ĐNFLYASĐYA, FAĐZ,ebooks.azlibnet.az/download/xoM8Xd7i.pdf · Nominal və Real Faiz...

ĐNFLYASĐYA, FAĐZ, VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ

ARASINDAKI MÜNASĐBƏT VƏ

AZƏRBAYCAN

(NƏZƏRĐ VƏ PRAKTĐKĐ ANALĐZ)

Dr. Cihan BULUT, Nəsimi KAMALOV

KAFKASYA ARAŞT IRMALARI MERKEZĐ YAY INLARI NO : 1

ĐNFLYASĐYA, FAĐZ, VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ

ARASINDAKI MÜNASĐBƏT VƏ AZƏRBAYCAN

(NƏZƏRĐ VƏ PRAKTĐKĐ ANALĐZ)

Redaktorlar

Akademik Əli Abbasov Dos. Yadullah Həsənli

Rәyçilәr

Əməkdar elm xadimi akademik Fikrət Əliyev Professor Şamil Səmədzadə

Dizayn

Sahib Kazımov

ISBN: 9952-25-012-7

Qafqaz Universiteti, 2003

i

M Ü N D Ә R Đ C A T

ÖN SÖZ.................................................................................... v

TƏŞƏKKÜR............................................................................... vii

GĐRĐŞ ....................................................................................... 1

BĐRĐNCĐ FӘSĐL

ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HƏDDĐ, VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ VƏ QARŞILIQLI TƏSĐRLƏRĐ ...................... 5

I. ÜMUMĐ OLARAQ ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HƏDDĐ VƏ VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ....................................................... 7

1. Đnflyasiya Anlayışı................................................................................... 7

2. Đnflyasiyanın Đqtisadi Təsirləri................................................................ 12

3. Ümumi Olaraq Faiz Həddi ..................................................................... 19

4. Faiz Həddinin Daxili və Xarici Tarazlıq Üzərindəki Təsirləri .................. 24

5. Valyuta Məzənnəsinin Ortaya Çıxması................................................... 28

6. Valyuta Məzənnələrindəki Dəyişmənin Milli Gəlirə Ümumi Təsirləri...... 35

II. ĐNFLYASĐYA-FAĐZ HƏDDĐ ARASINDAKI ƏLAQƏLƏR........................................................................... 45

1. Nominal və Real Faiz Anlayışı............................................................... 45

2. Fisher Nəzəriyyəsində Đnflyasiya və Faiz Əlaqələri ................................. 47

3. Keynesçi Analizdə Đnflyasiya və Faiz Əlaqələri ...................................... 52

4. James Tobinin Real Faiz Anlayışı .......................................................... 58

5. Don Patinkinin Real Balanslar Təsiri ...................................................... 62

6. Milton Friedman və Digər Modern Miqdar Nəzəriyyəçilərinin Analizi .... 65

7. Artan Faizlərin Səbəb Olduğu Məsrəf Təsirləri ....................................... 69

8. Büdcə Kəsirləri-Đnflyasiya Əlaqəsi və Real Faiz hədlərinə Təsiri............. 76

ii

III. ĐNFLYASĐYA-VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ARASINDAKĐ ƏLAQƏLƏR ................................................. 82

1. Nominal və Real Valyuta Məzənnələri ................................................... 82

2. Valyuta Məzənnəsi Dəyişmələrinin Qiymətlər Üzərindəki Təsiri............. 85

3. Gustav Casselin Satın Alma Gücü Tarazlığı Yanaşması .......................... 92

4. Tək Qiymət Qanunu və Arbitraj ............................................................. 99

5. Qeyri Müəyyənlik Đçində Pul Əvəzi (Dolarizasiya) ............................... 102

6. Büdcə Kəsirlərinin Real Məzənnələr Üzərindəki Təsiri ......................... 106

IV. FAĐZ HƏDDĐ-VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ARASINDAKI ƏLAQƏLƏR ................................................113

1. Qloballaşma Prosesində Artan Sərmayə Hərəkətliliyi ........................... 113

2. Sabit Valyuta Məzənnələri Altında Tam Sərmayə Hərəkətliliyi............. 119

3. Elastik Valyuta Məzənnələri Sistemində Sərmayə Hərəkətliliyi ............ 126

4. Dilənçi Qonşu Siyasəti və Rəqabətçi Devalvasiya ................................ 134

5. Aşağı Məzənnə-Yüksək Faiz Həddi Đlə Artan Qısa Müddətli Sərmayə və Đqtisadi Təsirləri.................................................................................. 138

6. Büdcə Kəsiri və Aşağı Məzənnə-Yüksək Faiz Həddi Əlaqəsi................ 144

ĐKĐNCĐ FӘSĐL

AZƏRBAYCAN ĐQTĐSADĐYYATI VƏ AZƏRBAYCANDA ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HƏDDĐ VƏ VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ARASINDAKI MÜNASĐBƏT ........................................................................151

I. AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASININ COĞRAFĐ VƏ DEMOQRAFĐK XÜSUSĐYYƏTLƏRĐ...........................153

1. Azərbaycan Respublikasının Coğrafi Xüsusiyyətləri ............................ 153

1.1. Azərbaycan Respublikasının Coğrafi Mövqeyi və Sərhədləri.......... 153

1.2. Azərbaycanın Đqlimi..................................................................... 154

1.3.Azərbaycanın Təbii Sərvətləri........................................................ 155

iii

2. Azərbaycan Respublikasının Demoqrafik Xüsusiyyətləri...................... 157

2.1. Əhalinin Sayının Dinamikası Və Təbii Artımı................................ 157

2.2. Əhalinin Cins-Yaş Quruluşu Və Milli Tərkibi................................ 158

2.3. Əmək Ehtiyatları.......................................................................... 159

II. AZƏRBAYCAN ĐQTĐSADĐYYATININ SAHƏLƏR ÜZRƏ VƏZĐYYƏTĐ ............................................................. 162

1. ÜDM................................................................................................... 162

2. Sənaye ................................................................................................ 164

3. Kənd təsərrüfatı ................................................................................... 169

4. Xidmət ................................................................................................ 170

III. 1990-2002-CĐ ĐLLƏR ARASINDA AZƏRBAYCANDA ĐNFLYASĐYA, FAĐZ VƏ VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ................................................... 173

