беру жүйесі приоритетный – басым, артық цивилизованный – өркениетті веха – ауысп. негізгі кезең, елеулі кезең,

асулы кезең, күрделі кезең конкуренция – бәсекелестік уровень – деңгей профессиональное образование – кәсіби білім беру трехуровневая система – үш деңгейлі жүйе совокупность – жиынтық официально – ресми полноправный – тең құқылы взрослый – есейген, ержеткен, бойжеткен, өскен,

сақа, сақайған, үлкен, естияр показатель – көрсеткіш

5-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне

аударыңыздар. Саморазвитие, самоизменение, самораскрытие, подготовка

кадров, трудоустройство выпускников, полиязычное образование, образовательная среда, формирование личности студента, система оценивания, педагогическая технология, методика обучения в условиях инновационных организаций образования, интеграционный процесс в образовании, исследовательские и творческие проекты, центр педагогического мастерства, система образования, международное сотрудничество в области образования.

6-тапсырма. Төмендегі «оқу», «білім» туралы мақал-мәтелдерді

оқып, оларды қалай түсінетіндеріңізді айтыңыздар? Ана тіліңізде осыған ұқсас қандай мақал-мәтелдер бар?

1) Ілім – бұлақ Білім – шырақ.

31

2) Оқусыз білім жоқ, Білімсіз күнің жоқ. 3) Оқу инемен құдық қазғандай. 4) Білім – ер азығы, Ер – ел азығы. 5) Оқу – білім бұлағы, Білім – өмір шырағы. 6) Білімдіге дүние жарық, Білімсіздің күні қаріп. 7) Білекті бірді жығар, Білімді мыңды жығар. 8) Қына тасқа бітеді, Білім басқа бітеді. 9) Білімдіден ақыл шығар. Ақылды қарттан нақыл шығар. 10) Көп жасаған білмейді, Көп көрген біледі. 11) Ақыл азбайды, Білім тозбайды. 12) Білгенің бір тоғыз, Білмегенің тоқсан тоғыз. 7-тапсырма. Қажетті сөзді не сөз тіркестерін тауып орнына

қойыңыздар, айтылған ойдың мағынасын түсіндіріңіздер. 1. Кімде-кім халқынан алмаса тәлім, Оны үйрете алмас ешбір ... . (Ж. Баласағұн) 2. Өзіңді қарапайым жылы лебізіңмен ... ..., құр қаталдықтан

түкте шықпайды. (А.П. Чехов) 3. «Мұғалім ісі сырттай ... болғанмен – тарихтағы ең ... істің бірі.

(К.Д. Ушинский)

32

4. Ұстаз ұстаз емес өз шәкiртi үшiн ..., шәкiрт шәкiрт емес өз ұстазын ... .

5. Ұстазы жақсының ... жақсы. 6. Мектеп – ..., бiлiм – ... . Барар жерге тез жетемiз. Қажетті сөздер: мұғалім, ұстамы, қарапайым, ұлы, силата

білмесең, күймесе, кеме, сүймесе, теңiз. 8-тапсырма. Жұмбақтардың жауабын табыңыздар. 1) Тұрады ылғи сөреде,

Іші толы өнеге. 2) Аяқтарым қалтылдап,

Қос тай міндім жалтылдақ. Шапса, жұбын жазбайды, Бір-бірінен озбайды.

3) Айдалада ақ отау, Аузы-мұрны жоқ отау.

4) Отқа жанбас, суға батпас. 5) Шәкіртке жанашыр,

Мейірман кім, жаны асыл. 6) Жіп-жіңішке денесі,

Ортасында шегесі. 7) Жазу жазып жалықпаған,

Жаза-жаза арықтаған. 8) Білімнен мол сый-асы,

Балғындардың ұясы. 9) Үш тілі бар,

Тықылдаған үні бар. 10) Қыстай жегіп қос атты,

Көктем шыға босаттым. Жауаптары: Кітап, мұз, қарындаш, ұстаз, сағат, бор, жұмыртқа,

мектеп, коньки, шаңғы. 9-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің орысша

аудармасын тауып жазыңыздар. Оларды есте сақтаңыздар. Үлгі: «Аяқты біркелкі бас!» – «Идти в ногу!» «Артқа бұрыл!» – ...; «Аяқ ұшымен тұру!» – ...; ағзаны

шынықтыру – ...; айқын басымдықпен жеңу – ...; айла – ...; айна

33

алдындағы жаттығу – ...; айып алаңы – ...; айып добы – ...; ақтық ойынға шығу – ...; ақтықсын ысқырығы – ...; аласа сөреден жүгіру – ...; алға адымдау – ...; алға тоңқалаң асу – ...; алдап өту – ...; алма-кезек адым – ...; алыс арақашықтыққа жүгіру – ...; арқамен алға жүгіру – ...; «Сапқа тұр!» – ...; арнайы жаттығу – ...; арттан шалу – ...; «Жартылай оңға – Бұрыл!» – ...; атақты қорғау – ...; аунап түсу – ...; қоссырық – ...; «Санал!» – ...; ауырту соққысы – ... .

Жауаптары: «Кругом!», специальное упражнение, «Пол-

поворота напра-Во!», закаливание организма, финальный свисток, победа с явным преимуществом, «На носках!», тактика, работа перед зеркалом, брусья, штрафная площадка, переворот, «Становись!», выйти в финал, шаг вперед, кувырок вперед, защитить титул, обводить, штрафной удар, попеременный шаг, бег на длинную дистанцию, бег спиной вперед, «Рассчитайсь», бег с низкого старта, подножка задняя, болевой удар.

10-тапсырма. Төмендегі сөздердің ішінен дене тәрбиесі және

спортқа қатысты терминдерді теріп жазыңыздар. Жарыс, циркуль, жаттығу, антоним, жаттықтыру, арал, жүзу,

кегли, күрес, ермексаз, кілем, материк, қазандық, циклон, термин, қақпа, кесте, қарсытәсіл, құрмалас сөйлем, қолкүрес, фразалық тіркес, қосалқы ойыншы, омоним, қосарлы тосқауыл, қалам, қоссайыс қосындысы, күрделенген сөйлем, мәнерлеп сырғанау, үшбұрыш, мәретұғыр, түбек, мәре, сөзжасам, найза, фраза, нокдаун, мәтін, онсайыс, офсайт, дыбыс, салауатты өмір салты, әліпби, самбошы.

11-тапсырма. Төмендегі кестеде орыс тілінде берілген

жұмбақтарды қазақша жауаптарымен байланыстырыңыздар.

жұмбақ жауабы Умный Ивашка, красная рубашка, Где пройдет-коснется, там след остается.

сөмке мен оқулықтар

В черном небе заяц белый прыгал, бегал, петли делал. След за ним был тоже бел. Кто же этот заяц?

мектеп

Новый дом несут в руке, қарындаш

34

Дверцы дома на замке. Тут жильцы бумажные, Все ужасно важные. Кулик не велик, сотне ребят велит: То сядь да учись, то встань, разойдись.

бор

Стоит дом: Кто в него войдет Тот и ум Приобретет.

қоңырау

Есть, друзья, такая птица: Если сядет на страницу, Очень рад бываю я, А со мною вся семья.

екі

Есть совсем другая птица. Если сядет на страницу, То с поникшей головой Возвращаюсь я домой.

бес

12-тапсырма. Төменде берілген терминдердің мағынасын

түсіндіріп, олармен сөйлем құраңыздар. Жеңіл атлетика, көркем гимнастика, ауыратлетика залы, әлем

біріншілігі, Әлем чемпионы, Әуесқой бокс халықаралық федерациясының (АИБА) Азия құрлықтық бюросы, баскетбол, бастапқы шаңғы дайындығының бағыты, баттерфляй әдісімен жүзу, Боксшылардың халықаралық ұйымы, Бүкіләлемдік футбол федерациясы, бірыңғай спорттық форма, бірінші айналым, гимнастикалық көпсайыс.

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

13-тапсырма. Төмендегі мәтінді орыс тіліне аударыңыздар. Өздеріңіздің апталық режимдеріңізді қысқаша баяндаңыздар.

Ой еңбегі және дене шынықтыру

Шаңғымен сейілдеп, жеңіл қол жұмысымен шұғылданғанда ой

қызметі үйлесімді болады. Ой еңбегімен айналысатын орта жастағы дені сау адам аптасына ең кем дегенде 8-10 сағат уақытты дене шынықтыру жаттығуларына бөлуі қажет. Шамамен, денеге түсетін күшті мынадай етіп бөлген тиімді: демалыс күні – 2-3 сағат (шаңғымен немесе жаяу туристік жорық жасау), аптаның орта

35

шенінде – 1-2 сағат (коньки, есу, велосипед тебу), күнделікті 10-15 минут таңертеңгі гимнастика және 30-40 минут жүру (жұмысқа барғанда және жұмыстан қайтқанда) керек. Денеге түсетін салмақты осылай етіп бөлуді еңбек, демалыс, тамақтану режимімен сәйкес жүргізгенде адамның көңіл күйі жақсарады, ой еңбегі барынша жемісті болады.

14-тапсырма. Төмендегі мәтіннен мағынасы түсініксіз

сөздердің астын сызып, түсіндірме сөздіктен анықтамасымен танысыңыздар. Мәтіннің мазмұнын орысша баяндаңыздар. Қарамен жазылған сөздерді орыс тіліне аударыңыздар.

Білім – қоғамды әлеуметтік-мәдени, ғылыми үрдіспен

қамтамасыз ететін жоғары құндылық. Болашақтың бүгінгіден нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамы алға апаратын күш тек білімде ғана. Қай елдің болсын өсіп-өркендеуі, ғаламдық дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, даму бағытына байланысты. ХХІ ғасыр деңгейінде білім беру және кәсіптік даярлау жөніндегі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2007 жылғы 28 ақпандағы Жолдауында «Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз керек. Әр оқушының білім мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау қажеттігін, оқу жоспарларына жаратылыстану бейініндегі арнаулы сыныптар құруды қарастырған жөн» екендігі атап көрсетілген болатын.

Жаңа ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды инновациялық технология бағытымен дамыту мақсатымен аттауымыз үлкен үміттің басты нышаны болып табылады. «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас ұрпаққа сапалы, мән-мағыналы, өнегелі тәрбие мен білім беру – бүгінгі күннің басты талабы.

15-тапсырма. Мәтіннен зат есімдерді тауып, бағандарды

толтырыңыздар.

Туынды зат есім Негізгі зат есім

36

6-7-сабақ. Менің болашақ мамандығым

1-тапсырма. Төмендегі «Мамандығым – мақтанышым!» деген тақырыпта жазылған шығармаларды оқып, өз мамандығыңыз жайында ойларыңызды білдіріңіздер. Әр шығармаға жеке-жеке жоспар құрыңыздар.

Мамандығым – мақтанышым!

І. Ұстаз – ең алдымен, оқушы үшін білім нәрін құюшы ізгілік

иесі, өмірлік тәжірибелерді үйретуші тәлімгер, адамгершілікке баулитын тәрбиеші-психолог екені сөзсіз. Ұстаз – әрқашан шәкірттеріне бүгінгі алған білімінің ертеңгі күні қажеттілігін сездіре алатындай қасиеті бар, мектеп табалдырығын аттаған әрбір жас өреннің болашақтағы көздеген мақсаттарына қол жеткізуіне бағыт бере алатын үлкен тұлға. Иә, халқымыздың, ата-бабаларымыздың ежелден келе жатқан өмірлік тәжірибесін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрыптарын, жақсы қасиеттерін, бүгінгі заманның озық жетістіктерін жас ұрпақ ұстаз арқылы, оның айтқан тәлімді сөздері мен өнегелі істері арқылы үйренеді. Ал, бұл міндет қашан да қиын әрі жауапты екені белгілі.

Әбу Насыр әл-Фараби бабамыздың: «Ұстаз жан-жақты түсінігі мол, қандай істі болса да тез шешіп, тұжырымдай алатын, ұшқыр ойлы, көреген, батыл һәм шешен болуы керек. Және де ұстаз шындық пен әділдіктің қажымас жақтаушысы, қайратты күрескері болуы тиіс», – дейтін қанатты сөзі бар. Қай кезеңде де болсын, ұстаздық – ұлы мамандық деп саналған. Ұстазға ақ тәж киген патша да, ақ киізге көтерген хан да бас иіп, тағзым еткен. Батыстағы Аристотельден кейін екінші ұстаз атанған Әбу Насыр әл-Фараби, ал күллі Шығыс әлемін өзінің данышпандылығымен таңғалдырған «Шығыс ұстазы» атанған Сыма Цян сияқты әлемдегі ұстаздықтың ұлы үлгісін көрсеткен тұлғалар аз емес.

Бүгін осы мамандықтың тізгінін ұстап, талайлардың талабы мен талантын тасытып жүрген ұстаздар дүниенің әр бұрышында адамзаттың сауатын ашып, рухани және материалдық құндылықтарды мүмкіндігінше тиімді меңгерудің түрлі әдіс-тәсілдерін терең зерттеп, теориялық талдаулар мен тәжірибелер жасап, зор табыстарға жетуде.

Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі кезде елімізде білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясы мен оқу-тәрбие жұмысында нақты өзгерістер енгізумен қатар елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы білім беру

37

қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды саралауды, шәкірттердің шығармашылық әлеуетін дамытуды, мұғалімдердің ғылыми бағытқа бет бұруын, іс-әрекетті жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.

«Мұғалімдері қандай болса, қоғамы да сондай болмақ» деген бұлжымас заңдылық ерте уақыттардың өзінде-ақ белгілі болған. Осыдан келіп, білім беру мен ғылым қызметкерлерінің қазіргі кездегі рөлі мен беделі еліміздің түрлі жиындарында ерекше атап көрсетіліп жүр. Мұғалімінің еңбегін өзінің мәнділігі бойынша өзге еңбекпен салыстыруға болмайды, өйткені ол еңбектің нәтижесі – адам... Ең білгір, ең жауапты, ең негізгі болып табылатын сол мұғалімге отбасы мен қоғам ең қымбаттысын, өз елінің азаматтарының тағдырын, оның болашағын табыс еткен. Мұғалімдік қызмет әрбір оқушының, жеткіншек ұрпақтың қоғам мен мемлекет тағдыры үшін жауап беретіндігімен сипатталады...

Ұстаздың кәсіби шеберлігінің негізі, біріншіден, мұғалімнің өмірге көзқарасы, оның идеялық нанымы; екіншіден, пәнді жетік білуі, ойын оқушыларға толық жеткізу үшін жан-жақты қасиеттерді сіңіруі; үшіншіден, оқыту мен тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін міндетті түрде меңгеруі тиіс. Ұстаз көп біліп қана қоймай, сол білгендерін оқушыға бере білуі қажет.

Ұстаз шеберлігінің тағы бір ең басты қасиеті – әдеп. Әдеп – мұғалімнің әрбір нақты іс үстінде тәрбие мәселесінің ең ұтымды әдіс-тәсілдерін қолданып, оқушыларды еліктіріп әкететін кәсіптік сапасы. Оқушылармен қарым-қатынас тұрғысынан қарағанда педагогикалық әдеп мұғалімнің жан-жақтылығының, оның идеялық сенімінің, жүріс-тұрыс мәдениетінің, мамандығына байланысты ізденіс жемістері қоры жиынтығының айнасы болып есептелінеді. Әдепті ұстаз болмай тұрып, шебер ұстаз болу мүмкін емес. Сонымен, ұзтаздық шеберлік – тек қана мұғалімнің жалпы жан-жақты және әдістемелік сауаттылығы ғана емес, ол – әр сөзді оқушыға жеткізе білуі, олардың толық қабылдауын, толғанып бойға сіңіруін үйретуі. Ұстаз шәкірттің білім алуға деген құлшынысын тудыра алмаса, оның ынтасы, пәнге деген қызығушылығы артпайды. Өйткені мұғалім тақырыпты бастан-аяқ өзі талдап, өзі түсіндіріп, оқушының ойлау қабілетін дамытпайды. Ал қазіргі жаңа технологияға байланысты білім беруді оқушы өзі ізденіп, өз білгенін жолдастарына жүйелі түрде жеткізе білсе, онда ұстаз нәтижеге қол жеткізеді. Қазір ғылым мен техниканың дамыған кезі. Алдымызда отырған шәкірттер – білімді қажет ететін шәкірттер. Олар заман талабына сай қазіргі компьютер тілін жетік біледі, интернеттен хабардар, барлық затты ажырата алатын дәрежеде. Сондықтан олар

38

мұғалімнен көп жаңалықтар күтеді. Мұғалімнің нақты, нық, дұрыс, қысқа да нұсқа түсіндіргенін қажетсінеді.

Қай заманның болсын мұғалімі ұлы Абайдың «Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға» дегеніндей, ұстаз деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге еніп кетсем де, көңілдегі арман толастамай, толқу мен қуаныш қатар алмасып, мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатқаным – өз мамандығымды шексіз сүюден болар. Біріншіден – өз мамандығымды сүйдім, сол өз мамандығымды сүю арқылы өз шәкірттерімнің жүрегіне жол тауып, оларды өз ісіме сүйсіндіре білдім. Бұл мұғалім үшін зор бақыт, үлкен қуаныш. Екіншіден, шеберлікпен, шығармашылықпен сабақ жүргізе отырып, шәкірттерімнің ынта-жігерін билеп, өз ерік-қалауымен білімге деген құштарлығын оятып, ұстаздықтың ұлы қасиетін, шын мәніндегі үлкен абырой, бедел, білім күшінің иегері екенін оқушы жүрегіне ұялаттым.

Жүсіпбек Аймауытов «Мұғалім істеген ісі өнімді, берекелі болуын тілесе, әуелі өз қызметін шын көңілмен жақсы көрсін» деген екен. Олай болса, құрметті ұстаздар, өз мамандығымызды шексіз сүйе отырып, әрбір ізденіс, әрбір қимыл тек балаға, баланың біліміне, болашағына арналса ғана шәкірттеріміз сол білімді жоғары дәрежеде көрсете алары күмәнсіз. Ұстаз сөзінің ұғымы мен үшін кең дүние. Оның ең негізгі мәні – жақсылыққа тәрбиелеу, өмірде өзі де бақытты болып, өзгелерді де бақытқа жеткізуге үйрету дегенді білдіреді. Ұстаз бен шәкірт сүйіспеншілігі – адам баласы қатынасының ең бір абзал әрі мағыналы, мәнді түрі.

«Бұлақ көрсең, көзін аш» деген халқымның артқан сенімін ақтау жолында, бала бойына күніне түймедей болса да, жаңа бір білімді сіңіртіп, бірақ осы аздау-ау, ертең тағы қандай жаңалық алғым келсе екен деген ой мазалап, ертеңгі сабақ жоспарына тағы бір нәрсені түртіп қоюына себеп бар болса, ұстаздың шығармашылығы сарқылмас.

ІІ. Абай: «Адам адамнан тек білімі мен ақыл-ойы арқылы ғана

озады», – деген екен. Ұлы ойшылдың осы бір даналық сөзі әлі күнге өз мәнін жоғалтқан жоқ. Білім – әрбір азаматтың әлеуметтік хал-ахуалы жақсаруының, мемлекетіміздің жан-жақты дамуының кепілі. Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы – мұғалім. Мұғалім – болашақ ұрпақтың бағбаны, келешектің кемелдендірушісі, баланың бойына біліммен бірге тәрбие сіңіруші, жанына жарық сәуле сеуіп, көкірегін нұрландырушы.

Мен осынау мамандық иесі болуды балалық шағымнан армандадым. Асқақ арманым бүгінгі таңда орындалды.

39

Менің мақсатым – тәуелсіз еліміздің болашақ жастарын тәрбиелеуге, білімі мен білігін арттыруға, оқуға үйретуге, компьютерлік сауаттылықтарын арттыруға, еліміздің дамуына өз үлесімді қосу. Әрине, мұғалімдік мамандық – киелі әрі өте көне мамандық. Теориялық жағынан білімді, әлемдік педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамытып жүрген, үнемі кәсіби шеберлігін шыңдауға ұмтылатын, тәлім-тәрбие ісінен жалықпайтын, баланы өзіне тарта алатын ұстаз – мақтан тұтар мамандық.

Әр бала – қайталанбас тұлға. Оның жан дүниесі – өзінше бір әлем. Ал ұстаз осы әлемді шартарапқа жетелеуші. Ұстаз – бала болмысына өзгеріс енгізуші, бағыт-бағдар беруші, ата-ананың сенімді көмекшісі. Мұғалім еңбегі, біріншіден, адамзат қоғамы тарихында жинақталған ғылым негіздерінен білім беруге тиіс болса, ал екіншіден, үнемі шәкірттермен қарым-қатынаста болып, үйренсем деген бала арманы мен оның сырлы тағдырына басшылық етуді мойнына алған маман. Сондықтан осы мамандық иесі болу үшін үздіксіз талмай жұмыс істеу қажет екенін түсінемін. Маған өз жұмысым, таңдаған мамандығым өте ұнайды. Әр оқушының мінезін танып-біліп, әрқайсысына өзіндік қатынас таба білу менің қолымнан келеді деп айта аламын. Оқушылар қуанса, менің де қуанғаным. Әрине, қазіргі қарыштап дамып келе жатқан заманда мұғалімдерге де қойылатын талаптар күн санап өсуде. Бүгінгі ұстаз шәкіртіне ғылым негіздерінен мәлімет беріп қана қоймай, оны дүниежүзілік білім, ақпарат, экономика кеңістігіне шығуға, яғни қатаң бәсеке жағдайында өмір сүруге тәрбиелеуі керек.

... Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Ғасырлар мақсаты – саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, ізгіленген XXI ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген, жан-жақты жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру», – деген. Ол үшін біздер, мұғалімдер, күнделікті өмірдің жай ғана адамы емес, болашақты құрушыларды, адамзаттың сәулетті болашағын жасаушыларды тәрбиелеп отырғанымызды ойласақ, мұғалім мұратының қандай болатыны өзінен-өзі айқын. Осындай қасиеттер ғана ұстаздық бақытқа жетелейді.

Мен мұғаліммін, яғни мен оқушыларымның сәл де болса жетістіктеріне бақытты болып, балаша қуанамын.

Мен мұғаліммін, бақыттымын, себебі мен күнде таңертең мені асыға күтетін оқушыларымды көремін.

(Интернеттен)

40

Мәтін бойынша сөздік

ізгілік – 1) священность, святость 2) благое дело, добро, доброе дело

өмірлік тәжірибе – жизненный опыт тәлім – пример, урок; назидание салт – обычай, обряд дәстүр – обычай, традиция әдет-ғұрып – обычаи, обряды шындық – истина, правда әділдік – справедливость, правдивость қанатты сөз – крылатые слова тағзым – поклон данышпан – мудрец, гений таңғалдыру – удивить рухани құндылық – духовная ценность материалдық құндылық – материальная ценность әлеует – потенциал, возможность кәсіби шеберлік – профессиональное мастерство әдеп – учтивость, вежливость әдістемелік сауаттылық – методическая грамотность ынта – увлечение, интерес, усердие, рвение қызығушылық – интерес, любопытство сүйіспеншілік – любовь, любовное отношение білік – знание, компетенция тәлім-тәрбие – воспитание, обучение шартарап – все четыре стороны, все концы света бәсеке – 1) соперничество, конкуренция

2) зависть 2-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып төмендегі сұрақтарға

жауап беріңіздер. «Ұстаз» сөзінің мәнін қалай түсінесіздер? Әбу Насыр әл-Фараби, Абай, Ж.Аймауытовтардың ұстаз

жайында қандай қанатты сөздері бар? Әлемдегі ұстаздықтың ұлы үлгісін көрсеткен тұлғаларды

атаңыздар. Дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында елімізде

қандай шаралар атқарылуда? Ұстаздың кәсіби шеберлігінің негізі қалай анықталады?

41

Ұзтаздық шеберлік деген сөздің мағынасын қалай түсінесіздер?

Халықтың «Бұлақ көрсең, көзін аш» деген даналық сөзін қалай түсінесіздер? Осы бағытта өз ойларыңызды білдіріңіздер.

3-тапсырма. Төмендегі сөздерді алфавит ретімен

орналастырыңыздар І. Бокс, шеңбер, қайық, шахмат, көкпар, чемпионат, хук,

қылқайық, жеребе, футзал, үшсайыс, универсиада, турнир, ләңгі, сырғы, төреші, спорт, секірмежіп, регби, офсайд, отшашу, мінбер, капитан, медаль, марафон, қармақ, найза, кумитэ, эстафета, йога, спринт, зілтемір, қарсылас, жүлде, секіріс, желкен.

ІІ. Матч, ырғақ, шығыршық, қылыш, жеңілқайық, қатысушы,

мұзайдын, фаворит, тіссауыт, плей-офф, өткел, ұпай, шейпинг, сұрмерген, кросс, оқсауыт, сумо, керлинг, шаңғы, теннис, жүзгіш, таэквандо, хоккей, жүгіріс, тоғызқұмалақ.

4-тапсырма. Төмендегі сөздерді орыс тіліне аударыңыздар. Шеңбер, қайық, қылқайық, жеребе, үшсайыс, ләңгі, сырғы, төреші,

секірмежіп, отшашу, мінбер, қармақ, найза, зілтемір, қарсылас, жүлде, секіріс, желкен, ырғақ, шығыршық, қылыш, жеңілқайық, қатысушы, мұзайдын, тіссауыт, өткел, ұпай, сұрмерген, оқсауыт, шаңғы, жүзгіш, жүгіріс.

5-тапсырма. Төмендегі сөздермен күрделі термин атауын

жасаңыздар, олармен сөйлем құрастырыңыздар. Үлгі: Жеңіл атлетика Атлетика, салмақ, гол, гимнастика, бокс, жүгіріс, жүзу, жарыс,

күрес, соққы, команда, грамотасы, чемпионаты, спорт, әрұран, шабуыл, акробатика, шатыржай.

Қажетті сөздер: Ауыр, мемлекеттік, жылдам, кәсіпқой, қысқы,

кедергілі, кешенді, классикалық, спорттық, қазақша, қатты, жеңіл, құрама, құрмет, көркем, құрлық, өткір, туристік.

42

6-тапсырма. Екі бағандағы тиісті сөздерді біріктіріп, термин жасаңыздар.

