Secrétariat Permanent de la Centre d’Etudes des Stratégie de Réduction de la Pauvreté Langues Guinéennes (SP­SRP) (CELG)

Firo kalfe fii laawol ngalu e huuwondiral

Lagine

Aala kumpital, fahmu e saakital

Witto pular

Wallifiixo : James G. BENNETT

Firëo : Abdallah DIALLO

Yunaayiru 2005

2

Rewro koe yewtere (sommaire) Hunorde (introduction)........................................................................................................... 3 Hunorde witto pular ngon (introduction à la traduction en pular) ............................................ 5 1 Konnguëi arani ëin (les notions de base) ....................................................................... 7 1.1 Vantal (le développement)..................................................................................... 7 1.2 Baasal ngal (la pauvreté) ....................................................................................... 8 1.3 Ganndal fii dental xate limre huutorxe (la statistique)............................................. 9

2 Xatal ngaluyankewal ngal (la politique économique) ................................................... 11 2.1 Laawol ngalu manngu ngun (la politique macro­économique).............................. 11 2.1.1 Kaalisi laamu ngun e sariyaaji mun (les finances publiques) ........................ 13 2.1.2 Laawol fii nbuuxi [kaalisiiji] xin (la politique monétaire)................................. 13

2.2 Laawol salnduwol (la politique sectorielle)............................................................ 15 2.2.1 Demal ngayna e oogirxe jawle nder leydi (l’agriculture et les mines)............ 16 2.2.2 Luusinji xin (l’industrie)................................................................................. 18 2.2.3 Cuuxi gollirxi xin (les services)..................................................................... 19 2.2.4 Darnoodi ngalu (l’infrastructure économique) ............................................... 20

2.3 Jeyal laamu (l’administration publique)................................................................. 21 2.4 Salndu heeroral (le secteur privé) ........................................................................ 21

3 Laawol huuwonndiral (la politique sociale)................................................................... 22 3.1 Calxi huuwondiral (les secteurs sociaux) ............................................................. 22 3.1.1 Needi e jannde (l’éducation)......................................................................... 22 3.1.2 Cellal ngal (la santé)..................................................................................... 25 3.1.3 Golle xate (l’infrastructure routière) .............................................................. 28

3.2 Kisiyee ka wonndiigu (la sécurité sociale) ............................................................ 28 3.3 Huuwondiral hawtuve golle (la société civile) ....................................................... 29 3.4 Fii gorko e debbo (l’aspect genre)........................................................................ 30

4 Gollidal leydi e leydi (la coopération internationale) ..................................................... 30 5 Laamaaku (la gouvernance) ........................................................................................ 31 Vulli mawxi kunpitti (les prinicipales sources d’information) ................................................. 34 Sifooreji e hoore wallifiiëo on e firëo on (notes biographiques) ............................................ 35 Inëe kalfe mawëe ëen (liste des mots­clés) ......................................................................... 36 Sifooreeji fii no deftere nden wela janngirde (notes du lecteur)............................................ 39

3

Hunorde (introduction)

Kun deftun ko woni faanda mun arano on, ko fensitanngol jamaa on fii kalfe mawëe e fonndooji humondirëi e laawol ngalu e huuwondiral Lagine. Ka hertinngol, ko wattugol e junngo janngoowo on, aala kunpital, e saakital e fahmu alhaaliiji ºantal ngalu e huuwondiral leydi ndin fow, tentinii hella ka laawol jippiro fii mehugol baasal. Kun deftun saggitorkun (firo kalfe) ko adii fewtude, ko fewjooºe ºen ka laawol ngalu e huuwondiral, wonndude e yeesooºe waajotooºe, nea ºen (wano meeriiºe ºen, almaamiiºe ºen surnalistiiºe ºen, jannooºe ºen…) e jannguºe, ferani ºantal ºen, tentinii ºee ka cuuëi ekkitirëi winnda jannga. Kono kadi, hikun sakkitori fewtude jamaa leydi ndin haanuëo anndude wonndema alëere makko nden ëaººugol ëun ko kanko ºuri fewtude. Ko ëun addi firgol ndee deftere, yaltina nde e ëenëe Lagine buy. Xee golle, immoode mun, ko maadaaku heºiingu e nder duuºi jowi ara­hootaaji yawëi Lagine (2002­2004), e nder majji, wallifiiëo on waawi wallitorde nooneeji buy øaa eººugol, laatina golle antere uytugol miskinaku ngun. E nder jonndeeji golle buy, yeeso e ºaawo fottanngol, kanyun e guwernaman Lagine on, e yunaayiru 2002, fii ndee anntere, Gineyenbe tawdaabe e hobbe wallondirteebe ben, hari soono wo no fotta e satteendeeji kunpital, tentinii telemma ka kalfe hertude. Hara le wonaa wonndema hari wakkilaare fii kunpital ngal no nakki : seedee mun, goddun dun, wano golleeji hewdi e muulaadi di Giral Wianoongal Ganndal e Kunpital, bay neebii, wontoyi Corfol Kunpital e moggo cukkitto Duumiido halfinaado fii antere Uytugol Miskinaaku ngun. Kono le, din wakkilaareeji e dun mun, faamugol laawol antere fii uytugol miskinaaku Lagine no barkiëi haa han, tentinii ka gire ngaluuje e huuwondiralje, kono kadi, hella ka okkondiro annasiyaaji ëi gire calëiije hertinanaaëe tawti, gaanin ëoo, gire calëiije hertinaaëe hawtindirëe leyëe kawtirëe fii antere uytugol miskinaaku. Ngoo mottindiro kalfe hertuëe, humiiëe, de kala majje, e taskal winndannde iwnde e oo Keyee fii antere Uytugol Miskinaaku – iwnde ka kuugal tigi – laatiingo da\\ere fensito kalfe wonannde denndaangal neëëo yiëëo woowude, huºindoo kalfe laawol ngalu e huuwondiral Lagine. E nder ndee muulannde, wallifiiëo on ko adii ëaººude ko hawtindirgol fensito ngo jilºaa, welngo faamanaade fow, tippude e huutorgol kalfe ºurëe lollannde fow ëen, senngo Lagine ngon. Konnon, hingo takkii jiºiliºiiji goo ­ njuººudiiji taariikayankooji kalfe ëen, maandeeji annditirëi ëatal rewaangal ngal, e sellugol sifooreeji ëin, hara hiëi nananii diiwe ëen fow, waadi e gannde leydi ndin fow, e misal – hattiri, hella ëon on, e kunpitalji ëi piiji sifaaëi fii mun ëoo ëin faamataako e ºaawo mun. Telemma ëon, ndee ëoo saggitorde (fensito kalfe) ko yer fuëëorëun golle ºuroyaëe luggineede, hertinanee kalfe fensitaaëe ëoo ëen. E sagara ëimmo, ganndiëuºe suudu Taskal Xenëe Lagineyankooje, ka Duëal Mawngal Konaakiri ºen firii saggitorde nden e nder ëenëe Lagine tati ­ Sooso, Pular e Maninka ­ Jooëanëe golle buy newinii yeëëinngol firooji ëin fow e adagol feppindira \ial saggitorde nden (firo kalfe ëen) e faaleeji e sartiiji gire jeyëe nde ëen. Tippude e yaltuëi e tefoore ëoworaande nden e nder diiwe ëenëeyankooje hatonjinaaëe e mun ëen tati, telemma ka nafaaji e ka anndeeji gire ëe nde waëiraa fii mun ëen, buy girritike hitte saggitorde nden. E senngo goo kadi, tefoore ëoworaande nden yaltintinii golle haqiiqaaje (mawëe) ëe rajo riral on waëi ëen, nde tawnoo ko o ºundu suºaandu ko hunpitoree laawol ngalu e huuwondiral leydi ndin, e hoore kadi rewrugol mo ko laabudda ºurtoowo øinnude fonndooji. Maandaakuuji e finaa­

4

tawaaji ëin, ka laawol ngalu e huuwondiral, telemma ka mbaaloodi konnguëi e ka øinnugol ngol laawol. Ko ngal huuwondiral almanwal baøiingal inneteengal GTZ wallitori men kalisi si men winndi ndee deftere, men jonni nde ganndiëuºe firi, saatoyi e moggo ºe nde winndanaa ºen. Oo GTZ no faandii huutorgol saggitorde nden, nde wona aala kunpital, saakital e fahminal, e nder diiwe Lagine ëe o woni e wallitaade, ëun ko Baasi­Gine (Daande­Baharu), Hootu­Gine (Funnaange) e Moyen­Gine (Fuuta­Jaloo). Firo saggitorde nden no jokkaa taho. Wallifiiëo on taw ko laabudda e mun ka o laaºa poy, o jarna wallitiiºe mo ºen fow, wano: M. Peter HILLEN, lanëo porosee (projet) e ballo Antere Uytugol Miskinaaku ngun ka Ministeeri Pilan; Alhajji Mammadu SOO, Cukkitto kiëëo Dawla on ka Pilan Ministeeri Ngalu e Kaalisi ; Ibraahiima Sori SANNGARE, Cukkitto golloowo ka antere uytugol Miskinaaku; Cheick A. Tijjaani JALLO e Adullaahi BEEY surnalistiiºe tawaaºe ka Corfol Cukkitol Kunpital Tabitungol halfinaangol antere Uytugol Miskinaaku ; Mammadu KAMARAA, Abdallah DIALLO, Jibriil BATCILI, jannooºe, tefa fii gannde ka Suudu Tefooru Xenëe Lagineyankooje ka Duëal Mawngal Konaakiri ; Bernd HEINE e Matthias BRENZINGER, Porfeserºe Tefooºe ka Suudu tefooreeji Afirikiyankooji wonndu ka Duëal Mawngal Kolooøi (Cologne); e Kathrin ROTHHAAS, ballo anndanëo wonëo ka kabinee (cabinet) «International Policy Advising» (IPA) Kolooøi, Almaaøi (Allemagne). Wallitiiºe lan ºen fow, naa oo maa oo, mi jarnii ºe ko laaºi poy Miëo yelii kala hatonjinëo e ndee saggitorde taw e nder mayre, aala no foolira satteendeeji hella ka baNNeeji huuwondiral, ka ngalu e ka ëenëe, wooduëi ko wallitoo ºe no ºe ºurta faamirde laawol ngalu e huuwondiral Lagine, e no ºe ºurta faamondirirde hakkunde maººe.

Dr. James G. BENNETT Duëal Mawngal Kolooøi Almaaøi Yunaayiru 2005

5

Hunorde witto pular ngon (introduction à la traduction en pular)

Hella ka firgol ëee golle e pular laawol amen ngol men ëowori ngol, ko jokkungol no winndori ka \ial non tigitigi, jokkora sariyaaji ëenngal pular ngal hella ka tafoodi maggal e ka yaajere kalfe maggal, heyëintinora ngal hara feNaakika naamuuji maggal panndi. E nde ëun, ko rimino e tokkindiro kalfe on men ëowori, hella ka sicugol kalfe kese. Kono kala nde tawi kalfe cincaaëe ëen laaºaa poy, men tawtinay ëe kalfe luºaaëe, fensitaa, ëe huutorooºe ëenngal ngal Ben Buri anndude. E misal, firooji kalfe wano « banque, syndicat, sida, VIH etc », ko nii winndori : « banki, senndikaa, sidaa, VIH eknm. ». Hella ka nbaaloodi binndol, abajada keso on no seedi fota e kiëëo on. Wano \ie ëen, ka harfuuji tati bannbindirtenoo hen fow, wontii ëiëi, ka wonnoo ëiëi hen wontii gooto, ko ºuri hewde ton. E nder ëun, e hino :

ndy (ndyulaaku) → nj (njulaaku) bh (bhibbhe) → º (ºiººe) dh (dhenngal) → ë (ëenngal) gh (ghibla) → q (qibla) mb (mbawdi) → nb (nbawdi) ng (ngalu) → ng (ngalu) nh (nhari) → N (Nari) ny (nyeenyal) → ø (øeeøal) ty (tyellal) → c (cellal) yh (moyyhungu) → \ (mo\\ungu)

Maandino mase ëen kan, huunde waylaaki (taskee ka abajada on fow no winndaa ëon, yeeso ëoo). Meëen gaynitora anndintinngol wonndema golle haNNil sollitataa muk. Ko ëun si men toroto yo kala jannguëo deftere duku, Nerma, wurtana men no firo ngon ºurta mo\\irde.

Abdallah DIALLO Firëo on Xuëal Mawngal Konaakiri Lagine ­ BP. 3588

Yunaayiru 2005

6

Abajada Pular Lagine kiëëo on e keso on

Abajada kiëëo on Abajada Keso on

a a b b bh º mb nb d d dh ë nd nd e e f f g g gh q

ng ng h h i i dy j ndy nj k k l l m m n n ny ø nh N o o p p r r s s t t ty c u u w w y y yh \

7

1 Konnguëi arani ëin (les notions de base) 1.1 Vantal (le développement) Jolta­vantal (le sous­développement) Hella ka hakkunde leyde, ko wietee leydi jolta­vantal ko leydi ndi keval nexxo mun bajjo jaasi keval nexxo aduna on. Ko woni kadi leydi tawaandi e giral jaasuxe yaarude yeeso xen ko ndi keval nexxo bajjo mun jaasi teemederel 50 (50%) keval nexxo bajjo aduna on.

Vantal ngalu (le développement économique) Ko zaa no leydi veydirta bawgal mun ngal, ka toore keyeeji e aalaaji gollirxi.

Vantal duumotoongal (le développement durable) Ko noone vantal etiingal no huntira haajuuji fewndiixi xin, hara kadi falloraali bawxe jamaanuuji aroyooji xin ka huntugol haajuuji majji xin. Konngol vantal­duumotoongal ngal ko lonto lowre humindirnde huuwondiral ngal e hunndaari ndin. Hingal hertini faale navidugol kelxere ngalu ngun, yaaral­yeeso wonndiigu ngun e hisingol wonunndeeji xin e humindirirgol xii tati no mo\\iri. Ko vuri kon, pehe navirooje vantal duumotongal yeeso xen, no hatti e hittinde fii huutoral pehe, e aalaaji tippuxi e tawnugol kafuve golle xen ven fow, tentinii miskinve ven ka dowriiji, ka evvugol, ka gollugol, ka toppitagol e ka ndartugol xate rewraaxe xen, ka evvooje ka zaa huuwonndire.

Al’alaama vantal nexxanke (l’indice de développement humain: I.D.H) Leyxe Fottuxe xen (les Nations Unies) mo\\inii oo al’alaama fii etugol yaaral­yeesooji xi leyxe xen waxi xin, hella ka vantal nexxanke, inmina hollirxi kaalisi wano toore nder leydi, nde waylaaka nden. Al’alaama vantal nexxanke, ko tere tati waxiraa: juutere ngurndan (tamau ngurndan ka jibinannde), gannde (ennbere nbawdi winnda­jannga jamaa hellifaave ven e ennbere naato lekkol, denndanaangal mun), e yexxere ngurndan (toore nder leydi nde waylaaka wonande hoxuxo kala), e fewndo xoo himo (al’alaama vantal nexxanke) etanaa leyxe 175. Hella ka al’alaama vantal nexxanke (indicateur de la pauvreté humaine: I.P.H), Lagine hari e 2001, ko 157 abiri e nder leyxe xen 175 fow.

Hollirxun baasal nexxanke (l’indicateur de la pauvreté humaine) Ko hollirxun PNUD (Evvooje Leyde Fottuxe fii Vantal xen) etiri aalaaji (alhaaliiji seedee vantal nexxanke xin). Xun no wonndi e teemederel (%) yinve hulvinaniive xun hita maayu ado duuvi 40, teemederel (%) yinve ve waawataa winndude e janngude, ve hevataa ballalji guuwerneman voriixi e denndaangal ngalu laamu ngun, lollirxi sartiiji tati: teemederel (%) yinve ve taaqanaaka fii labitaane e ndiyan laavuxan e teemederel (%) fayve ve hevaali duuvi jowi taweteeve nyanndu bonndu no havi xun.

Yexxere ngurndan [ngurndan­mo\\an] (la qualité de la vie) Tawaande e zaa ngurndan, lollirde wa tortorxe geval mun ka leyxe hettiixe, tippude e wattaangol yili e bonnereeji xi yaaral­yeeso xuuxural toore nden woni e liggitude xin.

Ennbere yenyal ngal (le taux de croissance) |awa­tippoo (toowere, joltere maa anngal waylagol) hollirxun e dumne anndaaxo teemederel (%) yexxere hollirxun xun ka fuxxoode dumune. Ennbereeji yezal no wonndi e nooneeji kunpite buy: waxii yaha­ara kaa waxaali; kohella honto (veydii kaa xuyti; toowu kaa joltu); yaha­ara on no uuyi?