1. Azərbaycanda Đnflyasiya ...................................................................... 173

2. Azərbaycanda Faiz Dərəcələri .............................................................. 185

3. Azərbaycanda Valyuta Siyasəti ............................................................ 190

ÜÇÜNCÜ FӘSĐL

ĐQTĐSADĐ-RĐYAZĐ ANALĐZ .............................................. 203

I. ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HƏDDĐ VƏ VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ƏLAQƏLƏRĐNĐN KORRELYASĐYA VƏ REQRESSĐYA ANALĐZĐ .............................................. 205

1. Ümumi Olaraq Đnflyasiya, Faiz Həddi və Valyuta Məzənnəsi Əlaqələri . 205

2. Đnflyasiya, Faiz Həddi və Valyuta Məzənnəsi Əlaqələrinin Korrelyasiya Analizi................................................................................................ 208

3. Đnflyasiya, Faiz Həddi və Valyuta Məzənnəsi Əlaqələrinin Reqressiya Analizi................................................................................................ 209

3.1. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Đnflyasiya Üzərindəki Təsiri .......................................................................................... 210

3.2. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Faiz Üzərindəki Təsiri .. 211

iv

3.3. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Valyuta Məzənnəsi Üzərindəki Təsiri......................................................................... 212

II. ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HƏDDĐ VƏ VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ƏLAQƏLƏRĐNĐN SÜNĐ SĐNĐR ŞƏBƏKƏLƏRĐ VASĐTƏSĐLƏ ANALĐZĐ ............................214

1. Süni Sinir Şəbəkələri və Đstifadə Metodu .............................................. 214

2. Đnflyasiya, Faiz Həddi və Valyuta Məzənnəsi Arasındaki Əlaqələr ........ 217

2.1 Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Đnflyasiya Üzərindəki Təsiri ................................................................................................... 218

2.2 Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Faiz Üzərində Təsiri ..... 218

2.3. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Valyuta Məzənnəsi Üzərindəki Təsiri ........................................................................ 219

QAYNAQLAR ......................................................................220

v

T Ә Ş Ә K K Ü R

Kitabların olmadığı bir dünyada elm yox, fikirlər

sönük, ifadələr qeyri-dəqiq olacaq və insanlıq mədəniy-

yətdən məhrum qalacaqdır. Üstün və çatışmaz cəhətləri ilə

bu əsərin də bu mövzuda özünəməxsus bir vəzifəni yerinə

yetirəcəyinə ümid edirik.

Əsərin ortaya çıxmasında maddi-mənəvi dəstəklərini

gördüyümüz; başda rektorumuz Prof. Erol Orala, Azər-

baycan Dövlət Đqtisad Universitetinin rektoru Akademik Əli

Abbasova, Bakı Dövlət Universitetinin Tətbiqi Riyaziyyat

kafedrasının müdiri Akademik Fikrət Əliyevə, Dossent

Yadullah Hüseyinliyə, Kafkasya Araştırmaları Mərkəzinin

üzvlərinə, Dizayner Sahib Kazımova, Amil Babayevə və

bizim hər zaman yanımızda olan ailə üzvlərimizə təşəkkür

etməyi özümüzə borc bilirik.

Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov [email protected], [email protected]

vi

vii

Ö N S Ö Z

Zəngin təbii sərvətlərə sahib olan Azərbaycan bu zənginlik-lərindən hər keçən gün daha da çox və səmərəli istifadə etməyə başlamışdır. Təhsil səviyyəsi yüksək, dəyişən şərtlərə asanlıqla və tezliklə uyğunlaşa bilən insan gücü, yenilikləri yaxından izləyən özəl sektor və ölkəsinin potensialını mükəmməl strategiyalarla istiqamət-ləndirə bilən rəhbər kadrlarla ölkənin müasirləşmə prosesi sürətlə davam etməkdədir.

Sürətlə və uğurla davam edən bu transformasiya prosesində Azərbaycan insanı yenilikləri diqqətlə izləyir, bilik və qabiliyyətlərini artırır və sahib olduğu potensialı daha da zənginləşdirir. Bu baxımdan yerli və xarici hər növ elmi-praktiki araşdırmalar Azərbaycan insanı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. “Đnflyasiya, Faiz, Valyuta Məzən-nəsi Arasındakı Münasibət və Azərbaycan” adlı bu əsər də uzun araşdırmaların nəticəsidir. Əsər, əhatə etdiyi nəzəri və praktiki məlu-matlarla bu sahədə mövcud olan bilikləri daha da artıracaq və zənginləşdirəcəkdir.

Sərbəst bazar iqtisadiyyatında, iqtisadi fəaliyyətləri yönləndi-rən faktorların qiymətlərinin və bu qiymətlər arasındakı əlaqənin doğru bir şəkildə müəyyənləşdirilməsi iqtisadi stabillik baxımından olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki bu qiymətlərdəki qeyri sabitlik və qiymətlər arasındakı uyğunsuzluq daxili və xarici iqtisadi fəaliyyətlərə mənfi təsir göstərir, iqtisadiyyatı stabillikdən uzaqlaş-dırır.

Hal-hazırda keçid mərhələsini uğurlu addımlarla davam etdi-rən Azərbaycan iqtisadiyyatında bu cür qeyri sabitlik olmasa da, onu ortaya çıxaran inflyasiya, faiz və valyuta məzənnəsi kimi faktorların qiymətləri arasındakı münasibətin müəyyən olunması vacibdir. Bu baxımdan, əsər mövcud olan ehtiyacı qismən də olsa ödəyəcəkdir.

Akademik Əli ABBASOV

viii

Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan

1

GĐRĐŞ

Tarix boyunca böyük dəyişikliklərin yaşandığı dünyamızda, bu dəyişikliklərin sürəti və şəkli hər keçən gün artaraq davam etməkdədir. Đstehsaldan istehlaka hər cür həyati fəaliyyətin yenidən şəkilləndiyi dünyamızda, bu dəyişikliklər bəzi əhəmiyyətli problemləri də özüylə bərabər gətirməkdədir. Cəmiyyətlərin zamanla mənimsədiyi və yaşa-yışlarını şəkilləndirdiyi alışqanlıqların, adət və ənənələrin dəyişməsi və yeni dövrün şərtlərinin mənimsənməsi fərdləri həlli asan olmayan problemlərlə qarşı-qarşıya qoymaqdadır. Dəyişiklik prosesinin bu çə-tinliklərinə vaxtında həll tapa bilənlər və şəraitə uyğunlaşa bilənlər, dəyişiklik ərəfəsində ciddi problemlərlə qarşılaşmadıqları halda, dəyi-şikliyə qapalı qalanlar və ona uyğunlaşa bilməyənlər geridə qalmağa məhkum olurlar.