Үлгі: Көп + сайыс – көпсайыс

тоғыз жарыс қол күрес қос кросс мото аяқ сырғытпа таяқ алты бақан ат тас бес құмалақ жел сырық

7-тапсырма. Төмендегі бұйрық түрлерін оқып, жаттап

алыңыздар. «Артқа бұрыла – Бас!» – «Кругом – Марш!» «Бір лекпен оңға және солға айнала – Бас!» – В колонны по

одному в обход направо и налево – Марш!» «Дағдылы адыммен – Бас!» – «Обычным шагом – Марш!» «Екі қатарға – Тізіл!» – «В две шеренги – Стройся!» «Еркін тұр!» – «Вольно!» «Жартылай оңға – Бұрыл!» – «Пол-поворота напра-Во!» «Кең адымда!» – «Шире шаг!» «Қадам бас!» – «Шагом марш!» «Қиғашпен – Бас!» – «По диагонали – Марш!» «Оңға бұрыл!» – «Напра-Во!» «Орталықпен екі лекпен – Бас!» – «В колонну по два через

центр – Марш!» «Орында!» – «На месте!» «Ретпен – санал!» – «По порядку рассчитайсь!» «Сапқа тұр!» – «Становись!» «Тараңдар!» – «Разойдись!» «Тік тұр!» – «Смирно!» «Тоқтат!» – «Отставить!» «Төрттағандап!» – «На четвереньках!» «Шеңбер бойымен – Марш!» – «По кругу – Марш!» «Солға бұрыл!» – «Нале-Во!» «Артқа бұрыл!» – «Кругом!».

43

8-тапсырма. Төмендегі терминдерді тиісті бағандарға бөліп орналастырыңыздар.

бокс гимнастика күрес

Тіссауыт, шыр айналдырып лақтыру, хук, балуан, соққы

ұстанымы, тұлып, шаршы алаң, нокдаун, аяқтан ұстау, шығыршық, таспа, төсеніш, гимнастикалық кілем, нокаут, еркін күрес, гимнастшы, соққылар топтамасымен шабуылдау, кимоно, жекпе-жек, қапсыра ұстау, «диірмен» әдісі, қолғап, гимнастика залы, аунап түсу, шалу, апперкот, гимнастикалық тұғыр, аяқпен қағу.

9-тапсырма. Төмендегі қазақша терминдерді орыс тіліндегі

баламасымен бағыт арқылы байланыстырыңыздар.

аға төреші старший судья айла маневр ложный айыпдоп штрафной ақтықсын бассейн алап финал алдамшы орағыту тяжелый вес ауыр салмақ тактика аяқтың ұшына тұру цыпочки әуесқой зарядка бой жазу минуты любитель бой сергіту физкультминутка

10-тапсырма. Төмендегі орысша терминдерді қазақ тіліндегі

баламасымен бағыт арқылы байланыстырыңыздар.

разминка тоғыздық бутсы қандыісік борцовки қансонар белая тропа футболшы аяқкиімі барьер күрес аяқкиімі вибрам альпинист аяқкиімі гематома бой қыздыру двухходовка қосжүріс дебюд ойынбасы девятка кедергі

44

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

11-тапсырма. Төмендегі мәтіннен мағынасы түсініксіз сөздердің астын сызып, түсіндірме сөздіктен анықтамасымен танысыңыздар. Мәтін мазмұнын орысша баяндаңыздар. Қарамен жазылған сөздерді орыс тіліне аударыңыздар.

Дене шынықтыру пайдасы

Кейбіреулер дене шынықтыру мәдениетіне мән бермейді, оны басқа мәдениет түрлерінен төмен қояды. Бұл дұрыс емес. Адам өз денсаулығына бала кезінен көңіл бөлуге тәрбиеленіп, оны шынықтырумен айналысса, сымбатты, денсаулығы мықты азамат болып өседі. Орыстың терапиялық мектебінің негізін қалаушы ғалымдардың бірі М.Я. Мудров осы орайда былай деген: «Денсаулықты сақтау үшін, ал онан да абзалы жиі ауыра берудің алдын алу үшін дене жаттығуларын жасаған немесе қозғалыста болған жақсы».

Амал не, көбіміз деніміз сау кезінде дене шынықтыру жаттығуларын жасаудың пайдасын бағаламаймыз, еңбек пен демалысты алмастырып отырмаймыз. Мұнан жүз жыл бұрын жер бетіндегі барлық жұмыстың 96 пайызын адамдар өздерінің бұлшық еттерінің күшімен атқарса, енді бәрін де техника жүзеге асырады. Бұл да адамдардың аз қозғалуына әкеліп соқтыруда.

Ғылыми зерттеу деректері бойынша дене шынықтыру жаттығуларымен жүйелі түрде шұғылданатын адамдар онымен анда-санда бір шұғылданатын адамдарға қарағанда сирек ауырады, дәрігерге сирек қаралады. Негізінен, спортпен айналысатындар онымен айналыспайтындарға қарағанда шамамен дәрігерге төрт есе сирек қаралатын көрінеді. Және де дене шынықтыру жаттығуларымен жүйелі шұғылданатындар онымен жүйесіз шұғылданатындарға қарағанда дәрігерлік көмекті екі есе сирек, ал оны біржола керек қылмайтындарға қарағанда 3 есе сирек қажет етеді.

12-тапсырма. Төмендегі бағандарды толтырып жазыңыздар.

Синоним Антоним сирек – сирек – кейбіреу – төмен – сымбатты – дұрыс – кез – жақсы – барлық – жүйелі – қажет – анда-санда –

45

13-тапсырма. Мәтіннен зат есімдерді тауып, бағандарды толтырыңыздар.

Туынды зат есім Негізгі зат есім

14-тапсырма. Төмендегі терминдерді қазақ тіліне аударып,

олармен сөйлем құраңыздар. Мастер международной шахматной федерации (ФИДЕ),

Международная боксерская федерация (IBF), метание диска, призовое место, мяч в игре, наколенник, нападающий, начинающий спортсмен, оборона ворот, штрафной удар.

15-тапсырма. Берілген суреттерге қарап, шағын шығарма

жазыңыздар.

46

МОДУЛЬ БОЙЫНША ПЫСЫҚТАУ ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі а) қазақ тілі ә) орыс тілі б) ағылшын тілі в) қытай тілі г) неміс тілі 2. Қазақ халқында ер адамның ақсақалдармен амандасуда қолданылатын сәлем түрі а) Сәлеметсің бе? ә) Ассалаумағалайкүм! б) Сәлем! в) Қайырлы күн г) Хал қалай? 3. Өтініш мағынасындағы тілдік этикет нормасы а) Айыпқа бұйырмаңыз. ә) Сізбен танысып қоялық. б) Уайымдамаңыз! в) Кешірім өтінемін... г) Барлығы ойдағыдай болады. 4. Ризашылық алғысты білдірмейтін сөз а) Көп жаса! ә) Жасың ұзақ болсын! б) Өркенің өссін! в) Амансың ба? г) Ғұмырлы бол! 5. Төмендегі мақалдың жалғасын табыңыздар: Білекті бірді жығар, ... а) білім – өмір шырағы ә) білімді мыңды жығар б) ғалымдардан хат қалар в) жеті түрлі білім біл г) жасаған заты қалар

47

6. «Дошкольные учреждения» сөзінің қазақша аудармасы а) бастауыш, орта мектеп ә) жоғары оқу орындары б) орта кәсіби білім беру мекемелері в) қоғамдық ғылымдар г) мектепке дейінгі мекемелер 7. 1995 жылы Қазақстан Республикасында бекітілген Заң а) Қазақстан Республикасының Конституциясы ә) Тіл саясаты туралы тұжырымдама б) Қазақстан Республикасының тіл туралы Заңы в) «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасы г) Тілдерді дамыту мен қолданудың мемлекеттік бағдарламасы 8. «Пора, когда солнце поднялось на длину аркана» деген мағынаны білдіретін сөз а) сәске ә) сиыр сәске б) ұлы сәске в) бесін г) екінді 9. «Намаздыгер» сөзінің мағынасы а) солнце начинает клониться к закату ә) приближается вечер, солнце совсем уже низко б) солнце готовится к закату, склонилось над своим «гнездом» в) полдень, перед обедом г) пора, когда солнце всплыло над горизонтом 10. «Жақсы» сөзінің антонимі а) жаман ә) кір б) лас в) құпия г) керемет 11. «Салмақты» сөзінің синонимдері а) жабыңқы, жабырқаңқы, өкпелі ә) рақымды, қайырымды, мейірімді б) пішінді, кескінді, тұрпатты в) сабырлы, байсалды, ұстамды

48

г) парасатты, ұлағатты, тоқтаулы 12. Бір анадан туған қыздардың кішісі а) қарындас ә) сіңлі б) әпке в) жеңге г) келін 13. «Балдыз» сөзінің орысшасы а) деверь ә) золовка б) зять в) свояченица г) шурин 14. «Свояченица» сөзінің қазақшасы а) қайын аға ә) балдыз б) жезде в) жеңге г) келін 15. «Апайының күйеуі» дегенді білдіретін сөз а) қайын аға ә) балдыз б) қайын бике в) жезде г) күйеу бала 16. «Күйеуінің інісі» дегенді білдіретін сөз а) деверь ә) шурин б) золовка в) зять г) свояченица 17. «Білім» сөзінің синонимі а) білік ә) зиялы б) білімді

49

в) шәкірт г) атақты 18. Төмендегі мақалдың жалғасын табыңыздар: Білімдіге дүние жарық, ... а) Білімсіз күнің жоқ. ә) Көп көрген біледі. б) Білмегенің тоқсан тоғыз. в) Білімді мыңды жығар. г) Білімсіздің күні қаріп. 19. Жұмбақтың жауабын табыңыздар: Қабат-қабат қаттама, Ақылың болса аттама. а) дәптер ә) пияз б) кітап в) қарындаш г) орамжапырақ 20. Жұмбақтың жауабын табыңыздар: Если ей работу дашь – Зря трудился карандаш. а) қалам ә) дәптер б) сызғыш в) өшіргіш г) бор

50

2-МОДУЛЬ. ОЛИМПИАДА ОЙЫНДАРЫ

8-сабақ. Олимпиада тарихы

1-тапсырма. Төмендегі мәтінді оқып, қазақ тіліне аударыңыздар

Олимпийские игры

Современные Олимпийские игры – крупнейшие международные комплексные спортивные соревнования, которые проводятся раз в четыре года под эгидой Международного олимпийского комитета.

Традиция проведения Олимпийских игр, существовавшая в Древней Греции, зародилась как часть религиозного культа. Игры проводились с 776 до н.э. по 393 н.э. (всего было проведено 293 Олимпиады) в Олимпии, считавшейся у греков священным местом. От Олимпии произошло и название Игр.

Современные Олимпийские игры были возрождены в конце XIX века французским общественным деятелем Пьером де Кубертеном. Олимпийские игры, известные также как летние Олимпийские игры, проводились каждые четыре года, начиная с 1896 года, за исключением лет, пришедшихся на мировые войны. В 1924 году были учреждены зимние Олимпийские игры, которые первоначально проводились в тот же год, что и летние. Однако начиная с 1994 года, время проведения зимних Олимпийских игр сдвинуто на два года относительно времени проведения летних Игр.

В тех же местах проведения Олимпийских игр спустя несколько дней проводятся Паралимпийские игры для людей с ограниченными возможностями.

Мәтін бойынша сөздік священное место – қасиетті орын традиция – дәстүр зарождение – перен. туу, пайда болу возрождение – қайта туу, жаңарту, бұрынғы қалпына

51

келтіру, қайта дамыту общественный деятель – қоғам қайраткері известный – белгілі религиозный культ – діни ғибадат люди с ограниченными возможностями –

мүмкіндігі шектеулі адамдар

2-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Олимпиада ойындары неше жылда бір рет өткізіледі және

оның ұйымдастырылуын кім басқарады? Олимпиада ойындарын өткізу қашаннан басталған? Қысқы Олимпиада ойындары қай жылдан бастап өткізіледі? Олимпиада эмблемасында қанша шығыршық бар? Олардың

түстерін ретімен айтып беріңіздер. 3-тапсырма. Төмендегі сөздермен сөз тіркесін құрап, оларды

орыс тіліне аударыңыздар. Үлгі: емдік гимнастика – лечебная гимнастика, ... Атлетика, гимнастика, күрес, жаттығу, салмақ, соққы, секіру,

жүгіру, кілем, қалашық, хоккей, чемпионат, чемпион, рекорд, ақтықсын, спорт, нысана, уақыт, есеп.

4-тапсырма. Төмендегі терминдерді тиісті бағандарға бөліп

орналастырыңыздар.

ауыр атлетика нысана көздеу шаңғы

Жұлқа көтеру, классикалық шаңғылық жүгіріс, ауыратлет, жебе,

атқыш, садақ, сынақтық атыс, шаңғы, биатлон, сілке көтеру, зілтемір, кіртас, атысалаң, жеңіл салмақ, арбалет, садақпен ату, сөреден шығушы, мәре, орта салмақ, нысана, аралық мәре.

5-тапсырма. Төмендегі орысша терминдердің қазақша

баламасын тауып, бағыт арқылы байланыстырыңыздар.

вольная борьба нысана көздеу копье еркін күрес

52

брусья сырғы прицеливаться в мишень серіппе, көпірше коньки найза пятиборье қоссырық козел төрттаған лыжи ауыр атлетика тяжелая атлетика бессайыс кольцо шығыршық диск шаңғы мостик табақша

6-тапсырма. Төмендегі сөздердің қазақша аудармасын тауып,

олармен сөйлем құраңыздар. Олимпийский огонь, Олимпийский совет Азии (ОСА),

олимпийская деревня, олимпийский церемониал, педъестал, педъестал победный, Международный олимпийский комитет (МОК), отборочное соревнование, финалист, финал, четвертьфинал, чемпион олимпийских игр, чемпионское звание.

7-тапсырма. Жазғы олимпиада ойындарының өткен жылы мен

жерін тауып, бағыт арқылы байланыстырыңыздар.

1980 жылы Лос-Анджелес (АҚШ) 1984 жылы Мәскеу (КСРО) 1988 жылы Сидней қаласы (Австралия) 1992 жылы Афины қаласы (Грекия) 1996 жылы Атланта қаласы (АҚШ) 2000 жылы Барселона қаласы (Испания) 2004 жылы Сеул қаласы (Корея Республикасы) 2008 жылы Лондон қаласы (Ұлыбритания) 2012 жылы Рио-де-Жанейро (Бразилия) 2016 жылы Бейжің қаласы (Қытай)

8-тапсырма. Қысқы олимпиада ойындарының өткен жылы мен

жерін тауып, бағыт арқылы байланыстырыңыздар.

1980 жылы Альбервиль қаласы (Франция) 1984 жылы Сараево қаласы (Югославия) 1988 жылы Лэйк-Плэсид қаласы (АҚШ) 1992 жылы Ванкувер қаласы (Қанада)

53

1994 жылы Пхёнчхан қаласы (Оңтүстік Корея) 1998 жылы Нагано қаласы (Жапония) 2002 жылы Солт-Лейк-Сити қаласы (АҚШ) 2006 жылы Турин қаласы (Италия) 2010 жылы Лиллехаммер қаласы (Норвегия) 2014 жылы Калгари қаласы (Канада) 2018 жылы Сочи қаласы (Ресей)

9-тапсырма. Төмендегі сөздермен сөз тіркесін жасап, олармен

сөйлем құрастырыңыздар. Үлгі: Гимнастика: көркем гимнастика, емдік гимнастика, атлетті

гимнастика, кәсіпқойлық гимнастика, таңертеңгілік гимнастика, спорттық гимнастика, жабдықты гимнастика.

Акробатика, спорт, команда, жарыс, алаң, теннис, шабуыл,

арена, жүгіріс, балуан, лақтыру, салмақ. 10-тапсырма. Сөзжұмбақты шешіңіздер.

1 С 2 П 3 О 4 Р 5 Т

Сұрақтары: 1) Қарама-қарсы бағаналардың басына құрылған торға допты

қолмен лақтырып түсіретін командалық спорт ойыны 2) Ежелгі грек Олимпия ойындарының үлгісімен 4 жылда бір

өткізілетін халықаралық спорт ойындар жарысы 3) Бір команда екінші команданың керіп қойған тордан допты

осыра тастап ұрып ойнайтын спорт ойыны 4) Балуандардың белдесіп, бірін-бірі жығуға тырысатын спорт

түрі 5) Әрқайсысы он бір адамнан құралған екі команда, допты

аяқпен теуіп жүріп, қарсы жақтың қақпасына өткізуді мақсат еткен спорт ойыны

54

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

11-тапсырма. Мәтін бойынша бірнеше сұрақ дайындаңыздар. Үзіндінің мазмұнын орысша баяндаңыздар.

ХІХ ғасырдың орта кезінде Грекияда олимпиада ойындарды

қайта жандандыру мақсатында біраз әрекеттер жасалды. Сөйтіп, 1859, 1870, 1875 және 1889 жылдары Афинада грек спортшыларының қатысуымен секіру, жүгіру, диск, найза лақтыру, гимнастика сияқты спорт түрлерінен жарыстар өтті. Олимпиада ойындары бүкіл Грекияны біріктіретін жалпы ұлттық оқиғаға айналды. Біраз уақыттан кейін гректерге олимпиада ойындардың бірыңғай күнтізбесін бекіту идеясы келді. Алғашында ойын өтуі бір күнге созылса, кейінірек ойынның ұзақтығы бір айға дейін жетті. Ойынды әр төрт жылда астық пен жүзім жинау арасында үнемі өткізіп тұру туралы шешім шығарды. Қоғам қайраткері Пьер де Кубертэннің олимпиялық ойындар өткізу жөніндегі ұсынысын қабыл алған Францияның оқу ағарту министрі оған дене тәрбиесін дамыту жөніндегі халықаралық конгресс шақыруды табыстады. Содан 1894 жылы маусым айында 12 елдің қатысуымен конгресс өз жұмысын өткізді. Оған қатысушылар Пьер де Кубертэннің баяндамасын талқылап, 1896 жылы І олимпиялық ойындарды Афина қаласында өткізу жөнінде шешім қабылдады. Халықаралық олимпиада комитетінің тұңғыш басшысы болып грек Деметриус Викелас сайланды. Сонымен қазіргі заманғы алғашқы олимпиада ойындары 1896 жылы сәуір айының 6-15 аралығында Афинада өтіп, оған 13 елден 311 спортшы қатысты.

(Интернеттен)

12-тапсырма. «Олимпиада жеңімпазы болу – әр спортшының арманы» тақырыбында шағын эссе жазыңыздар.

9-сабақ. Олимпиада ойындарының түрлері

1-тапсырма. Мәтінді оқып, орысша мазмұндаңыздар.

Олимпиада ойындары өткізілген орындар

Кезекті Олимпиада ойындары өткізілетін қала ойындарға 7 жыл қалғанда арнайы Халықаралық олимпиада комитетінің (ХОК) сессиясында анықталады. Қала ресми мәлімдемесін тапсырған

55

бірнеше қала-кандидаттарының ішінен таңдалады. Таңдау кандидат елдерінің өкілдері мен ХОК президентінен басқа барлық ХОК мүшелерімен тура құпиялы жол арқылы өтеді.

Ереже бойынша соңғы дауыс беру рәсіміне кандидаттар тізімі арасында бес қаладан артық болмауы тиіс, бұл тізім бір жыл бұрын ХОК мүшелерінің алдын ала дауыс беру нәтижесінде анықталады. Жеңімпаз кандидат дауыстардың жартысынан артық жинау керек. Егер жеңімпаз алғашқы айналымда анықталмаса, онда екінші және кейінгі айналымдар өткізіледі. Әрбір айналымнан кейін ең аз дауыс жинаған бір кандидаттан күрестен шығып қалып отырады. Сонда ғана кандидат елдерінің өкілдері қайтадан дауыс бере алу құқығына ие болады.

Ең көп Олимпиада ойындарын өткізген ел – АҚШ: 8 рет (4 рет – жазғы және 4 рет – қысқы). Франция 5 рет (2/3), Ұлыбритания 3 рет (3/0), Германия 3 рет (2/1), Жапония, Италия, Канада 3 рет (1/2). Австралия жазғы ойындарын бір рет өткізген, ал Австрия, Швейцария және Норвегия қысқы ойындарын, Швеция, Бельгия, Нидерланд, Финляндия, КСРО, Мексика, Оңтүстік Корея, Испания және Қытай бір рет жазғы ойындарын өткізген. Югославия (Босния және Герцеговина), Ресей бір рет қысқы ойындарын қабылдаған. Барлығы – 21 ел. Жазғы ойындары 18 елде, ал қысқы 11 елде өткізілген.

Қалалар арасында Олимпиада ойындарын ең көп қабылдаған қала – Лондон: 3 рет. Лос-Анжелесте, Парижде, Афинада екі реттен жазғы Олимпиада ойындары, Санкт-Морицте, Инсбрукте, Лейк-Плэсидте қысқы ойындары өткізілген. Жалпы Олимпиада ойындарын 41 қала (жазғы 22, қысқы 19) өткізген.

Мәтін бойынша сөздік

кезекті – очередной мәлімдеме – заявление; извещение; сообщение өкіл – представитель, уполномоченный құпия – тайна, секрет // тайный, секретный, скрытый,

сокровенный // тайно, секретно, скрытно рәсім – 1) обычай; традиция; правило 2) церемония айналым – 1) круг (в беге, на скачках); тур

2) оборот; виток; обращение қабылдау – 1) получить что-л. сдаваемое, передаваемое (принимать

в свое ведение) 2) принимать (о службе, работе, учебе) 3) принимать (гостей, официальных лиц, посетителей)

56

4) принимать решение, постановление 5) принимать лечение 6) одобрять, соглашаться

2-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Олимпиада ойындары өткізілетін орын қайда анықталады? Қай ел ең көп Олимпиада ойындарын өткізді? Олимпиада ойындарын ең көп қабылдаған қаланы атаңыздар. Бір рет жазғы олимпиада ойындарын өткізген мемлекеттерді

атаңыздар. Жалпы Олимпиада ойындарын (жазғы және қысқы) қанша

мемлекет өткізді? Оларды атап шығыңыздар. 3-тапсырма. «Қала», «тізім», «дауыс», «ел», «балам» деген

сөздерді септеңіздер. 4-тапсырма. Төмендегі терминдердің ішінен Жазғы және

Қысқы Олимпиада ойындарының атауларын екі бағанға бөліп жазыңыздар.

Жазғы олимпиада ойындары Қысқы олимпиада ойындары

Шаңғы жарысы, есу, бокс, биатлон, спорттық гимнастика,

коньки спорты, бобслей, ауыр атлетика, күрес, шана спорты, желкенді спорт, суға секіру, шайбалы хоккей, қол добы, үшсайыс, нысана көздеу, керлинг.

5-тапсырма. Төмендегі сөздерді қазақшаға аударыңыздар. Горнолыжный спорт, лыжные гонки, прыжки с транплина,

лыжное двоеборье, фристайл, фигурное катание, конькобежный спорт, шорт-трек, бобслей, санный спорт, хоккей с шайбой, хоккей с мячом, керлинг, индивидуальные соревнования, парные соревнования, командная эстафета, одиночное мужское и женское фигурное катание, парное фигурное катание, танцы на льду, смешанная эстафета, параллельный слалом-гигант, личное первенство, гонка с раздельным стартом, индивидуальный спринт, командный спринт.

57

6-тапсырма. Төмендегі терминдерді тиісті бағандарға бөліп орналастырыңыздар.

тау шаңғы спорты фристайл

Супер-алып, могул, ски-кросс, жылдамдықты ылди, алып слалом,

слепскейт, слалом, қиыстыру, шаңғымен акробатика, хаф-пайп. 7-тапсырма. «Тапсырды», «таңда», «қабылдап», «өткізсе»

деген сөздерді жіктеңіздер. 8-тапсырма. Төмендегі спорт ойындарының түрлерін орысшаға

аударыңыздар. Жеңіл атлетика, есу, байдарка және каноэде есу, слаломдық есу,

трек жарысы, шоссе жарысы, ат спорты, семсерлесу, көркем гимнастика, ауыр атлетика, қол добы, көгалдағы хоккей, күрес, жүзу, синхронды жүзу, суға секіру, су добы, үстел теннисі, садақпен ату, нысана көздеу, жағажай волейболы, желкенді спорт.

9-тапсырма. Төмендегі сөздердің синонимдік қатарын

табыңыздар. Жүзу, көздеу, күресу, қабаттасу, шалу, қадағалау, қайталау,

қапсыру, қатулану, қатынау, қимылдау, қиюластыру, қошеметтеу. 10-тапсырма. Төмендегі сөздердің антонимдік қатарын тауып,

оларды орыс тіліне аударыңыздар. Жеңіске жету, жүгіріп кіру, жүлдегер, жұптаса ойнау,

жылдамдықты бәсеңдету, қате қорғаныс, кему, шапалақтау, ұтылыс, ұшып келу, кедергілі жүгіріс, төмен түсу.

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

11-тапсырма. Жазғы олимпиада ойындарының бір түріне сұрақ-жауап негізінде әңгіме құрастырыңыздар.

58

12-тапсырма. Суретті негізге ала отырып әңгіме құрастырыңыздар.

13-тапсырма. Теледидардан спорт жайында қазақ тілінде

берілген жаңалықтарды тыңдап, оны ауызша әңгімелеп беріңіздер.

10-сабақ. Қазақстанның ұлттық құрамасы

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын қазақша баяндаңыздар.

Илья Александрович Ильин (родился 24 мая 1988 года, Кзыл-Орда, Республика Казахстан) – казахстанский тяжелоатлет. Двукратный олимпийский чемпион (Пекин – 2008 и Лондон – 2012), четырёхкратный чемпион мира (2005, 2006, 2011, 2014), двукратный чемпион мира среди юниоров (2005 и

2006), двукратный чемпион Азиатских Игр (2006 и 2010). Рекордсмен мира в толчке (233 кг) и сумме двоеборья (418 кг) в категории 94 кг, в толчке (242 кг) в категории 105 кг, рекордсмен мира среди юниоров в категории 85 кг в сумме (386 кг) и абсолютный мировой рекордсмен среди юношей в категории 85 кг в рывке (170 кг), в толчке (216 кг) и в сумме двоеборья (386 кг). В общем установил 3 мировых рекорда среди юношей, 1 мировой рекорд среди юниоров и 3 мировых рекорда среди взрослых. Ильин 3 раза становился лучшим тяжелоатлетом мира (2005, 2006 и 2014 годов).

Мәтін бойынша сөздік

рекордсмен – рекордшы толчок – серпу рывок – жұлқу

59

2-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап беріңіздер.

И. Ильин қанша рет әлемнің үздік ауыратлеті атанды? И. Ильин қай жерлерде өткен олимпиадаларда чемпион

атағына ие болды? Ауыратлет 94 кг категориясында серпе көтеру мен қоссайыс

қосындысында қанша салмақты бағындырды? 3-тапсырма. «Рекордшы», «ауыратлет», «чемпион» сөздерін

септеңіздер. 4-тапсырма. Мәтінді оқып, сұрақ-жауап түрінде сұхбат

құрыңыздар.