8

1.2 Baasal ngal (la pauvreté) Baaso ko nexxo maa giral yinve ve maraa haajitorxi yonayxi ko ve huntira haajuuji telenma keyeeji e wallitorxi (wano labitaane, maa lekkol) xi wonndiigu ngun heerori. E hitaande 1990 Banki Mondiyal on (la Banque Mondiale) toxxino, wi’i: hattirde (lasili) baasal ko dala (dollar) gooto zallal nexxo kala. 1994­1995 40,3 e nder teemederel (40,3%) jamaa Lagine on ko ley hattirde baasal wontiri xun ko $ 300 hitaande nexxo kala. Fewndo on saai hari baasal ngal ko nii vanngiri ka nder diiwe Lagine: «Haute Guinée» (Funnaange) 62 teemederel (62%); «Moyenne Guinée» (Fuuta Jaloo) 51 teemederel (51%); «Basse Guinée» (Daande Baharu) 42 teemederel (42%); «Guinée Forestière» (Fooree) 33 teemederel (33%); «Conakry» (Konaakiri) 7 teemederel (7%). Tawano kadi zanndu yinve 20 teemederel (20%) vurve baasal ven ko karahan yonirta 7 teemederel (7%) zanndu yinve Lagine ven fow ka hawtiti. Teemederel 20 (20%) vurve alxude ven no nyaama 47 teemederel (47%) ngurndan Lagine ven fow ka hawtiti. Baasal ngal e yaajude, xuuxa nbaadiiji, ko huunde wonnde e yaarude yeeso (wonnde e layude), hevugol nde no lanndii wakkitaare jokkondirnde, duumii, wonndi e anndere yexxunde ka ballalji.

Etirxe baasal (les dimensions de la pauvreté) Needi e jannde (l’éducation): Ennbere jannde ka lekkolji leyleyji on, ko beru (yeru) 28 teemederel (28%) ka waasuve (miskinve) 64 teemederel (64%) ka ve waasixaa (miskinxinaa). Ko 19 teemederel (19%) pet naati lekkol ka fayve remoove­ayna ven (E.I.B.C 1994/95). Cellal ngal (la santé): ko 12 teemederel (12%) pet e nder 20 teemederel (20%) veyngureeji vurxi e waasiduxe xin woni e yaade ka labitaaneeji, hara 50 teemederel (50%) e nder 20 teemederel (20%) veynguureeji vurxi alxude xin kan no yaade. Needi e jannde neeneeve ven no humondiri e cellal fayve ven, e hoore ennbere teetunnde paykoy koy no vuru xuuxude laabi xixi ka neeneeve ve janngaa (112 e nder 1000), e dii ka vee jannguve lekkol (61 e nder 1000, E.D.S –1999).

Sabuuji baasal xin (les facteurs de la pauvreté) Baasal ngal no humondiri e zivoodi ngalu ngun. Awa kadi sabuuji baasal mawxi wonxi Lagine xin no wai wa si hixi humondiri e no keyeeji leydi hawtindiranooxi, woni e junngo laamu ngun. Awa kadi sabuuji baasal haqiiqaaji wonxi Lagine xin no waita wasi no humondiri e ko tawi hari laamu ngun no hawtindiri ngaluuji xin, no fewja kazun tun e leydi ndin, no anndiri non, duuvi heewuxi. No maandinaa kadi wonndema baasal ngal no tippi senngo goo e anngal nunxal ko taskaa ka fettagol golleeve kon. E misal, fiira kala Konaakiri no jaasini 20 teemederel (20%) jamaa Lagine on nden saare no huutorde (gollinde) 48 teemederel (48%) medisenve (doftooruuve), 51 teemederel (51%) saasufaamuuve (sages­femmes) e 39 teemederel (39%) enfirmiyeeve (infirmiers) leydi ndin. Hella ka yexagol aalaaji toore, si taskaama tawete tufunndeeji (cae) xin e fulawaaji xin (dowriiji xin) no serti fota. Ko non kadi, telenma ka aalaaji nbaxxateeri, ka fulawaaji, tawete ko 0,4 teemederel (0,4%) veynguureeji xin tun mari watir; si evvindiraama e Konaakiri, no tawee ko 11 teemederel (11%) e 6 teemederel (6%) cae luttuxe xen E.I.B.C, 1994/95). Ko tawi tarawje hewtaali nokkeeli goo kon, e ko tawi coggu taranspooru no satti kon, kazun kadi no vanngi ka sabuuji baasal moolanaaxi. Jonneede zamannde yeebagol hunndaari ndin e ukkondirgol piiji (maa jikkuuji) xi wowtondiraa ka kadi no lintaa e sabuuli baasal.

9

Sertudi (la disparité) Anngal nanondiral maa fonnal tere sertuxe, e misal, sertugol huuwondire e ngaluuji, sertugol diiwe, sertugol keve e sertugol gorko e debbo.

Antere fii xuytugol baasal ngal (la stratégie de la réduction de la pauvreté S.R.P.) Antere xuytugol baasal ngal ko antere (e maanaa hawtonndiral faandaaji e evvoore kuuxe fii hunnugol xi) huuvunde vantal fe`iinde e yezal ngalu ngun e duytere baasal ngal. Fanda mawxo antere xuytugol baasal ngal ko hawtindirgol keyeeji wooduxi xin fow (yinve e jawle) nawra xi ka hunnugol faandaaji laabuddaaji xi jamaaji xin toxxii xin. Ko addi yo DSRP Lagine on wattu yili e waasuve worve e rewve dowriiji ven, ka nokkuureeji xi aldaa e ngalu maa e gire yinve wurxe ka diiwe humondirxe e ngaluuji wonaaxe e walleede ven, ko huulanngol sennditugol nafaaji humiixi e vantal ngalu xin, no vuri wonndirde e nunxal.

1.3 Ganndal fii dental xate limre huutorxe (la statistique) Taskal xuuxere e layugol e yaadu jamaaji yinve ven (la démographie) Ganndal humiingal e dental limre taskotoongal fii jamaaji nexxanke e nder nyivoodiiji mawxi majji (jibinannde, duuvi, worve maa rewve e kaydi mariyaasi, huuwondiral maa golle majji, eggudu ekm.) e nder yaadu majji on. Taskalji kesi no yurnitii ganndal fii alhaaliiji nexxanke hella ka huuwondiral majji e alhaaliiji ngalu e huuwondire. Yinve taskotoove fii jamaaji nexxaanke ven no tippi e xee gannde xuuxoral jamaaji xin, kadi, hive naadori sabuuji yexxuxi, etii haynagol layal ganndal fii jamaaji nexxanke arooji xin.

Denndangal jamaa on (la population totale) Denndaangal jamaa on no toxxii, ko hasii kon, jamaa fewndiixo on (ka haqiiqa) ka nder leydi, ka yinve ven, tawaaxo fendo dumne toxxaaxo on ka nder keeri leydi ndin. Jamaa Lagine on, ko mo telen yinve miliyonji 8,4 (Banque Mondiale: miliyonji 7,7 e nder 2002), ennbere yezugol on jamaa kadi hitaande kala ko 3,1 teemederel (3,1%) e nder 2002.

Giral golle huuwondiral e mecce (la catégorie socio­professionnelle) Denndaangal yinve hawtuve mecce, (demal e ngayna, luusin, njulaaku, golle­laamu) tawa kadi hive fota darnde e nder mecce (patoron maa gollinoowo, golloowo biroo, golloowo luusin, \ettaaxo golle, gollinteexo). Remoove ayna ven ka calun zaameteeji ko ve 68 teemederel (68%) jamaaji waasuve Lagine ven. Fow fow, rema­ayna en, si calxixin fow hawtitaama ko ve 61 teemederel (61%) jamaa on. Hive vuri 80 teemederel (80%) waasuve ven. Xii adaduuji no holli laabudda vantugol salndu dowri ndun e nokkuureeji dowri xin, fii xuytugol baasal ngal.

Wontugol tufunnde maa saare (l’urbanisation) Za no jamaa leydi wonnooxo feccere vurnde nden ka dowri wontirta mo tufunnde. Ko wonata sabu xun ko iwugol yinve ven ka dowri, yaha ka tufunnde tam\inagol hevay golle vurxe e mo\\ude, e ngurndan vurxan e mo\\ude.

Jamaa tufunndeejo (la population urbaine) Nde tawnoo jikkuuji senndindirxi nokkuureeji tufulle xen e dowriiji xin no seediri, ittiri no leyxe xen sertiri non, gasataa ka xi siforee nbaadi wootiri hawranayndi leyxe xen fow.

10

Tinndinooje xe tufulle xen, huutori xen ko hasii kon, no qaabaa e njanxuki majje on. No java ko hasii kon, wondema jamaa laatike tufunndeejo wo, si tufunnde makko nden, vurnii e misal 1000 maa 2000 yinve hoxuve.

Ennbere yezal denndaangal jamaa (le taux d’accroissement de la population totale) Ennbere yezal denndaangal jamaa on ko veydal adadu hoxuve e leydi e nder hitaande, beru teemederel (%) adadu jamaa on fow makko, ka naatugol hitaande. Nde hollay adadu jibinaave e faatiive winndaave e nder dumune on kazun e adadu yinve egguve e arve. Ennbereeji hakindiixi yezal hitaandewal jamaa on, \ettaave e nder adadu duuvi goo, no jonna tinndinoore vurnde mo\\ude e dii ennbereeji qaabaaxi e hitaande wootere tun. E 1998 jamaa aduna on hari, o fow makko himo vuri miliyaar 5,8 yinve; ennbere yenyal makko hakindiingal ngal kadi ko 1,6 teemederel (1,6% hakkunde 1980 e 1998).

Ennbere yezal jamaa tufunndeejo on [teemederel] (le taux d’accroissement de la population urbaine) Denndaangal yezal jamaa wonxo e nokkuure tufunndeere, hitaande toxxaande tinmunde, senndanangal denndaangal adadu jamaa on, ka naatugol hitaande nden, vannginiraangal teemederel.

Sukkeendi jamaa on (la densité de la population) Adadu no yinve ven jooxori ka ndelo­leydi, e misal. Sukkere jamaa Lagine on ko telenma yinve 30 e nder km2 (kiloomeeter kaare) kala.

Xuuxere panndi jamaa on (le surpeuplement) Si jamaa sukkii panndi e nder km2, e leydi waasixundi, ndi xuuxiraaka ngaluuji leydi, xun ko maande vanngunde xuuxere panndi jamaa. Fewnitagol ko woopitaa ka etugol sukkeendiiji jamaa on, no xi ardi non kon, hollirxi buy no waawaa evvindireede. Ka nokkuureeji dowri, sukkere deme xen (gese xen) yaltintinay nokkeeli sukkere panndi jamaa on e nder leyde waaxe wa xe hoxaaka xen. E nder nokkuure tufunndeere, evvindiro sukkere koxooli xin wallay zaawude (faamude) fii cae laamorxe arane xin e anngal yinve caoy tosokoy koy.

Holloojun maa seedeejun (l’indicateur) Holloojun ko tinndino faale maa ko hevii e nder ballal (e misal e nder porosee). Holloojun mo\\uxun yaltinay (ko golliraa) ko vuri kon, awa kadi, no waawoo etaade, tono on yioo, hara coggu ngun no nanii, e misal, faatagol neeneeve ven no waawi hollude anngal kelxere labitaaneeji xin. Antangol xuytugol baasal Lagine ngal, no faandii xuytugol faatunnde neeneeve Lagine ven, gila 538 haa 220 e nder 1000 (538 à 220 °/°°) jibinanxe, dumune 1999/2015.

Dankagol ngol (le suivi) Zaa jokkindirgol, moova kunpitti hara gootel luttaali, tippude e hollirxi suvaaxi. On zaa no waawi jonnude yezinoove ven e wonve e tannbitaade golle vantal fewndiixe xen, seedeeji e hoore yaaral­yeesooji waxaaxi faandaaji hunnaaxi xin e huutoral nbuuxi walliraaxi xin.

Ndarto ngon (l’évaluation) Sariya hattinxo wonndude e fonnal e nunxal heviixi e golle e evvoore maa laawol faale hollugol ko xe foddi e waxeede kon, e ko xe nanondiri e mun kon, ko xe haanaa waxeede kon, ko xe yexxi kon, e ko xe wonndi e nafaaji e ko mo\\ereeji hevotooxi e majje xin neevata kon.

11

2 Xatal ngaluyankewal ngal (la politique économique) Yaaral­yeeso ngaluyankewal (le progrès économique) Yezal xuudural keyeeji e nafaaji (wallitorxi) mo\\inaaxi, e no xin laatora (hevora). Fii laawol ngalu, bee golle xen maa anngal golle on wona ko anniyaa, faandaa si huuwaa. Anniyagol ngol ko yeeso e vaawo: anngal huuwugol hay fus e vaawo anniye maa hara huuwaali fus si tawii toxxaama ko non wonirta, wonaa gootun.

2.1 Laawol ngalu manngu ngun (la politique macro­économique) Ngalu manngu ngun (la macro­économie) Taskal yaadu nooneeji ngalu anndiraaxi moovindiro golloove, hara no waxi giroy e tippude e ko koy vurata gollude kon, wondude e yaltintingol xuuxere jawle wonxe e jinndude hakkunde koy giroy. Ngalu manngu ngun, ko hasii kon, ko fii ngalu leydi jokki. Keyeeji gollirxi xin no feppondiri e kuuxe ngaluuje laabuddaaje xen: xun ko toore leydi ndin, zanndu ndun e jawle hoore manankonje xen (e keyeeji gollirxi xin) e mankata on, naadeteexi e yaltinteexi xi nexxo kala heerori xin. Yaaral­yeeso ngaluyankewal no wi’i bee veydagol alxereeji woo, senndugol xi senndoore e vurnde e mo\\ude woo. Tinndinoore nden lannaali tinmude, nde tawnoo huunde wiaaka hella ka nbaadi keyeeji e nafaaji xi suvagol xun laatii nbaadi xatal e mo\\inal.

Heydintino ngon (la modernisation) Zaa inmaniixo yaadugol e faaleeji xin, rewra waylonndiral zivoodiiji xin hara no hawkora (woppora) alhaaliiji hixxuxi xin heyxintinora alhaaliiji fewndiixi, fewndodani adunaa on, kesi maa arxi kesun.

Adunayankaaku (la mondialisation) Ko huulangol udditanngol ngaluuji leydi ndin fow, xi naata e ngeygu adunayankeewu ngun.

Xatal ngaluyankewal ngal (la politique économique) Golle anniyaaxe doole laamu ngun, vannginiraaxe toxxagol faandaaji ngalu e wonndigal, e mo\\ingol aalaaji laabuddaaji hunneteexi. Mo wowlay fii laawol ngalu, bee tawa kuugal ngal maa anngal kuugal ngal koko faandaa (ko tewaa huuwaa). «Anniyagol e nder golle» ko huunde aranere: salagol waxugol golle maa ronkugol waxugol hay huunde vay hara ko xun toxxaa, wonaa huunde wootere.

Ngalu faaxungu ngun (la micro économie) Salndu ngalu politikiu taskotoongu jikku antanpiriisihoy (giroy) gootunkehoy siforaakoy wa wonukoy kunfen hoore mun, wajjixukoy hella ka golleeji suvoo e wakkilaare ka toore, ka zanndu, ka jawle e keyeeji gollirxi, e ka mankata.

Veynguure nden (le menage) (a) Denndaangal wonve e nder suudu wooturu (galle goote) halarru; (b) denndaangal wonve e nder galle goote e jamaa cuuxi laamu (wano miniteeriive yirdeebe, yinve wuuriduve e nder huuwondiral); (c) salndu laamu moovindirndu denngal antanpiriisihoy (giroy, cuuroy) laamu taweteekoy ko woni golle ngaluyankeeje tigitigiije mun xen ko zaamugol, no gasa kadi e tougol, telenma ka antanpiriisiiji wajjixuxi.

12

Artundi­keval maa tono (le revenu) Keval toore artungal iwrungal e ngalu nexxo maa jamaa, coggu golle e/maa rimre hoore­ manankun makko on. Gire tono mawxe xen wano njoddi, pawti, nafa e tono hitaandeejo.

Wintaari ndin [depansi] (les dépenses) Huutoral noone adadu kaalisi. Xun holli ko adadu keyeeji fewjanaaxi.

Hitte veydiixe xen (la valeur ajoutée) Hitte kese sincaaxe e nder zaa­toore (e nder zaa no toirtee). Certal hakkunde hitte toore e hitte zaamanduruuji wonxi hakkunde mun (naatuxi) xi toore nden hatonjini e mun. Hitte veydiixe no fepponndiri e denndaangal coggeeli alhaaliiji toore: zawndiraaxi, njoddiiji, fawtiixi, kafuuji huuwondire, sagalle, ittuuji, njoddiiji zamaale, hixxere aalaaji xin e tonooji.

Toore nder leydi nde waylaaka (produit intérieur brut P.I.B.) Adadu hitteeji keyeeji e gollirxi iwxi (yaltuxi) e toore nden, ka hakkunde keeri leydi, limaaxi hara fillitaaka (faljaaka). Toore nder leydi hawtaande no fota e zamndu ndun, tawti moovito jawle hoore manankun xen (aalaaji e kaalisi), tawti jawle yaltooje xen, hara naatooje xen tawaaka; hinde hawtindiri toanxe e yer nguurorxun, toanxe fii faggitoral ko veynguureeji xin toani hoore mun kon, xe nyaawitiree coggeeli fewndiixi wonaaxi e hootoreede ka nokkuure, fii yeeyeteexi (marsandiisiiji) evvondirayxi xin. Si toore nder leydi nde waylaaka, goongaare nden veydike yer teemederel (%) vadiingel teemederel yezal tijjaangal si neevooyii, ngalu ngun no mari yezal vurngal e dolnude, e hoore hara xun dillintaa sabuuji yanugol kaalisiiji xin. Teemederel yenyal jaasungel teemederel tijjaangel no firi wonndema maral masinji e aalaaji xi ngalu ngun mari, huutoraaka beyday bawxe majji fow, awa kadi anngal golle xen no vurtude veydaade. Toore nder leyde nde waylaaka goongaare nden, yer hoxuxo kala (maa hoore kala) ko hollirde vuraande e huutoreede fii etugol kattudi (toowere) ngurndan. Ko no non fotaaka yejjiteede wonndema toore nder leydi hawtaande nde waylaaka no tawnaa e golleeji wonxi e wadde ka vaawo ngeygu, wano hitte piiji aalaamaaji (pitaaji xin, ngaluuji oogirxe xen ekm.), ka vaawo golle nder cuuxi maa ka vaawo goole fii Alla, maa kadi batteeji lorrooji xuytooji cellal nexxankewal. Hakkunde 1995 e 1999, ennbere yezal ngalu Lagine ngun no \etti ka vuraa jaasaa, hari ko 4,4 teemederel (4,4%) tawale ennbere yezal jamaa on, senngo 2,8 teemederel (2,8%), hara xun ko lonto ennbere yenyal 1,6 teemederel (1,6%) fii hoxuxo kala.