Đyirminci əsrin sonunda yaşanan çox əhəmiyyətli dəyişiklik-

lərdən biri də Sovet Đttifaqının dağılması olmuşdur. Bu hadisə ilə bazar münasibətləri sistemi çağdaş dünya üzərində zəfərini elan etmişdir. Tarixin sonu olaraq qiymətləndiriləcək qədər əhəmiyyətli olan bu yeni dövrdə müstəqilliyini yeni əldə edən ölkələr, bir yandan sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçmənin sevincini yaşayarkən bir yan-dan da bu keçiş üçün vacib olan şərtlərin yerinə yetirmək məcburiy-yəti ilə qarşı-qarşıya qalmışlar. Belə bir prosesdə müstəqilliyini yenidən əldə edən Azərbaycan, bir çox problem və imkansızlıqlarla bərabər özünü günün şərtlərinə görə yeniləşdirə bilmişdir. Hər sahədə yeni dövrün şərtlərinə görə yeniliklər baş vermiş, dəyişikliklər mə-nimsənmişdir.

Sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçid prosesində uğurlu addım-

larla ilrəliləyən Azərbaycanın müvəffəqiyyətlərində şübhəsiz bir çox insan və qurumların əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Xüsusilə, 1993-cü ildən sonra Azərbaycanda yeni bir dövrü başlatan Heydər Əliyev və hökumətinin siyasi həyatda əldə etdiyi istiqrar, aparmış olduğu reformların iqtisadiyyata, hüquqi struktura, səhiyyə, təhsilə və bən-zəri digər sektorlara əks olunmasında xidmətləri çox böyükdür. Đstər coğrafi, istərsə sosioloji strukturuyla əhəmiyyətli bir stratejik möv-qeyə sahib olan Azərbaycanda qısa zamanda əldə edilən uğurlar və istiqrarlı keçid prosesi fərqli mövzularda bir çox elm sahələrinin araşdıracağı əhəmiyyətli məsələlərdir.

Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan

2

Bazar iqtisadiyyatına keçid prosesində bazarın əsas qiymət göstəriciləri olan Đnflyasiya, Faiz və Valyuta məzənnəsi əlaqələrinin nəzəri aspekti və bu üçlü əlaqənin Azərbaycan iqtisadiyyatındakı şəkli bu kitabın əsas mövzusunu təşkil etməkdədir. Bilindiyi kimi, bazar iqtisadiyyatında fəaliyyətlər qiymətlər tərəfindən yönləndiril-məkdədir. Sağlam bir iqtisadiyyatdakı fərqli bazarlarda ortaya çıxan qiymətlər arasında bir tarazlıq olmalıdır. Başlıca olaraq, mal, sərma-yə, pul və əmək bazarlarından ibarət iqtisadiyyatda 4 təməl qiymət mövcud olmaqdadır. Bu qiymətlər uyğun olaraq; mal qiymətləri (inflyasiya), faizlər, valyuta məzənnələri və maaşlardır. Hər bazarın qiyməti, o bazardakı təklif və tələbi tarazlaşdırmaqdadır. Bu qiymət-lərin təklif və tələbi balanslaşdırması qədər, digər bazar qiymətləri ilə mütənasib olması da əhəmiyyətlidir. Bazar iqtisadiyyatlarında qiy-mətlər arasındakı tarazlıqlar iqtisadiyyatı yönləndirməkdədir. Qlobal-laşan dünyada qiymətlər arasındakı tarazlıqlar daha da önəmli olmaq-dadır. Çünki, beynəlxalq sərmayə axınlarının artdığı günümüz dünya-sında, qiymətlər arasındakı natarazlığın təsiri qapalı iqtisadiyyatlardan daha çoxdur. Belə bir şəaritdə, bazar qiymətləri arasında tarazlığın qurulması, satın alma gücü tarazlığı və faiz tarazlığını əhəmiyyətli hala gətirməkdədir. Satın alma gücü tarazlığı; iki ölkədə inflyasiyaya baxmayaraq xərclənəcək pul ilə eyni malın alına bilməsidir. Yəni ölkələr arası inflyasiya və valyuta məzənnəsi tarazlığı əhəmiyyət daşımaqdadır. Faiz tarazlığı, yığımların iki ölkədə eyni qazancı əldə edə bilməsidir. Yəni, ölkələr arası inflyasiya və faiz dərəcəsi tarazlığı əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Bu iki tarazlıq birlikdə, fərqli ölkələr arasındakı inflyasiya, valyuta məzənnələri və faizləri tarazlaşdırmaq-dadır.

Fərqli inflyasiyaya sahib ölkələr arasında satın alma gücü və faiz

tarazlıqlarını balanslaşdırmağa çalışan faiz həddi ilə valyuta məzən-nəsi, eyni zamanda real bölmə ilə maliyyə bölməsi arasında əlaqəni quran pulun qiymətləridir. Pulun zamanlar arası qiyməti faiz həddi, məkanlar arası (beynəlxalq) qiyməti də valyuta məzənnəsidir. Dolayısı ilə bəlli bir inflyasiya həddində pulun zamana və məkana bağlı olaraq qiymətləri ortaya çıxarkən bu qiymətlər beynəlxalq tarazlıq baxımın-dan da əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Bu da satın alma gücü və faiz tarazlığına görə müəyyən olunmaqdadır. Maliyyə bölməsi və real bölmə arasındakı əlaqələri pozan faktorlar, bu iki bölmə arasında əlaqəni quran pulun zaman və məkan qiymətlərinin pozulması, qlobal-


3

laşan dünyada satın alma gücü və faiz tarazlığı təsiriylə beynəlxalq iqtisadi əlaqələrə əks olunmaqdadır. Beləcə daxili bazarlardakı taraz-lığın pozulması xarici bazarlara da əks olunmaqdadır.

Buna görə; ölkə iqtisadiyyatlarında ortaya çıxan inflyasiya, faiz

həddi və valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklər daxili bazar əlaqələ-rinə təsir etdiyi kimi, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə də təsir göstər-məkdədir. Qısaca, qloballaşan günümüz dünyasında ölkə daxili və beynəlxalq tarazlıq baxımından inflyasiya fərqliliyinə bağlı olaraq, faiz həddi və valyuta məzənnəsi arasında mütənasibliyin təmini əhəmiyyət daşımaqdadır. Bu səbəblə, bu dəyişənlərə təsir edən faktorlar ilə onla-rın təsirlərinin müəyyənləşdirilməsi lazımdır.