Серік Керімбекұлы Қонақбаев (25 қазан 1959 жылы, Тараз) бокспен 14 жасынан бастап айналысқан. КСРО халықтары спартакиадасының және КСРО чемпионатының күміс жүлдегері (Мәскеу, 1979), екі мәрте Еуропа чемпионы (ГФР, Кельн, 1979, Финляндия, Тампере, 1981), Әлем кубогінің иегері (АҚШ, Нью-Йорк, 1979), Мәскеуде өткен ХХІІ Олимпиадалық

ойындардың күміс жүлдегері (1980), Әлем кубогінің иегері (Канада, Монреаль, 1981), Әлем чемпионатының күміс жүлдегері (ГФР, Мюнхен, 1982), КСРО чемпионы (1980, 1984). 1981-87 жылдары бапкерлік жұмыстар атқарды, коммерциялық «Қазақстан» спорт клубының (1990), Қазақстан Республикасы кәсіпқой бокс федерациясының (1992-94), Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы ұлттық спорт қорының президенті (1994-96) болды. 1999 жылдан Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс депутаты. Мемлекеттік «Дарын» жастар сыйлығының иегері (1993).

5-тапсырма. Төмендегі сөздерді орыс тіліне аударыңыздар. КСРО халықтары спартакиадасы, күміс жүлдегер, екі мәрте

Еуропа чемпионы, Әлем кубогінің иегері, бапкерлік жұмыс, Қазақстан Республикасы кәсіпқой бокс федерациясы, Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы ұлттық спорт қорының президенті, Мемлекеттік «Дарын» жастар сыйлығының иегері.

60

6-тапсырма. Төмендегі сөздердің дұрыс баламасын тауып, бағыт арқылы байланыстырыңыздар.

олимпиада алауы – день олимпийский олимпиада жеңімпазы – герой олимпиады олимпиада күні – победитель олимпиады олимпиада қаһарманы – член олимпийской сборной

команды олимпиада құрама командасының мүшесі –

факел олимпийский

олимпиада нышаны – парад олимпийцев олимпиада салтанаты – олимпийский церемониал олимпиада төлнышаны – символ олимпийский олимпиада чемпионының сапары –

визит олимпийского чемпиона

олимпиадашылар шеруі – символика олимпийская 7-тапсырма. Төмендегі олимпиадаға қатысушылардың алтын

медальді қашан алғандығын анықтап, бағыт арқылы байланыстырыңыздар.

Үшкемпіров Жақсылық Әмірәліұлы –

алтын медаль – үш қарғып секіру (Лондон, 2012)

Артаев Бақтияр Ғарифоллаұлы –

алтын медаль – ауыр атлет (Лондон, 2012)

Рыпакова Ольга – алтын медаль – шаңғышы (Лиллехаммер, 1994)

Сәпиев Серік Жұманғалиұлы –

алтын медаль – кедергілерден 100 метрлік спринтерлі орғу (Сидней, 2000)

Чиншанло Зүлфия Салахарқызы –

алтын медаль – бокс (Бейжің, 2008)

Смирнов Владимир – алтын медаль – бокс (Афины, 2004) Шишигина Ольга Васильевна –

алтын медаль – грек-рим күресі (Мәскеу, 1980)

Сәрсекбаев Бақыт Әбдірахманұлы –

алтын медаль – бокс (Лондон, 2012)

61

8-тапсырма. Сөзжұмбақты шешіңіздер.

1 Қ 2 А 3 З 4 А 5 Қ 6 С 7 Т 8 А 9 Н

Сұрақтары: 1) Футболшылар доп соғу үшін арнайы жасалған торлы

тосқауыл 2) Екі басы шоқпарлы, тұтқасы оңтайлы спорттық құрал, снаряд 3) Ұшын темірден істіктеп жасаған ұзын сапты спорт құралы 4) Денені шынықтыру үшін жасалатын спорттық жаттығулар

жүйесі 5) Су спортына арналған жіңішке жеңіл қайық 6) Аяқ пен қол бір мезгілде симметриялы түрде қимылдайтын

жүзу әдісі, малтудың бір түрі 7) Теннис ойынында қолданылатын қалақ 8) Қарсы соққыдан боксшының естен танып құлап түсуі, жеңілуі 9) 1896 жылы І Жазғы олимпиада ойындары өткен жер. 9-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орысшаға

аударыңыздар. Қазақстанның ұлттық құрамасы, Қысқы Азия ойындары, жарыс,

оңтүстік мегаполис, әлемге әйгілі, мұз айдыны, арман, ел жетістігі, көрнекі, шамамен, құрлық, бойтұмар, қар барысы, ғарыштық әлем тәртібін қорғау.

62

10-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

VII Қысқы Азия ойындары

VII Қысқы Азия ойындары немесе Азиада 2011 жылы 30 қаңтар мен 7 ақпан арасында Қазақстанның екі қалаларында (Алматы мен Астана) өтті. Жалпы алғанда, ҮІІ Қысқы Азия ойындарына Қазақстанда 17-ден астам ел қатысты, жарыстар спорттың 11 түрінен өткізілді және 59-дан астам медаль жиынтығы ойнатылды. Тек оңтүстік мегаполистің өзіне 60 мыңнан астам турист келгенін атап өту керек. Елордада мәнерлеп сырғанаудан да, хоккейден, конькиде

жылдам жүгіру және шорт-тректен жарыстар өтті. Қалған ойындардың барлығы Алматы қаласында өткізілді. Ойындар елдің атын шығарып қана қоймай, қысқы спорт түрлерінің дамуын жаңа дәрежеге көтермек. Әлемге әйгілі «Медеу» мұз айдынында бір сырғанап өту бүкіл әлемнің коньки тебушілері үшін арманға айналған заман да болған. Азияның көптеген елі Азия ойындарын Олимпиада ойындарымен қатар қояды, сондықтан осы көлемді іс-шараны дайындау және өткізу Қазақстанның түрлі саладағы көшбасшылық орнын тағы бір көрсетіп, ел жетістігінің түрлі қырын көрнекі түрде растау болады.

Азия ойындарына шамамен құрлықтың 45 елі қатысады деп жоспарланған. VІІ Қысқы Азия ойындарының бойтұмары ретінде мемлекетіміз «қар барысын» таңдады. Сақтардың мифологиясында барыс әділдіктің қорғаны ретінде бейнеленеді, ол төреші ретінде алдында өтіп жатқандарға биіктен көз салады. Сондай-ақ барыс жиі ғарыштық әлем тәртібін қорғау белгісі, әлем құрылуының тұрақтылығының кепілі болып табылып, өмір ағашының қорғанышы ретінде көрінеді. Осының барлығы өз кезегінде олимпиада қозғалысының негізгі идеяларымен қиюласады.

Мәтін бойынша сөздік

медаль жиынтығы – комплект медалей мәнерлеп сырғанау – фигурное катание жылдам жүгіру – скоростной бег қысқы спорт түрлері – зимние виды спорта көшбасшылық орын – позиция лидирующая

63

әділдіктің қорғаны – опора справедливости бейнелеу – изображать төреші – судья тұрақтылық кепілі – гарантия стабильности

11-тапсырма. Төмендегі атлеттердің спорттың қай түрімен

айналысатынын тауып, бағыт арқылы байланыстырыңыздар.

Александр Парыгин еркін күрес Нұрбақыт Теңізбаев грек-рим күресі Анатолий Храпатый велоспорт Сергей Беляев нысана көздеу Мәулен Мамыров коньки Ермахан Ыбрайымов бессайыс Людмила Прокашева бокс Владимир Смирнов шаңғы Ольга Шишигина ауыр атлетика Александр Винокуров жеңіл атлетика Асхат Жіткеев таэквондо Арман Шылманов дзюдо

12-тапсырма. Берілген мәліметте қандай спортшы туралы

айтылғанын табыңыздар. 1) ... – Жамбыл облысы Тараз қаласында дүниеге келген боксшы,

Вел Баркер кубогінің иегері. 2) ... – еркін күрестен Қазақстанның төрт дүркін чемпионы,

ХХХ Жазғы олимпиада ойындарының қола медаль иегері. 3) ... – Қазақстанның еңбек сіңірген спорт шебері, «Құрмет»

орденінің иегері, ХХХ Жазғы олимпиада ойындарының күміс жүлдегері.

4) ... – грек-рим күресінен Қазақстанның жеті дүркін чемпионы, ХХҮІ Жазғы олимпиада ойындарының алтын медаль иегері.

5) ... – КСРО спорт шебері, ХХҮІ Жазғы олимпиада ойындарының қола медаль, ХХҮІІ Жазғы олимпиада ойындарының алтын медаль иегері.

6) ... – Қостанай облысы Рудный қаласында дүниеге келген боксшы, ХХХ Жазғы олимпиада ойындарының қола медаль иегері.

7) ... – төрт дүркін Әлем чемпионы, төрт дүркін Олимпиаданың күміс жүлдегері, екі дүркін қола медаль иегері, Қысқы олимпиадада Қазақстанға егемендік алғалы жалғыз алтын медаль әкелген спортшы.

64

8) ... – боксшы, КСРО-ның еңбек сіңірген спорт шебері, Әлем кубогінің күміс жүлдегері (1983, Рим, Италия).

9) ... – грек-рим күресінің палуаны, Халықаралық спорт шебері, алтын медальді иеленген қазақтан шыққан тұңғыш Олимпиада чемпионы.

10) ... – грек-рим күресінен еңбек сіңірген спорт шебері, КСРО-ның жеті дүркін чемпионы, ХХІҮ Жазғы олимпиада ойындарының күміс медаль, ХХҮ Жазғы олимпиада ойындарының қола медаль иегері.

Қажетті сөздер: Әділбек Ниязымбетов, Жақсылық Үшкемпіров,

Юрий Мельниченко, Серік Нұрқазов, Владимир Смирнов, Ермахан Ыбрайымов, Ақжүрек Таңатаров, Иван Дычко, Бақтияр Артаев, Дәулет Тұрлыханов.

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

13-тапсырма. Қазақстанның Олимпиада ойындарының

жеңімпаздары туралы презентация жасаңыздар. 14-тапсырма. «Қазақстан спорты: кеше, бүгін, ертең»

тақырыбында шағын эссе жазыңыздар. 15-тапсырма. Теледидардан спорт жайында қазақ тілінде

берілген жаңалықтарды тыңдап, оны ауызша әңгімелеп беріңіздер.

11-сабақ. Олимпиада ойындарының чемпиондары

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

Олимпиада ойындарында қазақ жастары арасынан тұңғыш медаль алған Ғұсман Қосанов болды. Ол 1960 жылы Римде өткен Олимпиада ойындарында 4100 метрлік эстафеташылар жарысында күміс жүлдені иемденді.

Ал тұңғыш чемпион атанған баскетболшы Әлжан Жармұхамедов

болды. Ол 1972 жылы Мюнхенде өткен Олимпиада ойындарында КСРО баскетбол құрамасында өнер көрсетіп, чемпион атанды.

65

1980 жылы өткен XXII Жазғы олимпиада ойындарында грек-рим күресінен КСРО чемпионы – Жақсылық Үшкемпіров, Шәміл Серіков алтыннан алқа тағынды.

ҚазКСР арасынан қысқы ойындардан тұңғыш Олимпиада медалін иемденген қостанайлық шаңғышы Иван Гаранин болды. Ол 1976 жылы Инсбрук қаласында өткен XII Қысқы олимпиада ойындарында екі бірдей қола жүлдемен оралды.

Мұнан соң 1988 жылы Калгариде өткен ХV Олимпиада ойындарында шаңғышылар Владимир Сахнов күміс, Владимир Смирнов екі күміс және қола медаль алды.

2-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Олимпиада ойындарында қазақ жастары арасынан тұңғыш

медаль алған кім? Ғұсман Қосанов қандай спорт түрінің жүлдегері? Әлжан Жармұхамедов деген кім? Ол қандай спорт түрімен

айналысқан? XXII Жазғы олимпиада ойындарындағы грек-рим күресінің

жүлдегерлерін атаңыздар. Қысқы олимпиада ойындары бойынша орын алған

қазақстандық спортшыларды атаңыздар. 3-тапсырма. Мәтінді оқып, сұрақ-жауап түрінде сұхбат

құрыңыздар.

Тәуелсіз Қазақстанның Олимпиада чемпиондары Қазақстан тәуелсіздігін алғалы Ү

Жазғы және Ү Қысқы олимпиада ойындарына қатысты. 1988 жылға дейін қазақ спортшылары КСРО құрамасының қатарында өнер көрсетті.

1992 жылғы Жазғы олимпиада ойындарында да Қазақстан спортшылары Біріккен команда құрамына енді. Бүгінге дейін ел қоржынына спорттың жазғы

түрлері бойынша 58 олимпиада медалі мен спорттың қысқы түрлері бойынша 6 медаль түскен.

66

Лондон Олимпиадасы қазақ елі үшін жемісті болды. Бұрын-соңды отандық спортшылар мұндай жоғары жетістіктерге қол жеткізбеген еді. Бүгін тарихқа көз жүгіртіп, ел намысын қолдан бермеген, көк байрағымызды көкке көтерткен толағайларымызбен қайта қауышсақ.

1996 жылы Атлантада (АҚШ) өткен Жазғы олимпиада ойындарында Қазақстан тұңғыш рет өз қоржынына 3 алтын, 4 күміс және 4 қола медаль салды.

Василий Жиров – Олимпиада чемпионы, боксшы, 81 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті. Олимпиада нәтижесі бойынша Вэл Баркер кубогіне қол жеткізген алғашқы қазақ боксшысы.

Юрий Мельниченко – грек-рим күресі бойынша Олимпиада чемпионы, 57 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті. Қазақстанның Еңбек сіңірген бапкері.

Александр Парыгин – Олимпиада чемпионы, бессайысшы. Тәуелсіз Қазақстанның екінші Жазғы олимпиадасы Сиднейде

(Австралия) өтті. Онда да спортшыларымыз ел абыройын асқақтатып, 3 алтын, 4 күміс медальді қанжығаларына байлады.

Ермахан Ыбрайымов – Олимпиада чемпионы, Атланта Олимпиадасының күміс жүлдегері, боксшы.

Бекзат Саттарханов – Олимпиада чемпионы, 57 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті.

Ольга Шишигина – Олимпиада чемпионы, кедергілермен 100 м жүгіру бойынша байрақты спорт додасының жеңімпазы атанды.

2004 жылғы Афин Олимпиадасына ұлттық құраманы Қазақстанның Ұлттық Олимпиада комитеті бастап барды. Ұлттық құрамаға спорттың 17 түрі бойынша сайысқа түскен 119 спортшы кірді. Спортшыларымыз ел қоржынына 1 алтын, 4 күміс және 3 қола медаль салды. Жалпыкомандалық есепте Қазақстан 40-орынға тұрақтады.

Бахтияр Артаев – Олимпиада чемпионы, Вэл Баркер кубогінің иегері. 69 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті.

Қазақстанның ұлттық Олимпиада құрамасы XXIX Жазғы олимпиада ойындарына 132 спортшысын апарды. Олар 22 спорт түрі бойынша бәсекеге түсті. Бейжің Олимпиадасында Қазақстан спортшылары 29-жалпыкомандалық орынға тұрақтады. Ел қоржыны 2 алтын, 4 күміс, 7 қола медальмен толықты.

Бақыт Сәрсекбаев – Олимпиада чемпионы, боксшы, 69 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті.

Илья Ильин – Қазақстанның екі дүркін олимпиада чемпионы, ауыр атлетші. Бейжің Олимиадасында Илья жұлқа көтеруде 180

67

келіні, серпе көтеруде 226 келі салмақты еңсерді. 94 келіге дейінгі салмақ санатында өнер көрсетті.

ХХХ Жазғы олимпиада ойындарында Қазақстан құрамасы 115 спортшымен Тұманды Альбионға аттанды. Байрақты бәсекеде ел спортшылары 7 алтын, 1 күміс және 5 қола медальмен 12-жалпыкомандалық орынға көтерілді.

Алғашқы алтын иегері – Александр Винокуров – велошабандоз. Сидней Олимпиадасының күміс жүлдегері.

Зульфия Чиншанло – ауыр атлет, Олимпиада чемпионы, 53 келіге дейінгі топта өнер көрсетті.

Майя Манеза – ауыратлет, Олимпиада чемпионы, 63 келіге дейінгі топта өнер көрсетті.

Светлана Подобедова, 291 келі салмақты еңсеріп, Олимпиада чемпионы атанды. 75 келі салмақта өнер көрсетті.

Илья Ильин Лондон Олимпиадасында екінші мәрте Олимпиада чемпионы атанды. Жұлқа көтеруде 185 келіні, серпе көтеруде 233 келіні, жалпы 418 келі салмақты еңсеріп, серпе көтеруде жаңа әлемдік рекорд орнатты. Илья – Қазақстанның тұңғыш және жалғыз екі дүркін Олимпиада чемпионы. Сондай-ақ Илья – Қазақстанның жалғыз үш дүркін әлем чемпионы.

Ольга Рыпакова – Олимпиада чемпионы, үш қарғып секіру сайысы бойынша өнер көрсетті.

Серік Сәпиев – боксшы, Олимпиада чемпионы, Вэл Баркер кубогіне ие болған қазақ жерінен шыққан үшінші спортшы. Қазақстанның Ұлттық бокс құрамасының капитаны. 69 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті.

Сондай-ақ Лондон Олимпиадасының басқа да жүлдегерлеріне тоқталсақ.

Әділбек Ниязымбетов – Олимпиаданың күміс жүлдегері, боксшы, 81 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті.

Даниал Гаджиев – Олимпиаданың қола жүлдегері, грек-рим күрес шебері. 84 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті.

Марина Вольнова – Олимпиаданың қола жүлдегері, боксшы, 75 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті.

Гюзель Манюрова – Олимпиаданың қола жүлдегері, еркін күрес шебері, 72 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті.

Иван Дычко – Олимпиаданың қола жүлдегері, боксшы, 91+ келі салмақта өнер көрсетті.

Ақжүрек Таңатаров – Олимпиаданың қола жүлдегері, еркін күрескер, 66 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетті.

(Интернеттен)

68

Мәтін бойынша сөздік

біріккен – объединенный қоржын – 1) коржын, переметная сума; саква

2) копилька бұрын-соңды – 1) раньше, до ..., тому назад

2) прежде, раньше намысы – 1) честь, доброе имя, репутация; чувство

достоинства, самолюбие 2) стыд, срам, позор // стыдно

байрақ – флаг, знамя бессайыс – пятиборье жеңімпаз – победитель жалпыкомандалық – общекомандный үш қарғып секіру – тройной прыжок

4-тапсырма. Төмендегі сұрақ жауаптарын хронология бойынша

орналастырыңыздар. 1. Қазақстаннан шыққан Олимпиада жүлдегерлері: а) бокс: Бекзат Саттарханов, Серік Сәпиев, Бақыт Сәрсекбаев,

Бақтияр Артаев, Василий Жиров. ә) күрес: Ақжүрек Таңатаров, Дәулет Тұрлыханов, Жақсылық

Үшкемпіров, Юрий Мельниченко. б) ауыр атлетика: Илья Ильин, Анатолий Хропатый, Майя

Манеза. 2. Жазғы Олимпиада ойындары өткен жер: Мюнхен, Монреаль,

Афины, Мәскеу, Сеул, Лос-Анджелес, Бейжің, Барселона, Атланта, Мехико, Сидней, Лондон.

3. Қысқы Олимпиада ойындары өткен жер: Калгари, Сараево,

Лиллехаммер, Альбервиль, Солт-Лейк-Сити, Турин, Нагано, Ванкувер, Сочи.

4. ҮІІ Қысқы Азия ойындары бойынша медаль иегерлері: Корея

Республикасы, Қазақстан, Қытай, Жапония, Моңғолия.

69

5-тапсырма. Сөзжұмбақты шешіңіздер.

1 О 2 Л 3 И 4 М 5 П 6 И

7 А 8 Д 9 А

Сұрақтары: 1) 2012 жылы XXX Жазғы олимпиада ойындары өткен жер. 2) 2004 жылы Грекияда өткен XXVIII Жазғы олимпиада

ойындарында күміс медаль иеленген боксшы. 3) 1996 жылы АҚШ-тың Атланта қаласында өткен XXVI Жазғы

олимпиада ойындарында бокстен алтын медаль таққан спортшы. 4) 2008 жылы XXIX Жазғы олимпиада ойындарында таэквондодан

қола жүлдені иемденген спортшы. 5) 2012 жылы Лондонда өткен XXX Жазғы олимпиада

ойындарында бокстен алтын медальді иеленген атлет. 6) 1994 жылы XVII Қысқы олимпиада ойындарына қанжығасына

1 алтын, 2 күміс медаль салған шаңғышы. 7) 2000 жылы Сиднейде өткен XXVII Жазғы олимпиада

ойындарында алтын медаль иеленген боксшы. 8) 2000 жылы Сиднейде өткен XXVII Жазғы олимпиада

ойындарында күміс медаль иеленген боксшы. 9) 2000 жылы Сиднейде өткен XXVII Жазғы олимпиада

ойындарында еркін күрестен күміс медаль иеленген спортшы. 6-тапсырма. Төмендегі велосипед спорты бойынша өткізілетін

жарыс түрлерін тиісті бағандарға бөліп орналастырыңыздар.

тректік жарыс маунтинбайк тас жолда жарысу

Қуалау жарысы, командалық қуалау, спринт, командалық

спринт, ұпай бойынша жарыс, кейрин, мэдисон, топтық жарыс, индивидуалды жарыс, кросс-кантри.

70

7-тапсырма. Төмендегі шаңғы спорты бойынша өткізілетін жарыс түрлерін тиісті бағандарға бөліп орналастырыңыздар.

сноубординг шаңғы жарысы

Жеке спринт, жекелей сөремен жарыс, бордеркросс, масс-старт,

эстафета, дуатлон, хаф-пайп, командалық спринт, параллельді слалом-гигант.

8-тапсырма. Төмендегі Олимпиада жүлдегерлерін тиісті

бағандарға бөліп орналастырыңыздар.

бокс ауыр атлетика күрес

Бекзат Саттарханов, Илья Ильин, Юрий Мельниченко, Серік

Сәпиев, Ақжүрек Таңатаров, Майя Манеза, Бақыт Сәрсекбаев, Гюзель Манюрова, Зульфия Чиншанло, Бақтияр Артаев, Ислам Байрамуков, Светлана Подобедова, Василий Жиров, Алла Важенина, Георгий Цурцумия, Болат Жұмаділов, Ермахан Ыбрайымов, Дәулет Тұрлыханов, Сергей Филимонов, Әділбек Ниязымбетов, Жақсылық Үшкемпіров, Анатолий Хропатый, Марина Вольнова, Таймураз Тигиев, Иван Дычко, Мария Грабовецкая, Генадий Головкин, Даниал Гаджиев, Ирина Некрасова, Мұхтархан Ділдәбеков.

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

9-тапсырма. Төмендегі Олимпиада ойындарын басталған уақытына қарай хронологияны сақтай отыра орналастырыңыздар.

Қысқы Олимпиада ойындары: Мәнерлеп сырғанау, тау шаңғы

спорты, бобслей, шана спорты, биатлон, фристайл, шайбалы хоккей, сноубординг.

Жазғы Олимпиада ойындары: Академиялық есу, бадминтон,

баскетбол, еркін күрес, волейбол, бокс, су добы.

71

10-тапсырма. Қатысқан елдер санының ұлғаюына қарай Жазғы олимпиада ойындары өткен жерлерді ретімен орналастырыңыздар.

Мәскеу (КСРО), Бейжің (Қытай,) Сеул (Корея Республикасы),

Барселона (Испания), Сидней (Аустралия), Атланта (АҚШ), Лос-Анжелес (АҚШ), Афины (Грекия), Лондон (Ұлыбритания).

11-тапсырма. Спорт түрлері санының ұлғаюына қарай Жазғы

олимпиада ойындары өткен жерлерді ретімен орналастырыңыздар. Лос-Анжелес (АҚШ), Мәскеу (КСРО), Бейжің (Қытай), Лондон

(Ұлыбритания), Атланта (АҚШ), Сеул (Корея Республикасы), Барселона (Испания).

72

МОДУЛЬ БОЙЫНША ПЫСЫҚТАУ ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. Ауыр атлетика термині а) зілтемір ә) атысалаң б) мәре в) жебе г) садақ 2. Шаңғы спортының термині а) арбалет ә) кіртас б) аралық мәре в) орта салмақ г) нысана 3. «Сырғы» сөзінің орысша баламасы а) копье ә) коньки б) брусья в) козел г) мостик 4. «Қоссырық» сөзінің орысша баламасы а) кольцо ә) пятиборье б) диск в) мостик г) брусья 5. «Ақтықсын» сөзінің орысша баламасы а) финал ә) упражнение б) мишень в) ковер г) выпрыгивание 6. 1984 жылы Жазғы олимпиада ойындары өткен жер а) Сидней қаласы (Австралия) ә) Сеул қаласы (Корея Республикасы) б) Барселона қаласы (Испания) в) Атланта қаласы (АҚШ)

73

г) Лос-Анджелес (АҚШ) 7. 1998 жылы Қысқы олимпиада ойындары өткен жер а) Солт-Лейк-Сити қаласы (АҚШ) ә) Турин қаласы (Италия) б) Нагано қаласы (Жапония) в) Лиллехаммер қаласы (Норвегия) г) Калгари қаласы (Канада) 8. «Гимнастика профессиональная» сөзінің қазақша аудармасы а) кәсіпқойлық гимнастика ә) таңертеңгілік гимнастика б) жабдықты гимнастика в) көркем гимнастика г) атлетті гимнастика 9. Қарама-қарсы бағаналардың басына құрылған торға допты қолмен лақтырып түсіретін командалық спорт ойыны а) волейбол ә) футбол б) қолдоп в) баскетбол г) бейсбол 10. Бір команда екінші команданың керіп қойған тордан допты осыра тастап ұрып ойнайтын спорт ойыны а) волейбол ә) футбол б) қолдоп в) баскетбол г) бейсбол 11. Олимпиада ойындарының өткізілуі анықталатын орын а) Халықаралық спорт қауымдастығының (ХСҚ) сессиясы ә) Халықаралық олимпиада комитетінің (ХОК) сессиясы б) Халықаралық спорт федерациясының (ХСФ) сессиясы в) Халықаралық спорт бірлестігінің (ХСБ) сессиясы г) Халықаралық спорт конгресінің (ХСК) сессиясы 12. Ең көп Олимпиада ойындары өткізген ел а) Франция ә) Ұлыбритания б) Германия в) АҚШ

74

г) Жапония 13. Олимпиада ойындарын ең көп қабылдаған қала а) Париж ә) Лос-Анджелес б) Афины в) Сеул г) Лондон 14. Жазғы олимпиада ойыны а) бобслей ә) керлинг б) үшсайыс в) биатлон г) хоккей 15. Қысқы олимпиада ойыны а) бадминтон ә) могул б) қол добы в) есу г) нысана көздеу 16. «Гимнастика» терминімен тіркеспейтін сөз а) атлетті ә) кіріспе б) түзеу в) жеңіл г) жабдықты 17. Фристайлға жататын жарыс түрі а) супер-алып ә) алып слалом б) слалом в) қиыстыру г) могул 18. Тау шаңғы спортына жататын жарыс түрі а) бобслей ә) могул б) ски-кросс в) хаф-пайп г) слалом

75

19. Мұзда өткізілетін жарыс түрі а) су добы ә) мәнерлеп сырғанау б) семсерлесу в) нысана көздеу г) желкенді спорт 20. Суда өткізілетін жарыс түрі а) трек жарысы ә) ауыр атлетика б) желкенді спорт в) семсерлесу г) садақпен ату 21. «Жүзу» сөзінің синонимі а) көздеу ә) нысаналау б) қапсыру в) малту г) құшақтау 22. «Күресу» сөзінің синонимі а) қағыту ә) белдесу б) ілу в) малту г) пысықтау 23. «Жеңіске жету» сөзінің антонимі а) жеңіліп қалу ә) құлап қалу б) аударып салу в) жүгіріп келу г) жантайып жату 24. Ауыр атлетикадан екі дүркін олимпиада чемпионы а) З. Чиншанло ә) С. Подобедова б) А. Хропатый в) И. Ильин г) С. Сәпиев

76

25. Аяқ пен қол бір мезгілде симметриялы түрде қимылдайтын жүзу әдісі, малтудың бір түрі а) кроль ә) брасс б) баттерфляй в) шалқалап жүзу г) еркін жүзу 26. Еркін күреспен айналысатын спортшы а) Н. Теңізбаев ә) М. Мамыров б) А. Жіткеев в) А. Шылманов г) А. Парыгин 27. Таэквондомен айналысатын спортшы а) Н. Теңізбаев ә) М. Мамыров б) А. Жіткеев в) А. Шылманов г) А. Парыгин 28. Грек-рим күресімен айналысатын спортшы а) Н. Теңізбаев ә) М. Мамыров б) А. Жіткеев в) А. Шылманов г) А. Парыгин 29. Екі басы шоқпарлы, тұтқасы оңтайлы спорттық құрал, снаряд а) кіртас ә) батпантас б) зілтемір в) шарболат г) табақша 30. Су спортына арналған жіңішке жеңіл қайық а) каноэ ә) желкен б) тақтай в) қылқайық г) найза

77

3-МОДУЛЬ. ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ СПОРТ ТҮРЛЕРІ

12-сабақ. Ұлттық ойын-сауық түрлері

1-тапсырма. Төмендегі мәтінді оқып, мазмұнын қазақша баяндаңыздар.