Toore leydi nde waylaaka nden (produit national brut P.N.B.) Ko hitte toore sakkitorde keyeeji e gollirxi leydi e nder hitaande toxxaande. Fii henndagol hitte toore leydi nde waylaaka, ontigi waxay adadu kaalisi wintaaxi fii toore sakkitorde keyeeji e gollirxi, maa adadu keval yinve leydi ndin fow, wattida e keval alhaaliiji toore huutoraaxi ka jananiri ngal. Si hawrii ennbere yezal toore leydi nde waylaaka no serti e anngal e nder hitaande toxxaande, haray xun no firi wonndema xuuxere keyeeji e gollirxi toaaxi e nden hitaande xon waylike. Si ennbere yezal toore leydi nde waylaaka nden no mo\\i (positif) leydi ndin vurtay toude keyeeji e gollirxi ka lannoode hitaande, e xii ka fuxxoode. Si hawrii ennbere yezal toore leydi nde waylaaka nden mo\\aa, leydi ndin jasay toude keyeeji e gollirxi ka lannoode hitaande, e dii ka fuxxoode mayre. Bee maandina wonndema, si ennbere yezal toore leydi nde waylaaka nden iwii e 2 teemederel (2%) hitaande goo, yiltike e 1 teemederel (1%) hitaande hikkiinde xon nden, haray xun wiaa wonndema toore keyeeji xin e gollirxi xin, nde fow mayre nde, uytike. Fannin ennbere yenyal ngal no mo\\i, haray toore leydi nde waylaaka nden no \awi. Ko si hawrii tun ennbere yezal toore leydi nde waylaaka nden mo\\aa si tawa toore keyeeji xin e gollirxi xin no xuytii.

13

2.1.1 Kaalisi laamu ngun e sariyaaji mun (les finances publiques) Kaalisi laamu ngun e sariyaaji mun (les finances publiques). Xun no faandii wano denndaangal kaalisi naatuxi maa zaamaaxi, xi Dawla maa cuuxi laamu jeyi (reesiyonji, meeriiji e sifa mun), maa wano calxi gannde hara hixi humondiri e fii zaawoore woo, ngalu woo, nde wootere, hinmani taskal nbuuxi laamu ngun naatuxi e zaamaaxi.

Wintaariiji laamu ngun (les dépenses publiques) Denndaangal wintaariiji xi doole laamu ngun waxi (guwarnaman e cuuroy laamu koxooli xin). Nooneeji wintaariiji laamu seeduxi buy no woodi toore keyeeji e gollirxi hawtaaxi buy, hara ko xi antanpiriisiiji laamu xin e cuuxi laamu xi njulataako xin; balle e zamaale sertuxe, xe doole laamu ngun zawli calxi golle (Luusin, demal­ngayna); faaborgol jamaa on jawdi sennditana mo ndi; cuuxi zamaande xin.

Ngeynguuji maa yeeyirxi laamu ngun (les marchés publiques) Ngeygu laamu ko nanondiral (haldigal) humindirngal aadan laamu (Dawla, adiminitarasiyon, jamaa nokkuure) e (nexxo) tanmo, fii yo on waxu golleeji maa sarwuusiiji. Yeeyirxi laamu xin ko yoveteexi haa laava poy sabuna ko jawle laamu ngun xi woni e yeebude.

Laawol fii kaalisi naatuxi e zaamaaxi [wintaaxi] (la politique budgétaire) Laawol ngalu xowiraangol nbuuxi naatuxi e yaltuxi Dawla on, si ngol taskaama, ngol fow maggol, tawnora golle waxiraaxe nbuuxi naatuxi e golle golliraaxe wintaariiji laamu xin. E nder zaa no laawol naata­yalta kaalisiiji xin e laatingol laawol ngol, yinve golloove e cuuxi laamu e huuwonndire buy no haanaa taweede. Xunle, no annditoo ka nder sagaraaji evvoore, hevilannde e ka zinnugol (laamu ngun e/maa depiteeve), hunnugol golle xen e ndartugol xe ngol.

Loere [jaasere] kaalisi naatuxi e fewjanaaxi (le déficit budgétaire) Vurnugol wintaariiji kaalisi naatuxi e fewjanaaxi fottanaaxi fii mun xin, wintaariiji silwiive ven e miniteeriive ven yaltuxi e jawle sagalle woodaaxe xen.

2.1.2 Laawol fii nbuuxi [kaalisiiji] xin (la politique monétaire) Laawol fii nbuuxi [kaalissiji] xin (la politique monétaire) Golleeji xi yeesoove kaalisiiji ven xin (Banque Centrale, Trésor public: xun ko Banki Santaral, on Marga kaalisi laamu ngun) haldi fii mun, fottani yer zamaale xe huutoroove kaalisi ven joganii Banki on xen) e wovve e huutoroove nbuuxi fii no ngalu ngun yezira, fewndo jooni e tuma neevi. Ngol yezugol ngalu ngun, no hawtindiri laawi zamaande e laawi senso kaalisi on. Aalaaji laawol ngalu kaalisi on ko piiji ndan: waylondiralji ennbereeskonti (escompte), soodugol maa yeeya piiji laamu ka yeeyirde kaalisi (sensugol), yiltondiralji maralji laabuddaaji bankiiji xin, huvindagol zamaande, ndarta laamu ngun ennbere tono, vurdindinal hakkunde nokkuuje golloove ven e hevugol zamaande ngol, sattingol maa hoyna, hevugol kaalisi dewiis on.

Yanal kaalisi on (l’inflation) Ko woni yanal kaalisi on ko \uufugol pehe yovugol ngol hara, ko hasii kon, no yaadi e uuyugol jinnduru kaalisi on wonnde kadi e no firora duumagol sattere coggeeli xin fow. Fii yanal kaalisi on wowlaama woo si piiji ndan waxii:

• Si sattere coggeeli xin duumike.

14

• Si sattere coggeeli piiji nder leydi ndin vurii coggeeli janani xin (koxi xin) duumaade. • Si hawrii sattere coggeeli xin no mari nbaadiiji ngalu e huuwonndiral (pathologique).

No woniri woo, nden huunde no xuuxi no ardata, ko xun si guwarnamanji xin wattanii yila e mayre woo nde laawii. Yanal kaalisi on no wai wa si fawtoto (wurnay) hoore mun, hara kadi no layira wa ko waxata taaroo filloo, mawnira no yaarata non, hara no metti huvindaade.

Nbawdi [wawde] soodugol (le pouvoir d’achat) Adadu keyeeji e gollirxi ko adadu mbuuxi xi hunnanta soodugol. Yaadu nbawdi soodugol ngol ko liddu al’alaama coggeeli xin: \awgol coggeeli xin adday joltugol nbawdi soodugol ngol.

Zamaande nden (la dette) Zamaade, ko laabudda yovugol adadu kaalisi mo \etti e junngo goxxo. No woodi zamaale xe juutaa happu (hara zalaande yovugol ngol no waxanaa happu jaasuxo hitaande) e zamaale neevooje si yovee, hawtindirxe denndangal luvalji xi happu mun yawti hitaande. Hella ka ballal laamu fii vantal, ontigi senndidiriray zamaale xen tippude e sartiiji yeeyirde nden e mbaadi zamaale xen (ko hasii kon, ko laamuuje (tippude e sartiiji yiixuxi, ennbere tono hakindiixo.

Suudu zamaande yaasiire (le service de la dette extérieure) Faweede yovugol \ial zamaande nden hitaande kala (hayfingol luvalji xin) e yovugol tonooji fawtiixi e hoore luvalji xin. Yovugol tonooji xin yaltitay ka cuuxi, ka nder nbukku limre wonaaxo e yovireede zannde fini­weeti wo, e ka halfino luvalji, e nder yaha­ara manankunji

Laawol fii zamaande nden (la politique du crédit) Nbaadi laawol kaalisi faandiingol feppindirgol toowere e nbaadiiji zamaande nden, e faaleeji golle ngalu xin. Aalaaji laawol zamaande nden ko xi ndan: yiltonndiral eskonti on (escompte banque Centrale), Banki Santaral on wallitoto yeeyirxi nbuuxi xin (yeeyugol e soodugol bonji teresoor (Bons de Trésor, e km.), maa mankata laabuddaajo, huvindagol, ndarta zamaande nden e suvugol zamaande nden.

Mbukku maandinirxo yovanxe xen (la balance des payements) Niimor konti banki maandinxo denndaangal limreeji hunnanxi, e nder dumne toxxaaxo hakkunde leydi e ka jananiri. Limreeji xin no gasee winndeede telenma yovugol «zamaande» maa telenma e gollidugol (waxugol haajuuji). Oo sifa sakkitoro xoo, no nanondiri e no warretee (waxirtee) ka gollidal hakkunde leyde.

Ennbere wattito mbuuxi xin (le taux d’échange) Hitte nbuuxi e leydi ndin qaabaaxi e nbuuxi koxi. Ennbere wattito nbuuxi ko ka yeeyirde, ka wattitirde nbuuxi fottetee, ka nbuuxi koxi (dewiisi) xin jonnetee maa lanndee fii mun, soodee e nbuuxi leydi ndin xon. Nbuuxi koxi xin, ko e marsandiisiiji naveteexi gaxa xin e jawle naatooje xen (ittugol nbuuxi leydi ndin wattita e koxi xin. E nder xun yiltondiral yaha­ara (ennbereeji nbattiigu ngun ko e mbaadi mbukku yovanxe xen iwrata, si mbukku yovanxe xen lo’ii (jasii) tun, xun adday joltingol nbuuxi leydi ndin, si yovanxe xen fe\\itii xi toowa.

Jippino kaalisi on (la dévaluation) Fii jippino kaalisi leydi ka wowletee fii mun, ko si naataama fii wattito ngo dirtata ngon. Ko fewjoore guwarnaman e nder nanondiral makko e ve o wallindirta, jippingol hitte (darja,

15

yexxere) kaalisi makko on, tippude e nanindirgol xi e kaalisiiji luttuxi xin, ennbere wattito fottanaango ko nde (ennbere nden) firata e hitte (yexxere) kaalisi koxi xin.

2.2 Laawol salnduwol (la politique sectorielle) Zivoodi ngalu (la structure économique) Zaa humondire taweteexe si evvindiraama e goxxe goo, haray no tabiti, tawa no tinndini fii momre ngalu. Nyive vurxe lollude, wonande wonndiigu (suuseeti) huuvungu wonooje sarti golle ngalu wano nokkuure aalama on (zivoodi leydi ndin), zivoodiiji yinve hoxuve maa woodaave e leydi ndin ven, cuuxi laamu xin, miijooji e haqqillayi xin e zive ngalu xen tigi: aalaaji golle xin, yuvvodi ngalu ndin, antanpiriisiiji xin, bankiiji xin, zaawirde nden, e senndoore calxi arani xin (demal­ngayna e oogirxe xen), xinmi xin (luusinji xin) e tanmi xin (cuuxi gollirxi xin).

Yeeyirde nden (le marché) Nokkuure fottirde maa aala fottinirxo henndagol maa lanndagol fii huunde, maa golle e ka coggu henndagol ngol toxxetee, adaduuji xin wattitee. Ngol konngol «waxugol ngeygu» holli wonndema yeeyirde nden no laatii kadi haldigal wonndungal e yeeyugol e soodugol keyeeji maa golleeji.

Aalaaji naatooji e toore (l’intrant) E nder yewtere fii ngalu, si wiaama naatooji haray ko aalaaji naatooji e nder toore. No waawa wonde keyeeji arani mo\\inirxi xin, golle juuxe xen ekm. Hella ka demal­ngayna no wona e misal zolnirxi xin (lanngiri). Hevugol e huutorgol aalaaji naatooji e toore fii no huutorira xi, no wallira veyditude nbawxe toore nden addoowo golle, e aalaaji gollirxi xin fii no huutorira xi no wallira veyditude doole toore nden, keval ngal e/maa yexxere ngurndan addoowo golle e aalaaji xin on e/maa kiliyanjo makko on. Ko hasii kon, no woodi addoowo golle e gollirxi xin, humiixo ka laamu e wonxo kunfin hoore mun.

Toere nden (la productivité) Humondiral hakkunde toere nden (e hitte maa e xuuxere) e alhaaliiji maa e alhaaliiji goo (e hitte maa e xuuxere) walluxi no nde hevora. Toere yaltitunde golle nden ko humondiral hakkunde hitte veydiixe xen e adadu golle vanngirxo golloove ven maa si adadu golloove ven sowaama laabi adadu saaiiji (leeruuji) gollaaxi e mun xin.

Antanpiriisi [suuseeti] on (l’entreprise) Giral wonangal hoore mun, hawtitungal alhaaliiji sertuxi toore, toirayxi keyeeji e/maa gollirxi, hara no senndita keve coggu huutorgol alhaaliiji xin. E nder xun yuvvondiro e golleeji ngeygu wano suuseeti mo sergitaaka jeyxo xun, wano banki, giral demal e ngayna maa koperatiifu fii toore, ko xun woni antanpiriisi. Gire anndiraaxe njulayaagal, maa wano minister waawataa wonude antanpiriisiiji. Si ardii non, haray ko teral ngal laamu ngun gollirta.

Ponngondiro ngon (la compétitivité) Bayxe nexxo, santanpiriisi maa leydi tuxagol pehe ponngondirteeve mun wonve ka yeeyirde.

Cuuxi e aalaaji, maa masinji (l’infrastructure) Mo yurnitorii yaajere haqqil, ontigi wiay ko hawtonndiral cuuxi e aalaaji (masinji kafuuji mo\\inirxi leydi ndin: xate (tarawje), pooruuji, xate laana­njorndi, gaaruuji, gaawi, ponji ekm.

16

Ko vuri hertonde kon, ko alhaaliiji ngalu xin (tarawje, faltondire­woxxondirve (talifon), kuuran, ndiyan e km.) e huuwondiral (lekkolji, santirji santee (centres de santé) ekm.

2.2.1 Demal ngayna e oogirxe jawle nder leydi (l’agriculture et les mines) Ndelo ngon (la superficie) Ndelo leyxe xen, ngo fow maggo e die xen no renndini leyxe demal e ngayna xen, pitaaji xin e leyxe tutaaxe lexxe goo, leyxe darnaaxe e mun, tunnbe vuuvuxe wonxe e heneere, nokkuuje aalaama wonxe e kene, die canxi e die baharu. Ndelo Lagine ngon ngo fow maggo, ko ngo km 2 245.857.

Demal e ngayna (l’agriculture) Ka yanzere firo halfeere nden (no suudu limre Nasiyon zinii: Nations Unies) huutoririnde non, ko mottonndiral caloy demal e ngayna on tigitigi (wano zaaji demal leydi ndin), waazo, pitaaji e yunngo­li\\i (nanngo­li\\i) nder Lagine, fayda jamaa golloowo on 88 teemederel (88%) ko e ndun salndu xon humii. Tigitigi on ko remoove­ayna 95 teemederel (95%) e yunngotoove, si golle goo alaa, 5 teemederel (5%). Awa kadi, ko ka fulawaari ontigi tawata veynguureeji vurxi xin, miskinxi haa fe\\iti keerol xin telenma 88 teemederel (88%) e tentinii jamaaji wurxi e nder miskinaaku vurngu e sattude ngun, 90 teemederel (90%). E nder deme yeeyeteexi, demal e ngayna Lagine on no tawee e majji toore hottollo, tabitunde mo evvindirii nde e toe goo, (hella toonuuji 17.000 hottollo sufaako hara ittaaka bi\\e), wondude e toore dimxe seexa, zaa golleteexe e luusin (fuuze).

Demal e ngayna nguurorxun (l’agriculture vivrière) Vurxi lollude e toanxe demal e ngayna nguurorxi Lagine xin ko maaro, kafe, fonze, vivve tugi (e tunkori), bantara, banaana e pute lewnyuxe (welxe). Maaro no vuri gabbinxi xin fow remeede (si hewta ngawri maa nbahe, muutiri maa maaja), kaaba e fonze, fewndo xoo, toore wumo kon no vuri few toonuuji 800.000. Toore bantara on, nguuree remeteexi vurxi hittude Lagine goo, no hewtunoo toonuuji 900.000 e hitaande 1999. Tiga, toore mun no hottaa ko vadii toonuuji 200.000 (hara ko gume), no lintaa kazun kadi demal nguure vurngal e mawnude. Toore mun nden no yaarude yeeso ko tabiti gila fuxxoode duuvi 1990. Demal e ngayna xi toanxe mun hanndinaa e zaameede. Ko toanxe wonxe fii zanndu tigi tigi on (demal e ngayna yer ko zaamee pet) e xee handinaaxe e ngeygu (demal fii ngeygu).