Bu kitabda Đnflyasiya, Faiz Həddi və Valyuta Məzənnələrinin

ortaya çıxışı, iqtisadi təsirləri və bir-birlərinə olan təsirləri nəzəri olaraq analiz edildikdən sonra, Azərbaycan iqtisadiyyatında bu makroiqtisadi göstəricilərin inkişaf tendensiyaları araşdırılmışdır. Kitabın sonunda bu üçlü dəyişən arasındakı korelyasiya əlaqələri müəyyən edilmiş və reqressiya analizi aparılmışdır. Azərbaycan iqti-sadiyatındakı makroiqtisadi göstəricilərin 1996-cı ildən etibarən istiqrarlı bir dəyişmə göstərməsi reqressiya analizi üçün 1996-2002-ci iləri əhatə edən dövrü almamıza səbəb olmuşdur. Fəqət, bu altı illik müddət reqressiya analizi üçün yetərli müddət deyildir. Gələcək illərdə bu mövzuda daha tutarlı araşdırmalar aparılacaqdır. Ancaq, aparılan bu analiz mövcud şəraitdəki imkanlarla əldə edilən bir nəticə olaraq dəyərləndirilə bilər.


4

BĐRĐNCĐ FӘSĐL

ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HӘDDĐ, VALYUTA MӘZӘNNӘSĐ VӘ QARŞILIQLI TӘSĐRLӘRĐ


7

I. ÜMUMĐ OLARAQ ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HƏDDĐ VƏ VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ

1. Đnflyasiya Anlayışı Đnflyasiya, qiymətlər ümumi səviyyəsindəki önəmli, daimi

artımlar və bunun səbəbi olaraq pulun dəyərindəki mütəmadi düşüş-lərdir.1 Qiymələrdəki bir dəfəlik artım və ya sadəcə bir neçə malın qiymətindəki artım inflyasiya olaraq dəyərləndirilə bilməz. Məsələn, futbol biletlərindəki artım tək başına inflyasiya deyildir. Nisbi qiymətlərdə dəyişimə ola bilər. Bir malın qiyməti düşərkən digəri yüksələ bilər. Đnflyasiyanın olması üçün qiymətlərin ümumi və daimi olaraq yüksəlməsi vacibdir.2

Đnflyasiyanın nə qədər olduğunu ölçmək üçün qiymətlərin

ümumi səviyyəsindəki illik faiz dəyişməsini hesablamaq lazımdır. Məsələn bu ilki qiymətlərin ümumi səviyyəsi 126 ikən keçən ilki qiymətlərin ümumi səviyyəsi 120 isə;

Đnflyasiya həddi= (126–120) x 100 / 120 = 5

illik inflyasiya həddi 5 % olur. Bu bərabərlik bizə inflyasiya həddi ilə qiymətlər arasındakı əlaqəni göstərməkdədir. Bu halda keçən ilin qiymətlərinə görə bu il qiymətlər nə qədər yüksək olarsa inflyasiya həddi bir o qədər yüksək və pulun dəyəri də o qədər az olacaqdır.3

Đnflyasiyanı hesablamaq üçün müxtəlif mal və xidmətlərin qiy-

mət hərəkətlərini tək sıra halında müəyyənləşdirən qiymət indeks-lərindən istifadə edilməkdədir. Məsələn, Topdan Əşya Qiymət Đndeksi (TƏQĐ), Đstehlak Qiymətləri Đndeksi (TĐQĐ), Qismi ÜDM Deflyatoru və s.4 Bunlardan ən məşhur olanı Đstehlak Qiymətləri Đndeksi ilə Topdan

1 Graham Dawson, Inflation and Unemployment, England Edward Elgar Publishing

Ltd. 1992, p. 10. 2 Ralph T. Byrns, Gerald W. Stone, Economics, Fifth Edition, New York, Harper

Collins Publishers Inc. 1992, p. 134. 3 Michael Parkin, Melanie Powell, Kent Matthews, Economics, Third Edition,

Edinburg, Eddision Wesley Longman Ltd., 1997, p. 736. 4 M.R. Vane, J. L. Thomson, An Introduction to Macroeconomics Policy, New

York, Harwester Wheatsheaf Publıshed Inc. 1989, p. 107.


8

Əşya Qiymət Đndeksidir. Đstehlak Qiymətləri Đndeksi, istehlakçılar tərə-findən geniş ölçüdə istifadə olunan qida, mənzil, yanacaq, geyim, transport kimi bəlli sayıdakı mal və xidmət səbətinin qiymətlərindəki dəyişikliyi ölçməkdədir. Topdan Əşya Qiymət Đndeksi də yenə seçil-miş bəzi mal kategorilerinin topdan qiymətlərindəki dəyişikliyi ölç-məkdədir. TƏQĐ bəzi xammal və yarı malları da əhatə etdiyindən TĐQĐyə görə daha genişdir. TƏQĐ daha çox istehsal məsrəflərinə görə müəyyənləşdirilərkən, TĐQĐ daxili tələb tərəfindən müəyyən olunmaq-dadır.5

Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdə 3-5 % həddindəki illik qiymət

artımları inflyasiya olaraq adlandırılmaqdadır. James Tobinin illərcə əvvəl dilə gətirdiyi aşağı həddli inflyasiyanın iqtisadiyyat üçün ya-rarlı olması fikri bu gün George A. Akerlof, Əilliam T. Dickens, George L. Perry kimi bəzi iqtisadçıların qələmə aldığı məqalələrdə yenidən güncəllik qazanmışdır.6 Qiymət artışları müxtəlif ölkələrdə fərqli olmaqla yanaşı, eyni ölkədə də zamanla çox sürətli dəyiş-məkdədir. Hətta bəzən müharibə kimi fövqəladə hallarda bu artımlar 1000%-lərin üstünə çıxmaqdadır. Bu fərqli hallara misal olaraq; ABŞ-da 1960-cı illərdə 2.4 % olan illik qiymət artışları 1970, 1980 və 1990-cı illərdə sırasıyla 6.7%, 5.0 % və 2.8% olmuşdur. 1998-ci ildə illik inflyasiya həddi ABŞ-da 1.0% ikən Rusiyada 50 % idi. 1923-cü illərin Almaniyasında ortalama aylıq inflyasiya artım həddi 500 % olmuşdur.7

Qiymətlərin ümumi səviyyəsindəki artım həddinə görə inflya-

siya üç kateqoriyaya ayrılmaqdadır: ♦ qiymətlərin 5% ilə 10% arasındakı cüzi həddlərdə artdığı hala sürünən (creeping) inflyasiya, ♦ qiymət artışlarının iki rəqəmli səviyyələrə çatdığı inflyasiyaya dörd nala (galloping) inflyasiya və ♦ qiymətlərin astronomik olaraq artdığı inflyasiyaya da hiperinflyasiya deyilir.8

5 Richard Ruggles, “The Nature of Price Flexibility and the Determinants of Relative

Price Changes in the Economy” Pricing Systems, Indexes, and Price Behavior, Northampton, Published by Edward Elgar Publishing Ltd. 1999, pp. 349-351.