Байга. Один из самых популярных и широко распространённых

казахских конных видах спорта, скачки на короткие и средние дистанции на местности, кроссовый пробег с общим стартом. Классификационные дистанции: 7, 12 и 16 км. Байга на 7 км вошла как обязательная дистанция на конных-спортивных соревнованиях в конезаводах.

Аударыспак. Борьба на лошадях с целью сбросить соперника с седла. Участвовали только зрелые мужчины, обладающей большой физической силы, ловкостью, выносливостью и умелым владением конем. Обычно такие мастера выставлялись на состязание от имени целого аула и рода.

Кумис алу. Вид спорта типа джигитовки. Всадник на полном ходу лошади, быстро наклонившись вниз, поднимает то слева, то справа один за другим монеты, завязанные в платочки. За каждую неудачную попытку засчитывается штрафное время. Тот, кто сумеет в одном заезде взять большое количество платков, считается победителем.

2-тапсырма. Е.Сағындықовтың «Қазақтың ұлттық ойындары»

(1991) атты еңбегін негізге ала отырып «Соқыртеке», «Орамал тастау», «Қырықаяқ» ойындарының мәнін түсіндіріңіздер.

3-тапсырма. Төмендегі ойын түрлерін тиісті бағандарға бөліп

орналастырыңыздар.

Қазақ халқының ұлттық ойындары Әлемдік ойын түрлері

Қазақша күрес, ауыр атлетика, тауық күрес, хан талапай, дзюдо,

құмар, бәйге, грек-рим күресі, таэквандо, теңге алу, жеңіл атлетика, бестас, атбақыл, футбол, тай жарыс, шаңғы, су добы, көтеріспек, бокс,

78

кетсін бір, хан, баскетбол, тас қала, нысана көздеу, қыз қуу, волейбол, омпа, велоспорт, жорға жарыс, еркін күрес, алшы ойыны, бессайыс, шахмат, хоккей, аударыспақ, ат омыраулату, жүзу, теннис, мәнерлеп сырғанау.

4-тапсырма. Төмендегі сөздердің орыс тіліндегі аудармасын

тауып, бағыт арқылы байланыстырыңыздар.

жорға шашки Бестас игра в прятки Теңге ілу дерби атбегі Поднять тенге атжарыс заездка дойбы берейтор атпен жүріс Пять камушек атты басқару управление лошадью атшабар, бәйгеалаң иноходец жасырынбақ ойын ипподром Ұшты-ұшты считалки санамақ Бросание платка Орамал тастау Бей мяча Доп теп Полет-полет

5-тапсырма. Төмендегі ұлттық ойын түрлерін тиісті бағандарға

бөліп орналастырыңыздар.

Ойын-сауық, тұрмыс-салт ойындары

Дене шынықтыру, спорт ойындары

Оймен келетін ойындар

«Ақ серек, көк серек», «Беташар», «Дойбы ойыны», «Айгөлек»,

«Соқыртеке», «Орамал тастау», «Мысық пен тышқан», «Жаяу жарыс», «Қап киіп жарысу», «Санамақ», «Қарғымақ», «Доп тебу», «Ұшты-ұшты», «Тоғызқұмалақ», «Арқан тарту», «Бастаңғы», «Жар-жар», «Ақсүйек», «Тепе-теңдік», «Тоқымқағар», «Білектесу», «Аударыспақ», «Сақина тастау», «Бәйге», «Қыз қуу», «Қай қолымда?», «Теңге алу», «Жасырынбақ», «Асық ойындары», «Ауызша есеп», «Сөз мәнісін байқайық», «Алтыбақан».

79

6-тапсырма. Төмендегі ұлттық ойын атауларын жасалу жолына қарай бағандарға бөліп орналастырыңыздар.

Тіркесу арқылы Бірігу арқылы Қосарлану арқылы

«Ақ серек, көк серек», «Беташар», «Соқыртеке», «Жаяу жарыс»,

«Ұшты-ұшты», «Тоғызқұмалақ», «Арқан тарту», «Жар-жар», «Ақсүйек», «Тепе-теңдік», «Тоқымқағар», «Сақина тастау», «Қыз қуу», «Теңге алу», «Ауызша есеп», «Алтыбақан», «Қыз кәде», «Сиқырлы таяқ», «Қарамырза», «Мырыш-мырыш», «Көк сиыр», «Ақ байпақ», «Түйе-түйе», «Жанды дөңгелек», «Тоспа доп», «Қарақұлақ», «Алакүшік».

7-тапсырма. Төмендегі ат спортына жататын ойындардың

мәнін түсіндіріп, өзара айырмашылықтарын айтыңыздар. Бәйге, тай жарыс, құнан жарыс, дөнен жарыс, жорға жарыс. 8-тапсырма. Төмендегі ұлттық ойын түрлерін тиісті бағандарға

бөліп орналастырыңыздар.

Асық ойындары Ат спортына жататын ойындар

Хан талапай, құмар, бәйге, теңге алу, бестас, атбақыл, тай

жарыс, көтеріспек, кетсін бір, құнан жарыс, хан, тас қала, қыз қуу, асықты тігіп айнау, омпа, жорға жарыс, алшы ойыны, аударыспақ, ат омыраулату.

9-тапсырма. Төмендегі ұлттық ойын атауларын айтылуы

бойынша жазыңыздар. Үлгі: «Дойбы ойыны» – «Дойбұ ойұнұ» «Дойбы ойыны», «Айгөлек», «Соқыртеке», «Жаяу жарыс», «Қап

киіп жарысу», «Доп тебу», «Ұшты-ұшты», «Тоғызқұмалақ», «Арқан тарту», «Ақсүйек», «Тоқымқағар», «Білектесу», «Сақина тастау», «Қыз қуу», «Қай қолымда?», «Теңге алу», «Жасырынбақ», «Асық ойындары», «Ауызша есеп».

80

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

10-тапсырма. Төмендегі мәтінді қазақ тіліне аударыңыздар.

Кыз куу

Народная конно-спортивная игра, проводится на скаковой дорожке ипподрома, дистанция 300-400 м. На старте ставится два передвижных флажка в 10 м друг от друга. У первого флажка стартует девушка. Пересечение линии флажков девушкой даёт право джигиту догонять её. Для удобства

нужно подряд пропустить все пары в одну сторону, последовательно одна за другой. Затем обратно в том же порядке, только наоборот – девушке предоставляется право догонять джигита.

Содержание игры заключается в том, что в первом случае джигит старается догнать девушку. Если ему удаётся это сделать, он считается победителем и ему предоставляется право на скаку поцеловать девушку. Если же девушке на обратном пути удаётся догнать джигита, она считается победительницей и ей предоставляется право бить камчой нерасторопного юношу.

11-тапсырма. Мәтіннен зат есімдерді теріп жазыңыздар. 12-тапсырма. Төмендегі суреттерде қазақ халқының қандай

ұлттық ойындары бейнеленгенін табыңыздар. Олар жайында шағын әңгіме құрастырыңыздар.

81

13-сабақ. Ұлттық ойындар мен өнердің тәрбиелік сипаты 1-тапсырма. Төмендегі мәтінді оқып, мазмұнын орысша

баяндаңыздар. Ұлт ойындары – ата-бабамыздан бізге жеткен, өткен мен

бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықтан оны үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді. В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда: «Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз – ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты». Міне, ойын дегеніміз – тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, адамға қиялымен қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы.

(Сағындықов Е. «Қазақтың ұлттық ойындары» еңбегінен) 2-тапсырма. Мәтінен зат есім мен етістіктерді теріп

жазыңыздар. 3-тапсырма. Ата-баба, бала, ойын, тұрмыс, ақыл-ой деген

сөздерді септеңіздер. 4-тапсырма. Жеткен, бітіретін, үйренсе, айтты, оят деген

сөздерді жіктеңіздер. 5-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін пайдалана

отыра сөйлем құрастырыңыздар. Қазақ халқының ұлттық ойындары, ынтымақ, береке-бірлік,

мықты, жігерлі, жауынгерлік рух, ұқыптылық, алғашқы адым, ақыл-ой, тіл ұстарту, сөздік қор, ойлау қабілетті арттыру.

6-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне

аударыңыздар. Ұлттық ойын, ежелгі мәдениет, атадан балаға, үлкеннен кішіге,

береке-бірлік, ынтымағы жарасу, материалдық мұра, мәдени қазына,

82

бала тәрбиесі, алғашқы қимыл әрекет, мақсатқа жету, адамгершілік және эстетикалық тәрбие, мінез-құлықты қалыптастыру, ой-өрісті жетілдіру, қарым-қатынас, адым, міндет.

7-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

Ұлттық ойындардың тәрбиелік мәні

Қазақтың ұлттық ойындарының

қоғамдық және әлеуметтік маңызы аса зор. Ұлттық ойындар қазақ халқының ежелгі мәдениеті мен өнерінің де ешкімнен кем болмағанын байқатады. Қазақ халқы – ұлттық ойындарға бай халық. Ұлттық ойындар атадан балаға,

үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып жатыр. Ата-бабаларымыз ұлттық ойындар арқылы ұрпақтың мықты әрі жігерлі болып өсуіне ықпал етіп, олардың береке-бірлігі мен ынтымағын жарастырып отырған. Шындығына келсек, өмір сүруімізде ұлттық ойындардың атқаратын міндеті айрықша. Қазақ халқы материалдық мұралармен қоса, мәдени қазыналарға да аса бай халықтардың бірі.

Қазақ халқы ежелден бала тәрбиесіне аса зор мән беріп, олардың жауынгерлік рухта ержетуін ұқыптылықпен қадағалаған.

Жалпы баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл әрекеті ойын арқылы басталады. Ойын – адамның өмірге қадам басардағы алғашқы адымы. Сондықтан бала үшін ойынның мәні ерекше. Ойын баланың негізгі іс-әрекетінің бір көрінісі болып табылады. Қазақ халқының ұлы ойшылы А.Құнанбаев: «Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма?» – деп айтқандай, ойын бала өмірінде ерекше орын алады. Ойынды көркемдік іс-әрекетінің алғашқы қадамы деп түсіндіреді. Ойынға шартты түрде мақсаттар қойылады, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекет бала үшін қызықты. Ойын балаларға ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі. Балалар ойын барысында өзін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет байқатады.

Ойын тәрбие құралы арқылы ақыл-ойды кеңейтеді, тілді ұстартады, сөздік қорды байытады, жақсы ұғысады және өзінің денсаулығын нығайтады. Халқымыз ойынға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай, олардың көзқарастарын, мінез-құлықтарын қалыптастыру құралы деп те ерекше бағалаған. Ойынды сабақта қолдану оқушының ой-өрісін

83

жетілдірумен бірге, өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу құралы деп білген. Бос уақытта әртүрлі ойын ойнаған баланың денсаулығы үшін өте пайдалы. Жастардың ұлттық сана-сезімінің дамуында қазақтың ұлттық ойындарының алатын орны айрықша.

Ұлттық ойындар екі топқа бөлінеді: спорттық және ақыл-ойға арналған ойындар. Спорттық ойындарға: қыз қуу, көкпар, ақсүйек, арқан тартыс т.б. жатса, ақыл-ойға арналған ойындарға тоғызқұмалақ, асық ойындары жатады. Ұлттық ойындарға мына ойын түрлері жатады: «Тоғызқұмалақ», «Бәйге», «Асық», «Ақсүйек», «Арқан тарту», «Қыз қуу», «Көкпар», «Күміс алу», «Жамбы ату». Бұл ойындар баланың еңбекке деген қарым-қатынасы мен ойлау қабілеттерін арттырады және баланы шымыр да епті, зерек те алғыр, тапқыр да парасатты болып өсуге тәрбиелейді. Ұлтымыздың асыл қазынасы болған ұлттық ойындарымызды жоғалтып алмай, ұрпақтан-ұрпаққа жетуін насихаттау, халқымыздың, баршамыздың міндетіміз деп білейік.

(Интернеттен)

Мәтін бойынша сөздік

мұра – 1) наследие, 2) наследство қазына – 1) богатство, добро, капитал, обилие

материальных ценностей, денег 2) достояние культуры, литературы, музыки (духовное богатство) 3) сокровище, клад

ұқыпты – 1) бережливый // бережливо, аккуратно 2) внимательный, тщательный

эстетикалық тәрбие – эстетическое воспитание ізденімпаз – пытливый, любознательный тапқыр – находчивый, сметливый, остроумный,

догадливый шымыр – крепыш, крепкий, плотный епті – 1) ловкий, верткий, проворный // ловко,

проворно 2) умелый, искусный // умело, искусно 3) осторожный // осторожно

зерек – понятливый, сообразительный, смышленный алғыр – 1) хваткий, цепкий

2) перен. быстро схватывающий, хватающий на лету, способный

84

3) перен. деятельный, предприимчивый, энергичный

парасатты – рассудительный, здравомыслящий человек насихаттау – пропагандировать

8-тапсырма. Төмендегі нақыл сөздердің мәнін түсіндіріп,

оларды жаттап алыңыздар. 1. Әйел – үйдегі ырысың, Ұл – айбарлы қылышың. Қыз – түздегі өрісің, Келін – кеңейген тынысың. (Ескелді би) 2. Олақ – міншіл, Қызғаныш – күншіл. Сырғақ – сыншыл, Бос сөз – былшыл. (Ескелді би) 3. Адамның басшысы – ақыл, шолушысы – ой, жетекшісі –

талап, қорғаушысы – сабыр, сынаушысы – халық, таусылмайтыны – арман, ең қымбаттысы – ар сақтау, бәрінен ардақтысы – өмір сүру, соның ішінде ең тәттісі – сыйластық. (Төле би)

4. Саналы адам сағыңды сындырмас, Санасыз адам жағыңды тындырмас. (Халық) 5. Сенбе ешкімге, тұрса да қанша мақтап, Қор қылады, қулығын ішке сақтап. Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, Ақылың мен еңбегің екі жақтап. (Абай) 9-тапсырма. Қажетті сөздер мен сөздер тіркесін пайдалана

отырып мақал-мәтелдерді аяқтаңыздар. 1. Ауру қалса да, ... ... . 2. Әдет – әдет емес, жөн – ... . 3. Балаға

байқап сөйлессең, ... ... . 4. Аңдамай сөйлеген, ... ... . 5. Өлімнен ... күшті. 6. «Сіз» деген әдеп, «Біз» деген ... . 7. Әзілің жарасса, ... ... . 8. Келінім, саған айтам, Қызым, сен ... . 9. Қызымның құлағына ... ... . 10. Ұлық болсаң, ... ... . 11. Қайтып кірер есікті ... жаппа. 12. Су ішкен құдығыңа ... . 13. Тең теңімен, ... ... . 14. Қарағайға қарап тал өсер, Қатарына қарап ... өсер. 15. Көре тұра айтпасаң, ... ...; Біле тұра айтпасаң, Жетесіз дер.

85

Қажетті сөздер: әдет қалмайды, тезек қабымен, тыңда, әдет, ақылыңа көнер, көмек, ұят, атаңмен ойна, кішік бол, қатты, түкірме, бала, алтын сырға, ауырмай өлер, көргенсіз дер.

10-тапсырма. Төмендегі жаңылтпаштарды жылдам айтып

үйреніңіздер. 1. Сүт бетінде май бал қаймақ, Ол қай бал май қаймақ? Балдан тәтті бал майқаймақ. 2. Есет атам ет асатар, Ет асатса, бес асатар. 3. Көгеріп көк өрік, көп өрік, Ағашта тұр көк өрік көгеріп. 4. Атам томағаламаған бүркітті, Мен томаламағанда кім томағалайды?

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

11-тапсырма. Тәлім, тағлым, тәрбие туралы бес-алты мақал-

мәтел жазып, мағынасын түсіндіріңіздер. 12-тапсырма. Қазақ халқының ұлттық ойындары жайында

презентация әзірлеңіздер. 13-тапсырма. Төмендегі тақырыптардың біріне эссе

жазыңыздар. 1. «Тәрбие басы – тал бесік». 2. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің». 14-сабақ. Алтыбақан – қазақтың ежелгі ұлттық ойыны 1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне

аударыңыздар. Тымық кеш, айлы түн, орнату, жоғары жағы, қарама-қарсы,

тербетілу, жеңіл тақтай, ежелгі көшпелі ел, отырықшы халық, тұрақты, жалғыз, қажетті, көпшілік, әріптес, лайықты орын.

86

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

Алтыбақан

Алтыбақан – қазақтың ежелгі ұлттық ойыны. Тымық кеште, айлы түнде, ауыл сыртында ойналады. Алтыбақан құру үшін 6 бақан немесе 6 сырық, үш арқан керек. Бақандарды үш-үштен бір басын буып, аралығын үш-төрт метр етіп, мосы тәріздендіріп орнатады да жоғары жағы сырықпен жалғастырылады. Бақандардың жоғарғы ашаларына екеуі жоғарырақ,

бірі төмен етіліп үш арқан тартылады. Жоғарғы екеуі отыруға немесе бел сүйеуге арналады, төменгі арқанға табан тіреледі. Қыз бен жігіт қарама-қарсы орналасып, бел арқанның екі жақтауынан бекем ұстап, үшінші адамның демеуімен тербетіледі. Тербелушілер қосылып ән бастайды да оған тамашалаушылар қосылып, думандатып әкетеді. Бел, табан арқандарының орнына соңғы кезде жеңіл тақтайлар қолданылып жүр. Алтыбақан ойыны ежелгі көшпелі елдің бәріне кең таралған. Отырықшы халықтарда ол әткеншек деп те аталады. Алтыбақаннан айырмасы ол тұрақты орнатылады және жалғыз адамға арналады. Алтыбақанның қажетті заттары – тез құрастырылып, жиналатын үй мүліктері. Ойын көпшілікке арналған. Жастарды әріптес таңдауға, ептілікке, тапқырлыққа, өнерлілікке бейімдейді. Алтыбақан көріністері театр өнерінде халықтың ұлттық тұрмыс ерекшеліктерін көрсету, сахнаны әсерлендіру тұрғысында да лайықты орын алды.

Мәтін бойынша сөздік алтыбақан – алтыбакан (название национальной игры на качелях) әткеншек – качели тымық – 1) тишь, тишина // тихий (о погоде)

2) безветренный бақан – 1) бакан (шест с развилкой, которым поднимают

кошму в верхнюю часть остова юрты) 2) дубина

сырық – 1) рогуля, длинный шест с развилкой (служащий подпоркой для юрты во время сильного ветра) 2) спорт. шесть

87

арқан – аркан, веревка (толстая), канат мосы – складные треноги, треножник аша – 1) развилина

2) подпорка (с раздвоенным концом) табан – 1) ступня, стопа, лапа

2) подошва 3) основание, фундамент 4) нижняя часть

жақтау – 1) держать чью-л. сторону, быть сторонником кого-л., поддерживать кого-л. 2) рама, косяк и т.п.

тамашалаушы – тот, кто пришел на зрелище; зритель; слушатель; принимающий участие в вечеринке (празднике и т.п.)

думан – шумиха, веселье тақтай – доска, тес // дощатый, тесовый отырықшы оседлый мүлік – 1) имущество, достояние, добро

2) оборудование, инвентарь; принадлежности 3-тапсырма. Жоғарыдағы мәтіннен етістіктерді теріп жазып

алыңыздар. Олардың екі-үшеуін жіктеңіздер. 4-тапсырма. Алтыбақан, арқан, әткеншек деген сөздерді

тәуелдеңіздер. 5-тапсырма. Орнату, лайықты, буу, жалғасу, тез, тамашалау,

епті, тапқырлық деген сөздердің синонимдік қатарын жазыңыздар. 6-тапсырма. Тымық, құру, жоғары, соңғы, жеңіл, ежелгі, кең,

жалғыз, тез, жастар деген сөздердің антонимін тауып жазыңыздар. 7-тапсырма. Төмендегі сөздердің орыс тіліндегі аудармасын

тауып, бағыт арқылы байланыстырыңыздар.

ұлттық ат спорт түрлері судья национальной категории ұлттық дәрежелі төреші национальная сборная команда ұлттық күрес түрлері национальные виды конного спорта ұлттық құрама команда национальные виды борьбы ұлттық құрама мүшесі член национальной сборной ұлттық рекорд национальная спортивная федерация ұлттық спорт федерациясы национальный рекорд

88

8-тапсырма. Төмендегі сөздермен сөз тіркестерін жасап, олармен сөйлем құрастырыңыздар.

Салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойын-сауық, той-думан, жөн-жоралғы,

тәлім-тәрбие, үгіт-насихат, үлгі-өнеге, тұрмыс-тіршілік, қарым-қатынас, ақыл-парасат, сый-құрмет, хал-жағдай, дос-жора, ағайын-туыс, алыс-жақын, арман-тілек.

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

9-тапсырма. Абай Құнанбаевтың «Көзімнің қарасы» өлеңін

жаттап, әнге салып айтуға машықтаныңыздар. 10-тапсырма. Өз ұлтыңыздың екі-үш ойын түрінің ережесін

жазып келіңіздер. 11-тапсырма. «Қазақтың ұлттық ойындары» тақырыбында

шағын шығарма жазыңыздар.

89

МОДУЛЬ БОЙЫНША ПЫСЫҚТАУ ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. Қазақ халқының ұлттық ойыны а) ауыр атлетика ә) бестас б) бокс в) жүзу г) мәнерлеп сырғанау 2. Дене шынықтыру, спорт ойыны а) «Бастаңғы» ә) «Сақина тастау» б) «Тоғызқұмалақ» в) «Ақ серек, көк серек» г) «Қай қолымда?» 3. Оймен келетін ойын а) «Тоқымқағар» ә) «Алтыбақан» б) «Санамақ» в) «Орамал тастау» г) «Беташар» 4. Ойын-сауық, тұрмыс салт ойыны а) «Жар-жар» ә) «Айгөлек» б) «Соқыртеке» в) «Мысық пен тышқан» г) «Қарғымақ» 5. Қосарлану арқылы жасалған ойын түрі а) «Тоғызқұмалақ» ә) «Тоқымқағар» б) «Түйе-түйе» в) «Қарамырза» г) «Сиқырлы таяқ» 6. Бірігу арқылы жасалған ойын түрі а) «Мырыш-мырыш» ә) «Жаяу жарыс»

90

б) «Ақ байпақ» в) «Жар-жар» г) «Соқыртеке» 7. Тіркесу арқылы жасалған ойын түрі а) «Ұшты-ұшты» ә) «Ақсүйек» б) «Тепе-теңдік» в) «Көк сиыр» г) «Алтыбақан» 8. Асық ойыны а) қыз қуу ә) омпа б) аударыспақ в) құнан жарыс г) бәйге 9. Ат спортына жататын ойын а) аударыспақ ә) көтеріспек б) хан талапай в) бестас г) алшы ойыны 10. «Санамақ» ойынының орысша атауы а) заездка ә) считалки б) шашки в) дерби г) берейтор 11. «Шымыр» сөзінің орысша аудармасы а) находчивый ә) крепкий б) любознательный в) хваткий г) ловкий 12. «Орнату» сөзінің синонимі а) тұрғызу

91

ә) бұзу б) қалау в) құрастыру г) құру 13. «Ежелгі» сөзінің антонимі а) кешегі ә) бастапқы б) қазіргі в) байырғы г) көне 14. «Тез» сөзінің синонимі а) жылдам ә) ақырын б) баяу в) таяз г) тежеу 15. «Әткеншек» сөзінің аудармасы а) качели ә) треножник б) подпорка в) рама г) тес

92

4-МОДУЛЬ. ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ЖӘНЕ СПОРТ – ДЕНСАУЛЫҚТЫ НЫҒАЙТУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ

МАҢЫЗДЫ ФАКТОР

15-сабақ. Салауатты өмір салтының маңызды себепкері – дене шынықтыру

1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне

аударыңыздар. Әлеуметтік-экономикалық жағдай, экологиялық қолайсыздық,

өскелең ұрпақ, кері әсер, ұзақ мерзімді, басымдық, айрықша, көңіл бөлу, жалпы білім беретін орта мектеп, салауатты өмір салты, мұрат тұту, басты талап, жас ұрпақ, білік, парасат-пайымы, адамгершілік және мәдениеттілік құзыреттіліктер, жандандыру, күн тәртібі, денсаулық кепілі, қадір, меңзеу.