Demal veynguure (l’agriculture de subsistance) Demal veynguure no tinndini zaa demal leydi e golleeji hawtonndirxi e mun, laatiixi, xi fow majji, antere fii ngurndan ka tawetee ko sonyetee kon fow veynguure nden zaamay kisan, hara naatayxi xin no fanxi maa alaa, maa ko soodaaxi, hara ko peccun gokkun nii tun e conyal ngal, navetee ka yeeyirde (luumo, maakiti).

Demal fii ko yeeye (la culture de rente) Demal gasoowal naadude kaalisi, ko hasii kon, hara hixi hanndinaa e yeeyoyeede ka gaxa (tentinii kafe, kakao, tiga e maaro), no seedi e demal fii nguurorxi (dimxe) hanndinaaxi, ko vurikon, e zanndu ontigi ndun, kanko tigi.

Demal e ngayna yaltinteexun leydi ndin (l’agriculture d’exportation) Kafe ko aranun e demal yaltinteexun (tonnu 10 haa 20.000 yaltinaaxi e nder hitaande) kono ko yer peccun gokkun nii kafe on lontii, si yaltinteexi leydi ndin fow renninaama, mo taskorii toe fii luusinji xin: miliyaarji faran Lagine 11,1 e 1999, xun hawra 1,5 teemederel (1,5%) e nder denndaangal yaltinteexi xin.

17

Ngayna (l’élevage) Ko denndaangal golleeji huulanxi haajitorgol munmunteeji hoxo faale wattugol xi keyeeji nguure fii ko faggitora maa ko yeeya. Ngol konngol «kulle neaaxe maa faggaaxe» huutoraangol no yaajiri no haajitoree e fii kulle neaaxe xen fow, no duuvi majje foti woo, haaka xe woni woo, ko xe neanaa woo. Kulle buruure xen no ittitaa e ngol konngol, si naa hara xe ayna xe neaa e nder joge. Kulle xen ka hoxo tawaaxe e nder on sifa xon, ko xe koyxe nay tosooke e njane, colli wiirooji, ruvooji (nyaaki) e boofo wiirooji maa ruvooji goo (boofo gilkoy suwaa: ver à soie). Ngayna (needi) nai on no vuri jaalaade Lagine, no yahi ko vaxii kolce miliyonji 2,4, adadu wonxo e veydaade ko jokkonndiri, gila duuvi 10. Danmi xin (bei e baali) no yoni kolce miliyon gooto e feccere (1,5 M) e hoore kose on kadi no vadii koe 60.000.

Yunngo li\\i maa nanngo li\\i (la pêche) Lagine no mari nanngirxe li\\i vurxe km 2 42.000 anndiraaxe xuuxiregol jawle ndiyan (li\\i e sifa mun). E 1997, senngo yunngo li\\i baharu on wallitorno 1,3 teemederel (1,3%) toore leydi hawtaande nden (PIB) (lutti 0,5 teemederel maa 0,5%). Ballal ngon senngo ka kaalisi teresoor Dawla on (halgal yunngo li\\i, ngeygu lisansi...) joopano 2,5 teemederel (2,5%). Adadu ngaluuji toore hinaa ka yunngo li\\i baharu tun tiixiri, no tiixiri kadi ka canxi (maaje maa beeli) e ka li\\i neaaxi.

Pitaaji xin (les forêts) Fitaare ko hasiikon no siforaa wa mottondiral fuxungal ka lexxe vuri xuuxude e fuxannde lexxeere wonnde e mawnidude, leydi ndin, puxi xin e kulle ko humii e mun kon, no xi yuvvonndirori, xi jeyonndiri e keyeeji xin e hitte ko ngal (mottonndiral) wianaakon. Maandino: E nder aduna on, pitaaji xin no serti fota, tippude e yaasi on (jaangol maa nguleendi), nbaadi lexxe xen, taariika e ganndal leydi toxxaandi ndin. Leyxe buy naadii sifoore mun laavunde konngol «fitaare» ngol ka zaawoore leydi mavve. Lagine waxii pitaaji 394 e jeyal laamu ngun e hoore ektaaru (ha) 1,2 miliyon e 19,2 miliyonji ektaaru fuxanxi hoore mun (pitaaji kinsi e wofiri, fitaare sukkunde vunni, heneere lexxeere e ko nanndi e mun). Toore leyxe gollirxe no hunnbiti reesiyonji xin fow, kono ko perfektir Nzerekore on woni yeeso e mun. On reesiyon xon jonnay kanyun tun ko vadii feccere toore kunte lexxe fohaaxe newxinaaka (12.000 m 3 ko fanxi woo e nder hitaande) e denndaangal toore luusinji xin (40.000 m 3 ). Pitaaji Lagine xin no hevude bononnda uuyuxo inmorxo e giiteeli buruuji xin, e vantal ngayna, egga egga on, haa e demal satta sattawal ngal. Nokkeeli vuraaxi toxxeede xin ko funnaange (Haute Guinée), e Fuuta Jaloo (Foute Djallon).

Oogirxe xen (les mines) Oogirde no toxxoraa no giral maa golle zeenyal, golleji nder leydi maa wonxi e kene pettan, hara ko hasii kon ko luusin gollirxo kaa\e (kaa\e njanndi, jaaman, baafata, …). Ngal giral no mo\\iniraa fii jasugol jawle (wano baafata, kan`e, karsiini, …). No siforaa xoo nii, oogirde no tawaa e sagara sakkitoro golle fii jawdi oogirdi, xun ko sagaraaji tati: xavvitugol ngol, jasugol ngol, e yaltingol huutora ngol. Fiira kala Lagine siwaa gaynude jasude jawle xe mari xen, boksiti on (baafata on) no `alxini sabuna hitaande kala toonu miliyonji 15 naatay, xun no waxi leydi ndin tanmiri e nder to’oove aduna ven. Oogirxe xen no naadude vuri 20 teemederel (20%) ka mo\\ingol toore leydi hawtaande (PIB). Si fe\\ii e baafata on, Lagine no mari kadi margaasi kan`e, jaaman e njanxe (xe jasaaka).

Vantal dowri ndin (le développement rural) Salndu dowri ndin (demal, ngayna e yunngo) ko kazun woni vunndu yezal ngalu aranuru leydi ndin e vurooru addande jamaa on keve e golla­yovee. Ko ndu addanta toore leydi

18

hawtaande kon no hottaa ko vadii 24 teemederel (24%) e 2000. Ennbere yezal mayru on, duuvi 1990 fow no vuri ennbere yezal Lagine ngal, ngal fow maggal, toowude.

Laawol demal e ngayna (la politique agricole) Si wiaama laawol demal e ngayna, yo nane denndaangal sariyaaji humondirxi e salndu demal e ngayna ndun e calxi goo si`iixi xon xin, kono hara ko ka laawol ngalu e laawi humiixi e majji (huuwondire darnugol leydi ndin e km.) woni sariyaaji fii fewnitagol, feppindira e sariyaaji goo, hara hixi mari batteeji xi happu hakindiixo, maa hollugol (sappagol) zivoodiiji yaajuxi e sariyaaji lintaaxi vaawo xoo xin hara hixi mari batteeji neea happuuji, gila duubi 90 ji xin, laawol demal e ngayna Dawla Lagine on, no toxxaa e nder Leeterji Laawi Vantal Demal e Ngayna. Arano majji on (Leeterji xin) no fottanaa fii mun e 1991, xinmo on e 1998. Hixi faandii tigitigi on:

­ toppitagol e fii no zaametee hevora hara koko yonata e hoore xuxxingol toore e yexxingol xate senndito ngon,

­ wallitagol yezal ngalu ngun e nbuuxi coggu yeeyoyaaxi ka jananiri xin, ­ vurtugol mojjinde keve jamaaji xin, ko fewndii woo e hara no yanzora toore nden,

vurta mo\\inde to’annde golle demal e ngayna on, ­ xavvana salndu dowri ndin jawle xe yinve ven heerorta, hara xe jeyaaka ka laamu,

veyda xuytitagol Dawla on ka golleeji ngeygu, vurta yexxinde zaawoore nden e sariya on,

­ vurta sennbinde yexxere cuuxi golle xin e gire deme e ngayna xen, jokkora vantal darnoodiiji e aalaaji gollirxi arani xin,

­ toppitoo e danndugol hunndaari ndin, huutorira no mo\\iri e no duumorta, keyeeji (ngaluuji) aalama on.

2.2.2 Luusinji xin (l’industrie) Golle luusinji xin (la manufacture) Toore keyeeji – e misal, paxe, bagiiji, kamiyonje, kaydi, rajooji, moterji kuuran e dimxe maraaxe (e nder pooti wano oliiwu maa tamaati…) – toiraaxi junngo maa masin, iwxi e alhaaliiji golleteexi (xun ko wano «guri» fii paxe, maa «hottollo» fii bagi…). Golle luusin no serindii haa fe\\iti Lagine, no feppondiri e 4 teemederel (4%) toore leydi hawtaande nden ka salndu xinmuru. Corfol zaametee demal e ngayna no sevii fattin, wonndude e antanpiriisiiji wonxi e gollirde ka calxi njaramji e biini waxirxi, luusinji beere e corfi hottollo e nebban tugi (nebban boxejan maa ture).

Zeezal (l’artisanat) Sifooreeji øeeøal ëin no sertiri tippude e certal leyëe ëen, maa e diiwe ëen e certal naamuuji majji on. Wano Faransi, e misal, no lintaa øeeøo, kala neëëo wonanëo hoore mun maa wonëo e huuwondiral, winndiiëo ka nbukku mecceeji.Ndin nbinndin laabuddaari toëëoraandi sariya on, no hertini: “No haanaa maandinireede niimorji ka mecceeji ëin lintaa ëon, yinºe ºen e huuwondire ëen, hara gollintaa ºuri gollooºe sappo yoºeteeºe, gollooºe kaøun tun maa gollida e woººe goo, tawa ko golle mecce toannde ëe humaaki e goëëe goo, woni ko mo\\inal maa mo\\intinal, maa gollanngol goëëo maa woººe goo golle humiiºe e øeeøal, tawa hiëe maandinaa e nbukku waëiraaëo dekeree (décret)” Kaanadaa (Canada) kan, konngol “toannde øeeøal ” ko nii jantoraa: “Toannde hertunde golle neëëo gooto, hara hinde wonndi e nafa, hinde labaa, ko golle­junngoore, nde ëuuëaa, no yelaa yo taw ko gooto tun golli nde, ila ka nde fuëëaa haa nde timminaa, tawa kadi alhaaliiji golliraaëi nde ëin fow fayda, ko ka nder leydi yalti, hara kadi le, si no gasa, ko e nder diiwal ngal ” Ko hasii kon,

19

lasili golleeji njulaaku ëin, golleeji waaju ëin, mecceeji ëi goëëo maa yinºe gollanta hoore mun ëin, mecceeji demal e ngayna ëin no ittintinaa ëoo. Zeeøal no renndini golleeji buy e nder baNNeeji hattinëi e sertude ­ øanndu, darno­cuuëi, leso­leëëe, cuuëi­gollirëi (maa gollanngol goëëo) eknm. Zeeøuºe ºen ko jon mecceeji yeëëuëi, ºantooºe, huutora ganndal­mo\\ino ferungal fota (suudugol, mekanisiyenyaagal laabungal, elektoronikiyaagal, fotogaraafuyaagal...) maa nbawdiøeeNal (lesa­kaa\e, maho­ paya...). Ko hasii kn, ºe waday golleeji ëi wuurotaako e ºaawo mun, øaande woo (buuseyaagal, pulonbiyeeyaagal, gaaraasistiyaagal, takisimaaniyaagal, soferyaagal anbulaansi... ) Janngirgol anparantiyaagal ko huunde dillinaynde heyëintino feccere mawnde mecceeji øeeøal ngal. Salndu zeenyal ndun no jogii (no kippi) telenma 15 teemederel (15%) jamaa golloowo Lagine on, e hoore hindu huulani serindiive buy miskinve hoxuve ka cae e ka dowriiji. Wano ka salndu demal e ngayna non, zeezal ngal kadi no arsikaa kadi, wongol xuuxireede golle juuxe, hara coggu gollirxi xin no hoyi. Awa kadi, ngal okkay keyeeji e golleeji xi sattaa coggu hara soono woo gollinalji no fewndii, no addana gire miskinve ven keve. Lagine, faanda zeezal ngal no yaaji fota hara hinaa ka mecceeji finaa taawaaji (juxo­bireedi, fennbo maa mooro, maho cuuxi ekm.), kono kadi hella ka oogirxe e ka yunngo li\\i.

2.2.3 Cuuxi gollirxi xin (les services) Salndu gollirxi xin (le secteur des services) Telenma e salndu gollirxi xin, ko vuri kon, hindu cinkindiri caloy tatoy yeeso xoo: (a) Gollirxi antanpiriisiiji xin (postaaji e faltonndiralji woxxuve, waaju e ballal, gollirxi fewndiixi xavvito ganndal e vantal); (b) Gollirxi xi goxxo maa yinve heerori (otelji, baaru kafeeji, restoranji, golleeji fijitirxi, golleeji hollirxi gannde, \aanalji, cuuxi gollirxi fii golleeji nder suudu); (c) Fii golleeji cuuxi. Wurin, wonde no senndindiriree ko vuri kon, cuuxi laamu xin e xi goxxo maa yinve heerori, cuuxi wonndiigu arani xin, cellal, needi e jannde, ndiyan, lavvino, ballal jamaa, zaawoore, fii laamu e km.). Ko jamaaji miskinve ven loani naatugol ka cuuxi arani kon, no laatii etirde mawnde miskinaaku ngun e ko faxxi e aaninde jamaaji e lanve halfinaave fii taskal e laatingol laawol xuytugol miskinaaku ngun.

Njulaaku ngun (le commerce) Salndu njulaaku ngun no soomi caloy xixoy: ngeygu ta\ugol e ngeygu saadagol. Ko vuri kon ngeygu saadagol ngol no humondiri e mo\\intingol (wattugol) alhaaliiji nder suudu wonndude e wattugol oto, ko xun waxi si tawii, haray xin golleeji, ko hasii kon, no hawtitaa nokkunngootu. Taskagol zivoodi ngalu Lagine ngun no wonndi e calxi tati kele`i ka hunnugol toore leydi hawtaande. Salndu dowri ndun (demal, ngayna e yunngo), oogirxe xen, e njulaaku ngun, zaamirxe wattidi e otelji xin). E nder xin calxi tati, aranuru ndun ko 18 teemederel (18%), xinmuru ndun 16 teemederel (16%), tanmuru ndun 27 teemederel (27%) marani toore leydi hawtaande nden. Doole yezal ngalu ngun yowoto, yer feccere moolanaande e hoore vantal xin calxi. Konole, fiira kala xoworxe mawxe xate demal e ngayna leydi ndin, oogirxe xen no hattinaa e towneede e nder Antere fii Uytugol Miskinaaku Lagine, laawol njulaaku haqqiiqawol no `akki fahin.

Jinnduru ndun (le transport) Salndu fii jinnduru ndun no hattini e humondirde e njulaaku ngun. Lagine ko calun tarawkun (wallu kun ko vadii 95 teemederel (95%) yaha­ara yinve e jawle), jinnduru ka baharu (vurxun

20

xun e haajuuji xin, si wonaa iwxi ka oogirxe xin ko ka pooru otonoomu Konaakiri rewrata) e kadi, jinnduru laana njorndi ndun (fewndo xoo ko e jinnduru boksiti on hatti). Calun taraw kun, kankun kan, hikun mari xate dowri, xate leydi ndin e xate mawxe yawtuxe (lunnbuxe) keeri, yaari ka leyxe kawtalje men. Nbaadi vantal salndu jinnduru ndun no waawa ka etiree nooneeji buy : e misal rewrugol sukkeendi xate xen – ka nder leydi men – (2,7 km e nder km 2 100 kala, hitaande 1997) e teemederel xate mo\\e (25 teemederel maa 25% hitaande 1997). Ka dowri, 0,4 teemederel (0,4%), e nder cae goo (tufule goo) ko 6 teemederel (6%) e 16 teemederel (16%) ka hitaande (1994/95). Anngal xate (mo\\e) hewtirxe nokkeeli goo e sattere coggu jinnduru ndun no wona, kazun kadi al’alaamaaji mawxi miskinaaku. Sabuna xi xuytay xate hevirxe laabuddaaji fe\\ingol toe xen, xuyta ponngondiro toe xen, sattinora coggu naatooji ka toore xin.

Salndu Banki ndun (le secteur bancaire) Salndu banki ndun no hawtinndiri antanpiriisiiji fii zamaande, xun ko antanpiriisiiji xi golle mun woni henndagol kaalisi kaliifuuji maa kaalisiiji yovitoyteexi e junngo laamu ngun, maa jonnugol zamaale e innde mun kanyun tigi. Siforgol nii salndu banki ndun no ittiti giiseeji banki gollayxi e vaawo goxxo xin kono hindu tawnori antanpiriisiiji (sikirsalji) wallitotooxi hakkunde banki on e huuwondiraave mun goo e nokkeeli gollirxi evvondirtooxi e sifa xin. Salndu fii cuuxi kaalisi e kaydiiji mun (wattidi e birooji zamaale xin, suuseetiiji xin kaadi e aalaaji gollirxi, antanpiriisiiji zamaande­baay, luwayee wonndude e cuuxi asiransi (kaalisi pansiyon) e salndu gasayndu waxeede feere ko hinaa soonowoo. Lagine, vunndu haqiiqaaru kaalisi sincirdu antanpiriisi ndun, ko aaden maa veynguure (74 teemederel 74%) vonndata, (maranta) hoore mun; bankiiji heeroral xin, cuuxi zamaale e tontinji xin, ko yer 3 teemederel (3%) yinve ven tunn woni e huutorde xun (1994/95).