6 Rudiger Dornbusch, Stanley Fisher, Richard Startz, Macroeconomics, Seventh Edition, New York, Irwing McGraw-Hill, 1998, p. 150.

7 N. Gregory Mankiw, Macroeconomics, Forth Edition, New York, Worth Publishers, 2000, p. 154.

8 Ralph T. Byrns, Gerald W. Stone, a.g.e., p. 140.


9

Bunlardan sürünən inflyasiyada qiymət artışları çox cüzi oldu-ğundan insanların yerli pula olan etibarı sarsılmaz. Yığımların yerli pul cinsindən aparılmasında bir xələl görülməz. Dörd nala və ya yük-sək (xroniki) inflyasiyada qiymət artım hədləri iki rəqəmli olduğundan hətta üç rəqəmli səviyyələrə vardığından istehlakçı və firmaların özlərini pulun dəyər itirməsindən qorumaları çətinləşməkdədir. Yığımlar əsasən pul olaraq deyil, ya inflyasiyanın üzərində gəlir qaraniyası olan qiymətli kağızlara ya da uzun ömürlü istehlak mallarına getməkdədir. Hiperinflyasiyada da qiymət artışlarının hədsiz dərəcədə yüksək olması səbəbiylə yerli pulun qiymət ölçüsü olma xüsuiyyəti ortadan qalxmaqdadır. Alqı-satqı qızılla və ya valyuta ilə olmaqda, barterə doğru yönəlməkdədir.9 Bunlardan yüksək (xroniki) inflyasiya, hər kəsi narahat edəcək qədər olsa da, məcburi tədbirləri tətbiq edəcək qədər yüksək deyildir. Bu səbəblə xroniki inflyasiyadan yaxa qurtarmaq daha çətindir.10

Đnflyasiyanın ortaya çıxmasında müxtəlif səbəblər vardır. Orta-

ya çıxış səbəblərinə görə inflyasiya tələb və məsrəf inflyasiyası olaraq ikiyə ayrılmaqdadır.11 1950-ci illərdə iqtisadçılar zamanlarının çoxunu tələb (demand pull) və məsrəf (cost push) inflyasiyası arasındakı fərqlilikləri müzakirə etməklə keçirmişlər. Əslində inflyasionist hadi-sələr hər iki növün xüsusiyyətini daşıdığından bu ayrım üfiqidir. Dolayılı olaraq, inflyasiyanın səbəbləri qarşılıqlı bir-birindən asılı olmayan səbəblər deyildir. Đnflyasiyanın başlıca səbəbləri: büdcə kəsiri, pul artışı, tələb artışı, nisbi qiymət şokları, maaş-qiymət spiralı və ya məsrəf artışları və ehtimallardır.12

Büdcə kəsiri ilə inflyasiya arasında müsbət bir əlaqə vardır.

Mövzuyla əlaqədar aparılan iqtisadi-riyazi analizlərdə də bu hal isbatlanmışdır. Məsələn, Haan və Zelhors tərəfindən 17 inkişaf etməkdə olan ölkənin 1961-1985-ci illəri əhatə edən 1990-cı ildə apardıqları araşdırmada büdcə kəsiri ilə inflyasiya arasında uzun

9 Zeynel Dinler, Đktisada Giriş, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 1993., ss. 398-399. 10 Asaf Savaş Akat, “Kronik Enflasyonla Mücadele: Sorunlar, Çözümler, Tereddütler”,

Banka ve Ekonomik Yorumlar, Yıl 29, S. 2, Şubat 1992, s. 6. 11 Gary M. Walton, Frank C. Wykoff, Understanding Economics, New York, A

Division of the Mc-Draw Hill Companies, 1998, p. 382. 12 Paul Wachtel, Macroeconomics: From Theory to Practice, New York, Mc-Draw

Hill Inc. 1989, p. 192.


10

dönəmdə güclü bir əlaqənin olduğu ortaya qoyulmuşdur.13 Moneta-rist düşüncəyə görə inflyasiyanın ana səbəbi tələbdən çox artan pul emissiyalarıdır. Milton Friedman bu mövzudakı düşüncəsini: “inflya-siya, hər zaman və hər yerdə istehsaldan daha çox miqdarda artan pul emissiyasının ortaya çıxardığı bir nəticədir” şəklində ifadə etmişdir.14 Cari qiymətlər səviyyəsində, ümumi təklifin ümumi tələbi qarşılaya bilməməsi səbəbiylə ortaya çıxan inflyasiyaya tələb inflyasiyası deyilir. Təklif və tələb əyrilərinin kəsişdiyi nöqtədə bazarda tarazlıq qiyməti ortaya çıxmışkən təklifdən daha sürətli artan tələb, qiymətləri daha da artıraraq inflyasiyaya səbəb olmaqdadır. Xüsusilə istehlak, investisiya və dövlət xərclərindəki artım pul gəlirini artırdığından xalq daha artıq mal və xidmət tələb etməkdə, qiymətləri artırmaqdadır.15

Bəzi önəmli malların istehsalındakı gözlənməyən və ani dəyi-

şikliklər onların axınına və qiymətlərinə təsir etməkdədir. Qiymətlər-dəki nisbi dəyişikliklər maaşlara və sözü gedən malları xammal olaraq istifadə edənlərin məsrəflərinə təsir edərək makroiqtisadi struktura ya-yılmaqdadır. Beləcə, başlanğıcdakı nisbi qiymət dəyişiklikləri bütün iqtisadiyyata təsir etməkdədir.16 Əlavə olaraq inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqtisadiyyat tam məşğulluq səviyyəsinə gəlməmiş olsa belə lazımi məlumat və texnologiya yetərsizliyi kimi səbəblərlə artan təla-batın qarşılanması çətindir. Đnkişaf etməkdə olan ölkələrin strukturun-dan qaynaqlanan bu cür inflyasiyaya struktur inflyasiya deyilir.17 Bir ölkədə xammal qiymətlərinin artması məs-rəflərin artmasına istehsalın azalmasına səbəb olur. Həmkarlar ittifaqlarının işçi tələbindən asılı olmayaraq maaş artırması, monopolya gücünə sahib firmaların daha artıq mənfəət əldə edə bilmək üçün istehlakçı qiymətlərindən asılı olmayan qiymət artırmaları, idxal mallarındakı tələbdən asılı olmayan qiymət artışları, təbii qaynaqların tükənməsi ölkədə istehsal məsrəf-lərini artıraraq məsrəf inflyasiyasına səbəb olmaqdadır.18