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

Салауатты өмір салтын қалыптастыру – денсаулық кепілі

Қазіргі кездегі әлеуметтік-экономикалық жағдай мен экологиялық

қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл халқының, әсіресе өскелең ұрпақтың денсаулығына кері әсерін тигізуде. Осы ретте, Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» бағдарламасындағы ұзақ мерзімді басымдықтың бірі – «Мемлекетіміздегі азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты тармағында» және кезекті Жолдауында дене шынықтыру мен спортты дамытуға айрықша көңіл бөлу қажеттілігі көрсетілген. Бүгінгі таңда өз тәуелсіздігін алған егеменді еліміз осы бағытта жалпы білім беретін орта мектепте жан-жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан жеке тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған.

Егемен елдің ертеңі – бүгінгі жас ұрпақ десек, олардың білімді де білікті, жоғары мәдениетті, парасат-пайымы мол, сапалы азамат болып жетілуі тәлім-тәрбие беретін ұстазға, ата-анаға, өскен ортасына байланысты. Сондықтан да білім саласын қазіргі заманның ұрпағын тәрбиелеуші орта ретінде оқушылардың бойына арнайы адамгершілік және мәдениеттілік құзыреттіліктерін қалыптастыру мен жандандыру – күн тәртібіндегі басты мәселе. Азаматтың дені сау болуы салауатты өмір сүруді қалыптастырумен тікелей байланысты, яғни салауатты өмір салтын қалыптастыру – денсаулық кепілі.

93

А.Байтұрсынұлы «Тәні саудың – жаны сау» екенін айта отырып, «Ең әуелі бәрінен бұрын тазалықтың қадірін біл. Тән саулығының тамыры – тазалықта, жан саулығының тамыры – саулықта», – деп денсаулықты сақтаудың маңызды жолын меңзейді. Себебі, денсаулықтың кепілі – тән мен ардың тазалығы. Ол саулықтың іргетасын қалайды.

Мәтін бойынша сөздік

парасат – рассудительность, здравомыслие; здравый смысл пайым – разумение, рассудок, соображение, понимание қолайсыздық – неудобство, неприемлемость, неуместность өскелең – 1) плодовитый 2) быстрорастущий, подрастающий кері – 1) обратно, назад, вспять; в обратную сторону;

2) обратный, противоположный басымдық – превосходство; преобладание әл-ауқат – благосостояние, материальное положение Жолдау – Послание құзыреттілік – компетентность кепіл – 1) ручательство, порука 2) юр. гарант, поручитель 3)

неол. заложник тазалық – чистота, чистоплотность, опрятность маңызды – 1) толковый, осмысленный, содержательный;

существенный 2) перен. важный, значительный тән – тело, телесный ар – совесть, честь іргетас – 1) фундамент 2) перен. краеугольный камень чего-л.

3-тапсырма. Мәтіннен зат есімдерді теріп, кестені толтырыңыздар.

Дара зат есімдер Күрделі зат есімдер

4-тапсырма. Әр бағанды толтырып жазыңыздар.

Синоним Антоним парыз – кері – өскелең – ұзақ – мықты – мықты – айрықша – ертең – маңызды – жас –

94

5-тапсырма. «Денсаулық», «мәдениет», «ұстаз», «азамат» деген сөздерді септеңіздер.

6-тапсырма. «Денсаулық», «жағдай», «халық», «мектеп» деген

сөздерді тәуелдеңіздер. 7-тапсырма. «Қалайды», «көрсетті», «қалыптастырады» деген

сөздерді жіктеңіздер. 8-тапсырма. Мәтіннен сын есімдерді теріп, кестені

толтырыңыздар. Сапалық сын есімдер Қатыстық сын есімдер

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

9-тапсырма. «Денсаулық» сөзін тірек ретінде алып, спорт

төңірегінде сөзжұмбақ құрастырыңыздар. 10-тапсырма. «Денсаулық» сөзінен лексикалық мағынасы бар

сөздер құрастырыңыздар. Үлгі: Денсаулық: ық, ауыл, ... 11-тапсырма. Салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін

жүзеге асырылатын шараларды жазыңыздар.

16-сабақ. Жоғары дәрежелі спортшыларды дайындау жүйесін жетілдіру

1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне

аударыңыздар. Спортивная подготовка, многолетний, сложный, взаимосвязанный,

оздоровительные работы, высококвалифицированный, определяющее влияние, контрольные нормативы, эффективное средство, объем, популяризация, население, соревновательная нагрузка.

95

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын қазақша баяндаңыздар. Спортивная подготовка – процесс многолетний и сложный, в

нем выделяют взаимосвязанные составные части: подготовку спортсменов высших разрядов, подготовку спортивных резервов и массовые формы физкультурно-спортивной и оздоровительной работы.

Подготовка высококвалифицированных спортсменов являет собой высший уровень подготовки по всем параметрам конкретного вида спорта, оказывает определяющее влияние на подготовку резервов и массовый спорт в плане модельных характеристик и комплекса контрольных нормативов, эффективных средств и методов, объема и интенсивности тренировочных и соревновательных нагрузок, популяризации спорта, вовлечения в занятия широких масс населения.

3-тапсырма. Төмендегі спорт түрлерін орыс тіліне аударыңыздар. Спорттық гимнастика, көркем гимнастика, тау шаңғы спорты,

шаңғы қоссайысы, шаңғы жарысы, коньки спорты, ат спорты, жеңіл атлетикалық көпсайыстар, лақтыру және сырықпен секіру, желкенді спорт, суға секіру, батутта секіру, шаңғымен трамплиннен секіру, шана спорты, жүзу, үйлесімді жүзу, тауға өрмелеу, садақтан ату, нысана көздеу, мәнерлеп сырғанау, семсерлесу, спорттық жүріс, марафондық жүгіру.

4-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін қатыстыра

отыра диалог құрастырыңыздар. Жоғары дәрежелі, спортшылар, дайындау жүйесі, дамыту,

жетілдіру, спорттық дайындық, көп жылғы, жоғары білікті, күрделі, мұғалім, оқушы, салауатты өмір салтын қалыптастыру, жаттығу, күнделікті, дене тәрбиесі, мектеп.

5-тапсырма. Әр бағанды толтырып жазыңыздар.

Синоним Антоним ентігу – жанама – жағдай – жасырын – жақтау – жарық – жанама – қатал – дағдылану – қалың –

96

жеткіншек – ауыр – иықты – күрделі –

6-тапсырма. «Мұрат», «шәкірт», «медаль», «жаттықтырушы»

деген сөздерді тәуелдеңіздер. 7-тапсырма. «Жаттығу», «бокс», «хоккей», «волейбол» деген

сөздерді септеңіздер. 8-тапсырма. «Күресіп», «жұдырықтасты», «ойнаса», «жеңейін»

деген сөздерді жіктеңіздер. Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

9-тапсырма. «Жаттықтырушы» сөзінен лексикалық мағынасы

бар сөздер құрастырыңыздар. Үлгі: Жаттықтырушы: жат, ру, ... 10-тапсырма. «Денсаулыққа» қатысты мақал-мәтел

жазыңыздар, олардың мәнін түсіндіріңіздер. 11-тапсырма. Төмендегі тақырыптардың біріне шағын шығарма

жазыңыздар. 1. Тәні саудың – жаны сау 2. Салауатты өмір салтын қалыптастыру – денсаулық кепілі

97

МОДУЛЬ БОЙЫНША ПЫСЫҚТАУ ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. «Подрастающий» сөзінің аудармасы а) өскелең ә) басымдық б) жасөспірім в) парасат г) қолайсыздық 2. «Әл-ауқат» сөзінің аудармасы а) рассудительность ә) благосостояние б) компетентность в) чистоплотность г) неприемлемость 3. «Өскелең» сөзінің синонимі а) қарулы ә) ерекше б) сезімтал в) парасатты г) өсімтал 4. «Мықты» сөзінің синонимі а) қарулы ә) ерекше б) сезімтал в) парасатты г) өсімтал 5. «Маңызды» сөзінің синонимі а) қарулы ә) ерекше б) мәнді в) қажетті г) өсімтал 6. «Мықты» сөзінің антонимі а) қайратты ә) білекті

98

б) қауқарлы в) әлсіз г) қалжаурау 7. «Фехтование» сөзінің аудармасы а) семсерлесу ә) қылыштасу б) жұдырықтасу в) қоштасу г) құшақтасу 8. «Парусный спорт» сөзінің аудармасы а) желкенді спорт ә) коньки спорты б) спорттық жүріс в) ат спорты г) желкенсырғы спорты 9. «Дағдылану» сөзінің синонимі а) әуестену ә) машықтану б) жетілдіру в) қайраттану г) ентігу 10. «Жасырын» сөзінің антонимі а) ашық ә) ауыр б) тығулы в) қарабайыр г) құпия

99

5-МОДУЛЬ. СПОРТТАҒЫ ҰЛЫ ТҰЛҒАЛАР

17-сабақ. Қажымұқан – қазақ халқының тұңғыш кәсіпқой балуаны

1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне

аударыңыздар. Тарап кеткен, жасынан, таңғалдыру, алғаш рет, кеңес беру,

жолдама, ие болу, жеңіп алу, жығу, ағайын, меңгеру, дос болу, Ұлы Отан соғысы жылдары, орындау, спорт жолы, орнату.

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

Қазақта «Күш атасы – Қажымұқан» деген сөз кең тарап кеткен. Оның себебі де жоқ емес. 1883 жылы Ақмола облысы Қараөткел ауылында Мұқан (Қажымұқан) атты сәби дүниеге келеді. Ол жасынан-ақ ерен күшімен әр мезет ауылдастарын таңғалдырып жүреді. Мұқан 18 жасында алғаш рет Омбы қаласында ашылған циркте орыс палуаны И.Злобинмен белдеседі. И.Злобин оған Петербургтегі күрес мектебінде оқуға кеңес береді. Бұл ақылды құп

алған Мұқан осы мектепте екі жыл оқып, үлкен күрес өнеріне жолдама алады. Сөйтіп, Мұқан Германияның Кельн қаласында неміс палуаны Генрих Веберді жеңеді, Рига қаласында да бас бәйгеге ие болады. 1910 жылы Варшава қаласында өткен халықаралық жарыста кіші алтын медальді, Америкада, Аргентинаның астанасы Буэнос-Айрес қаласында еркін күрестен үлкен медальді жеңіп алады.

1911 жылы Мұқан Стамбулда түріктің атақты палуаны Нұрлыны жығады. Сол үшін «қажы» атағына ие болып, Қажымұқан атанады. Саратов қаласында ашылған ағайынды Никитиндер циркінде қазақ батыры бірінші рет осы «Қажымұқан» деген атпен күреске шықты. Бұдан әрі палуан Тегеран мен Кабулда, Мекке мен Мединеде өткен жарыстарда жеңістерге жетті. 1913 және 1914 жылдары Троицкі мен Парижде өткен жарыстарда әлем чемпионы болды. Қажымұқан қазақтың ұлттық күрес өнерін ғана емес, жапон халқының ұлттық күресі джиу-джицуді де меңгерді. Дегенмен, Еуропа қалаларында өнер көрсеткен Қажымұқан барлық жарыстарға Ресейдің атынан түсіп жүргенін айта кету керек. Қажымұқанның өлең шығаратын да өнері болған.

100

Қажымұқанмын қазақта күшім асқан, Достарым алып палуан орыстардан. «Черный Иван» атанып он екі жыл Жиырма төрт патшаның жерін басқам, – деп жырлаған екен

палуанның өзі. Айтса – айтқандай, палуан дүниежүзінің бірнеше дүркін чемпионы болған Иван Поддубныймен, Иван Шемякинмен, Иван Заикинмен және атақты палуан Вейланд Шульцпен өмір бойы дос болып өтті.

1927 жылы ҚазАКСР Орталық Комитетінің Президиумы Қ. Мұңайтпасовқа «Қазақ даласының батыры» деген атақ берді. Ұлы Отан соғысы жылдарында жасы қартаң тартып қалған палуан күш өнерін көрсетіп жүріп жинаған 100 мың сом ақшасына ұшақ жасатты да, оған Амангелді Имановтың атын беріп, майданға жіберді. Осы ұшақпен қазақ ұшқышы Қажытай Шалабаев 120 рет жауынгерлік тапсырма орындады.

Спорт өнері жолында Қажымұқан 148 алтын, күміс, қола медаль алған. Алып күш иесі Қажымұқан 1948 жылы 12 тамызда қаза болды. Темірланда Қажымұқанға ескерткіш орнатылған. Астана, Шымкент қалаларындағы стадиондарға палуанның аты берілген және бірнеше қалаларда Қажымұқан атындағы көшелер бар.

(А. Мұсабекова)

Мәтін бойынша сөздік сәби – младенец, малютка, дитя дүниеге келу – родиться, появиться на свет (букв. прийти в

этот мир) белдесу – 1) бороться, схватив друг друга за кушаки

(пояса), обхватив поясницу друг у друга 2) перен. биться, бороться с противником 3) перен. тягаться; спорить с кем-л.

бас бәйге – первый (главный) приз меңгеру – 1) заведовать, управлять; руководить

2) овладевать, усваивать, осваивать алып – 1) перен. великан, исполин, гигант, колосс

2) сильный, мощный, могучий дүниежүзінің бірнеше дүркін чемпионы –

многократный чемпион мира

майдан – поле битвы, фронт полит. единый фронт ұшқыш – летчик, пилот ұшақ – самолет

101

жауынгерлік – 1) героизм, отвага 2) боевой, воинский

ескерткіш – памятник 3-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Қажымұқан қай жылы және қай жерде дүниеге келді? Мұқан 18 жасында кіммен белдесті? Қажымұқанның Петербургтегі күрес мектебіне оқуға түсуге

не себеп болды? Қажымұқанның Петербургтегі күрес мектебінен кейінгі

жетістіктері жайлы не білесіздер. Мұқанның Қажымұқан атану себебін түсіндіріңіздер. Қай жылы Қажымұқан әлем чемпионы атағына ие болады? Қажымұқан 1927 жылы қандай атаққа ие болады? Балуанның патриот азамат екендігін неден көруге болады? Қажымұқан спорт өнері жолында қандай жетістіктерге жеткен? 4-тапсырма. Мәтіннен етістіктерді теріп, оларға морфологиялық

талдау жасаңыздар. 5-тапсырма. Жоғарыдағы мәтіннен біріккен сөздерді теріп

жазып, қалай біріккенін көрсетіңіздер. Үлгі: Сөйтіп = солай + етіп, Қажымұқан = қажы + Мұқан 6-тапсырма. Мәтіннен жалқы есімдерді теріп, кестені

толтырыңыздар. Географиялық атаулар Антропонимдер

7-тапсырма. Мәтіннен зат есімдерді теріп, кестені

толтырыңыздар.

Дара зат есімдер Күрделі зат есімдер

102

8-тапсырма. Әр бағанды толтырып жазыңыздар.

Синоним Антоним сәби – үлкен – белдесу – ыстық – меңгеру – күн – дос – дос – рақым – дүниеге келу –

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

9-тапсырма. «Қажымұқан» сөзін тірек ретінде алып, спорт

төңірегінде сөзжұмбақ құрастырыңыздар. 10-тапсырма. «Қажымұқан» сөзінен лексикалық мағынасы бар

сөздер құрастырыңыздар. Үлгі: Қажымұқан: ұн, қажы, ... 11-тапсырма. Жоғарыдағы мәтінді қазақ тілінде мазмұндаңыздар.

18-сабақ. Балуан Шолақ

1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне

аударыңыздар. Жауырыны жерге тимеген, түрлі тәсілді меңгерген, жас күні,

үсітіп алған, азан шақырылып қойылған аты, қоныс аударған, қарулы кісі, теңдессіз, басымен тұру, түрегелу, шалқалап жатып шабу, дүйім жұртты таңғалдыру, құмар болу, сауық құру, сазды әуен.

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

Нұрмағанбет Баймырзаұлы, Балуан Шолақ (1864-1916) – қазақтың халық композиторы, ат ойынының түрлі тәсілін меңгерген өнерпазы, күш өнерін көрсеткен спортшысы, жауырыны жерге тимеген балуаны.

Оның есімін де халық осы соңғы өнеріне сүйсінгендіктен еркелетіп, жас күнінде саусағын үсітіп алуына байланысты «Балуан Шолақ» деп

103

атаған, әйтпесе өзінің азан шақырылып қойылған шын аты – Нұрмағанбет. Шыққан тегі – Ұлы жүздің Дулат тайпасының Сәмбет руынан. Бірақ аталары ерте кезде Арқаға қоныс аударғандықтан, оның бар өмірі Көкшетау өңірінде, атығай, қарауыл руларының арасында өткен.

Әкесі Баймырза ағаш шебері болған. Әкесіне қарағанда, шешесі Қалампыр қарулы кісі болған дейді. «Алып – анадан» деген ғой, Балуан Шолақ та осы анасына тартып, теңдессіз алып күштің иесі болған.

14 жасынан бастап күреске түсіп, ат құлағында ойнаған спортшы болған, шауып келе жатқан ат үстінде әртүрлі күрделі жаттығуларды шебер орындаған. Мысалы: жүйткіп келе жатқан ат үстінде түрегеліп, не басымен тұруы, аттың бауырынан өтуі, бір аяғын үзеңгіге қыстырып, шалқалап жатып шабуы бойындағы жойқын күшті, ептілікті шебер игере алатындығын, қазақтың далалық цирк өнерінің іргетасын қалағандығын айғақтайды. Көкшетау қаласындағы үлкен жиындарда 51 пұт (830 кг-дай) кірдің тасын көтеріп, дүйім жұртты таңғалдырған. 1899 ж. орыс палуаны Иван Кореньмен күресіп, оның қабырғасын сындырғанда Балуан Шолақ 35-те еді.

Мұның үстіне Балуан Шолақ ән-күйге жасынан құмар болады. Бертін келе, жігіт шағында Балуан Шолақ осы екі өнерді қатар дамытады. Әке-шешесі қайтыс болған соң, Ғаникей деген қызға үйленген Балуан Шолақ ел аралап, салдық құрады және жалғыз-жарым жүрмей, маңына әнші-күйші, палуан, өнерлі жастарды жинайды. Топ құрып, «ансамбль» болып сауық құру Балуан Шолақтың дәстүріне айналған.

Өзі ұстаз тұтқан Біржан сал, Ақан сері әндерінің тамаша орындаушысы әрі насихатшысы болады. Олардың әнші-композиторлық дәстүрін берік ұстанып, кейін өзі де ән шығарады. Бұл тұрғыдан алғанда, Балуан Шолақ қазақтың әншілік өнерін өрістетуге үлкен үлес қосқан композитор. Көкшетау, Қарқаралы, Қараөткел, Сарысу бойындағы елдерді түгел аралаған. Балуан Шолақ Баянауыл, Семейде болады, Арқаның әндерін Жетісуға жеткізеді. Осы сапарында Кенен Әзірбаев Балуан Шолақтың көптеген әндерін үйреніп, халыққа таратады.

Балуан Шолақтың «Ащылы-айырық», «Балуан Шолақ», «Желдірме», «Дікілдек», «Көкшетау», «Қосалқа», «Қос барабан», «Қос перне», «Құлан кісінес», «Кенже қоңыр» сияқты әндері бар. Оның халық арасына кеңінен тараған әндері – «Ғалия» мен «Сентябрь». «Ғалия» – нәзік сезім дүниесін, мөлдір махаббатты шеберлікпен сыршыл әуенде жырлаған ғашықтық лирика. Балуан

104

Шолақтың әндерін шебер орындаушылар Ж. Елебеков, М. Көшкімбаев, М. Тырбаев, Ж. Кәрменов, Қ. Байбосынов, т.б. болды.

Белгілі музыка зерттеушісі А.В. Затаевич ел арасынан Балуан Шолақтың бірнеше әндерін жазып алып, оны «Қазақ халқының 1000 әні» және «Қазақтың 500 әні мен күйі» жинақтарына енгізеді.

Сан өнерімен халқын риза етіп, Сарыарқасын сазды әуенімен тербеткен, заманының айтулы сал-серісінің бірі болған Балуан Шолақ Баймырзаұлы 1916 жылы өзінің өскен өңірі Өзектісайда қайтыс болады.

(Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 2010)

Мәтін бойынша сөздік

өнерпаз – 1) умелец, искусник

2) любитель искусства жауырын – 1) лопатка, лопаточная кость, плечевая кость

2) этн. гадальная кость ағаш шебері – плотник, столяр үзеңгі – стремя өрістету – развертывать, широко развивать что-л. шеберлік – мастерство сыршыл – романтический, лирический әуен – мотив, мелодия, напев қайтыс болды – скончался, ушел из жизни өңір – окрестность

3-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Нұрмағанбет Баймырзаұлын неге «Балуан Шолақ» деп атаған? Балуан Шолақ қай жерде туып өсті? Балуан Шолақтың атқа құмарлығын неден байқауға болады? Балуан Шолақ Көкшетау қаласындағы жиында қанша

килограмм гіртасты көтерді? 1899 ж. Балуан Шолақ кіммен күреседі? Балуан Шолақтың қандай әндерін білесіздер? Балуан Шолақ кімдердің әндерін орындаған? Балуан Шолақтың әндерін шебер орындаушыларға кімдерді

жатқызуға болады? Балуан Шолақ қай жылы және қай жерде дүние салады?

105

4-тапсырма. Мәтіннен етістіктерді теріп, оларға морфологиялық талдау жасаңыздар.

5-тапсырма. Мәтіннен ән атауларын тауып, жасалу жолы

бойынша кестеге орналастырыңыздар.

Қос сөздер арқылы жасалу

Тіркесті сөздер арқылы жасалу

Дара сөздер арқылы жасалу

6-тапсырма. Жоғарыдағы мәтіннен біріккен сөздерді теріп

жазып, қалай біріккенін көрсетіңіздер. Үлгі: Көкшетау = Көкше + тау 7-тапсырма. Мәтіннен жалқы есімдерді теріп, кестені

толтырыңыздар. Географиялық атаулар Антропонимдер

8-тапсырма. Мәтіннен зат есімдерді теріп, кестені

толтырыңыздар.

Дара зат есімдер Күрделі зат есімдер

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

9-тапсырма. «Алып анадан туады» тақырыбында эссе

жазыңыздар. 10-тапсырма. «Нұрмағанбет», «орындаушы» сөздерінен

лексикалық мағынасы бар сөздер құрастырыңыздар. Үлгі: Нұрмағанбет: нұр, ет, ... Орындаушы: орын, дау, ... 11-тапсырма. Жоғарыдағы мәтінді қазақ тілінде мазмұндаңыздар.

106

МОДУЛЬ БОЙЫНША ПЫСЫҚТАУ ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. «Младенец» сөзінің аудармасы а) қарт ә) сәби б) ересек в) ақсақал г) бала 2. «Шеберлік» сөзінің аудармасы а) мастерство ә) окрестность б) плотник в) умелец г) стремя 3. «Белдесу» сөзінің синонимі а) жығылу ә) секіру б) күресу в) жүгіру г) лақтыру 4. «Дос» сөзінің синонимі а) қас ә) әріптес б) жолдас в) құрбы г) ағайын 5. «Күн» сөзінің атнонимі а) түн ә) кеш б) түс в) кешқұрым г) аспан 6. «Дос» сөзінің атнонимі а) жолдас ә) тамыр

107

б) қас в) жауыз г) туыс 7. Біріккен жалқы есім а) Астана ә) Омбы б) Буэнос-Айрес в) Нұрлы г) Қажымұқан 8. Қосарлану арқылы жасалған жалқы есім а) Шымкент ә) Қараөткел б) Ақмола в) Буэнос-Айрес г) Аргентина 9. Қос сөз арқылы жасалған ән атауы а) «Ғалия» ә) «Қос перне» б) «Кенже қоңыр» в) «Көкшетау» г) «Ащылы-айырық» 10. Дара сөзбен келген әр атауы а) «Қос барабан» ә) «Құлан кісінес» б) «Көкшетау» в) «Желдірме» г) «Балуан Шолақ» 11. Күрделі зат есім а) Рига ә) Амангелді б) Германия в) Варшава г) атақ 12. Күрделі зат есім а) Баянауыл

108

ә) Семей б) композитор в) халық г) келе жатыр 13. Балуан Шолақтың әкесінің аты а) Нұрмағанбет ә) Баймырза б) Сәмбет в) Ғаникей г) Дулат 14. Қажымұқанның туған жері а) Қараөткел ә) Стамбул б) Троицкі в) Ресей г) Шымкент 15. Қажымұқанға ескерткіш орнатылған жер а) Астана ә) Шымкент б) Саратов в) Темірлан г) Тегеран

109

6-МОДУЛЬ. КҮРЕС ТҮРЛЕРІ

19-сабақ. Қазақстанда еркін күрестің дамуы

1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыздар.

Арнайы кілем, жарыс тәртібі, әдіс қолдану, еркін жасалу,

қолдану, ұпай саны, таза жеңіс, салмақ дәрежелері, басталар алдында, көрсетілу, жіберілген.

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орыс тілінде баяндаңыздар.

Еркін күрес диаметрі 9 м арнайы кілемде өтеді. ХІХ ғасырдың аяғында Англияда пайда болған. Қазақстанда еркін күрес жарыстары 1955 жылдан өтіп келеді. 1956 ж. өткен КСРО халықтары спартакиадасында Қ.Байдосов, Ж.Ысқақов жүлдеге ие болды. Еркін күрес кілем үстінде әдіс

қолдану еркін жасалынатындықтан осылайша аталған. Бұл дүниежүзі халықтарының күрес түрлерінің әдістерін түгел қолдануға байланысты айтылады. Еркін күресте белдескен балуандар ұпай санымен немесе қарсыласының жауырынын кілемге тигізіп, таза жеңіске жетеді. Оның тарихы көне замандарға кетеді. Ертедегі Мысырда, Вавилонда, Қытайда және Жапонияда еркін күрес болған. Алғаш рет еркін күрес 1904 ж. Олимпиялық ойындардың бағдарламасына енді. Мұнда кілемге небәрі 38 балуан шығып, жалпыкомандалық 1-орынға АҚШ-тың құрамасы ие болды. Еркін күрестен Еуропа чемпионаты 1928 ж., ал Әлем чемпионаты 1951 ж. бастап өтіп келеді. Еркін күрес салмақ дәрежелері жарыс басталар алдында оған қатынасушыларға жіберілген жарыстың тәртібінде көрсетіледі.

Мәтін бойынша сөздік еркін күрес – вольная борьба бағдарлама – программа қарсылас – противник, соперник небәрі – всего лишь жалпыкомандалық – общекомандный қатысушы – участник

110

3-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап беріңіздер.