2.2.4 Darnoodi ngalu (l’infrastructure économique) Huutoral zaamo kuuran (la consommation d’énergie) Mo\\ingol kuuran arano (e misal sunnugol kennbu maa karsiini) e xinmo (e misal kuuran toiraaxo ko inmori e karsiini), inmorde e vulli kuuranji xin fow wattidixi e waylo vulli arani xin. Renndo ngon no feppondiri e jonnanxe toaaxe kuuran, hottoraaxe e kennbu ko xe evvondiri. Lagine, huutoral kuuranji finaa­tawaaji xin, tigitigi on, lexxe ukketeexe, no lontii vuri 95 teemederel (95%) huutoral kuuran ngal, ngal fow maggal.

Faltondiro woxxondirve (les télécommunications) Aduna faltondiro woxxondirve on no hattini e jiivaade. Heyxinalji nbayla xin no jokkondirde e nder fonndital taweteengal soonowoo no vurta tun uuyude, no karha waylondiralji zaawooreeji e sariyaaji e leyxe xen fow. E nder Afriki on, no faltondiro woxxondirve fewndori non mo\\aa mo ndartirii, denndaangal toxxorxi anndaaxi faltondiro woxxondirve ven xin fow, jikkinoraaxi goole faltonndiro woxxondirve ven. Reezoo (réseau) talifon e nder Afiriki no jogii xii jikkuuji hakindiixi: (a) Sukkere talifon (adadu xate talifon fii hoxuve 100) hakkunde 0,3 teemederel (0,3%) e 0,8 teemederel (0,8%); (b) donngal gollirxi xi kelxaa (fanxere bannduji, yexxere xuytaande, ekm.); (c) coggeeli hattuxi e sattude (talifonugol hakkunde cae Burkinaa Fasoo xixi woxxondirxe 5,5 F/m no vuri sattude e dii Paris / Loos Angeles (2,93 F/m e iburiilu 1997, mo rewrii Faransi télécom.). Mo ndartirii njorndi Afiriki ndin, ontigi yiay gire tati sertuxe no yaltita: (a) date 45 fii hoxuve 1000; 58 fii Misira (Egypte), 101 fii Afiriki Zaamo (Afrique du Sud), 48 fii Boswanaa; (b) laazal meere (l’arc du vide), gila Lagine haa ka leyxe ka nder Sahara navi aynde Konngo no hattini loirde aalaaji, jaasiri xate talifon e yer 2,5 fii 1000 yinve; (c) leyxe gaave baharuuje xen ka

21

hirnaange e ka funnaange, si Lagine ittitaama, Laberiyaa e Soomalii ittitaama, no mari, vurxe xen, hakkunde xate talifon 2,5 haa 10; Senegaali e Gabon tun no dow, no jogii, araniri ndin tun xate 13, xinmiri ndin 32. Lagine hella ka salndu faltondiro woxxondirve adadu marve niimoro talifon ven hari ko 10.000 e 1995, 68.000 e 2000. Adadu talifonji nder cuuxi xin hari e 2000 ko 0,05 fii 1000 yinve.

2.3 Jeyal laamu (l’administration publique) Senndodal laamu (la décentralisation) |ettugol nbawdi fewjoore e jogital giral suudu mawngal laamu jonna gire cewxe ndun suudu laamu wooturu. E misal Ministirve leydi ndin no halfina golle mun goo Perefee on, on fewja fii majje.

Senndital laamu ngun (la déconcentration) Navugol nbawdi fewjoore e jogital ka calxi leyiji suudu laamu ngun.

Inminal (la délégation) |ettugol nbawdi fewjoore e jogital suudu laamu fewjanteendu (e misal humiindu e Dawla on) nava e suudu laamu wonanndu hoore mun maa fayda.

Henndinal (la dévolution) |ettugol nbawdi fewjoore e jogital suudu laamu ndu wootanaaka henndina suudu laamu wootanaandu.

Hejjindino (la subsidiarité) Sariya wiixo laamu teriwu ngun ukkitike woo hara ko xinmitugol, maa veyditugol nde tawi laamu yannyaangu ngun (ley teriwu ngun), vay ko hasii kon, hingu vuri ferude (antande) no hawri, e satteendeeji.

2.4 Salndu heeroral (le secteur privé) Denndaangal antanpiriisiiji heeroraaxi, hara hoore manankun mun kun, ko jeyal yinve hertuve maa wonndiiguuji heeroraaxi.

Bawxe toore (la capacité de producion) Toore hattunde e kelxude woodunde, aalaaji toore wooduxi (woodaaxi).

Wattugol jeyal halalwal (la privatisation) Ko ittugol e jeyal laamu watta jeyal heeroraangal, maa waylugol jeyal laamu wattangal jeyal heeroraangal.

Nawaare (le risque) Halfeere feereere fota, haanunde yexxinde. Ka mecce fii hevvugol adintina no yewtee fii nawaare bonunndaaji gasayxi jiivitude hunnugol faaleeji, dillina hayrunalji ka toande, tawa xi gasay lorrude tabital antanpiriisiiji (Suuseeti on). Nawaare taweteende ko huunde gasoore waxude, sennditoo wona pecce xixi waylotooxe: (a) Ittiri yaltitugol nden huunde, (b) Ittiri bonunndaaji xi nde (nawaare) dillinta xin hulvinori wo. Fii yo nawaare nden hakindo, yesoove hevvannde ven reway gonngal e xee xate xoo xixi, huutora sariyaaji hevvannde xin e/maa joxxina aalaaji maa evvere jonnindiro juuxe.

22

Fewjoore huuwondiral (la responsabilité sociale) Ndee halfeere humondirnde e zinnugol antanpiriisiiji vantal duumotoongal no wonndi e lowe tati : lowre ngalu (kelxere e hitte), lowre huuwondiral (fewjoore huuwondiral) e lowre hunndaari (fewjoore hunndaari). Antanpiriisiiji xin si no faalaa teddinde xii sariyaaji, no haani vurtude wattude yili e anndeeji denndaangal hawtuve ven fow : ngalu golloove ven, kiliyanve ven, addoove marsandiisiiji ven, adduuve kaalisi e keyeeji gollirxi ka mojove vantal, xen wonxe e sennbinnde tamauuji jamaa yinve ve alaa ka laamu ven e nokkuure antanpiriisi on. Ko wiugol antanpiriisiiji xin yo datito inmanoo fewjirgol fii no jamaa on vantora, battinira kuugal e zaa pehe \ettaaxe xen e hoore lowe, wano ka yinve, ka sawrugol, ka nafugol (maa lorrugol) nokkuure nden ekm. Xun non, no hitti fota hannde, no wela vee wonve e zawlude maa okka kaalisi e keyeeji gollirxi. Koxun bawxe antanpiriisi on ka mo\\ingol golleeji e zeezal makko ngal, e hella nden lowre no raavude kisan bawxe makko xen ka ngalu.

3 Laawol huuwonndiral (la politique sociale) Laawol huuwonndiral (la politique sociale) Ko kuuxe tewaaxe huuwaa, faandiixe waylugol no jamaa on maa no gire feereeje goo wuuriri non, fewnita vurdalji huuwondiral xin, xin vurdalji xi yaadu alhaaliiji ngeygu sinci, maa acci no tawri ka nder ngaluuji wonxi kunfen hoore mun. Aalaaji xin ko yo fewnito, jonna keyeeji e golleeji xi yovintaake maa xi sattaa coggu, sagalle e denndaangal waxaaxi fii senndito keve. Xen cenxe ko gila e sartiiji golle xin (neevere njoddihun, fowtannde, jannde tabitunde) ka laawol veynguure (njoddi vivve, huvindal jibinanxe xen ekm.) needi ndin haa e fii ngurndan xan e nokkuure nden.

3.1 Calxi huuwondiral (les secteurs sociaux) Calxi tigitigiiji xin ko needi ndin e cellal ngal. Xunle, ittiri faaleeji xin yanzi xate huuwondiral xen, nden tinndinoore no waawaa yannyeede fii ukkitugol e mayre ndiyan xan kadi, vantal fulawaari ndin, jaso tarawuje xen, zaawoore nden, fii cae xen. E nder calxi ko vuri hittude, ko ko tawi antere fii xuytugol miskinaaku ngun, ko heewi kon, haray no waxanaa cuuxi gollirxi leydi ndin, taweteexi no fewti yinve miskinve ven (jannde paykoy koy, zawndirxi ente maa nawnaaje arane ekm.).

3.1.1 Needi e jannde (l’éducation) Anngal wawgol jannga winnda (l’analphabétisme) Ko wianaa anngal jannga winnda ko kala nexxo mo waawataa jannga winnda, faamora winndannde ndavvere, welnde fii, sifiinde fii piiji humondirxi e ko ontigi zallata huuwude. No wianaa kadi anngal jannga winnda, kala nexxo taweteexo ko raqame (adadu maa limre) innde mun maa konngol hunnjaangol, ngol fow anndi tun waawi janngude.

Ennbere hellifaave ve waawataa winnda jannga (le taux d’analphabétisme des adultes) Teemederel (%) yinve marve vuri duuvi 15 ve waawataa winndude jannga, hara faamoray, winndannde welnde fii e hoore ngurndan mavve zallal maa waxa limooje welxe fii (fii duytugol, veydugol, sowgol e sendugol). E wie nbinndin anndugol ittiri jamaa on, wannooxo e 1996, ko 25 teemederel (25%) yinve hellifaave, marve maa vurni duuvi 15 tun waawi jannga winnda e 1974. Ko fottananoo ka fii Vantal Nexxanke (1999) evvoore Nasiyon Zinii fii Vantal Ennbere winnda jannga hellifaave Lagine ven, adadu mun hewtuno 37,9 teemederel (37,9%) e 1997, xun hawri ennbere ve waawaa winnda jannga ven ka hellifaave ko hella 62,1 teemederel (62,1%).

23

Anngal nbawdi winnda jannga ka nder beyguureeji (l’analphabétisme des familles) Lagine, tawaama tiixere miskinaaku ngun no humondiri e jannde jon galle. E 1994/95, e nder veyguureeji xi jon galle mun waawataa winnda jannga, hari 62 teemederel (62%) no ka ley miskinaaku, jannguve ka pirimeeri (lekkolji tosooki) ven 42 teemederel (42%), jannguve ka duxal mawngal (université) ven kan, ko ve 5 teemederel (5%) tun.

Nbawdi winnda jannga (l’alphabétisation) Veydal bawxe nexxo e winnda­jannga winndannde welnde fii, e hoore ngurndan zallal ontigi, tawa kadi ontigi waxoray limooje veydugol, xuytugol, sowugol e senndugol, hara xe luggaa. Ennbere bawxe winnda­jannga humondiral hakkunde adadu hawruxo (hakindiixo), yirde hawtuve duuvi wawnde winndude­jannga, e denndaagal jamaa nden yirde, e nder hitaande toxxaande – ko teral hollirgal vantal nexxanke Nasiyon Zinii.

Ennbere nbawdi winnda­jannga hella e diiwe xen, nokkuureeji xin e wonanxe gorko maa debbo (le taux d’alphabétisation selon les régions, les milieux et le genre) Ennbereeji winnda­jannga xin ko xii xoomaandinaa: 13 teemederel (13%) funnaange (Haute Guinée); Fuuta jaloo (Moyenne Guinée) 19 teemederel (19%); Foore (Guinée Forestière) 23 teemederel (23%); 26 teemederel (26%) Daande Baharu (Guinée Maritime). Ka cae, xii ennbereeji ko 60 teemederel (60%) ka worve; 36 teemederel (36%) fii rewve ven. Ka fulawaari xii ennbereeji ko 25 teemederel (25%) fii worve ven e 6 teemederel (6%) fii rewve ven.

Boobo e entereyaagal (la petite enfance) Alhaaliiji hevayxi paykun, ka nder lebbi arani ngurndan makkun, jokkayxi kun ber hikun wuuri. E hille, ngun jamaanu haqiiqawu xon no fanxi ko wattantee yili e mun, ka nder laawi (polotiki), ka evvooje, ka fii kaalisi naatooji e fewjanteexi laamu leyxe. Laawi fii jamaanu boobo e entereyaagal no heewi wallude (paykun) ka hevugol needi, waawa jannde, ado naatude lekkol. Xate tawnuxe (jamaa on) xen no renndini cellal ngal, nguuree on, e needi paykun fii vanntal haqqille, ka zenmbugol jikkuuji wondiigu ngun ka hevugol ganndal.

Neede (jannde) ka lekkol arano (l’éducation primaire) E nder leyxe aduna vurxe xen, «needi (jannde) aranere» no tinndini fii duuvi 5 maa 6 jannde arani lekkol, hasiixi wonde laabudda, hara hixi hertinanaa fayve ven. Ko Vuri kon needi (jannde) araniri ndin no fuxxi hakkunde duuvi 4 haa 7.

Ennbere ngurre naato lekkol ka suudu aranuru (le taux brut de scolarisation au primaire) Adadu lekkolve naadaave ka lekkol arano, vannginiraaxun ennbere teemederel (%) jamaa duuvi fottanaaxi no feppi e ngol bittol jannde. Ennbere ngurre naato lekkol, nde tawnoo etirxun evvano, tigitigi on bawxe naado lekkol fayve marve duuvi naatirxi lekkol ven, xun etirxun no waawi vurde 100 teemederel (100%) vay suudu wooturu no fillitoo, fayve goo no neevina naato lekkol ngol (haara duuvi naatirxi fottanaaxi xin fe\\i. Ennbere ngurre naato lekkol Lagine ko 29 teemederel (29%) hawrunoo e 1989. E 1999 ennbere ngurre nato lekkol ngol ka lekkol arano veydii haa 53,5 teemederel (53,5%), tawi si leyxe Afiriki Sahara wonxe zaamo xen, denndaangal majje, ennbere hakindiinde mun nden ko 72 teemederel (72%) hawri. Ennbere ngurre winndo lekkol Lagine on iwno e 27 teemederel (27%) e hitaande 1990 ari e 57 teemederel (57%) e 2000. Ennbere ngurre winndo jiwve ven iwi e 17 teemederel (17%) e 1990 ari e 44 teemederel (44%) e 2000.

24

Ennbere laavunde naado­lekkol ka lekkol arano (le taux net de scolarisation de l’école primaire) Ennbere laavunde naato lekkol arano etay annda ko fayve njelo marve duuvi naato lekkol newnaaxi xin ka lekkol arano wonve e janngude tigitigi, e hitaande wootere nden. Xun no limora wattugol adadu fayve witto duuvi fottanaaxi naato lekkol wonve ka lekkol arano ven, adadu fayve ve duuvi feppuxi. Ko hollirxun yexxere denndaangal alhaaliiji jannde nden. No vurti vattorde 100 woo, ko non vurtirta vannginde alhaali needi (jannde), ndin, xi denndaangal majji, hixi hanmani naado lekkol denndaangal fayve fewndoduve e duuvi naatugol ven (needi maa jannde aalamayankeere). Lagine, ennbere laavunde naato lekkol nden, wonno 41,5 teemederel (41,5%) e 1997, tawi nden hitaande leyxe wonxe fii vantal xen fow, 85,7 teemederel (85,7%) e 56,2 teemederel (56,2%) fii leyxe Afiriki wonxe ka zaamo Saharaa xen denndaangal majje.

Ennbere lekkolve­jannoowo (le ratio élèves­maître) Yuvvondiral hakkunde adadu lekkolve e adadu jannoove. Hingal (yuvvondiral ngal) lontii adadu haqinqinxo hakkunde lekkolve e janngirxi. Yuvvondiral hakkunde lekkolve: suudu janngirdu fe\\iino 41 teemederel (41%) e 1990 hewti 43 teemederel (43%) e 2000.

Ennbere ngurre naato­lekkol jiwve, ka lekkol arano (le taux brut de scolarisation des filles dans le primaire) E nder kinnde huuwondiral e ngalu kala alhaaliiji miskinaaku ngun anndoto e nexxo gooto, hewta no sertiri wovve e yinve veynguure wootere nden. Rewve ven, fayve jiwve ven e fayve worve ven, ko vuri kon, ko kazun vurata tanpude. Ennbere ngurre winndo lekkol jiwve Lagine iwii e 17,3 teemederel (17,3%) e 1990 ari e 44,3 teemederel (44,3%) e 2000.

Needi [jannde] ndin ka lekkol xinmo (l’éducation secondaire) Needi lekkol xinmo no jokkondiri e needi lekkol arano on. Si ko ko nanii kon, needi lekkol xinmo on ko ka hitaande jeexixavere needi fuxxotoo, o jokka haa ka hitannde sappavere ko fanxi wo. E nder vurxe xen e leyxe vantiixe xen needi lekkol xinmo on no wonani fow laabudda. Certal needi lekkol arano on e lekkol xinmo on no waawi sertirde no leyxe xen sertiri non.

Needi [jannde] lekkol tanmo on (l’éducation tertiaire) Needi lekkol tanmo on no jokkondiri e needi lekkol xinmo on. Xon ko xavvirde darja ganndal (needi (jannde) toowundi), maa ekkitorde zeenyal yeeso lekkol xinmo on.