13 Pierre-Richard Agénor, Peter J. Montiel, Development Macroeconomics, New

Jersey, Princeton University Press, 1996, p. 128. 14 Graham Dawson, a.g.e., p. 15. 15 Ralph T. Byrns, a.g.e., p. 141. 16 Paul Wachtel, a.g.e., p. 194. 17 Subrata Ghatak, Monetary Economics in Developing Countries, Second Edition,

London, Macmilan Pres Ltd., 1995, p. 98. 18 John Soloman, Economics, Second Edition, New York, Wheatsheat Prentice Hall,

1994, p. 551.


11

Ölkədə başlayan inflyasiyaya qarşı bundan zərər görəcək olan-ların lazımi tədbirləri alması inflyasionist ehtimalları ortaya çıxarır. Beləcə, rasional düşünən, keçmiş inflyasiyaya görə gələcək inflyasi-yanı doğru təxmin edənlər bundan zərər görməyəcəklər. Ancaq, gələ-cəkdəki inflyasiya ehtimalı səbəbiylə maaş müqavilələrində, istehsal sazişlərində inflyasiya həddi də hesaba daxil ediləcəyindən inflyasiya ehtimalı genişlənəcək, qiymət artışlarının qarşısını saxlamaq mümkün olmayacaq.19

Qiymət artışlarında monetar faktorların rolunun nə olduğu, pul

təklifinin daxili bir dəyişkən olub olmadığı mübahisələrinə əsaslan-dırılmaqdadır. Philip Cagan kimi iqtisadçılara görə pul təklifi xarici təsirlərdən olub bundakı artımlar qiymət artışlarını sürətləndirmək-dədir. Fəqət, daha sonrakı tədqiqatlara görə pul təklifindəki artımlar inflyasiyanı sürətləndirməklə bərabər pul təklifindəki artımlar da inflyasiyadan qaynaqlanmaqdadır. Sargent, Wallece, Barro və Jacobs apardıqları araştırmalarda inflyasiyanın pul təklifini artırdığını göstər-mişlər.20

Đnflyasiyanı ortaya çıxaran faktorlar və bunların ünsürləri

aşağıdakı kimi, bir tablo olaraq bir yerdə göstərilə bilər.21

19 Knut Anton Mork, Macroeconomics For Managers, California, Wadsworth

Publishing Company, 1992, p. 206. 20 Erdinç Özselçuk, “Enflasyonun Kaynakları ve Kısa Dönem Enflasyon Modeli, 3.

Đzmir Đktisat Kongresi Gelişme Stratejileri ve Makroekonomik Politikalar, Ankara, DPT, 1993, s. 173.

21 Hüsnü Erkan, “Kronik Enflasyon Ekonomiye ve Đstihdama Etkileri”, Türkiye Đşverenler Sendikaları Konfederasyonu Semineri, Đstanbul, Kasım 1997, s. 41.


12

Tablo 1: Đnflyasiyaya Səbəb Olan Faktorlar və Ünsürləri.

Məsrəf inflyasiyası

Tələb inflyasiyası

Đnflyasiya ehtimalı Struktur inflyasiyası

1. Valyuta Məzənnəsi

1. Büdcə Kəsiri 1. Daxili və Xarici Şoklar

1. Əhalinin Strukturu

2. Maaş 2. Özəl Sektor Kəsiri

2. Spekulyasiya Hərəkətləri

2. Köçlər / Şəhərləşmə Prosesi

3. Dövlət Müəssisələri Tərəfindən Đstehsal Edilən Mal və Xidmətlərin Qiymətləri

3. Đqtisadiyyatdakı Natarazlıq

4. Əkinçilik Qiymətləri

4. Etibarsızlıq

5. Faiz Həddi

3. Cari Əməliyyatlar Hesabı Kəsiri

5. Qeyri-müəyyənlik

3. Sektorlardakı Maaş Fərqlilikləri

Qaynaq: Türkiye Đşverenler Sendikaları “Kronik Enflasyonun Ekonomiye ve Đstihdama Etkileri” Semineri, s.41

2. Đnflyasiyanın Đqtisadi Təsirləri

1970-ci illərdə bir çox ölkədə yüksək həddli inflyasiya ilə

iqtisadi kiçilmənin bir yerdə görülməsi və 1980-cı illərdə xüsusilə Latın Amerikası ölkələrində yaşanan yüksək inflyasiya hədlərinin istiqrarsızlığı artırması ilə inflyasiya bir problem olaraq görülməyə başlanmışdır. ABŞ-da iki rəqəmli səviyyələrə gələn inflyasiya Prezi-dent Gerald Ford tərəfindən bir nömrəli xalq düşmanı elan edilərkən yenə Prezident Reagan tərəfindən ən insafsız vergi olaraq dilə gətiril-mişdir.22 Əlavə olaraq John Maynard Keynesdən aparılan rəvayətə görə Marksist Viladimir Lenin “kapitalist sistemə zərər vermənin ən asan yolunun tədavüldəki pulun dəyərini pozmaq olduğunu” söyləmiş və 1920-ci illər Almanyasındakı hiperenflasiyanı göstərmişdir.23

22 N. Gregory Mankiw, a.g.e., p. 154. 23 Gary M. Walton, Frank C. Wykoff, a.g.e. p. 378.


13

Đnflyasiyanın makro və mikro səviyyədə iqtisadiyyat üzərində müxtəlif təsirləri vardır. Bu təsirlər inflyasiyanın təxmin edilib edilməməsinə, iqtisadi qurumların inflyasiyaya uyğunlaşa bilib-bilməmələrinə bağlı olaraq dəyişməkdədir. Yəni inflyasiya əvvəlcə-dən təxmin edilməmişsə təsirlərini azaltacaq tədbirlər alınmadığın-dan iqtisadiyyata verəcəyi zərər daha böyük olmaqdadır. Buna qarşılıq inflyasiya əvvəlcədən təxmin edilmişsə və ya daimi olan inflyasiya isə iqtisadi qurumların alacağı tədbirlərlə iqtisadiyyata verəcəyi zərər daha az olmaqdadır. Bu təsirlərin ortaq tərəfi iqtisadi fəallığı və istehlakçı rəfahını azaltmaları səbəbiylə olduqca məsrəfli olmalarıdır.24