Еркін күрес қай жерде пайда болды? Еркін күрес сайыстары өтетін кілемнің диаметрі қанша болу

керек? Еркін күрес олимпиадалық ойындар қатарына қай кезде енді? Қазақстанда еркін күрес жарыстары қай жылдан бастап

өткізіле басталды? Белдесудің бұл түрі неліктен «еркін күрес» деп аталады? Алғашқы олимпиадалық ойындарға қанша балуан қатысты

және жалпыкомандалық орынға қай құрама ие болды? Еркін күрестен Еуропа және Әлем чемпионаттары қай кезден

бастап өткізілуде? 4-тапсырма. Мәтіннен қысқарған сөздерді теріп, олардың

толық атауын жазыңыздар. Үлгі: кг – килограмм 5-тапсырма. Мәтіннен зат есімдерді тауып, кестені

толтырыңыздар.

Дара зат есімдер Күрделі зат есімдер

6-тапсырма. Төмендегі есімдерден еркін күрес бойынша

олимпиада ойындарының жүлдегерлерін тауып жазыңыздар. Гюзель Манюрова, Әділбек Ниязымбетов, Владимир Смирнов,

Мәулен Мамыров, Абдулхаким Шәпиев, Бақтияр Артаев, Александр Винокуров, Ислам Байрамуков, Александр Парыгин, Ақжүрек Таңатаров, Анатолий Храпатый, Марид Муталимов, Эльмади Джабраилов, Сергей Беляев, Людмила Прокашева, Ольга Шишигина, Геннадий Лалиев, Таймураз Тигиев, Елена Шалыгина.

7-тапсырма. Еркін күресте қолданылатын ережелердің

(әдістердің) төрт-бесеуін жазыңыздар.

111

8-тапсырма. Төмендегі сөздердің дұрыс аудармасын тауып, көшіріп жазыңыздар.

ауырту тәсілі – опрокинуть, перевернуть созу – тащить аудару, аунату – растягивание сүйреу – подсечка аяқтан ұстау – захват ног аяқтан шалу – сбить с ног аяқтан ұстап тастау – бросок захватом за ноги аяқтан қағып жығу – болевой прием аяқпен қағу; ору – сделать подножку

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

9-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыздар.

Қазақстандағы еркін күрес

Қазақстандағы еркін күрестен республикалық чемпионат 1951 ж. бастап өткізіліп келеді. Бұдан ең алғаш шыққан спорт шеберлері Ж. Сқақов, Қ. Байдосов, Қ. Қожанов және т.б. Алғашқы жылдары оның секцияларына барушылар аз болғандықтан грек-рим күресіне қатысушылар да еркін күрестен бақтарын сынап көрді. Кейін Ә. Айханов, А. Гапсатаров, А. Бұғыбаев, М. Қапанов, Ю. Курапаткин, И. Байрамуков сияқты балуандар халықаралық жарыстарда көзге түсті. Республиканың құрама командасы 2003 ж. Алматыда өткен Азия кубогі үшін жарыста жалпыкомандалық 1-орынды жеңіп алды.

10-тапсырма. Қазақстанның олимпиада және әлем чемпиондары

жайлы презентация жасаңыздар. 11-тапсырма. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік әнұранын

жаттап алыңыздар.

112

Қазақстан Республикасы Мемлекеттік әнұраны

Сөзі: Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаевтардікі Әні: Шәмші Қалдаяқовтікі Алтын күн аспаны, Алтын дән даласы, Ерліктің дастаны, Еліме қарашы! Ежелден ер деген, Даңқымыз шықты ғой. Намысын бермеген, Қазағым мықты ғой! Қайырмасы: Менің елім, менің елім, Гүлің болып егілемін, Жырың болып төгілемін, елім! Туған жерім менің – Қазақстаным! Ұрпаққа жол ашқан, Кең байтақ жерім бар. Бірлігі жарасқан, Тәуелсіз елім бар. Қарсы алған уақытты, Мәңгілік досыңдай. Біздің ел бақытты, Біздің ел осындай! Қайырмасы: Менің елім, менің елім, Гүлің болып егілемін, Жырың болып төгілемін, елім! Туған жерім менің – Қазақстаным!

113

20-сабақ. Қазақтың ұлттық спорт түрі – қазақша күрес 1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне

аударыңыздар. Даму тарихы, бас қосу, жеңіске жету, күші басым түсу, құрметті

адам, сол сәттен бастап, спартакиада аясында, ауыл шаруашылығы аймақтары арасында, тұрақты өткізілу, жаңа серпін, зақым, дөрекілік, жауырыны жерге тию, талассыз жығу.

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

Күрестің ұлттық түрі «қазақ күресінің» даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке-тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар

халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.

«Қазақша күрес» бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп келеді. Ірі Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы спортшыларының қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды.

2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция болып, сонда «Қазақша күрес» күресі бойынша халықаралық федерация ұйымдастырылды. Федерацияның президенті – Түкиев Серік Адамұлы.

2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) «Қазақша күрес» күресі бойынша І Азия чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне «Қазақша күрес» күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25 елінен 100-ден аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия, Голландия, Франция және басқалары бар. «Қазақша күрес» күресі бойынша ІІ

114

Азия чемпионаты Монғолияда өтті. 2011 жылы тамызда қазақша күрестен Қазақстан біріншілігі болып өтті.

Бұл ойын адамның денесін ширатып, бұлшық еттерді қатайтады, төзімділікке, батылдылыққа, ептілікке, керек кезінде тез ойланып, әдіс таба білуге машықтандырады. Қазақша күрес – күш жетілдіретін спорт. Сонымен қатар ол – қорғанудың ұлттық өнері («Самбо»). Қазақша күресте адам өзін еркін ұстап, өз бойындағы күшін, әдісін түгел пайдалана алады, мұнда шалу, жата тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу, салмақпен басу, тіресу, ашадан алу, аяқтың басымен іліп тастау, жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып, тірсектен шалу сияқты әдістердің бәрін де қолдануға болады. Палуандар кілем үстінде, арнаулы жазық жерде, тегістегі қар үстінде белдесіп күресе береді. Ойынның ережесі бойынша қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға, дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және жауырыны жерге тигізілуімен аяқталады.

Күресетін палуандар жаңадан енгізілген ереже бойынша жасына қарай 3 топқа, салмағына қарай 8 категорияға бөлінеді. Күрес мерзімі ересектер үшін 10 минут, жас өспірімдер үшін 5 минут. Кейде жығылған адамды басып жатып, жауырынын жерге тигізу шарт емес. Бұл күрестің басты шарты – күшін, әдісін асырып, талассыз жығу. Кейде жыққан адам жығылған адамның басынан аттап «күш алу» деген байырғы жеңіс белгісі жасалады. Қазақша күрес – аудандық, облыстық, республикалық спартакиадалардың бағдарламаларына кіргізілген, спорттық командалары бар ресми түрде жұрт таныған өнер.

(Уикипедия – ашық энциклопедиясынан)

Мәтін бойынша сөздік

тұтасу 1) примыкать, прилегать, становиться сплошным 2) сплачиваться, соединяться, заплетаться

бас қосу 1) собираться, объединяться 2) стать супругами, пожениться

біріншілік первенство төзімділік 1) терпеливость, стойкость, выносливость, терпение

2) сдержанность, выдержанность, терпеливость 3) долговечность, прочность

батылдылық смелость, решительность жамбас 1) таз

2) жамбас (огузок, подвздошная кость барана, лошади с тазовой костью и прилежащим мясом, преподносимая в вареном виде отдельно почетному гостью)

115

3) бок; оң ~ынан жату лежать на правом боку; ~қа салу прием в борьбе по-казахски (в «қазақша күрес»); ~ы жерге тимеу не быть побежденным в борбе

бел поясница, талия тірсек голень, коленный изгиб құрметті уважаемый, почитаемый, чтимый, почтенный,

почетный бұлшық ет мышца, мускул машықтану 1) вырабатывать привычку, навык; привыкать

2) привыкание, приобретение навыка тіресу 1) напирать друг на друга (в борьбе)

2) скапливаться 3-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Қазақша күрес бойынша бірінші ірі жарыс қашан және қай

жерде өтті? Қай кезден қазақша күрестен республикалық чемпионаттар

мен біріншіліктер өткізіле бастады? Қазақша күрес бойынша халықаралық федерация қашан

ұйымдастырылды және оның президенті болып кім тағайындалды? 2005 жылы Астана қаласында ҚР Президентінің жүлдесіне

өткен қазақша күреске қанша спортшы және қай елдерден қатысты? Қазақша күрес бойынша Азия чемпионаттары қай жылы және

қай жерде өткізілді? Қазақша күресте қандай әдістер қолданылады? Қазақша күрес жасына қарай неше топқа, салмағына қарай

қанша категорияға бөлінеді? 4-тапсырма. Төмендегі қазақша күрестің әдіс (ереже) түрлерін

орысшаға аударып, олардың қалай жасалатынын қазақша баяндаңыздар. Шалу; жата тастау; арқалай тастау; қол байлап күресу;

салмақпен басу; тіресу; ашадан алу; аяқтың басымен іліп тастау; жамбасқа алып, иіре лақтыру; белінен қысып, тірсектен шалу.

116

5-тапсырма. Әр бағанды толтырып жазыңыздар.

Антоним Синоним терең – жетілу – жаңа – құрметті – үстінде – төзімділік – ресми – батыл – жазық – орман –

6-тапсырма. Әр жылғы «Қазақстан Барысы» жеңімпаздарын

ретімен орналастырыңыздар.

Бейбіт Ыстыбаев Қазақстан Барысы – 2011 Мұхит Тұрсынов Қазақстан Барысы – 2012 Айбек Нұғымаров Қазақстан Барысы – 2013 Бейбіт Ыстыбаев Қазақстан Барысы – 2014 Ұлан Рысқұл Қазақстан Барысы – 2015

7-тапсырма. «Қазақстан Барысы – 2015» турниріне қатысқан

палуандарды есте сақтаңыздар. «Қазақстан Барысы – 2014» – Мұхит Тұрсынов; Ақмола

облысы: Нұрлан Жамалов, Әсет Жүнісов; Ақтөбе облысы: Бақтыбай Қисықов, Шыңғыс Шоқпытов; Алматы облысы: Александр Касачев, Қазыбек Рамазанов; Атырау облысы: Табиғат Мағауияұлы, Наурызбек Өтеуов; Батыс Қазақстан облысы: Ерлан Мұсағалиев, Олжас Сүлейменов; Жамбыл облысы: Айбол Айтбек, Бейбіт Ыстыбаев; Қарағанды облысы: Ержан Шынкеев, Асыл Бәрменов; Қызылорда облысы: Нұрым Сәлімгереев, Руслан Әбдіразақов; Қостанай облысы: Ерлан Омаров, Максим Гербер; Маңғыстау облысы: Нұрдәулет Жарылғапов, Мейрамбек Жанабай; Оңтүстік Қазақстан облысы: Жұманазар Ерсұлтанов, Нұрсұлтан Мынғышев; Павлодар облысы: Арман Махамбетов, Алан Тұрысов; Солтүстік Қазақстан облысы: Рүстем Жұмаев, Төлеген Жетпісбаев; Шығыс Қазақстан облысы: Айбек Нұғымаров, Талғат Әміренов; Алматы қаласы: Мақсат Кікімов, Бақыт Исмағұлов; Астана қаласы: Ғани Сейділдаев, Айбат Сейтен.

8-тапсырма. Жоғарыдағы мәтінді қазақ тілінде мазмұндаңыздар. 9-тапсырма. Төмендегі спортшыларды тиісті бағандарға

орналастырыңыздар.

Еркін күрес Қазақша күрес

117

Гюзель Манюрова, Мәулен Мамыров, Мұхит Тұрсынов, Абдулхаким Шәпиев, Таймураз Тигиев, Ержан Шынкеев, Ислам Байрамуков, Айбек Нұғымаров, Ақжүрек Таңатаров, Марид Муталимов, Ғани Сейділдаев, Эльмади Джабраилов, Бейбіт Ыстыбаев, Геннадий Лалиев, Асыл Бәрменов, Елена Шалыгина.

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

10-тапсырма. «Барыс» сөзін тірек ретінде алып, қазақша күрес бойынша сөзжұмбақ құрастырыңыздар.

11-тапсырма. «Тәуелсіздік» сөзінен лексикалық мағынасы бар

сөздер құрастырыңыздар. Үлгі: Тәуелсіздік: ту, тәсіл, ... 12-тапсырма. Бір облысты негізге ала отырып «Қазақстан

Барысына» қатысқан тұлғалар бойынша презентация жасаңыздар.

21-сабақ. Күресшілерді дайындау жүйесін жетілдіру 1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне

аударыңыздар. Современный спорт, повышение результата, особое значение,

физическая подготовка, скоростно-силовая выносливость, специальная работоспособность, управление процессом обучения и воспитания, разносторонняя физическая подготовленность, удельный вес, уровень, средства общего воздействия, нагрузка, восстановительный процесс, компенсаторный эффект, борец, результат.

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын қазақша баяндаңыздар. В современном спорте вопрос о повышении результатов в

соревновании находится в тесной взаимосвязи с оптимизацией средств и методов тренировочного процесса. Особое значение в подготовке борцов приобрели соотношения и состав средств физической подготовки, т.к. на первый план, вместе с технике-тактической подготовленностью вышла проблема скоростно-силовой выносливости.

118

В настоящее время вопросы совершенствования физической подготовки в соответствии со спецификой вида спорта наиболее полно разработаны применительно к тренировке взрослых спортсменов, включая специальную работоспособность и механизмы ее развития.

На начальных этапах подготовки спортсменов доминируют задачи управления процессом обучения и воспитания на базе разносторонней физической подготовленности различных физических качеств. В дальнейшем, на этапе спортивного совершенствования, удельный вес специальной подготовки возрастает, и она базируется на высоком уровне развития двигательных и психических качеств.

Средства общего воздействия также имеют место, но с помощью их решаются несколько иные задачи, например повышение переносимости нагрузок, ускорение восстановительных процессов, компенсаторный эффект после специальных нагрузок.

Мәтін бойынша сөздік оптимизация – оңтайландыру соотношение – арақатынас, өзара қатынас; байланыс специфика – төлсипат работоспособность – жұмысқа қабілеттілік доминировать – 1. биік болып тұру;

2. басым болу, үстем болу качество – сапа; қасиет совершенствование – жетілдіру возрастание – өсу, арту, көбею, көбейе беру, үдеу базировать – тірек ету, негіздеу воздействие; эффект – әсер ускорение – үдету, жеделдету

3-тапсырма. Төмендегі сөздердің антонимдері мен синонимдерін

тауып, бағандарды толтырыңыздар.

Антоним Синоним биік – атақ – арту – Отан – жеделдету – арнайы – көбею – апта – жылдам – амал – бастапқы – әдіс –

119

4-тапсырма. Төмендегі сөздерді қатыстыра отыра диалог құрастырыңыздар.

Қазақша күрес, еркін күрес, грек-рим күресі, белдесу, Әлем

чемпионаты, жүлдегер, күміс медаль, оң жамбас, шалу, әнұран, Қазақстан Республикасы, қарсылас, жеңілу, төсеніш, алтын медаль, біріншілік.

5-тапсырма. «Күресшілер», «белдесу» сөзінен лексикалық

мағынасы бар сөздер құрастырыңыздар. Үлгі: Күресшілер: шіл, ... Белдесу: бел, ... 6-тапсырма. «Күрес», «спортшы», «қарсылас», «бапкер» деген

сөздерді септеңіздер. 7-тапсырма. «Жықса», «қатысты», «лақтыра», «шалып» деген

сөздерді жіктеңіздер. Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

8-тапсырма. Интернеттен «Әлем Барысы» бейнебаянын көріп,

қазақстандық спортшылардың белдесуде қандай әдіс жасағандарын айтыңыздар.

9-тапсырма. Төмендегі сурет бойынша әңгіме құрастырыңыздар.

10-тапсырма. «Әлем Барысына» қатысқан балуандар бойынша

презентация жасаңыздар. 11-тапсырма. Соңғы «Еуразия Барысында» қазақстандық

спортшылардың белдесуде қандай әдіс жасағандарын айтыңыздар.

120

22-23-сабақ. Қазақстанда бокстың дамуы 1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне

аударыңыздар. Жақсы таныс, бастапқы кезде, құлап түскенше, шегінген, жалтарған,

біздің дәуірімізден бұрынғы, жария болған, көздері тірісінде ескерткіш орнату, жекпе-жек өткізудің ережесі, әлемге таныту, әлемді мойындатқан, тәртіпке келтіру.

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орыс тілінде баяндаңыздар.

Бокстың шығу тарихы

Бокс. Осы бір төрт әріптен тұратын

ағылшын сөзі миллиондаған спорт жанкүйерлеріне жақсы таныс. Жер бетінде бокс десе ішкен асын жерге қоятын, шаршы алаңдағы шиеленіскен жекпе-жектерді көрмей, дегбірі басылмайтын жандар аз емес. Бокстың тарихы біздерді алыс заманалардың

түкпіріне жетелейді. Ежелгі Мысыр, Крит-микен, вавилон дәуірлерінің тасқа қашаған мұраларында жұдырықтасып жатқан адам бейнелері бар.

Артына өшпес «Илиада» жырын қалдырған грек философы Гомер өз заманындағы жұдырықтасу туралы анық та дәл мәліметтер қалдырған. Бастапқы кезде жұдырықшылар қолдарын өгіздің мойын терісінен жасалған май сіңген терімен булап, білектерін артып байлайды екен. Жекпе-жек екі жұдырықшының біреуі қашан құлап түскенше өте беретін көрінеді. Шегінген, жалтарғандарды төреші ортаға айдап отыратын болған. Біздің дәуірімізден бұрынғы 688 жылы өткен дүниедегі жиырма үшінші олимпиадалық ойындардан бастап бокс яки жұдырықтасу жарыстың бағдарламасына енген.

Атақты ғалым Пифагор, философ Платон, қолбасшы Алкивиад жұдырықтасумен айналысқан. Қазіргідей ол кезде де жұдырықшылардың жекпе-жегін тамашалаушылар өте көп болған. Атақты жұдырықтау-шылардың даңқы ауыздан-ауызға ілігіп, айдай әлемге жария болып отырған. Халық оларды ерекше құрмет тұтып, әнге, жырға қосқан, эпостардың қаһарманы еткен, олимпиадалық ойындарда жеңіске жеткендеріне көздері тірісінде ескерткіш орнатқан. Ежелгі дүниедегі

121

олимпиадалық ойындар тоқтаған соң да бокс саябырсыған жоқ. Көптеген даулы мәселелер жұдырықтың күшімен шешілетін. Біртін келе осыны тәртіпке келтіру мақсатымен жекпе-жек өткізудің ережесі ойлап шығарылды. 1743 жылы шыққан бұл ереже ағылшын Дж. Браутонның есімімен тікелей байланысты.

Қазақстан боксына келер болсақ, 1933 жылы Ш. Бөлтеқұлы қазақ еліне тұңғыш рет бокс әліппесін алып келді. Міне, сол сәттен бастап қазақ боксы дами бастады. Әбдісалам Нұрмұханов бастаған боксшылар қазақ елін, оның ішінде қазақ боксын әлемге танытты. Кеңес дәуірінде қазақтан шыққан боксшылардың орны ерекше болды. Өзінің шаршы алаңдағы әдемі техникасымен әлемді мойындатқан С. Қонақбаев Мәскеу олимпиадасында күмістен алқа тақты.

Қазақстан өз егемендігін алған соң да бокстан әлем мықтылары санасатын құрама команда болды. В. Жиров бастаған жеңісті жолды қазақ боксшылары әлі жалғастыруда. Тәуелсіздік алғанына аз ғана жыл болса да Қазақстан боксы әлемді мойындатты. Оған дәлел, бес олимпиадалық ойындарға қатысқан қазақстандық боксшылар жүлдесіз қайтып көрмеді. Үш мәрте «ең үздік техникасы үшін» берілетін В .Баркер кубогін иеленді. Қазақстаннан шыққан тұңғыш олимпиада чемпионы Б. Саттарханов болып тарихта алтын әріптермен жазылды. Қазіргі таңда бокстан Қазақстан ұлттық құрамасы өз биігінде және бұл биіктіктен ешқашан түспек емес.

Мәтін бойынша сөздік жанкүйер – 1) душевный друг, самый близкий человек,

болеющий душой 2) спорт. болельщик

алаң – 1) площадь 2) площадка 3) поле, арена

жекпе-жек – 1) поединок, дуэль 2) один на один

дегбір – терпение замана – поэт. время, эпоха жұдырықтасу – драться (бить кулаками друг друга) өгіз – вол, бык // бычий; воловий тері – 1) кожа, шкура

2) кожаный; ~ қолғап кожаные перчатки білек – 1) предплечье

122

2) перен. сила, мощь шегіну – пятиться, отходить назад жалтару – 1) шарахаться в сторону, неожиданно сворачивать в

сторону 2) увиливать, уклоняться от чего-л.

төреші – 1) судья 2) перен. арбитр, третейский судья

қаһарман – 1) герой, богатырь // героический 2) лит. персонаж, герой (произведения)

алқа – монисто, ожерелье егемендік – 1) суверенный

2) суверенитет мойындату – заставлять признавать, осознавать мәрте – разг. раз; үш ~ три раза

3-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып, сұраққа жауап

беріңіздер. Бастапқы кезде жұдырықшылар қолдарына не киген? Қай кезден бастап бокс олимпиада ойындары қатарына енді? Жекпе-жек өткізудің ережесі қай жылы ойлап шығарылған

және ол кімнің есімімен байланысты? Қазақ еліне тұңғыш рет бокс әліппесін кім алып келді? Мәскеу олимпиадасында қай қазақ боксшысы күмістен алқа

тақты? Қазақстаннан шыққан тұңғыш олимпиада чемпионын атаңыз. «Ең үздік техникасы үшін» берілетін В.Баркер кубогін

иеленген қазақстандық боксшылар. 4-тапсырма. Мәтіннен тұрақты тіркестерді тауып, олардың

мағынасын түсіндіріңіздер. 5-тапсырма. Мәтіннен жалқы есімдерді теріп, оларды

семантикалық топтарға жіктеңіздер.

123

6-тапсырма. Төмендегі Вэл Баркер Кубогінің иегерлерін есте сақтаңыздар.

Олимпиада Боксшы Елі Салмақ

дәрежесі Медаль

1936 ж. Берлин Луис Лори АҚШ Аса жеңіл салмақ

қола

1948 ж. Лондон Джордж Хантер ЮАР Жартылай ауыр салмақ

алтын

1952 ж. Хельсинки

Норвел Ли АҚШ Жартылай ауыр салмақ

алтын

1956 ж. Мельбурн

Ричард МакТэггерт

Ұлыбритания

Жеңіл салмақ алтын

1960 ж. Рим Нино Бенвенути Италия 2-жартылай орта салмақ

алтын

1964 ж. Токио Валерий Попенченко

КСРО 2-орта салмақ алтын

1968 ж. Мехико Филип Варуинге Кения Жартылай орта салмақ

қола

1972 ж. Мюнхен

Теофило Стивенсон

Куба Ауыр салмақ алтын

1976 ж. Монреаль

Говард Дэвис АҚШ Жеңіл салмақ алтын

1980 ж. Мәскеу Патрицио Олива Италия 1-жартылай орта салмақ

алтын

1984 ж. Лос-Анжелес

Пол Гонсалес АҚШ Аса жеңіл салмақ

алтын

1988 ж. Сеул Рой Джонс АҚШ Жартылай орта салмақ

күміс

1992 ж. Барселона

Роберто Баладо Куба Ауыр салмақ алтын

1996 ж. Атланта Василий Жиров Қазақстан Жартылай ауыр салмақ

алтын

2000 ж. Сидней Олег Саитов Ресей Орта салмақ алтын 2004 ж. Афины Бақтияр Артаев Қазақстан 1-орта салмақ алтын 2008 ж. Бейжің Василий

Ломаченко Украина Жартылай

жеңіл салмақ алтын

2012 ж. Лондон Серік Сәпиев Қазақстан 1-орта салмақ алтын 7-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін аударыңыздар. Үздік боксшысы, мәртебелі сыйлық, Халықаралық әуесқой бокс

қауымдастығы, жекпе-жек, үздік техника, марапаттау рәсімі, жеңімпаз, Ұлттық федерация, жазбаша міндеттеме беру, есепшот, сақтандыру жарнасы, басты бәсеке.

124

8-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыздар.

Баһадүрлерге берілетін Баркер

Вэл Баркер Кубогі (ағылшынша – Val Barker Trophy) – 1936 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін Олимпия ойындарының техникалық тұрғыда ең үздік боксшысына беріліп келе жатқан мәртебелі сыйлық.

Кубок 1920 жылы Халықаралық әуесқой бокс қауымдастығының (АІВА) тұңғыш хатшысы болған ағылшын боксшысы Вэл Баркердің құрметіне тағайындалған.

Кубок АІВА-ның меншігі болып табылады және Олимпия ойындарында алған

орнына қарамастан, жекпе-жек өткізуде ең үздік техника көрсеткен боксшыға беріледі. Оған Кубоктың көшірмесі мен АІВА-ның дипломы тапсырылады. Жеңімпазға Кубок жарыс аяқталған күннің ертеңінде АІВА мүшелерінің және шақырылған тұлғалардың қатысуымен салтанатты жағдайда табыс етіледі. Марапаттау рәсіміне Баркер Кубогіне үміткер ретінде ұсынылып-қарастырылған барлық боксшы шақырылады. Кубокта жазғы Олимпия ойындарының ұйымдастырылған жылы мен өткен қала атауы, сондай-ақ жеңімпаздың аты-жөні, мемлекеті, салмақ дәрежесі көрсетіледі.

Баркер Кубогіне ие болған боксшы сыйлықты қабылдап алған соң оны өз еліндегі Ұлттық федерацияның өкіліне табыстайды. Кубок келесі Олимпия ойындарына дейін жеңімпаз елдің Ұлттық федерациясында сақталады. Айта кету керек, Ұлттық федерация АІВА-ға Кубоктың айрықша сақталып, қорғалатыны жөнінде жазбаша міндеттеме береді және сыйлықтың қорғалуына кепіл ретінде АІВА-ның есепшотына сақтандыру жарнасын аударады.

Кезекті Олимпия ойындарындағы бокс жарыстары басталардан 7 күн бұрын Кубок төрт жылдықтың басты бәсекесін қабылдайтын қалаға жеткізілуі және АІВА-ның атқару комитетінің өкілдеріне тапсырылуы керек. Мұның алдындағы Кубок иегері болып келген боксшы Олимпия ойындарына құрметті қонақ ретінде шақырылып, Баркер Кубогінің келесі жеңімпазын марапаттау рәсіміне қатысады.

Егер Баркер Кубогі 3 Олимпия ойындарында қатарынан бір ғана боксшыға немесе бір ғана Ұлттық федерацияға тапсырылатын болса, онда Кубок сол федерацияның меншігі болып қалады.