Needi [jannde] fii mecce (l’éducation professionnelle) Ko needi walloori hara tonngaaki mo\\inde ngurndan meccejan. Hindi (needi) waawi taweede e needi lekkol dinmo on e/maa needi lekkol tanmo on. No haani tawde needi mecce no fewti mecceeji wiaaxi naamuuji e misal mecce minisiyeeyaagal (kandari yaagal) mason yaagal, mekanisiyen’yaagal, bulanseeyaagal. E nder noone neediiji (janndeeji) goo janngoove mecceeji ven tawete ka jannde mun fatten, e misal, ve wona anparantiive (ekkitotoove).

Xavvitere [xavvere] ganndal (la recherche scientifique) Xavvitere ganndal no toxxii gollirgol kaqqil, taskora cenxe fow hara siccaali haavaali, e nder duumaare, rewra laawol ndaara, yurnitoo, ndarta, evvindira, taskoo. Ko hasii kon, ontigi senndiray hakkunde xavvital laavungal ngal (golleeji xavvital waxiraangal fii yaaral­yeeso, si yaasi on (ganndal ngal hinaa huulangol zinnugol golle faandaaxe wo) e xavvital waxiraangal

25

zeenyal (golleeji xavvital waaxiraaxi fii siyansi (ganndal) on yaara yeeso yeeso, hara ko golle zeenyal faandaa.

3.1.2 Cellal ngal (la santé) Tamau ngurndan (l’espérance de vie) Adadu duuvi hakindiixi, xi yinve giral wuuri, no yannyee kadi, wiee adadu duuvi xi nexxo mo duuvi goo arsiketee (gasata) wuurude fahin. Tokora: ngurndan hakindiixan hara faytindiraali xun e juutere ngurndan tan\inaande, xun ko ngurndan xan nexxo gasetee tan\inaneede, xan fe\\otaako: gootel e nder xixi (1 sur 2). Juutere ngurndan tan\inaaxan ko \ial senndito duuvi, tamau ngurndan non, kazun kan, ko hakindaare senndito ngon. Tamau ngurndan no limora raqame alluwal maydeeji.

Tamau ngurndan ka jibenegol (l’espérance de vie à la naissance) Adadu hakindiixo duuvi tan\inaaxi gila ka jibinannde, tippude e ennbereeji mayde xi giral duuvi kala tan\inanaa hitaande fewndiinde nden e jamaa qaabaaxo e mun on. Lagine, tamau ngurndan xan ka jibineede wonno duuvi 54 e 1999, tawi sittii, si evvindiraama e tamau mo duuvi 45 on e 1983. E wie raqame Nasiyon Zinii (Nations Unies) xen, tamau ngurndan ka jibineede Lagine iwii e duuvi 36 e 1970, yahii e duuvi 46, 5 e 1997.

Ennbere maydeeji xin (le taux de mortalité) Ennbere hawtaande maydeeji xin jantanaande hoxuve 1000, ko humondiral hakkunde adadu faatunndeeji xin e jamaa hakindiixo leydi e nder hitaannde wootere. Ennbere maydeeji Lagine xin wonno 14,2 fii 1000 e 1999.

Ennbere teetunnde booboove (le taux de mortalité infantile) Teetunnde booboove no firiri, no laaviri, mayde booboove jaasunve hitaande. Hinde jogoraa wano hollirxun toowere maa joltere wonndiral e ngalu jamaa on. Anndugol teetunnde boobo, yaadu mayre e sabuuji mayre no yoni ko zaawiree yexxere e toowere zawndiiguuji xin e lekkeele humoxirxe e jibinannxe xen, kono kadi no sattiree, hay si faandanaaka, vantal huuwonndiral ngalu e jamaa on. Jippagol teetunnde booboove ven ko huunde hittunde ka martito denndaangal maydeeji gire jamaa on fow, ka yiltonndiral jamaanuuji. Si tawii teetunndeeji booboove ven no yayli (saxi), juutere balxe (ngurndan) hakindiinde nden haray no vuri toowude. Ka leyxe hattinxe vantaade teetunnde booboove ven ko, maa no haanunoo wonde, jaasunde 10 fii 1000. Ennbere teetunnde booboove Lagine nden, iwno e 136,3 fii 1000 (136,3 pour 1000) e 1992 ari e 98 fii 1000 (98 pour 1000) e 1999. E wie raqame Nasiyon Zinii ven, ennbere teetunndeeji booboove Lagine ven wonno 197 fii 1000 (197 pour 1000) e 1970 ari e 126 fii 1000 (126 pour 1000) e 1997. Humondiral hittungal no woodi hakkunde needi e jannde neeneeve ven kazun e cellal fayve ven, hara ennbere teetunndeeji fayve ven no vurti sukkude laavi xixi, ka neeneeve ve janngaa ven 112 fii 1000 (112 pour 1000), jaasi ka marve needi e jannde ven (61 pour 1000).

Teetunndeeji ente xen e fayve ven (la mortalité infanto­juvénile) Xoo ko fii teetunndeeji fayve ve hevaali duuvi jowi ven. Ennbere teetunndeeji ente e fayve Lagine ven, humondirnde tigitigi on, e zabbeeli raavooji (nawna­jonte, nyaw­jope, dogu­reedu) e anngal zanndu mo\\uru iwno e 226 fii 1000 (226 pour 1000) e 1992 ari e 177 fii 1000 (177 pour 1000) e 1999. E wie raqame Nasiyon Zinii xen, ennbere teetunndeeji ente e fayve Lagine ven, nokkuureeji hoxaaxi xin no serti fatten. Gila e 1992 haa e 1999, teetunndeeji ente e fayve ven iwuno e 275,8 fii 1000 (275,8 pour

26

1000) ari e 210, 6 pour 1000 ka fulawaari (dowri), e hoore ka cae, nde iwno e 175,5 fii 1000 nde ari e 148,7 pour 1000.

Luttere e reedu (la mortalité maternelle) Luttere e reedu ko mayde debbo reeduujo e nder reeduyaagal ngal maa gila zannde o jibini haa tinma balxe 42, haa nde woni woo, e nder nden tunnbere xon, ko woni sabu makko wo, hara no humondiri e reedu ndun, maa zawndagal mayru tawa wonaa ak Sidaan, wonaa kawral. Luttugol e reedu ko noone xixi: (1) wovve ven, mayde mun haray sabu on ko e reedu ndun tigi humii: xun haray ko tanpere xuuxi (ka reeduyaagal), maaxun ka `ata sattuxo, maaxun tanpere battane jibingol ngol) si ontigi wallaaka jibingol wano operasiyon; si goxxun yejjita e nder makko, e nder operugol maa si zandagan ngal feewa mo\\a, maaxun kala ko yani, tawa ko goxxun e xii lintaaxi xoo woni sabu mayde makko nden; (2) wovve ven haray reedu ndun walliti ve do: kenen haray \ettugol reedu ngol taw nawnaare no ka vanndu. Kenen kadi ve heva zaw on hara ko ve reedu, kono hara on zaw humondiraa e reedu ndun. Kono vay reeduujo wonaa meho, reeduyaagal ngal waylay ontigi fewndo xon on, ngal tiixina nawnaare nden haa nde ronka he\ude. E evvere raqame Nasiyon Zinii xen, ennbere luttere e reedu Lagine nden hari ko 1600 e nder jibinanxe 100.000 e 1990 e wie DSRP, ko neeneeve 666 maayi e nder jibinanxe 100.000, e 528 e 1998.

Ennbere jiidi (le taux de natalité) Adadu jibinanxe e nder hitaande ber yinve 1000. Ennbere jiidi Lagine ndin fewndo xoo ko 42,5 jibinanxe yinve 1000 kala. Winndito yinve e cuuxi hitaande 1996 (weevitaa e hitaande 1997), hara ko jibinanxe 40 fii 1000, e hitaande 1996.

Anngal nyanndu mo\\uru (la malnutrition) Ko wonugol nexxo tawetenooxo no mari zanndu yonayndu, kono tawa ndu renndinaa zaameteeji xi vanndu nexxanke hanndi e mun xin fow. Xun ko wiide on nexxo no lelliraa piihoy taweteekoy ko laabudda njanxuki tagaaxo. Lellireede njanndi, teewu, dakanmeeji (witamiin), xun wontana ontigi nawnaaje.

Ennbere kutu jiidagol (le taux de fécondité) Adadu vivve yeru debbo gooto (tokora: al’alaama weevere jiidi). E wie raqame Nasiyon Zinii ven jiidi Lagine iwi 7,0 debbo kala e 1975 ari e 5,5 debbo kala e hitaande 1997. E wie raqame yaltinaaxe ka DSRP nden ennbere iwu 5,7 debbo kala e hitaande 1992 ari e 5,5 debbo kala e 1999. Ennbere jiidi gasayndi okkude mawve ven yeru vivve haanuve lontaadeve ven, xun ko wano vivve xixo ko ennbere lontal. No lontal ngal tinmiri (e maanaa si vivve lontotoove xixo jibinaama e galle kala) haray xuuxugol jamaa on hatti.

Ennbere marke (la couverture vaccinale) Ko wietee ennbere marke ko ittiri jamaa nokkuure ko markii; maa ittiri ko feccere goo e on jamaa markii, noone no nden feccere sifori wo. Telenma ka marke, Lagine yaarii yeeso fota hakkunde hitaande 1988 e 1993. Hakkunde 1988 e 1998, ennbere marke xen iwno e ko jaasi 5 teemederel (5%) ari ko vuri 62 teemederel (62%). Konole, e hoore golle makko marke xen no tabiti gila e lannoode nden tunnbere, ennbere marke xen no vurti loande ko jamaa Lagine on fow hatonjini e mun kon. E hitaande 1999, hara ennbere marke xen hewtaa 60 teemederel (60%) fii marke mawxe xen xun ko DPC3 (Diphtérie, Tétanos, e Coquéluche), e Polio (Polio 3), Feti, e marke fii tétanos (VAT2). Xon

27

kadi, vurondiral ngal no e kene. Si tawii Konaakiri, fayve gaynaave markeede ven, ennbere mun, ko 51,1 %. E nder Fuuta Jaloo on (Moyenne Guinée), e maanaa, ennbere ven fayve gasuve markeede ko 22,4%.

Kutu yaadu labitaani (l’accès au service de santé) E nder Lagine, vuri 50 teemederel (50%) jamaa, on ka fulawaari, koxooli mun xin no woxxiri labitaani on kilo jowi. Ko vadii 20 teemederel (20%) no hoxi ka woxxiri labitaani mun on kilo 15. E hoore xun, en anndintinay wondema 48 teemederel (48%) medesinve (doftooruuve) ven, 51 teemederel (51%) saasu­faamuuve (e maanaa aynayve, wallitoo reeduuve ven haa ve jibina), 39 teemederel (39%) enfirmiyerve ven (e maanaa vee xoo ko xinmoove saasu­ faamuuve ven, ka medisiini seneral (Médecine Générale) vee xoo fow ko Konaakiri moovii no gollande 15 teemederel (15%) jamaa leydi Lagine ndin fow. Xun xoo holli wondema, Lagine xoo, veynguureeji miskinxi xin (tanpuxi xin) taaqanaaka zawndagol ka labutaani E nder 20 teemederel (20%) wonve e vurve tanpude ven ko 12 teemederel (12%) pet yahata ka labutaani si nawnii, xun le e nder 20 teemederel (20%) yinve yaajiraave ven (e maanaa marve ven) 50 teemederel (50%) mavve zawndoyto ka labutaani si nawnii. Anngal zawndoyagol ven miskinve ka labutaaniiji ko piiji xixi sifortee. Goo goo on ko anngal feere ngal ve wonndi ngal. Xinmun xun ko loere labutaaniiji xin ka fulawaaji. Nde tawnoo coggeeli labutaani no toowi, ve yaajiraaka ven alaa e hittinde fii zawndoyagol ton, ko vuri kon ve zawnditoto kanve tigi (e maanaa ve nawna ve hottoo zawndaganngal ve sooda lekki mo\\i­mo\\aa). Tefooje xen hollii wondema telenma 40 teemederel (40%) veynguureeji xin ko kenen kenen waawata huvindaade coggu nyawndoyagol ka labutaani. Xe hollii kadi wonndema ko vadii 15 teemederel (15%) veynguureeji xin hunnantaa coggu zawndoyagol ka labutaaniiji few few. En tentinay wondema, huutorgol labutaaniiji xin ka fulawaaji sukkanaa fayve ven hay seexa woni fii markugol ve, woni fii zawndugolve xee nawnaaje humondirxe e jope e foofaango xuuxuuxe ko wonata sabu mavve.

Ennbere hevoove ndiyan yareteexan e laavuxan (le taux d’accès à l’eau salubre et à l’eau potable) Adadu yinve taaqinanaave hevugol ndiyan laavuxan ko yonata hara tanpere fe\\itaali yer teemederel denndaangal yinve ven. Xun ko al’alaama cellal yinve leydi ndin e bawxe mayri moovugol ndiyan, lavvina xan, senndita. Ka cae, anngal tanpere fe\\itunde ko firi, ko yo taw woyndu ponpi, maa ponpi no woodi ka ontigi yahantaa ndiyan xan ka vuri meeter 200. Ka fulawaa, xun ko firi, ko yo taw \oogugol ngol, wanaa huunde sattunde, inmanteende feerejun. Laavugol ndiyan xan, maa tuunugol majjan, ko ittiri ruvoohoy wonkoy e majjan koy, jokki. Beru ndiyan yonayxan, ko xan yareteexan, lootoree, salligee, wuppiree, huutoree fii golle ndefu e ko lutti, yona. Ko vuri kon, xun wonay telen liitir 20 beru aaden gooto e nder nyallal. Hevugol ndiyan laavuxan Lagine, iwii 29 teemederel (29%) e hitaande 1989, yahii e 49 teemederel (49%) e hitaande 1999. Hevugol ndiyan laavuxan hari no metti fii ka fulawaaji. Ko 45 teemederel (45%) veynguureeji xin hevaynoo xan e 1994­95 e dii ka cae, (xoo, 49 teemederel (49%) hevaynoo xan e on saa’i).

Ruvoohun [mikorobuhun] Sidaa loinoohun dartorxi zaw vanndu nexxanke (VIH/SIDA) kun (le virus de l’immunodéficience humaine V.I.H.) Ruvoohun SIDAA loinoohun dartorxi zaw nexxanke kun, ko pixal looroowal laya si wonta Sidaa.

Sidaa on (le SIDA) Al’alaama lougol doole dartagol vanndu ndun heviixun sabu ruvoowel, ngel ontigi fotti e nder ngurndan mun xan (senndoroomu dinminoo­defisiyansi akiiz). Sidaa, ko battane ruvoowel

28

wieteengal HIV bonnoowel doole dartagol vanndu ndun, hara hannde kadi, kala ko nanngi ontigi, vannxu ndun waawataa hevvitaade, cippira e zaw ngun. Yaajugol Sidaa on no veydaade tun Lagine. E nder hitaande (2001­2002), adadu ve ruvoohun Sidaa kun fixi (nanngi) ven iwii 1,4 teemederel (1,4%) yayii e 2,8 teemederel (2,8%). No limaa yinve 114.000 ve Sidaa nanngi. On adadu ko yeru yinve perfektir hawruxo. Sidaa on no nanngi noone yinve ven fow e wonve e gollude noone golleeji xin fow. Coggu zawndugol ngol ko 480 dolaar US ka labutaaneeji laamu, e 1.190 dolaar US (ka labutaaneeji kafu, beru waalagol zawndoo ka labutaani ton balxe 21 (21 jours). Si wonii coggu hawrungu ngun, ko dolaar 560 US (560 $US), haray no tan\inaa e hitaande 2005 zawndugol denndaangal ve Sidaa nanngi ven Lagine, jaray 21.000.000 dolar US, lonto 12.000.000 e hitaande 2000. Kutu tipporo fii no miskinaaku yaltira Lagine hevotaako si jaalagol oo zaw Sidaa hevvaaka, nawnuve Sidaa ven e veynguureeji mavve tannbitee. Fii yo xun newo, feere kelxunde no \ettaa, fii tippirgol fii no Sidaa mulira. Wano laamu ngun evviri non, kala pehe xen, e evvooje fii golle, haray no mari ban`e tippiro fii oo nyaw Sidaa.

Ennbere ve VIH/Sidaa nanngi e nder vee jeyaave hakkunde duuvi 15 e 49 (le taux de prévalance VIH/Sida dans le groupe de 15­49 ans) Beru ve duuvi 15 haa 49 wonnduve e Sidaa qaabiraaxun teemederel.

Wintaari laamu fii cellal (les dépenses publiques de santé) Wintaari laamu leydi, ko jawdi ndi mari ndin fii cellal jamaa mayri on. Lagine, xun hari ko 2,3 teemederel (2,3%) PNB (toore leydi hawtaande) e hitaande 1998. Maandinen wonndema wintaaje laamu xen fii cellal, ko vuri tabitude, ko fii golleeji xin ka cae, tentinii Konaakiri. Ko moovondire vurxe alxude xen e jamaa on huutori xe. E hitaande 1994, 48 teemederel (48%) e wintaari laamu ndin fii cellal wonanno 20 teemederel (20%) e vurve alxude ven, tawi 4 teemederel (4%) e wintaari laamu ndin no wonani 20 teemederel (20%) jamaa vurxo miskinxinde on.