Bir iqtisadiyyatdakı qiymət artımları bütün mal və xidmətlər

üçün bərabər olmadığından bu mal və xidmətlərə sahib olan insan-ların inflyasionist şəraitdən təsirlənmələri fərqli olacaqdır. Xüsusilə maaş, kirayə kimi sabit gəlir sahibləri gəlirlərini daha əvvəlcədən müəyyənləşdirdiklərindən artan qiymətlərə uyğunlaşmaqda gecik-məkdədirlər. Digər mal və xidmətlərin qiymətləri artdığından maaş gəlirlərindən sərmayə gəlirlərinə doğru bir gəlir transferti ortaya çıxmaqdadır. Yenə borc verənlərin səhv təxminləri və ya alternativ-lərin az olması nəticə etibarilə inflyasiya oranından daha cüzi faiz gəliri almaları borclulara qarşılıqsız olaraq gəlir transfertinə səbəb olmaqdadır. Əlavə olaraq daşınmaz əmlak, antiq əşya növü sabit və nadir olan varlıqlar inflyasiya dövründə bir çox mal və xidmətdən daha artıq dəyərləndiyindən bunlara sahib olanların (əsasən zəngin-lər) gəlirləri digərlərinə görə daha çox artmaqdadır. Yəni inflyasiya mövcud gəlir bölgüsünü tamamilə pozmaqdadır. Aşağı gəlirlilərdən yüksək gəlirlilərə doğru ortaya çıxan bu pozucu təsir ilə zənginlər daha zəngin olarkən kasıblar daha kasıb olmaqdadır.25

Đnflyasiyanın yüksək və dəyişkən olduğu hallarda qiymətləmə

sistemi təsirliliyini itirməkdədir. Qiymətlər ümumi səviyyəsi istiqrar-sız olduğundan qərar vericilər qərar vermədə qiymətlərdəki dəyişik-likləri doğru göstərici olaraq ələ ala bilməməkdədirlər. Normal halda sərbəst bazar iqtisadiyyatında təmiz və etibarlı göstəricilər olan qiymətlər insanlara özləri üçün ən uyğun olanı seçmələrində yar-

24 N. Ralph T. Byrns, a.g.e., p. 141. 25 Graham Dawson, a.g.e., pp. 54-55.


14

dımçı olmaqdadır.26 Çünkü müasir iqtisadiyyatda qiymətlərin gördü-yü bəzi önəmli funksiyalar vardır. Bunlar; bəzi iqtisadi fəaliyyətlərin təşviq edilməsi və ya çəkindirilməsi, gəlir bölüşümünün yenidən ortaya çıxarılması, basqı ya da nüfuz vasitəsi olaraq istifadə olunma-sı kimi funksiyalardır. Hətta qiymətlərlə oynayaraq iqtisadi struktur və əlaqələri dəyişdirmə ehtimalı belə mümkün olmaqdadır. Đnflyasi-yanın yüksək və dalğalı olduğu iqtisadiyyatlarda qiymət göstəricilə-rinin etibarlılığı itməkdə, insanların qiymət göstəricilərindən istifadə edə bilmələri çətinləşməkdə, iqtisadiyyatın strukturu və əlaqələri dəyişməkdədir.27

Qiymətlərin mütəmadi artdığı bu qeyri müəyyənlik və etibar-

sızlıq şəraitində uzun müddətli müqavilələrin tətbiq olunması çətin-ləşməkdə, yığımlar və kapital qoyuluşları azalmaqdadır. Đnsanlar pul yığımı yerinə daşınmaz əmlak, qızıl kimi uzun ömürlü mallar və ya valyuta tələb etməkdədir. Yerli pulun dəyərinin düşməsi insanların xərclərini artırmaqdadır. Dəyəri düşən pula sahib olmaq yerinə isteh-lak xərclərinin artırılması taləbi artıraraq qiymətlərin daha da artma-sına səbəb olmaqdadır. Əlavə olaraq inflyasiya səbəbiylə yığımların daşınmaz əmlaka və qısa müddətli gəliri olan varlıqlara getməsi kapital qoyuluşlarını azaltmaqdadır. Kapital qoyuluşlarının azalması istehsal, məşğulluq və böyüməyə mənfi təsir etməkdədir.28

Đnflyasiya səbəbiylə ölkə içində qiymətlər artdığından yerli

malların qiymətləri xarici mallara görə daha yüksək olmaqdadır. Əgər valyuta məzənnələrində lazımi düzəlişlər aparılmazsa xarici mallar daha ucuz olacağından idxalat artacaqdır. Buna qarşılıq, yerli malların bahalı olması yerli təşəbbüskarların xarici təşəbbüskarlar qarşısında rəqabət etməsini əngəlləyəcək, ixracatı azaltacaqdır. Đxracatın azalıb idxalatın artması tədiyyə balansını pozacaqdır. Tədiyyə balansındakı bu vəziyyət daimi olmayacağından lazımi tədbirlərin alınması zərurət olacaqdır. Alınan tədbirlərlə idxalat məhdudlaşdırılmaqda və ya deval-vasiya ilə bahalaşdırılmaqdadır. Ancaq, idxalatın məhdudlaşdırılması

26 Thomas C. Melzer, “Price Stability Policies For Growth” October 28, 1997,

http://www.stls.frb.org./general/speeches 9 Nisan 2001. 27 Nazım Ekren “Ekonomi Yönetiminin Performansı: Stratejik Değişim ve Yenilenme

Đhtiyacı” Active Bankacılık ve Finans Makaleleri-II, Đstanbul, Alkım Ltd, 2000, s. 9.