Көрсеткіштерге көз жүгіртер болсақ, тағайындалғаннан бері Вэл Баркер Кубогіне ең көп ие болған АҚШ спортшылары – 5 мәрте. Одан

125

соң Қазақстан алда тұр – 3 спортшы осы Кубокты иеленді. Олар: Василий Жиров (Атланта Олимпиадасы, 1996), Бақтияр Артаев (Афины Олимпиадасы, 2004) және Серік Сәпиев (Лондон Олимпиадасы, 2012).

Өз тарихында Кубокты 3 рет алтын медаль алмаған спортшылар иеленді.

Посткеңестік елдерден Вэл Баркер Кубогін Ресей (КСРО-ны қоса есептегенде) 2 рет, Украина 1 рет жеңіп алды.

(«Сарыарқа самалы» газетінен)

Мәтін бойынша сөздік міндеттеме – обязательство кепіл – 1) ручательство, порука 2) юр. гарант, поручитель

3) неол. заложник меншік – собственность салтанатты – 1) торжественный, парадный, церемониальный;

блистательный 2) роскошный; пышный; великолепный үміткер – надеющийся на что-л. 2) кандидат жарна – 1) взносы, 2) ист. доля добычи, трофея 3) пай, доля с

прибыли көрсеткіш – 1) указатель, 2) показатель 3) тех. шкала, табло

9-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Вэл Баркер Кубогі қашаннан және кімге берілетін сыйлық? Вэл Баркер деген кім? Вэл Баркер Кубогі жеңімпаз атанған спортшыға қашан

табысталады? Вэл Баркер Кубогі олимпиада ойындарына дейін қайда

сақталады? Вэл Баркер Кубогіне ең көп ие болған мемлекетті атаңыз. Вэл Баркер Кубогін иеленген қандай қазақстандық боксшыларды

білесіңіздер. 10-тапсырма. Бокс бойынша олимпиада ойындарының

жүлдегерлерін бағандарға бөліп орналастырыңыздар.

Алтын медаль Күміс медаль Қола медаль

126

Серік Сәпиев, Геннадий Головкин, Бахтияр Артаев, Болат Жұмаділов, Серік Елеуов, Бекзат Саттарханов, Мұхтархан Ділдәбеков, Ермахан Ибрагимов, Әділбек Ниязымбетов, Еркебұлан Шыналиев, Василий Жиров, Иван Дычко, Марина Вольнова, Бақыт Сәрсекбаев, Болат Ниязымбетов.

11-тапсырма. Бокс бойынша олимпиада ойындарының

жүлдегерлерін бағандарға бөліп орналастырыңыздар.

1996 жылы 2000 жылы 2004 жылы 2008 жылы 2012 жылы

Серік Сәпиев, Геннадий Головкин, Бахтияр Артаев, Болат

Жұмаділов, Серік Елеуов, Бекзат Саттарханов, Мұхтархан Ділдәбеков, Ермахан Ибрагимов, Әділбек Ниязымбетов, Еркебұлан Шыналиев, Василий Жиров, Иван Дычко, Марина Вольнова, Бақыт Сәрсекбаев, Болат Ниязымбетов.

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

12-тапсырма. «Қауымдастық» сөзінен лексикалық мағынасы бар сөздер құрастырыңыздар.

Үлгі: Қауымдастық: ас, ық, ... 13-тапсырма. «Баркер» сөзін тірек ретінде алып, бокс

төңірегінде сөзжұмбақ құрастырыңыздар. 14-тапсырма. Бокс бойынша халықаралық терминдер мен

олардың қазақша баламасын жазыңыздар, білдіретін ұғымын түсіндіріңіздер.

15-тапсырма. Әлем чемпионаттары мен олимпиада ойындары

бойынша жүлдеге ие болған қазақстандық боксшылар жайында презентация жасаңыздар.

127

МОДУЛЬ БОЙЫНША ПЫСЫҚТАУ ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. «Қарсылас» сөзінің орысша аударылымы а) противник ә) участник б) наставник в) победитель г) призер 2. Еркін күрестен олимпиада чемпионы а) Әділбек Ниязымбетов ә) Ермахан Ыбрайымов б) Ақжүрек Таңатаров в) Людмила Прокашева г) Ольга Шишигина 3. «Аяқпен қағу; ору» сөзінің орысша аударылымы а) подсечка ә) захват ног б) сбить с ног в) сделать подножку г) бросок захватом за ноги 4. «Захват ног» сөзінің қазақшасы а) аяқтан шалу ә) аяқтан ұстап тастау б) аяқтан қағып жығу в) аяқтан ұстау г) аудару 5. «Выносливость» сөзінің қазақшасы а) ептілік ә) біріншілік б) батылдық в) төзімділік г) шыдамдылық 6. «Голень» сөзінің қазақшасы а) бел ә) тірсек

128

б) жамбас в) иық г) өкше 7. «Терең» сөзінің антонимі а) төмен ә) жоғары б) биік в) таяз г) аласа 8. «Атақ» сөзінің синонимі а) есім, ныспы ә) даңқ, дәреже б) асу, бел в) дәрменді, қауқарлы г) өжет, тәуекелшіл 9. «Қазақстан Барысы – 2011» жеңімпазы а) Мұхит Тұрсынов ә) Айбек Нұғымаров б) Бейбіт Ыстыбаев в) Ұлан Рысқұл г) Ержан Шынкеев 10. «Қазақстан Барысы – 2014» қазақша күресінің екінші орын иегері а) Асыл Бәрменов ә) Рүстем Жұмаев б) Ғани Сейділдаев в) Бақтыбай Қисықов г) Жұманазар Ерсұлтанов 11. «Амал» сөзінің синонимі а) аман ә) айла б) лажсыз в) атақ г) жол 12. «Әдіс» сөзінің синонимі а) шара

129

ә) ила б) лаж в) дауа г) тәсіл 13. «Бастапқы» сөзінің антонимі а) алғашқы ә) соңғы б) бұрынғы в) жаңа г) қазіргі 14. Қазақша күрес әдісі а) ауырту тәсілі ә) аяқтан ұстау б) созу в) жамбасқа алып, иіре лақтыру г) аяқтан ұстап тастау 15. «Оптимизация» сөзінің қазақшасы а) оңтайландыру ә) жетілдіру б) дамыту в) пысықтау г) бекіту 16. Вэл Баркер Кубогінің алғашқы иегері а) Василий Жиров ә) Олег Саитов б) Норвел Ли в) Луис Лори г) Василий Ломаченко 17. 2012 ж. Лондон олимпиадасындағы Вэл Баркер Кубогінің иегері а) Серік Қонақбаев ә) Василий Ломаченко б) Василий Жиров в) Бақтияр Артаев г) Серік Сәпиев

130

18. Вэл Баркер Кубогін алған күміс медаль иегері а) Рой Джонс ә) Луис Лори б) Филип Варуинге в) Роберто Баладо г) Олег Саитов 19. Үш мәрте «ең үздік техникасы үшін» берілетін В.Баркер кубогін иеленген мемлекет а) АҚШ ә) Куба б) Қазақстан в) Ресей г) Ұлыбритания 20. Қазақша күрестен алғашқы «Әлем Барысының» жеңімпазы а) Аарон Скотт Вендель ә) Оскар Рене Видал Брайсон б) Айбек Нұғымаров в) Лукас Крпалек г) Мацей Сарнаки

131

7-МОДУЛЬ. ШАХМАТ – ҒЫЛЫМИ АҚЫЛ-ОЙ ЖӘНЕ ХАЛЫҚ ШЫҒАРМАСЫНЫҢ НЕГІЗІ

24-сабақ. Қазақстандағы алғашқы шахмат жарысы

1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне

аударыңыздар. Біздің дәуірімізге дейін, көне аңыз, жасап шығарған, азғантай,

бидай дәнегі, сыйып кету, тор, екі есе, бүкіл әлем бидай қоры, жиыстырып қою, шағын ғана, ойын кезінде, сол себептен, байыппен орындау.

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын қазақша баяндаңыздар.

Шахмат ойыны

Шахмат – логикалық ой-өрісті машықтандыратын спорт түрі. Шахмат сөзі парсы тілінде "шах" патша, "мат" өлді дегенді білдіреді. Әлемдегі ең танымал спорт түрінің бірі саналады.

Шахмат спортының Отаны – Үндістан. Біздің дәуірімізге дейін бір ғасыр бұрын пайда болған. Шахмат жайлы көне

аңыз бар. Шахматты ойлап тапқаны үшін брамин (жасаушы) раджыдан, яғни патшадан оны жасап шығарғаны үшін азғантай ғана үстеме сұрайды: шахмат тақтасына неше бидай дәнегі сыйып кететін болса, соншалығын алып тұруы керек. Әрбір торға бір дәнектен орналастырса, ол кейіннен екі есеге көбеюі тиіс. Нәтижесінде патшаға 18446744073709551615 (18 квинтильон 446 квадрильон 744 триллион 73 биллион 709 миллион 551 мың 615) бидай дәнегі қажет болып шығады. Бұл дегеніңіз бүкіл әлем бидай қорын бір ортаға жиыстырып қойсаңыз да, сан көрсеткіші белуардан аспайды.

Шағын ғана шахмат тақтасы ойыншылар үшін көптеген айла-тәсілді орындайтын соғыс алаңы. Ойын кезінде егер шахматшы бірінші болып жүретін болса, онда ол ойынды бастау үшін 20 түрлі тәсілді пайдалана алады, ал қарсыласы жауап қайтару үшін 400 түрлі төтеп беру жолдарын қарастырмақ. Сол себептен шахматшылар әр қадамын байыппен орындайды.

132

Мәтін бойынша сөздік ой-өріс – кругозор машықтану – вырабатывать привычку, навык; привыкать танымал – знакомый, приметный, известный үстеме – прибавка, надбавка, добавка белуар – 1) область поясницы, талии; 2) перен. середина,

средняя часть чего-л. төтеп беру – дать отпор қадам – 1) шаг, шаги; 2) перен. направление какого-л.

действия; ход развития чего-л. 3-тапсырма. Төмендегі сөздердің антонимі мен синонимдерін

тауып, бағандарды толтырыңыздар.

Антоним Синоним өлді – ақырында – танымал – өлу – азғантай – танымал – кейін – бастапқы – бастау – кейінгі – алу – көне –

4-тапсырма. Төмендегі қазақша шахмат тастарын (фигураларын)

орысша атауларымен сәйкестендіріңіздер.

патша конь уәзір слон піл тура, ладья ат ферзь тура, ладья пешка пешка король

5-тапсырма. «Шахмат» сөзінен лексикалық мағынасы бар

сөздер құрастырыңыздар. Үлгі: Шахмат: шам, ... 6-тапсырма. Төмендегі тізімнен шахмат ойыны бойынша әлем

чемпиондарын теріп жазыңыздар. Михаил Ботвинник, Исидор Вейсчемпион, С.А. Воронцов,

Н.А. Кукуев, Владимир Крамник, Магнус Карлсен, Вера Менчик,

133

Н. Гаприндашвили, М. Чибурданидзе, Александра Костенюк, Хоу Ифань, Анна Ушенина, Адольф Андерсен, Пол Морфи, Вильгельм Стейниц.

7-тапсырма. Шахмат ойынына қатысты сөздерді аударып,

мағынасын түсіндіріңіздер. Дебют, миттельшпиль, эндшпиль, «Гардэ!», нападение, ограничение,

поддержка, перекрытие, «Шах!», «Мат!», «Пат!».

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

8-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыздар.

Қазақстан шахмат спорты жетістіктері

Кеңес Одағы кезінде қазақстандық шахматшылар ірі жеңістерге қол жеткізіп жатты. Мысалы, Мухин және Лебович оқушылар арасындағы КСРО чемпиондары атағына ие болды. Тәуелсіздікті алғаннан кейін Қазақстанның шахматтық өмірі дамуға зор талпыныс алды.

1993 жылы ерлер құрамасы Азияның чемпионы атағына, 1999 жылы екінші орынға ие болды.

1997 жылы ұлттық команда Азиядағы ең үздік команда атағына ие болып, Швейцарияда өтетін командалық әлемдік чемпионатқа қатысу құқығына ие болды және әлемнің ең үздік 10 құрама қомандасының ішіне кірді.

Жастар құрамасы 1997 жылы басқалардың ішінде Ресей құрамасын баса озып, Аргентинада өткен әлем чемпионатының күміс жүлдегері атанды.

Павлодар қаласының құрамасы қалалар арасындағы Азия чемпионаттарының үш дүркін жеңімпазы болды (1998, 2000 және 2008 жылдары). 2010 жылы Ханты-Мансийскіде өткен дүниежүзілік шахмат олимпиадасына 140-тан астам команда қатысты. Қазақстанның құрама командасы 29-орын, ерлер арасында 27-орынды алды, бұл соңғы 20 жыл ішіндегі ең үздік нәтиже болып саналады.

9-тапсырма. «Шахмат» сөзін тірек ретінде алып, сөзжұмбақ

құрастырыңыздар. 10-тапсырма. «Шахмат – ақыл-ой спорты» атты тақырыпта

шағын шығарма жазыңыздар.

134

МОДУЛЬ БОЙЫНША ПЫСЫҚТАУ ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. «Ойынбасы» сөзінің аудармасы а) дебют ә) эндшпиль б) миттельшпиль в) «Гардэ!» г) «Пат!» 2. «Ойын ортасы» сөзінің аудармасы а) дебют ә) эндшпиль б) миттельшпиль в) «Гардэ!» г) «Пат!» 3. «Ойынсоңы» сөзінің аудармасы а) дебют ә) эндшпиль б) миттельшпиль в) «Гардэ!» г) «Пат!» 4. 2006 жылы Әлем чемпионы атағына ие болған шахматшы а) Вера Менчик ә) Исидор Вейсчемпион б) Владимир Крамник в) Магнус Карлсен г) Михаил Ботвинник 5. «Уәзір» сөзінің орысша атауы а) король ә) ладья б) слон в) конь г) ферзь

135

8-МОДУЛЬ. ЖЕҢІЛ АТЛЕТИКА – СПОРТ ПАДИШАСЫ

25-26-сабақ. Көркем гимнастика

1-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыздар.

Жеңіл атлетика

Жеңіл атлетика – бүгінгі таңда тек біздің елде ғана емес, дүниежүзінде кең тараған спорт түрі. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығулары: тегіс жерде жүгіру, бедерлі жерде жүгіру, жүру, кедергілермен жүгіру, ұзындыққа және биіктікке секіру, лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыс.

Жүгіру – қысқа, орташа және ұзақ қашықтық болып үшке бөлінеді. Қысқа қашықтыққа – 100, 200, 400 м және 110 м кедергілі қашықтық жатады. Орташа қашықтыққа 800, 1000, 1500, 2000, 3000 м жүгіру және 3000 м кедергілі қашықтыққа жүгіру жатады. Ұзақ қашықтыққа – 5000, 10000, 20000, 42 шақырым 192 м марафондық қашықтық және 50 шақырым кросс (дала жарысы) жатады.

Жүру – 20 шақырым спорттық жүріс. Лақтыру – диск, найза, граната, балға, доп және ядро. Секіру – орында тұрып және жүгіріп келіп ұзындыққа секіру,

биіктікке және сырықпен секіру, үш аттап секіру. Жеңіл атлетикалық көпсайыс – көпсайыс құрамына жеңіл

атлетиканың жаттығуынан 10 жаттығуға дейін кіреді. Олар: жүгіру, секіру, лақтыру және кедергілерден өту.

(Төтенай Б. Дене тәрбиесі: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2008)

Мәтін бойынша сөздік

көркем гимнастика – художественная гимнастика тегіс – 1) ровный, гладкий

2) все, весь, все сплошь, все без исключения бедерлі – 1) узорчатый, орнаментированный; с узором,

с орнаментом 2) тисненый; инкрустированный

кедергі – 1) препятствие, преграда, помеха

136

2) воен. заграждение 3) спорт. барьер 4) физ., тех. сопротивление 5) перен. трудности

ұзындыққа секіру – прыжок в длину биіктікке секіру – прыжок в высоту көпсайыс – спорт. многоборье қашықтық – дальность, отдаленность

2-тапсырма. Төмендегі сөздерді қатыстыра отыра сөйлем

құрастырыңыздар. Жеңіл атлетика, тегіс жерде жүгіру, бедерлі жерде жүгіру, жүру,

кедергілермен жүгіру, биіктікке секіру, лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыс, олимпиада ойыны, чемпион, жүлдегер.

3-тапсырма. Жеңіл атлетикаға жататын спорт түрлерінің

қазақша-орысша атауларын жазыңыздар. 4-тапсырма. Жеңіл атлетикадан әлем рекордын орнатқан

спортшылар мен спорт түрлерін өзара сәйкестендіріңіздер.

Деннис Киметто 100 метр жүгіру Ярмила Кратохвилова 200 метр жүгіру Флоренс Гриффит-Джойнер 400 метр жүгіру Флоренс Гриффит-Джойнер 800 метр жүгіру Марита Кох марафон Юрген Шульт ядро лақтыру Наталья Лисовская (Седых) балға лақтыру Инесса Кравец диск лақтыру Юрий Седых үш қарғып секіру

5-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

Жеңіл атлетиканың Қазақстанда дамуы

Қазақстанда алғашқы ресми жеңіл атлетикалық жарыс –

Бүкілқазақстандық 1-спартакиада 1928 жылы Петропавл қаласында өтті. Республикада жеңіл атлетикадан тұңғыш рет КСРО-ның спорт шебері атағын Ш. Бекбаев алды (1943). Қазақстанның жеңіл атлеттері Олимпия ойындарында, дүниежүзілік чемпионаттар мен халықаралық жарыстарда жоғары нәтижелерді көрсетіп, жеңімпаздар мен жүлдегерлер

137

атанды. Олар: Е. Кадяйкин, Ұ. Қосанов, Ә. Тұяқов, В. Савинков, Л. Кононова, С. Исабаев, Б. Күреңкеев, В. Муравьев, В. Савин, В. Солдатенко, Л. Микитенко, А. Бадранков, т.б. Қазақстандықтар арасында Олимпиялық ойындарға тұңғыш қатысқан спортшы Е. Кадяйкин болды. Тәуелсіз елімізге тұңғыш алтын медальді 2000 жылы Сиднейде (Австралия) өткен ХХҮІІ Олимпиялық ойындарда кедергі арқылы жүгіруші О. Шишигина әкелді.

6-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Қазақстанда алғашқы ресми жеңіл атлетикалық жарыс қашан

және қай жерде өтті? Ш. Бекбаев деген кім? Қазақстандықтар арасында Олимпиялық ойындарға тұңғыш

қатысқан спортшы. Сиднейде (Австралия) өткен ХХҮІІ Олимпиялық ойындарда

алтын медальді иеленген қазақстандық спортшы. 7-тапсырма. «Көпсайыс» сөзінен лексикалық мағынасы бар

сөздер құрастырыңыздар. Үлгі: Көпсайыс: сай, сөк, ... 8-тапсырма. ХХХ Олимпиада ойыны бойынша жеңіл атлетика

чемпиондарын спорт түрлерімен сәйкестендіріңіздер.

Арис Мерритт (АҚШ) 100 метр жүгіру Мохаммед Фарах (Ұлыбритания) 200 метр жүгіру Кирани Джеймс (Гренада) 400 метр жүгіру Дэвид Рудиша (Кения) 800 метр жүгіру Стивен Кипротич (Уганда) 1500 метр жүгіру Тауфик Махлуфи (Алжир) 5000 метр жүгіру Усэйн Болт (Ямайка) 10000 метр жүгіру Усэйн Болт (Ямайка) марафон Мохаммед Фарах (Ұлыбритания) 110 метр кедергілермен жүгіру Кешорн Уолкотт (Тринидад және Табаго)

400 метр кедергілермен жүгіру

Кристиан Тейлор (АҚШ) 3000 метр тосқауылды жүгіру Эзекиль Кембои (Кения) 20 км жүру Сергей Кирдяпкин (Ресей) 50 км жүру

138

Грег Разерфорд (Ұлыбритания) ұзындыққа секіру Феликс Санчес (Доминикан Республикасы)

үш қарғып секіру

Кристиан Парш (Венгрия) биіктікке секіру Рено Лавиллени (Франция) сырықпен секіру Томаш Маевский (Польша) ядро лақтыру Чэнь Дин (Қытай) шарбалға лақтыру Эштон Итон (АҚШ) диск лақтыру Роберт Хартинг (Германия) найза лақтыру Иван Ухов (Ресей) көпсайыс

9-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын қазақша баяндаңыздар.

Көркем гимнастика

Көркем гимнастика – спорттың бір түрі; музыка сазымен арнаулы затпен (лента, доп, шеңбер, т.б.) немесе затсыз гимнастикалық жаттығулар комбинациялары орындалатын қыздар арасындағы жарыс. Көркем гимнастика шұғылданушылардың дене сұлулығын қалыптастырып, эстетикалық тәрбие береді. Онда толқынды, серіппелі қозғалыс, иіліп бұралу, денені тік ұстау, би өнеріне тән жүріс, жүгіріс, секіру, халықтық би мен шалқыма би басым келеді. Көркем

гимнастикадан дүниежүзілік чемпионат 1963 жылдан бері өтіп келеді. Олимпиялық ойындар бағдарламасында 1984 жылдан бар. Қазақстанда 1947 ж. Алматы дене тәрбиесі интернатында көркем гимнастика секциясы ашылды. 1949 ж. гимнастшы қыздар арасында тұңғыш республикалық жарыс өтті. Қазақстандағы көркем гимнастика спортын ұйымдастырып, дамытуда Л. Каспарова, Э. Волкова, К. Морозова, К. Степанова, Э. Осадчая, Л. Дягилева, т.б. спортшылар мен жаттықтырушылар көп еңбек сіңірді. Көркем гимнастикадан А. Батырбекова, С. Рахметова, С. Барлыбаева сияқты қазақ қыздары 1960-70 жылдары республиканың бірнеше дүркін чемпионы болып, халықаралық жарыстарға қатысты. 1991 ж. республика тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда павлодарлық Ә. Мұстафина, алматылық З.Жақыпова, шымкенттік Ә. Юсупова, т.б. гимнастшы қыздар бірнеше дүркін Азияның чемпионы, халықаралық турнирлердің жеңімпазы, жүлдегері болды. Павлодарлық Майя Сүлейменова қазақ қыздары

139

арасында алғаш Халықаралық дәрежедегі төреші атанып, дүниежүзілік чемпионатқа қазылық етті (Вена, 1995; Будапешт, 1996), екі рет Азия чемпионатына төреші болды (1994, 1996). Көркем гимнастика Шымкент, Алматы, Павлодар, Астана, Өскемен, Қарағанды, Петропавл, Көкшетау қалаларында жақсы дамыған.

10-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Көркем гимнастикада қандай зат қолданылады? Көркем гимнастикадан дүниежүзілік чемпионат қай кезден

бастап өткізіліп келеді? Көркем гимнастика Олимпиялық ойындар бағдарламасына

қашан енді? Қазақстандағы көркем гимнастика спортының дамуына үлес

қосқан спортшылар мен жаттықтырушыларды атаңыздар. Көркем гимнастика бойынша қандай қазақстандық

спортшыларды білесіздер? Олардың жетістіктерін айтыңыздар. 11-тапсырма. Төмендегі сөздерді орысша аудармасымен

сәйкестендіріңіздер.

көркем гимнастика пружинистое движение доп арбитр шеңбер волнистое движение толқынды қозғалыс художественная гимнастика серіппелі қозғалыс мяч иілу, жазылу разгиб (гимнастика) денені тік ұстау вертикальная фасция корпуса қазы судья төреші круг

12-тапсырма. Көркем гимнастика чемпиондарын Жазғы

олимпиада ойындарымен сәйкестендіріңіздер.

Александра Тимошенко (КСРО) ХХХ Жазғы олимпиада (Лондон, 2012) Юлия Барсукова (Ресей) ХХІХ Жазғы олимпиада (Бейжің, 2008) Алина Кабаева (Ресей) ХХҮІІІ Жазғы олимпиада (Афины, 2004) Екатерина Серебрянская (Украина)

ХХҮІІ Жазғы олимпиада (Сидней, 2000)

Евгения Канаева (Ресей) ХХҮІ Жазғы олимпиада (Атланта, 1996) Евгения Канаева (Ресей) ХХҮ Жазғы олимпиада (Барселона, 1992)

140

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

13-тапсырма. Жеңіл атлетика түрлері бойынша презентация жасаңыздар.

14-тапсырма. «Гимнастика» сөзін тірек ретінде ала отырып,

сөзжұмбақ құрастырыңыздар. 15-тапсырма. Суреттер бойынша шағын әңгіме құрастырыңыздар.

27-сабақ. Спорттық гимнастика

1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыздар.

Спорттық гимнастика, даярлау, жаттықтырушы, халықаралық

дәрежедегі спорт шебері, халықаралық жарыстардың жүлдегері, ізгі ниет, тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдар.

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын орысша баяндаңыздар.

Спорттық гимнастика – спорттың негізгі түрлерінің бірі; еркін жаттығулар, таянып секіру және снарядтардағы жаттығу-ларды қамтиды. Қазақстанда спорттық гимнастика 1920 жылдардың аяғында дами бастады. Гимнастшыларды даярлауда В. Рякшин, А. Ершов, Г. Мещерский, Қ. Қуанышбаев, И. Муллаев, В. Байдин, т.б. жаттықтырушылар көп үлес қосты. Спорттық гимнастикадан

Н. Ким – Олимпия чемпионы (1976), әлем кубогінің жеңімпазы (1978), бірнеше дүркін КСРО чемпионы, Н. Ильенко – КСРО-ның абсолют

141

чемпионы (жеке түрінен) және КСРО құрама командасының құрамында әлем чемпионы (1984), Ю. Цапенко – КСРО құрама командасының құрамында Олимпиада ойындардың күміс жүлдегері (1964). Халықаралық дәрежедегі спорт шебері Қ. Қалиева 1982 жылы республика чемпионы, халықаралық жарыстардың жүлдегері болды. 1987 жылы В. Люкин (Алматы) Еуропаның және КСРО-ның абсолют чемпионы әрі КСРО құрама командасының құрамында В. Новиковпен (Алматы) бірге әлем және 1988 жылы Олимпиада ойындардың чемпионы атанды. 1991 жылы республика тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда алматылық Е. Ерімбетов, С. Федорченко, А. Дмитренко, т.б. гимнастшы жігіттер бірнеше дүркін Азия чемпионы, Азия ойындары, ізгі ниет ойындарымен қатар, әлем кубогінің иегері және халықаралық турнирлердің жеңімпазы, жүлдегері болды.