3.1.3 Golle xate (l’infrastructure routière) Golle xate xen no tawaa ka golle haqinqinde adeteexe linteede xen. Telenma ka teknik, golle xate xen ko piiji ndan: leydi, sera xate xen, e golle cewxe (nokku ka otooje bonxe daroo, mo\\ingol aynirxun ekm.), golle zeenyal (pon, ponhoy, xate nder leydi, ekm.), ta\itirxe, mo\\ingol sizale e telefon, yowugol kuuran, suudu ka njoddi yovetee maa ndartee si yovaama, fii lunnbugol pon maa ta\itugol laawi, masin evvirxo saa’aaji e yovinirxo coggu ko otooje darii, maa cogguuli goo, ko masin goo huutori nokkuure nden, e cuuxi darnaaxi fii golle xate xen. Telenma ka ban`e ngalu e wonndigu, golle xate xen no wallitii ko vanngi, ka dillingol yinve, e neemoraaxi, e aalaaji e udditugol nokkuureeji vattiixi.

3.2 Kisiyee ka wonndiigu (la sécurité sociale) Kisiyee ka wonndiigu (la sécurité sociale) E wie jantoore aalamayankoore geve nexxanke, nde moovondiral mawngal Nasiyon Zinii tabintini nden zannde 10 deesannbur 1948; kisiyee ka wonndiigu ko hoolaare wonande mo kala ka nder wonndiigu. Telenma ka laamu, ko xun firi, ko kala moovondire maa golle sennditugol ngaluuji, telenma ka okkugol yinve ven hoolaare fii lekkeele labutaani, hiwa ve fii xuytagol, maa hayrugol jawdi mavve sabu zaw, maa jiidi, maa jukkugol, maa nayewu, maa mayde, e wallugol ve tannbitagol veynguure mavve.

Loere ka huuwondiral (la vulnérabilité sociale) Loere ka huuwonndiral, ko nde tawi wondigal veynguure e xinmoove mayre feewaa, ballal ngal ve ya wallata nde ngal woodaaka, maa mo\\aa, taweede mayre e moovondire xen, e wonndiigu ngun no loi.

29

Gire huuwondire vurxe loude xen Lagine, ko rewve ven ka fulawaa, maa rewve hoxuve ka kartiyeeji xawaaxi e rewve halfinaave fayve alyatiimaave ven, e fayve weeyuve ven, e jannguve, gayni hevaali golle ven, e belsuve ven, e yaltinaave golle ven, e wonve latereeti ven, e mawve ve alaa ballo ven.

Anngal golle (le chômage) Wawve ve jokkaa huunde hara wonaa sago. Anngal golle on, no xuuxi noone. Anngal golle saai­saaiwal (ngal faggitanaaka: oo anngal golle xoo, haray ko sabu kazun golle xen, ko saaiiji goo golletee, wano demal ndunngu hara ceexu ko fowtagol). Anngal golle zeenyal ngal (faggitanaaka ko golle masinji xin lontii golle yinve ven kon, addii yo yinve ven jooxor forse). Anngal­golle, forsaaxun sabu gollugol nokkeeli xixi (vee xoo ko gollayve nokkeeli xixi nde wootere: kenen ve golla xoo, kenen ve golla xa, nde hive golla xoo hara xaa alaaka e golleede). E anngal golle hara ko puyndan. Senngo Lagine ngon, ko fii anngal golle maadinaa, ko e 1990. Kono non, hingal yaltintini xate buy luttuxe hittude. Koxun waxi si tefoore tinmunde kaalisi e aalaaji gollirxi woodaaxi e fewjanaaxi (EIBC) waxaaxun e 1994, e winndito ngo 1996; no yaltintini piiji ndan: (a) Ennbere no anngal golle veydori gika 1,8 haa 3,1 teemederel hakkunde 1991 e 1995, e hoore anngal golle on ka saare veydorii 6,1 teemederel (6,1%) ko huuviti leydi ndin, e 10 teemederel (10%) Konaakiri. Xun xoo ko ennbere ngurre golle beru 60,7 teemederel (60,7%). (b) Jamaa golloowo on ka Etaa, ko miliyonji 3.386. E nder ven, 57 teemederel (57%) ko rewve sennditaave hakkunde cae xen, no e majje, 21,0 teemederel (21,0%) mavve; e fulawaari ndin, hive e ndin kadi, yeru 21 teemederel (21%). Saare Konaakiri nden kazun tun no moovi 11,5 teemederel (11,5%) e jamaa fewndoduxo nbawdi golle on. (c) Senndidiro yinve fewndoduve e golle, nooneeji golle mavve xin, hollii wonde ko jokkuve golle demal ven vuri xuuxude 80,1 teemederel (80,1%) e nder leydi ndin, ndi fow mayri, e hoore golliroove doole, hara wonaa golloove golle ngesa ven: ven ko wonata ko 10,3 teemederel e nder fewndiive golle ven.

Jukkuve ven (les handicapés) E nder wonndiigu kala, jukkirve tere e haqqil ven no tawaa e gurupaaji vurxi miskinxinde xin, vuraaxi pottineede, vurxi loude. Lagine xoo noone jukkuve ven no xuuxi: ko vuri kon, ko bunxan, e faaxugol, e nbovidugol, e belsugol juuxe maa koyxe, e feetere. Jukkuve ven ko vuri kon ko fayve torotoove. Adadu yinve jukkuve ven Lagine hari anndaaka haa e hitaande 1983. Ko e nden hitaande ve winnditaa, tawaa ko ve 104.815 woni jukkuve. On adadu ndartaa ko winndito yinve e cuuxi waxaa e 1996, tawaa ko ve 138.388 yinve woni jukkuve. Xun ko wano 2 teemederel (2%) jamaa winnditaaxo on. Ngon winndito sakkitoro yinve ven e 1996, wallitino fii fensitugol annda nooneeji no vee jukkiri e no vee jukkuve sennditori e nder leydi Lagine ndin.

3.3 Huuwondiral hawtuve golle (la société civile) Huuwonndiral hawtuve golle (la société civile) Denndaangal yuvvondiralji wonxi hakkunde yinve, yuvvoodiiji veynguureeji, huwondire, ngaluuji, gannde, diinaaji, wonxi e nder wonndiigu toxxaaxi, hara hinaa ka laamu ngun ukkitotoo. Yinve jokkuve fii ganndal ngalu e wonndiigu goo no tawni salndu heeroral ngal ka huuwondiral hawtuve golle. Woovve no suvii sortugol ndu e maggal (huuwondiral hawtuve golle). Ka haqiiqa, huuwondiral hawtuve golle dawla on no ukkondiri. No fanxi e golleeji nexxanke ka dawla on sulfataako maa wallitoo; beynguureeji xin, no weltiniree accaneede sagalleeji maa walliteede ka coggu aynaneede fayve mun. Konole, hay si hawrii wonde hixi metti senndindirde, xii xixi (huuwondiral hawtuve kanyun e Dawla on) no mo\\i ka senndindiree.

30

Mojobere golle nde wonaa guuwernamanre (l’organisation non gouvernementale O.N.G.) Mojove golle, xe wonaa guuwernamanje xen, ko huuwonndire leydi ndin maa koxe (janane) xe hinmanaa jawdi, waxooje golleeji humondirxe e ngalu e wonndigal. Xe wallay e kene maa ka wirnii newingol sartiiji guwernarnan jamaaji nokkuure (taakanve ven) nden. Mojove golle, xe wonaa guuwernamanje xen, no farlii xun, e nder golleeji majje xin, yo xe fonnu fow, hara xe jinnganaali lenyol maa diina, xe senndiraali gorko e debbo, xe newnanaali hoore majje gollirgol polotiki. Lagine, fewndo xoo no mari mojove golle, xe wonaa guuwernamanje leydi ndin 690 koxe (janane) 78 e telenma gire kafu e gire mottondire 3.800.

Senndikaa (le syndicat) Mottondiral mecce, ngal hinmanaa huunde si wonaa fii lontagol taskoo, dannda nafaaji mecee xen e ngaluuji yinve maggal ven. Ngal siforal no feppondiri e senndikaave golloove e senndikaave mecce ven.

3.4 Fii gorko e debbo (l’aspect genre) Wonugol gorko maa debbo (le genre) Ko wieten noone tagaaxo kon, maa xun wien gorko maa debbo (duhiixo maa suddiixo) ko yiitidi, ko voggol piiji jokkondirxi e nder taariika tagaaxo. Noone tagaaxo, wanaa ko ontigi jibintee, tawa ko o debbo maa ko o gorko kon. Noone tagaaxo, ko kazun on mokobaa mo wonndiigu ngun mo\\iniri needi ndin ka huuwondiral. Vurondire no woodi ko vuri kon ka huuwondire hakkunde rewve ven e worve ven, hara ngal vurondiral inmoraa ko wovve woni worve, veya woni rewve kon. Ngal vuronndiral ko sabu laamu e baawal. Xen vurondire wanaa aalamayankooje, ko e taarika ngalu jamaa on, e huuwondiral makko ngal xe fuxi. Xen vurondire no gasa waylorde no jogondire xen ka wonndiigu yaarata non, e no kuuxe pottal jamaa on kadi yaara non. Fii kala ko wonndiigu ngun e vurondiral baawal mo\\ini yinve ven, kono e nder hen, ven yinve no waawi etorde waylugol ngal huuwondiral baawal, kuuxe mavve, gooto gooto, kono ko ko ve sincitata kon vurata nafude.

Fotondiral hakkunde duhiixo e suddiixo (l’égalité entre les sexes) Tunnbindiral furay sartiiji, laabuddaaji, e hatonjinaaxi rewve ven e worve ven e nder polotikiiji xin fow, fii jinngangol fotondiral mavve, moovindira fii yo xun laato, denndaangal kuuxe laamu hara no watti yiili, e kene e soobe, nde evvooreeji xin no mo\\inee, ko honxun xi nafiroyta rewve ven, e worve ven nde xi laatinoyaa e kuugal, e cozal.

4 Gollidal leydi e leydi (la coopération internationale) Ballal laamu fii vantal (l’aide publique au développement A.P.D) Ballal laamu fii vantal no wonndi e sottino jawme hakkunde guwernamanji leyxe xixi, vannginiraango luvalji, golle e gollirxi, maa hay dokke. Ko hasii kon, ballal ko waxata, ko hakkunde leyxe xixi, vantiindi e jaasude vantaade (ballal hakkunde xixo), maa ngal (ballal ngal) rewra huuwondire hakkunde leyxe (ballal hakkunde yinve buy). Kono, no woodi ballal hakkunde leyxe vantiixe e misal, Pilan Marsal (Plan Marshall) e leyxe jaasuxe vantaade.

Hawtiduve fii vantal (les partenaires au développement) Hawtiduve e Lagine fii vantal, vurve ven, ko: (a) cuuxi huuwondire xuuxa­nooneeje xen, tentinii Banki Afiriki fii vantal (Banque Africaine de Développement), Banki adunayankeejo on (Banque Mondiale), Fon Moneteeri Internasiyonal (Fonds Monétaire International), Nasiyon Zinii (ONU) e U.E (Union Européenne) on, (b) jonnoove kaalisi becciive ven, tigitigi on,

31

Alman (Alemagne), Kanadaa (Canada), E.U (Etaa Inii), Faransi (La France) e Japan (Le Japon).

Evvoore fii leyxe miskinxe nyawliive pannxi xen (l’initiative des pays pauvres très endettés P.P.T.E.) Ndee evvoore, jantaande 1996, ko faandii ko hayfingol donngii zamaale leyxe nyawliixe panndi xen, e addugol zamaande majje on ka gasotoo tannbeede, si sartiiji xi leyxe zawliixe xen hetti walli xin xoworaama. E settaanbur 1999 evvoore nden artiraa ka hakkunde bara cippirgol e miskinaaku, e hoore sartinorgol winndugol «deftun» antankun xuytugol miskinaaku, fii leydi toniindi kala. E wiee Banki Mondiyal on, zamaande Lagine nden hari hewtii miliyonji dolaaru US 1.366 e 1982. Duuvi sappo yeeso xun (1992), nden zamaande limoore mun hawri miliyonji dolaaru US 2.634, ontuma ari kadi e miliyonji dolaar US 3.254 e 2001.

5 Laamaaku (la gouvernance) Laamaaku (la gouvernance) Laamaaku, ko kutu wonndiguuji tagaave ven hevangol hoore mun lontotoove xun, xate, gire huuwondiral, fii wonugol kunfen hoore mun e nder giral ngal ve yiixi. Tefooje sakkitiixe xen no tentini wondema finugol, yaaja nooneeji laamaaku xin, no hawjiraa, woni e ban`e adunayankoojo on woo, woni ka ban`e leydi men woo, woni ka koxooli men woo. No haani ka nooneeji laamu xin finndinee, veydoo laamaaku, etiroove ganndal ven finndinee, veydoo. Laamaaku ko nanondiri, ko laawi kesi, pehe kese, e kuuxe veydiixe, kafidaaxe, lontondirteexe e mun, haldaaxe huutorayxe huuwoove e huuwanteeve no nafira fow.

Fewjodal (la démocratie) Guwarnaman jamaa on, mo jamaa on tigi joxxinani hoore mun. Vurnugol doole jamaa on, e nder guwarneman wonxo wo, maa hara ko jamaa on ndartata on guwarneman. Si ko yo yaadu e fewnjodal mo\\u (gasu), wonaa yo ngal seedu e teddingol alhaaliiji mawxi hettaare (ndimu) tagaaxo ndan, tentinii hettaare nden telenma ka fonndo (miijo), mo kala miijoo ko faalaa, wowla maa winnda ko faalaa, yaha ko faalaa, naata e suuseeti (huuwondiral) mo o faalaa, hara fenzinay jannde, o fewja fewjoore mo\\ere no yinve leydi ndin hunpitora ko fewndii.

Taweede (la participation) Vantal fe`iingal e taweede ko zaa hawtindiro yinve (gire yinve, huuwondire, fexxeeji) hara ko noone hertuxo ka yinve ven fow gollata, hara ve fewjodete, anndoo e ngurndan mavve e golleeji mavve, ve fow. Taweede nden waxay e nder sagaraaji tati: (1) tawegol e zaaji siifugol xate e pehe; (2) tawegol ka zaaji fewjugol e ka ardagol, e (3) tawegol ka huutorgol laawi e pehe.

Laamaaku mo\\ungu (la bonne gouvernance) Noone laamaaku huulaangu, ko yexxingol huutoral bawxe cuuxi laamu xin, zaa fewjoore yeesoove laamu ngun, e huutoral kaalisiiji laamu ngun, e hoore teddingol fewjodal (diisondiral) ngal, teddina woodeede geval, kazun e geve nexxanke, e hettaareeji xi wonataako e vaawo mun. Laawol laamaku mo\\u e tiixingol bawxe cuuxi laamu xin, e yinve ven, e faandaaji ka antere fii xuytugol miskinaaku (DSRP) xin Lagine, ko nii sifori:

• vurta yexxinde zaa jonno jawle xen (rewra sariya vurnugol wintaareeji xin), • jokkugol yanza e senndito keyeeji e kaalisi naatooji e yaltooji xin, • Ziivina nunxal e huutoral jawle (yanza kunpital ngal anndina adaduuji kaalisiiji heviixi

xin e yaltere majji on),

32

• Jokkugol, tiixina fii no ngeenaari xin accira, • Sennbingol bawxe cuuxi laamu xin e yinve ven, xun non, gila ka dow teri haa ka

calxi (senndito e yanzo) ontuma inmanoo heyxintingol zaa zaawoore nden. Yanzugol, senndita, onsay nanngana heyxintina zaawoore nden. Senndito ngon e yanzo ngon ko kazun woni ka hakkunde antere, e hoore, gila 1985, on noone huutoral hari lanni inmanaade movindirongon, fewjooje xen, kazun fow e aalaaji nbuuxi xin. Laamu mo\\u, ko xavvugol kadi peewal ka huuwondiral. Ko xun waxi si huulanxe balle xen yeeso hannde ko ittiri miskinaaku walleteeve ven sartinirte. Xun wona, ittiri miskinaaku, ittiri ballal.

Ngeenaari ndin (la corruption) Ngeenaari no wona bonnugol hoolaare yowaande e mun, sabu jawdi ndi nafitorta kazun tun. Ngeenaari no wona dolle nbuuxi, e maanaa xi suuseetiiji yovata yinve politiiki ven maa xun fonkisonerve laamu ngun ka dow (ngeenaari mawndi). Ngeenaari no wona kadi, noone welnuru ley taabal ko yinve yovata fonkisonerve tun fii hevugol wano permii, maa fii wuurugol sariyaaji (ngeenaari yaasi fewndiixo). Ngeenaari no wona kadi, yovugol seexawano fii fe\\ugol tun ka saffintee ko juuti maa fii hevugol marsandiisiiji, maa huntugol haaju mun ka tawata tefeteno taho (ngeenaari tosokiri). Ngeenaari, wonndi woo e majji, ndi fallay vantal. Ko vuri kon, ngeenaari ko lannu lowre, laamu bonngu, ko al’alaama laamu bonngu. Njoddi ngeenaari ka ngalu woo, ka huuwondiral woo, ko mawnuxun. Senndito jawle xen haray no voylii, tonooji laamu ngun no xuytii, golleeji gollanayve hoore mun ven no tonngii, suudu zaawoove ven, no lo’inaa maa mehaa.

Nunndal ngal ka ngalu e ka huuwondiral (la justice économique et sociale) Huulangol laawol ngalu maa huuwondiral, hara hingal wonndi e faanda vanninirgol maa waxugol nunxal hakkunde yinve e veyguureeji xin, telenma ka faaleeji xi tagaaxo hatonjini e mun xin. Nunxal senndanoowal (yinve ven), ko jonnoowal mo kala geval ngal hanndi e mun ngal, hara naa yo wonu nunxal fonnugol waxoowal feppindiro laabuddaaji gollugol ngol, tawa ndaaraali golle xen, humindiraxe e nbawdiiji mo kala.