3-тапсырма. «Гимнастшы», «иегер», «жеңімпаз», «жүлдегер»

деген сөздерді септеңіздер. 4-тапсырма. Мәтіннен зат есімдерді теріп жазыңыздар. 5-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұраққа жауап беріңіздер. Қазақстанда спорттық гимнастика қашаннан бастап дами

бастады? Гимнастшыларды даярлауда еңбек сіңірген жаттықтыру-

шыларды атаңыздар. Спорттық гимнастикада Н. Ким, Н. Ильенко, Ю. Цапенко,

Қ. Қалиева, В. Люкиндер қандай жетістікке жетті? Тәуелсіздік алғаннан кейінгі қазақстандық гимнастшылардың

жеткен жетістіктерін айтыңыздар. 6-тапсырма. Спорттық гимнастика бойынша өткізілетін жарыс

атауларын өзара байланыстырыңыздар.

командное первенство ат абсолютное первенство аспа вольные упражнения абсолютты біріншілік конь командалық біріншілік кольца еркін жаттығу опорный прыжок қатар қоссырық параллельные брусья шығыршық перекладина таянып секіру

142

7-тапсырма. Спорттық гимнастика (абсолютты біріншілік) бойынша чемпиондарды жазғы олимпиада ойындарымен сәйкестендіріңіздер.

Ян Вэй (Қытай) ХХХ Жазғы олимпиада (Лондон, 2012) Пол Хемм (АҚШ) ХХІХ Жазғы олимпиада (Бейжің, 2008) Виталий Щербо (КСРО, Белоруссия)

ХХҮІІІ Жазғы олимпиада (Афины, 2004)

Ли Сяошуан (Қытай) ХХҮІІ Жазғы олимпиада (Сидней, 2000) Кохэй Утимура (Жапония) ХХҮІ Жазғы олимпиада (Атланта, 1996) Алексей Немов (Ресей) ХХҮ Жазғы олимпиада (Барселона, 1992)

8-тапсырма. «Біріншілік» сөзінен лексикалық мағынасы бар

сөздер құрастырыңыздар. Үлгі: Біріншілік: шіл, ... 9-тапсырма. Төмендегі сөздердің синонимдік қатарын

жазыңыздар. Дайындау, жаттығу, қазы, жеңімпаз, негізгі, жеке, әлем, шегіну,

шыдау, үлгі, ұқыпты, тиімді, сұрыптау. 10-тапсырма. Төмендегі қазақстандық спортшыларды тиісті

бағандарға орналастырыңыздар.

Жеңіл атлетика Спорттық гимнастика Көркем гимнастика

Ольга Рыпакова, Ернар Ерімбетов, Александр Парыгин, Роман

Валиев, Ольга Шишигина, Сергей Федерченко, Степан Горбачев, Анастасия Пилипенко, Анна Алябьева, Наталья Ивонинская, Анастасия Сопрунова, Евгений Эктов, Мөлдір Әзімбай, Ольга Козевникова, Әлия Юсупова.

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

11-тапсырма. Жоғарыдағы мәтінді қазақ тілінде мазмұндаңыздар.

143

12-тапсырма. Төмендегі сөздерді қатыстыра отыра диалог құрастырыңыздар.

ХХХ Жазғы олимпиада ойындары, Лондон қаласы, 2012 жыл, Кохэй Утимура, Жапония мемлекеті, Степан Горбачев, чемпион, спорттық гимнастика, абсолютты біріншілік, еркін жаттығу, күміс медаль, қазақстандық спортшылар, Ұлыбритания, 200 атлет, Ернар Ерімбетов, медальдар жиынтығы.

13-тапсырма. Суреттер бойынша шағын әңгіме құрастырыңыздар.

28-сабақ. Синхронды жүзу

1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне аударыңыздар.

Водный балет, синхронное плавание, десятилетие, показательное

выступление, полноправный, одиночный, парный, определенные фигуры, музыкальная и хореографическая композиция, судейские оценки, техника выполнения, артистичность, минимальная оценка, максимальная оценка, каждый, член жюри.

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын қазақша баяндаңыздар.

Первоначально известное как водный балет, синхронное плавание появилось в Канаде в 1920-е годы. В следующем десятилетии оно распрост-ранилось и в США. Показательные выступления в синхронном плавании появились на Олимпийских играх ещё в 1948 году и оставались на них в этом

качестве целых двадцать лет. Лишь в 1984 году на играх в Лос-

144

Анджелесе они получили статус полноправного олимпийского вида спорта: тогда были представлены одиночные и парные соревнования.

Соревнования состоят из технической и длинной программ. В первом случае спортсменки выполняют определенные фигуры. В длинной программе никаких ограничений на музыкальную или хореографическую композиции нет. Судейские оценки в синхронном плавании схожи с оценками в фигурном катании. Жюри, оценивающее действия спортсменок, состоит из двух групп судей по пять человек в каждой: одна группа оценивает технику выполнения программы, а другая – артистичность. Судьи сидят с обеих сторон бассейна. Минимальная оценка – 0,1 балл. Максимальная оценка, которую может выставить каждый из членов жюри, равняется десяти баллам.

3-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Синхронды жүзу қай жерде және қашан пайда болды? Олимпиада ойындарына синхронды жүзуден үлгілік өнер

көрсету қай жылы енді? Синхронды жүзу олимпиада ойындарына қашан толыққанды

енді? Синхронды жүзудегі техникалық пен ұзақ бағдарламалардың

бір-бірінен қандай айырмашылығы бар? Синхронды жүзу қалай бағаланады? 4-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын қазақша баяндаңыздар.

Халықаралық жүзу федерациясы (ФИНА) 1908 жылы құрылған. 1991 жылы оның құрамына 128 ел кірді. Олимпиялық ойындар 1896 жылдан, дүниежүзілік чемпионаттар 1973 жылдан, еуропалық чемпионаттар 1926 жылдан өткізіледі. Дене шынық-тырудың бір түрі ретінде жүзумен адамдар ежелгі дәуірден бастап

айналыса бастаған. Біздің жыл санауымыздың басында Римде суы жылытылатын 50*20, 100*50 метрлік үй ішіндегі бассейндер салынған. ХҮІ ғасырдың басында жүзу спорттық сипат алды. Алғашқы жарыс 1515 жылы Венецияда өткізілді. КСРО-ның 1947

145

жылы Халықаралық жүзу федерациясына мүше болуы, 1952 жылдан бастап Олимпия ойындарына қатысуы жүзу спортының Кеңес Одағында, оның ішінде Қазақстанда да жедел дамуына ықпал етті.

Қазақстанда жүзу спортының дамуы Алматыда Дене тәрбиесі институтының (қазіргі Қазақ мемлекеттік спорт және туризм академиясы) ашылуымен тікелей байланысты болды. Оның түлектері 1946 жылы Бүкілодақтық жоғары оқу орындары арасындағы жарысқа қатысты. 1947 жылы алғаш рет жүзуден республикалық біріншілік ұйымдастырылып, оған Алматы, Атырау, Орал қалалары жүзгіштері қатысты. Сол жылы Қазақстан тұңғыш рет КСРО біріншілігінде бәсекеге түсті. 1948 жылы Алматыдағы Мәдениет және демалыс саябағында студенттердің күшімен 27 метрлік ашық бассейн жасалды, онда екінші республикалық біріншілік өтті. Ю. Кабин, В. Минаев, Б. Елқондиевтер бірнеше рет Қазақстанның чемпионы атанды. Құрамына қазақстандық Г. Николаев енген КСРО жүзгіштері ХҮІ Олимпия ойындарында (Мельбурн, 1956) 4x200 метрлік эстафетада Кеңес Одағына алғашқы қола медальді әкелді. 1957 жылы Қарағандыда тұңғыш жабық бассейн іске қосылды. Тәуелсіз Қазақстан дербес қатысқан Барселонада өткен ХХҮ Олимпия ойындарына (1992) 7 жүзгіш, ал Сиднейде өткен ХХҮІІ Олимпияға (2000) 8 жүзгіш қосты. Олардың бәрі дерлік Азия құрлығының үздіктері аталды.

5-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Халықаралық жүзу федерациясы қашан құрылды? Олимпиялық ойындар, дүниежүзілік және еуропалық

чемпионаттар қашаннан бастап өткізіле бастады? Алғашқы жарыс қашан және қай жерде ұйымдастырылды? Ю. Кабин, В. Минаев, Б. Елқондиев, Г. Николаевтар жүзуден

қандай жетістіктерге ие болған? Дене тәрбиесі институтының түлектері 1946 жылы қандай

жарысқа қатысты? Алғашқы республикалық біріншілік қашан ұйымдастырылды? 6-тапсырма. Мәтіннен күрделі сөздерді теріп жазыңыздар. 7-тапсырма. «Медаль», «жүзу» деген сөздерді тәуелдеңіздер,

«ел», «студент», «жарыс» деген сөздерді септеңіздер.

146

8-тапсырма. Жүзу түрлерінің техникасын қазақ тілінде ауызша түсіндіріңіздер.

Еркін (кроль) жүзу, брасс, баттерфляй, шалқалап жүзу,

синхронды (көркемдік) жүзу. 9-тапсырма. Сөзжұмбақты шешіңіздер.

1 Л 2 О

3 Н 4 Д 5 О 6 Н

1. Жүзуден әлем рекордын 39 рет жаңартқан спортшы 2. Ерлер арасындағы 200 метр қашықтықта шалқалап жүзуден

әлем рекордының иегері 3. Әйелдер арасындағы 200 метр қашықтықта шалқалап жүзуден

әлем рекордының иегері 4. Ерлер арасындағы 200 және 400 метр қашықтықта еркін

жүзуден әлем рекордының иегері 5. Ерлер арасындағы 200 метр қашықтықта кешенді жүзуден

әлем рекордының иегері 6. ХХХ Жазғы олимпиада ойындарында ерлер арасында 50 метр

қашықтықта еркін жүзуден алтын медаль иегері 10-тапсырма. Төмендегі сөздерді пайдалана отырып диалог

құрастырыңыздар. Еркін (кроль) жүзу, 50 метр, 200 метр, қашықтық, брасс,

Франция, Флоран Манаду, АҚШ, алтын медаль, 100 метр, Майкл Фелпс, 18 рет олимпиада чемпионы, Инчхон – 2015, Лондон, Азия чемпионы, Афина, Пекин, қазақстандық суға жүзуші, олимпиада ойындары, баттерфляй, Дмитрий Баландин, әлем чемпионы.

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

11-тапсырма. «Шалқалау» сөзінен лексикалық мағынасы бар сөздер құрастырыңыздар.

Үлгі: Шалқалау: қал, ...

147

12-тапсырма. Жүзуден олимпиада ойындарына қатысқан қазақстандық спортшылар жайында презентация жасаңыздар.

13-тапсырма. Суреттер бойынша шағын әңгіме құрастырыңыздар.

29-30-сабақ. Теннис

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын қазақша баяндаңыздар.

История современного тенниса начинается во второй половине XIX века. Именно тогда появилась игра, в то время носившая название «лаун-теннис», предшествен-ницей которой была более древняя игра в помещениях. Уимблдонский турнир,

старейший из сохранившихся по настоящее время, проводится с 1877 года, а первое соревнование национальных сборных – Кубок Дэвиса – ведёт свою историю с 1900 года. Теннис является частью программы Олимпийских игр современности, начиная с I Олимпиады, прошедшей в 1896 году, но с более чем полувековым перерывом, который завершился только в 1988 году. Вначале теннис официально был любительским видом спорта; первые игроки-профессионалы появились в теннисе в 20-е годы XX века, а с конца 1960-х годов началась так называемая Открытая эра, в рамках которой все турниры стали открытыми как для любителей, так и для профессионалов и были объединены в несколько крупных циклов («туров») под управлением международных организаций ITF, ATP и WTA.

148

Мәтін бойынша сөздік

предшествующий – бұдан бұрынғы, осыдан ілгергі, өткен помещение – үй, бөлме, ғимарат сохранение – сақтау, қорғау, сақталу часть – бөлік, бөлім, бөлшек, мүше, тарау перерыв – үзіліс официально – ресми любительский – әуесқойлық появиться – 1. көріну, шығу; шыға келу, пайда болу;

2. перен. пайда болу, келіп шығу, туу, туындау профессионал – кәсіпқой, кәнігі управление – 1. басқару; 2. басқарма

2-тапсырма. Мәтінді негізге ала отырып сұрақтарға жауап

беріңіздер. Қазiргi теннис тарихы қашаннан бастау алды? Уимблдон турнирі қашаннан басталды? Ұлттық құрамалар арасындағы тұңғыш жарыс қалай аталады? Теннис Олимпиада ойындарының бағдарламасына қашан енді? Теннистен қандай турнирлер өткізіледі? 3-тапсырма. Жазғы олимпиада ойындарындағы ерлер

арасындағы теннис бойынша чемпиондарды табыңыздыр.

ХХХ Жазғы олимпиада (Лондон, 2012)

Милослав Мечирж (Чехословакия)

ХХІХ Жазғы олимпиада (Бейжің, 2008)

Андре Агасси (АҚШ)

ХХҮІІІ Жазғы олимпиада (Афины, 2004)

Рафаэль Надаль (Испания)

ХХҮІІ Жазғы олимпиада (Сидней, 2000)

Марк Россе (Швейцария)

ХХҮІ Жазғы олимпиада (Атланта, 1996)

Николас Массу (Чили)

ХХҮ Жазғы олимпиада (Барселона, 1992)

Евгений Кафельников (Ресей)

ХХІҮ Жазғы олимпиада (Сеул, 1988) Энди Маррей (Ұлыбритания)

149

4-тапсырма. Төмендегі сөздерді негізге ала отырып диалог құрастырыңыздар.

Ракетка, корт, Халықаралық теннис федерациясы /IТҒ/,

Уимблдон турнирі, бірінші ракета, Дэвис кубогі, Энди Маррей, Рафаэль Надаль, ХХХ жазғы олимпиада ойындары, Лондон қаласы, үш дүркін чемпион, 2012 жыл, Новак Джокович.

5-тапсырма. Төмендегі спортшыларды тиісті бағандарға

орналастырыңыздар.

Стол теннисі Үлкен теннис

Михаил Кукушкин, Ван Нань, Андрей Голубев, Зоя Руднова,

Ярослава Шведова, Рита Погосова, Юлия Путинцева, Зарина Диас, Лайма Амелина, Евгений Королев, Юрий Щукин, Светлана Гринберг, Чжан Инин.

6-тапсырма. Сөзжұмбақты шешіңіздер.

1 Т 2 Е 3 Н 4 Н 5 И 6 С

Сұрақтар: 1. 1952 жылы Бомбейде стол теннисінен өткен чемпионаттың

жеңімпазы 2. Теннистен ХХХ Жазғы олимпиада ойындарының ерлер

арасындағы чемпионы 3. Теннистен ХХІХ Жазғы олимпиада ойындарының әйелдер

арасындағы чемпионы 4. Теннистен ХХІХ Жазғы олимпиада ойындарының ерлер

арасындағы чемпионы 5. Теннистен алғашқы Жазғы олимпиалық ойындар өткізілген жер 6. Теннистен ХХХ Жазғы олимпиада ойындарының әйелдер

арасындағы чемпионы

150

7-тапсырма. «Жетістік» сөзінен лексикалық мағынасы бар сөздер құрастырыңыздар.

Үлгі: Жетістік: іс, тіс, ... 8-тапсырма. Жазғы олимпиада ойындарында әйелдер арасындағы

теннис бойынша чемпиондарды табыңыздыр.

ХХХ Жазғы олимпиада (Лондон, 2012) Штеффи Граф (Германия) ХХІХ Жазғы олимпиада (Бейжің, 2008) Елена Дементьева (Ресей) ХХҮІІІ Жазғы олимпиада (Афины, 2004)

Винус Уильямс (АҚШ)

ХХҮІІ Жазғы олимпиада (Сидней, 2000)

Серена Уильямс (АҚШ)

ХХҮІ Жазғы олимпиада (Атланта, 1996)

Линдсей Дэвенпорт (АҚШ)

ХХҮ Жазғы олимпиада (Барселона, 1992)

Жюстин Энен-Арденн (Бельгия)

ХХІҮ Жазғы олимпиада (Сеул, 1988) Дженнифер Каприати (АҚШ)

Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмалары

9-тапсырма. Әр жылғы үлкен шлем иегерлері жайында презентация жасаңыздар.

10-тапсырма. Теннис түрлері бойынша қолданылатын

атауларды жазып, кестені толтырыңыздар.

стол теннисі үлкен теннис

11-тапсырма. Сурет бойынша шағын әңгіме құрастырыңыздар.

151

МОДУЛЬ БОЙЫНША ПЫСЫҚТАУ ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. «Ұзындыққа секіру» сөзінің аударылымы а) прыжок в высоту ә) прыжок в длину б) многоборье в) тройной прыжок г) бег с препятствиями 2. Үш қарғып секіру бойынша әлем рекордын орнатқан спортшы а) Юрий Седых ә) Ярмила Кратохвилова б) Юрген Шульт в) Иннеса Кравец г) Флоренс Гриффит-Джойнер 3. Диск лақтырудан әлем рекордын орнатқан спортшы а) Юрий Седых ә) Ярмила Кратохвилова б) Юрген Шульт в) Иннеса Кравец г) Флоренс Гриффит-Джойнер 4. Юрий Седыхтың әлем рекордын орнатқан спорт түрі а) 100 метр жүгіру ә) 200 метр жүгіру б) ядро лақтыру в) балға лақтыру г) диск лақтыру 5. ХХХ Олимпиада ойындарының 100 метр жүгіру бойынша жеңімпазы а) Усэйн Болт (Ямайка) ә) Тауфик Махлуфи (Алжир) б) Арис Мерритт (АҚШ) в) Дэвид Рудиша (Кения) г) Томаш Маевский (Польша) 6. ХХХ Олимпиада ойындарының сырықпен секіру бойынша жеңімпазы а) Чэнь Дин (Қытай) ә) Рено Лавиллени (Франция)

152

б) Роберт Хартинг (Германия) в) Сергей Кирдяпкин (Ресей) г) Усэйн Болт (Ямайка) 7. ХХХ Олимпиада ойындарында Иван Уховтың (Ресей) чемпион атанған спорт түрі а) көпсайыс ә) үш қарғып секіру б) ұзындыққа секіру в) сырықпен секіру г) биіктікке секіру 8. ХХХ Олимпиада ойындарында Роберт Хартингінің (Германия) чемпион атанған спорт түрі а) ядро лақтыру ә) шарбалға лақтыру б) найза лақтыру в) диск лақтыру г) 50 км жүру 9. ХХХ Олимпиада ойындарында Ольга Рыпакованың (Қазақстан) чемпион атанған спорт түрі а) көпсайыс ә) үш қарғып секіру б) ұзындыққа секіру в) сырықпен секіру г) биіктікке секіру 10. «Пружинистое движение» сөзінің аудармасы а) толқынды қозғалыс ә) денені тік ұстау б) серіппелі қозғалыс в) шеңбер г) иілу, жазылу 11. ХХХ Жазғы олимпиаданың (Лондон, 2012) көркем гимнастика бойынша чемпионы а) Юлия Барсукова (Ресей) ә) Алина Кабаева (Ресей) б) Евгения Канаева (Ресей) в) Александра Тимошенко (КСРО)

153

г) Екатерина Серебрянская (Украина) 12. «Аспа» сөзінің аударылымы а) перекладина ә) кольца б) конь в) параллельные брусья г) опорный прыжок 13. «Кольца» сөзінің аударылымы а) аспа ә) шығыршық б) қоссырық в) ат г) таянып секіру 14. ХХХ Жазғы олимпиаданың (Лондон, 2012) спорттық гимнастика (абсолютты біріншілік) бойынша чемпионы а) Ли Сяошуан (Қытай) ә) Кохэй Утимура (Жапония) б) Алексей Немов (Ресей) в) Пол Хемм (АҚШ) г) Ян Вэй (Қытай) 15. Спорттық гимнастика (абсолютты біріншілік) бойынша Алексей Немовтің (Ресей) чемпион атанған олимпиадасы а) ХХХ Жазғы олимпиада (Лондон, 2012) ә) ХХІХ Жазғы олимпиада (Бейжің, 2008) б) ХХҮІІІ Жазғы олимпиада (Афины, 2004) в) ХХҮІІ Жазғы олимпиада (Сидней, 2000) г) ХХҮІ Жазғы олимпиада (Атланта, 1996) 16. Синхронды жүзудің олимпиада ойындарына енген жылы а) 1948 ж. ә) 1984 ж. б) 1991 ж. в) 1896 ж. г) 1926 ж. 17. Жүзуден әлем рекордын 39 рет жаңартқан спортшы а) Флоран Манаду

154

ә) Сезар Сьело б) Пауль Бидерман в) Майкл Фелпс г) Райан Лохте 18. 1877 ж. бастап өткізілетін теннис турнирі а) Дэвис кубогі ә) Уимблдон турнирі б) Хопман турнирі в) Францияның ашық біріншілігі г) Австралияның ашық біріншілігі 19. ХХХ Жазғы олимпиаданың (Лондон, 2012) үлкен теннис бойынша ерлер арасындағы чемпионы а) Евгений Кафельников (Ресей) ә) Рафаэль Надаль (Испания) б) Энди Маррей (Ұлыбритания) в) Андре Агасси (АҚШ) г) Новак Джокович (Сербия) 20. ХХХ Жазғы олимпиаданың (Лондон, 2012) үлкен теннис бойынша әйелдер арасындағы чемпионы а) Винус Уильямс (АҚШ) ә) Серена Уильямс (АҚШ) б) Елена Дементьева (Ресей) в) Жюстин Энен-Арденн (Бельгия) г) Штеффи Граф (Германия)

155

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Негізгі әдебиет: 1. Бектұров Ш.К., Бектұрова А.Ш. Қазақ тілі (Ана тілі деңгейінде

үйрету құралы). – Алматы: Атамұра, 2008. – 336 б. 2. Жұмағұлова А.Ж. Кәсіби қазақ тілі: Оқу құралы. –Алматы:

Қазақ университеті, 2011. –227 б. 3. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы:

«Аруна Ltd» ЖШС, 2010 4. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік /

жалпы ред. басқ. М.Б. Қасымбеков, жобаның ғыл. жетекшісі А.Қ. Құсайынов. – Алматы: «ҚАЗақпарат» баспа корпорациясы, 2014. – 464 б.

5. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: «Рауан», 1991. –176 б.

6. Төтенай Б. Дене тәрбиесі: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2008. – 160 б.

7. Уәли Н., Қыдырбаев Ө. Қазақ тілі (Сөз мәдениеті). – Алматы: Мектеп, 2006

Қосымша әдебиет: 1. Бизақов С. Синонимдер сөздігі. –Алматы: «Арыс» баспасы,

2007. –640 б. 2. Казахско-русский словарь: около 50000 слов / Под ред. чл.-

корр. НАН РК Р.Г.Сыздыковой, проф. К.Ш.Хусаина. –Алматы: Дайк-Пресс, 2008. –962 с.

3. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы редакциясын басқарған Т. Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б.

4. Русско-казахский словарь. 1 том. А-О. – Алматы: Издательство «Арыс», 2007. – 640 с.

5. Русско-казахский словарь. 2 том. О-Я. – Алматы: Издательство «Арыс», 2007. – 640 с.

6. Хасанұлы Б. «Қазақ тілі» тұжырымы: пайымдаулардағы көрінісі (когнитивтік, психологиялық, әлеуметтік лингвистикалық сауалнама жүргізу және оның нәтижесін сараптау үлгілері). – Алматы: «КИЕ» лингвоелтану инновациялық орталығы, 2008. – 60 б.

7. kk.wikipedia.org/wiki 8. ru.wikipedia.org/wiki

156

Мазмұны

Алғы сөз ..................................................................................................................... 3 1-МОДУЛЬ. ТІЛ. БІЛІМ. МАМАНДЫҚ 1-2-сабақ. Толғауы тоқсан қызыл тіл ......................................................................... 5 3-4-сабақ. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі .................. 15 5-сабақ. Білім беру жүйесі ....................................................................................... 27 6-7-сабақ. Менің болашақ мамандығым ................................................................. 36 2-МОДУЛЬ. ОЛИМПИАДА ОЙЫНДАРЫ 8-сабақ. Олимпиада тарихы ..................................................................................... 50 9-сабақ. Олимпиада ойындарының түрлері ............................................................ 54 10-сабақ. Қазақстанның ұлттық құрамасы .............................................................. 58 11-сабақ. Олимпиада ойындарының чемпиондары ................................................ 64 3-МОДУЛЬ. ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ СПОРТ ТҮРЛЕРІ 12-сабақ. Ұлттық ойын-сауық түрлері .................................................................... 77 13-сабақ. Ұлттық ойындар мен өнердің тәрбиелік сипаты .................................... 81 14-сабақ. Алтыбақан – қазақтың ежелгі ұлттық ойыны ......................................... 85 4-МОДУЛЬ. ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ЖӘНЕ СПОРТ – ДЕНСАУЛЫҚТЫ

НЫҒАЙТУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ МАҢЫЗДЫ ФАКТОР 15-сабақ. Салауатты өмір салтының маңызды себепкері – дене шынықтыру ....... 92 16-сабақ. Жоғары дәрежелі спортшыларды дайындау жүйесін жетілдіру ............ 94 5-МОДУЛЬ. СПОРТТАҒЫ ҰЛЫ ТҰЛҒАЛАР 17-сабақ. Қажымұқан – қазақ халқының тұңғыш кәсіпқой балуаны ..................... 99 18-сабақ. Балуан Шолақ ......................................................................................... 102 6-МОДУЛЬ. КҮРЕС ТҮРЛЕРІ 19-сабақ. Қазақстанда еркін күрестің дамуы ........................................................ 109 20-сабақ. Қазақтың ұлттық спорт түрі – қазақша күрес ....................................... 113 21-сабақ. Күресшілерді дайындау жүйесін жетілдіру .......................................... 117 22-23-сабақ. Қазақстанда бокстың дамуы ............................................................. 120 7-МОДУЛЬ. ШАХМАТ – ҒЫЛЫМИ АҚЫЛ-ОЙ ЖӘНЕ ХАЛЫҚ

ШЫҒАРМАСЫНЫҢ НЕГІЗІ 24-сабақ. Қазақстандағы алғашқы шахмат жарысы ............................................. 131 8-МОДУЛЬ. ЖЕҢІЛ АТЛЕТИКА – СПОРТ ПАДИШАСЫ 25-26-сабақ. Көркем гимнастика ........................................................................... 135 27-сабақ. Спорттық гимнастика ............................................................................ 140 28-сабақ. Синхронды жүзу .................................................................................... 143 29-30-сабақ. Теннис ............................................................................................... 147 Пайдаланылған әдебиеттер ................................................................................ 155

157

Ерғалиев Қуаныш Советұлы Ерғалиева Самал Жанатқызы

КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ

«Дене шынықтыру және спорт» мамандығына арналған

Оқу құралы

Басуға қол қойылды 05.11.2015 ж. Гарнитура Times New Roman.

Форматы 29,7 х 42 ½. Офсеттiк қағазы. Көлемi 5,1 шартты б.т. Таралымы 500 дана.

Тапсырыс №0935