Geve tagaaxo xen (les droit de l’homme) Geve tagaaxo no sifaa ka jantoore aalamayankoore nde moovondiral mawngal Nasiyon Zinii tabintini nden, zannde 10 deesannbur 1948 e ka jantooreeji mavve adinooxi ngal moovondiral xon, humondirxi haahin e mun. Gila zannde 12 desannbur 1958 Repibiliki Lagine on no tawaa e leyxe humiixe xen Nasiyon Zinii. Ko xun waxi si guwernaman Lagine on fodi wonnde cippiray, wonndude e moovondiral ngal Nasiyon Zinii fii teddingol e hoore ko laavi poy geve tagaaxo xen. E nder xen geve yewtaaxe fii mun, en maandinay xoo xixiije vurxe humondirde xen e ngurndan xan, e cellal ngal, needi ndin, e hoolaare nden ka huuwondiral.

Artiikil 25 (article 25) Nexxo kala no hanndi e nguure yonxo, fii tavintingol cellal makko ngal, vuttu­vernde ontigi, e cellal e vuttu­vernde veynguure ontigi, tentinii telenma ka zaametee, ka koltu, ka wonunnde, ka zawndagal, wano non kadi haajuuji laabudda ontigi xin ka huuwondiral. Himo hanndi e kisal nde tawi o maraa golle, nde tawi himo nawni, nde tawi ko belsuxo, nde tawi himo heynii, nde tawi ko o nayeejo, maa nde baasal hevimo e battane alhaaliiji xi o faandanaaki. Jiidagol e paykun yaagal no hanndi e ballal e dankata feerejun. Fayve ven fow, ve woni halal woo, ve woni wonaa ve halal woo, ve fonnete dankata ka huuwondiral.

33

Artiikil 26 (article 26) Nexxo fow no hanndi e needi. Needi ndin hara wonaa yoveteendi, hay si ka ka jannde aranere. Jannde aranere nden ko laabudda. Jannde zeenyal e mecce xen ko yo yonndu fow. Dannbuxe jannde nden ka lekkolji mawxi ko yo udditano fow, mo kala ittiri wakkilaare mun. Needi ndin ko yo huulan vantal nexxanke on, e sellingol, teddina laabuddaaji tagaaxo e hettaareeji mawxi. Needi ndin ko yo newin faamondiral ngal, e muzal ngal, e weldigal hakkunde leyxe xen fow, e hakkunde le\\i xin fow, maa diinaaji xin fow kazun ma e vantal golleeji leyxe welduxe xen Nasiyon Zinii, fii tabital vuttu ngun. Mawve ven, no hertinanaa suvagol noone needi vivve mavve ven.

34

Vulli mawxi kunpitti (les prinicipales sources d’information)

Griffon, M.; Henry, P.; Lemelle, J.­P: Laawi demal e zaameteeji Afiriki (les politiques agricoles et alimentaires en Afrique). Xate e aalaaji taskal ballal e fii evvugol no hebilora Paris: Ministeer fii navidal e vantal 1991. Repibiliki Lagine: Aala fii antangol no xuytira miskinaaku. Konaakiri sanwiyee (janvier) 2002. Silem Ahmed e Albertini, Jean Marie (yeesoove): Harfuure fii ngalu. Huulannde jeexixavere (7 ème ). Paris: muulannde Dalloz 2002. Evvoore fii vantal leyxe aduna fottuxe xen: yewtere 1999 fii vantal nexxanke.

Nooneeji Sit web, tentinii xii xoo: http://europa.eu.int http://forum.europa.eu.int http://unstats.un.org http://www.acodev.de http://afecinfo.free.fr http://www.agro­ind.com http://www­crdp­lyon.cndp.fr http://www.developpemen­durable.renault.com http://www.fao.org http://www.fin.gc.ca http://www.ird.sn http://www.math­info.univ­paris.fr http://www.regoa.org http://www.sante.gouv.fr http://www.sn.resafad.org http://www.solidarites.ch http://www.srp­guinee.org http://www.tbs­sct.gc.ca http://www.un.org http://www.worldbank.org

35

Sifooreji e hoore wallifiiëo on e firëo on (notes biographiques)

James G. BENNETT

Vay James (Jim) Bennett gaynii janngude ka duëe mawëe Rochester, Trèves e Bonn, o aadanii wallitagol Rwanda, hakkunde 1986 e 1987, e nulal GTZ, e nder eººoore wallitorgol øeeøal ka Ministeeri Rwanda fii ngalu e njulaaku. E 1988, o golluno, tawi ko kanko halfinaa eººooje ëen ka jullere GTZ. Ila 1989, o enngisii, tawi ko o chef cabinet «International Policy Advising» (IPA) Cologne, Allemagne, e hoore kadi, hari ko o ganndo wonanëo hoore mun, e nder naºidal e huuwondire hakkunde leyëeeje ëuuëuëe. Gannde ëe o ºuri ferde fii mun ëen, ko wano ka fii laawol ngalu mawngu, tunbindiral leyëe kerduëe ëen e toppitagol e eººooje faandaaji wallindiro leyëe ëen, ndarta ëi. Himo naºidi ëun e jannugol ka duëe mawëe Cologne e Postdam, telenma ka laawol ºantal e ka yeøinngol eººooje winndori nii. Jim Bennett no wallifii defte buy e haala enngele, faransi e alman, sifii ëe fii alhaaliiji wano laawol ngalu mawngu, laawi calëiiji e pehe fii no toppitortee, ndartee huutorteeëi ka leyëe wonëe e fii ºantal.

Hunpaaëo : bennett@ipa­cologne.de

Abdallah DIALLO

Abdallah DIALLO no winnde, weyºiti, fensiti lannitorde janndeeji ëin ka duëe mawëe, nde fow mayre e ëenngal pular, e oktoonbur 1973 ; ëun laatii huunde mawnde fewndo on saai. Abdallah DIALLO jannii pular ka duëal mawngal Konaakiri, hara ko muynuºe haala kan no faalaa lugginnde, ëiggina ka, maa hara ko ekkitotooºe ka, fii ko ëenngal leydi ndin. O naºidiino ëun e waëugol yewtereeji pular ka RTG. O toppitii e golleeji goo, e misal, e 1987, o sinci turuppu “Lewru­jeere” ka RTG. Hakkunde noowaanbur 1987 e settanbur 1991, o woni wallindirteeëo ka duëal mawngal Sebha e nder Lybie, fii jannugol pular. Ela e oktoonbur 1991, ko o arti ka duëal mawngal Konaakiri, no tawaa e golleeji makko ëin jannugol fii firo, ittugol e pular, watta e faransi, maa iwra e faransi, yaltita e pular. Abdallah DIALLO no wallifii detun ndaaru kun fii taariika ºee waliyyuºe maaketee ºe Cerno Muhanmadu Sanba Monbeyaa Dalabaa (1755­1852), fennbi kun « Tulde Ganndal ». Awa kadi, himo tawaa e firºe Taariika Huuºuëo Afiriki on e nder ballal UNESCO. Himo tawaa kadi e winnduºe saggitorde mawnde fii aadaaji e naamuuji fulºe e ley konngol Alpha Ibrahima Sow e ballo UNESCO (kalfe sorayëe e fii jannde alguraana, fuutaa jaloo). Abdallah DIALLO e ºe o gollidata goo no fewndo ëoo golle fewndiiëe fii saggitorde nde ëenëe ëiëi pular­faransi.

Hunpaaëo : Abdallah DIALLO, BP 3588 Conakry Guinée.

36

Inëe kalfe mawëe ëen (liste des mots­clés)

ºantal (le développement) 7 aalaaji naatooji e toore (l’intrant) 16 adunayankaaku (la mondialisation) 11 al’alaama vantal nexxanke (l’indice de développement humain I.D.H) 7

anngal golle (le chômage) 30 anngal nbawdi winnda jannga ka nder beyguureeji (l’analphabétisme des familles) 24

anngal nyanndu mo\\uru (la malnutrition) 27

anngal wawgol jannga winnda (l’analphabétisme) 23

antanpiriisi [suuseeti] on (l’entreprise) 16 antere fii xuytugol baasal ngal (la stratégie de la réduction de la pauvreté S.R.P.) 9

artundi­keval maa tono (le revenu) 12 baasal ngal (la pauvreté) 8 ballal laamu fii vantal (l’aide publique au développement A.P.D) 32

bawxe toore (la capacité de producion) 22

boobo e entereyaagal (la petite enfance) 24

calxi huuwondiral (les secteurs sociaux) 23

cellal ngal (la santé) 26 cuuxi e aalaaji, maa masinji (l’infrastructure) 16

cuuxi gollirxi xin (les services) 20 dankagol ngol (le suivi) 11 darnoodi ngalu (l’infrastructure économique 21

demal e ngayna (l’agriculture) 16 demal e ngayna nguurorxun (l’agriculture vivrière) 17

demal e ngayna yaltinteexun leydi ndin (l’agriculture d’exportation) 17

demal fii ko yeeye (la culture de rente) 17 demal ngayna e oogirxe jawle nder leydi (l’agriculture et les mines) 16

demal veynguure (l’agriculture de subsistance) 17

denndangal jamaa on (la population totale) 9

denndital laamu ngun (la déconcentration) 22

ennbere hellifaave ve waawataa winnda jannga (le taux d’analphabétisme des adultes) 23

ennbere hevoove ndiyan yareteexan e laavuxan (le taux d’accès à l’eau salubre et à l’eau potable) 29

ennbere jiidi (le taux de natalité) 27 ennbere kutu jiidagol (le taux de fécondité) 28

ennbere laavunde naado­lekkol ka lekkol arano (le taux net de scolarisation de l’école primaire) 25

ennbere lekkolve­jannoowo (le ratio élèves­maître) 25

ennbere marke (la couverture vaccinale) 28

ennbere maydeeji xin (le taux de mortalité) 26

ennbere nbawdi winnda­jannga hella e diiwe xen, nokkuureeji xin e wonanxe gorko maa debbo (le taux d’alphabétisation selon les régions, les milieux et le genre). 24

ennbere ngurre naato lekkol ka suudu aranuru (le taux brut de scolarisation au primaire) 24

ennbere ngurre naato­lekkol jiwve, ka lekkol arano (le taux brut de scolarisation des filles dans le primaire). 25

ennbere teetunnde booboove (le taux de mortalité infantile) 26

ennbere ve VIH/Sidaa nanngi e nder vee jeyaave hakkunde duuvi 15 e 49 (le taux de prévalance VIH/Sida dans le groupe de 15­49 ans) 29

ennbere wattito mbuuxi xin (le taux d’échange) 15

ennbere yenyal ngal (le taux de croissance) 8

ennbere yezal denndaangal jamaa (le taux d’accroissement de la population totale) 10

37

ennbere yezal jamaa tufunndeejo on [teemederel] (le taux d’accroissement de la population urbaine) 10

etirxe baasal (les dimensions de la pauvreté) 8

evvoore fii leyxe miskinxe nyawliive pannxi xen (l’initiative des pays pauvres très endettés P.P.T.E.) 32

faltondiro woxxondirve (les télécommunications) 21

fewjodal (la démocratie) 33 fewjoore huuwondiral (la responsabilité sociale) 23

fii gorko e debbo (l’aspect genre) 31 fotondiral hakkunde duhiixo e suddiixo (l’égalité entre les sexes) 32

ganndal fii dental xate limre huutorxe (la statistique) 9

geve tagaaxo xen (les droit de l’homme) 34

giral golle huuwondiral e mecce (la catégorie socio­professionnelle) 9

golle luusinji xin (la manufacture) 19 golle xate (l’infrastructure routière) 30 gollidal leydi e leydi (la coopération internationale) 32

hawtiduve fii vantal (les partenaires au développement) 32

hejjindino (la subsidiarité) 22 henndinal (la dévolution) 22 heydintino ngon (la modernisation) 11 hitte veydiixe xen (la valeur ajoutée) 12 hollirxun baasal nexxanke (l’indicateur de la pauvreté humaine) 7

holloojun maa seedeejun (l’indicateur) 10 huutoral zaamo kuuran (la consommation d’énergie) 21

huuwonndiral hawtuve golle (la société civile) 31

inminal (la délégation) 22 jamaa tufunndeejo (la population urbaine) 10

jeyal laamu (l’administration publique) 22 jinnduru ndun (le transport) 20 jippino kaalisi on (la dévaluation) 15 jolta­vantal (le sous­développement) 7 jukkuve ven (les handicapés) 31

kaalisi laamu ngun e sariyaaji mun (les finances publiques). 13

kisiyee ka wonndiigu (la sécurité sociale) 30

kutu yaadu labitaani (l’accès au service de santé) 28

laamaaku (la gouvernance) 33 laamaaku mo\\ungu (la bonne gouvernance) 33

laawol demal e ngayna (la politique agricole) 18

laawol fii kaalisi naatuxi e zaamaaxi [wintaaxi] (la politique budgétaire) 13

laawol fii nbuuxi [kaalissiji] xin (la politique monétaire) 14

laawol fii zamaande nden (la politique du crédit) 15

laawol huuwonndiral (la politique sociale) 23

laawol ngalu manngu ngun (la politique macro­économique) 11

laawol salnduwol (la politique sectorielle) 15

loere [jaasere] kaalisi naatuxi e fewjanaaxi (le déficit budgétaire) 14

loere ka huuwondiral (la vulnérabilité sociale) 30

luttere e reedu (la mortalité maternelle) 27 luusinji xin (l’industrie) 19 mbukku maaninirxo yovanxe xen (la balance de payements) 15

mojobere golle nde wonaa guuwernamanre (l’organisation non gouvernementale O.N.G. 31

nawaare (le risque) 22 nbawdi [wawde] soodugol (le pouvoir d’achat) 14

nbawdi winnda jannga (l’alphabétisation) 24

ndarto ngon (l’évaluation) 11 ndelo ngon (la superficie) 16 neede (jannde) ka lekkol arano (l’éducation primaire) 24

needi [jannde] fii mecce (l’éducation professionnelle) 26

needi [jannde] lekkol tanmo on (l’éducation tertiaire) 25

needi [jannde] ndin ka lekkol xinmo (l’éducation secondaire) 25

38

needi e jannde (l’éducation) 23 ngalu faaxungu ngun (la micro économie) 12

ngalu manngu ngun (la macro­économie) 11

ngayna (l’élevage) 17 ngeenaari ndin (la corruption) 33 ngeynguuji maa yeeyirxi laamu ngun (les marchés publiques) 13

njulaaku ngun (le commerce) 20 nunndal ngal ka ngalu e ka huuwondiral (la justice économique et sociale) 34

oogirxe xen (les mines) 18 pitaaji xin (les forêts) 18 ponngondiro ngon (la compétitivité) 16 ruvoohun [mikorobuhun] Sidaa loinoohun dartorxi zaw vanndu nexxanke (VIH/SIDA) kun (le virus de l’immunodéficience humaine V.I.H.) 29

sabuuji baasal xin (les facteurs de la pauvreté) 8

salndu Banki ndun (le secteur bancaire) 21

salndu gollirxi xin (le secteur des services) 20

salndu heeroral (le secteur privé) 22 senndikaa (le syndicat) 31 senndodal laamu (la décentralisation) 22 sertudi (la disparité) 9 sidaa on (le SIDA) 29 sukkeendi jamaa on (la densité de la population) 10

suudu zamaande yaasiire (le service de la dette extérieure) 15

tamau ngurndan (l’espérance de vie) 26 tamau ngurndan ka jibenegol (l’espérance de vie à la naissance). 26

taskal xuuxere e layugol e yaadu jamaaji yinve ven (la démographie) 9

taweede (la participation) 33

teetunndeeji ente xen e fayve ven (la mortalité infanto­juvénile) 27

toere nden (la productivité) 16 toore leydi nde waylaaka nden (produit national brut P.N.B.) 13

toore nder leydi nde waylaaka (produit intérieur brut P.I.B.) 12

vantal dowri ndin (le développement rural) 18

vantal duumotoongal (le développement durable) 7

vantal ngalu (le développement économique) 7

veynguure nden (le menage) 12 wattugol jeyal halalwal (la privatisation) 22 wintaari laamu fii cellal (les dépenses publiques de santé) 29

wintaari ndin [depansi] (les dépenses) 12 wintaariiji laamu ngun (les dépenses publiques) 13

wontugol tufunnde maa saare (l’urbanisation) 10

wonugol gorko maa debbo 31 xatal ngaluyankewal ngal (la politique économique) 11, 12

xavvitere [xavvere] ganndal (la recherche scientifique) 26

xuuxere panndi jamaa on (le surpeuplement) 10

yaaral­yeeso ngaluyankewal (le progrès économique) 11

yanal kaalisi on (l’inflation) 14 yeeyirde nden (le marché) 15 yexxere ngurndan [ngurndan­mo\\an] (la qualité de la vie) 7

yunngo li\\i maa nanngo li\\i (la pêche) 18

zamaande nden (la dette) 14 zeezal (l’artisanat) 19 zivoodi ngalu (la structure économique) 15

39

Sifooreeji fii no deftere nden wela janngirde (notes du lecteur)

40

Ittuëo nbuuëi ëin Ko huuwondiral alman wieteengal GTZ

Yunaayiru 2005 Konaakiri

Financé par la Deutsche Gesellschaft für technische Zusammenarbeit (GTZ)

Coopération technique allemande Bureau Conakry

B.P.: 4100 Cité ministérielle, Dixinn, Landréah

Conakry / Rép. de Guinée

Conakry, janvier 2005