28 Ali Özgüven, Đktisat Bilimine Giriş, 7. Baskı, Đstanbul, Filiz Kitabevi, 1997, s. 370.


15

və ya bahalılaşdırılması xaricdən gələn xammal bazarına da mənfi təsir göstərməkdədir. Ya yetərli mal gəlməməkdə ya da gələn mallar bahalı olmaqdadır. Bu da lazımi mal istehsalını məhdudlaşdırmaqda və ya bahalaşdırmaqdadır. Nəticədə inflyasiya yenə artmaqdadır.29

Orta müddətdə yüksək inflyasiya hədləri faiz hədlərinin də

artmasına səbəb olur. Đnflyasiya və faiz hədlərinin yüksək olması nağd pulun məsrəflərini artıracağı üçün xalqın nağd pul tutmasını əngəllər. Xalq yüksək faiz səbəbiylə təcili ehtiyacı xaricindəki nağd pullarını banklardakı əmanət hesablarında saxlayarlar. Xalqın nağd pul ehtiyacını ödəmək üçün tez-tez banklara getməsi onların zaman itirmələrinə və ayaqqabı yırtmalarına səbəb olduğundan belə şərait-dəki məsrəfə ayaqqabı məsrəfi (Shoe-Leather Cost) deyilir. Əgər inflyasiya həddi aşağı endirilərsə insanların bu gediş gəlişləri aza-lacaq, bunun yerinə ya daha çox çalışacaqlar və ya boş zamandan yararlanacaqlar. Hiperinflyasiyada ayaqqabı məsrəfi mülayim inflya-siyaya görə daha artıq olacaqdır.30

Yüksək inflyasiya mal qiymətlərinin daha tezliklə dəyişməsi-

nə səbəb olur. Bunun üçün mal qiymətlərinin yenidən hesablanması, yenidən qiymət siyahılarının hazırlanması lazımdır. Hətta yenidən kataloq çapı və bunun yenidən paylanmasına ehtiyac duyula bilər. Đnflyasiya davam etdiyi müddətcə bunu təkrarlamaq lazım gəldiyin-dən bunun iqtisadiyyata bir məsrəfi olacaqdır. Bu məsrəfə menyu məsrəfi (menu cost) deyilməkdədir. Đnflyasiya həddi yüksəldikcə restoranlar daha tez yeni menyu çap etdirmək məcburiyyətində qaldıqlarından bu şəkildə adlandırılmışdır. Bu əlavə məsrəflər qiy-mətlərin istiqrara girməsiylə azalacaqdır.31

Đnflyasiyanın yüksək olması bir tərəfdən cəmiyyətin vergi

yükünü artırmaqda digər tərəfdən də vergi sisteminə mənfi təsir etməkdədir. Qiymətlərin artması ilə istehsal faktorlarının nominal gəlirləri də bu proses içində artmaqdadır. Nominal gəlirlərin artması gəlir sahiblərinin daha yüksək vergi hədlərindən vergiləndirilmələrinə,

29 Percy L. Greaves, “On Current Monetary Problem”,

http://www.mises.org/efandi/ch43.asp 10 Mayıs 2001. 30 Olivier Blanchard, Macroeconomics, Second Edition, Prentice-Hall Inc. New Jersey,

2000, p. 503. 31 N. Gregory Mankiw, a.g.e., p.177.


16

vergi öhdəliklərinin artmasına səbəb olacaqdır.32 Digər tərəfdən qiy-mətlərin artması ilə vergi toplamaları arasındakı gecikmələr dövlətin vergi gəlirlərinə mənfi təsir göstərməkdədir. Çünkü vergilərin müəy-yənləşməsi ilə toplanması arasında zaman fərqliliyi vardır. Qiymət-lərin artdığı yerdə bu zaman fərqliliyi dövlətin gəlirlərini azaltacaqdır. Bu hadisəyə ədəbiyyatda Olivera Tanzi təsiri (Olivera-Tanzi Effect) deyilməkdədir.33

Yüksək və uzun müddətli inflyasiya cəmiyyətin mənəvi də-

yərlərini pozmaqdadır. Əxlaqi və mənəvi dəyərlər alçaldılmaqda, hətta aşınıb yox olmaqda, pis alışqanlıqlar artmaqdadır. Keyf verici maddələrin istehlakı və qumar çoxalmaqdadır. Korrupsiya və rüşvət artmaqda, xalqın idarəçilərə olan etibarı azalmaqda, xalq bədbinliyə qapılmaqdadır. Fərd başına düşən gəlir səviyyəsi cüzi olduğundan ciddi bəslənmə problemləri ortaya çıxmaqdadır. Sağlam nəsillərin yetişdiril-məsi çətinləşməkdədir. Keçinmə şərtləri çətinləşdiyindən yeni nəsillərin mədəni səviyyəsi aşağı düşməkdədir. Gənclər yeni arayışlara və psixoloji çöküntülərə girməkdədir. Ölkədəki pis niyyə-tli axınlar bundan istifadə edərək ictimai hüzuru pozmaqdadır.34

Đnflyasiyanın səbəbləri və təsirləri sadəcə bəlli bir dəyişgənə və

ya dəyişgənlər qrupuna əsaslandırılmadığından bu mövzunun müxtəlif elm sahələri tərəfindən ələ alınması lazımdır. Çünkü inflya-siya iqtisadi obyəktlərin hətta cəmiyyətin mənəvi dəyərləri, seçim sistemi və həyat tərzindən təsirlənərək ortaq bir mal şəklində formalaşmaq-dadır. Đnflyasiyanın ortaya çıxma və inkişafı prosesində öncəliklərin müəyyənləşdirilməsi və seçimlərin edilməsi mövcud şərait və gələcək senariləri altında doğru şekildə müəyyən edilib formullaşdırılması mümkün olmur. Bənzər şekildə həll təkliflərində də siyasət və strategiya əksikliyi olmaqdadır. Đqtisadi obyektlər və iqtisadi idarələr qərar və fəaliyyətlərində müalicə edici iqtisadi yanaşmadan daha çox iqtisadi qoruyuculuğu mənimsəyib tətbiq etməkdədirlər.35

32 Olivier Blanchard, a.g.e., p. 503. 33 Rudiger Dornbush, Stabilization, Debt, and Reform, New Jersey, Prentice Hall

Inc., 1993, p. 20. 34 Đsmail Bircan, “Enflasyon Niçin Düşürülmek Zorunda”, Đktisat Dergisi, Mayıs

1998, s. 5. 35 Enflasyon Anatomisi, http://www.activefinans.com/activeline/sayi4/ anatomi.html

26 Mayıs 2001.


17

Đnflyasiya nisbi bir anlayış olduğundan ölkələrin sahib olduğu şərait və sosial-iqtisadi ehtimallara görə inflyasiya siyasətləri və hədəfləri müəyyən edilməkdədir. Yeniliklərin çox sürətli ortaya çıx-dığı, texnologiyanın dayanmadan yeni investisiyaları gərəkli hala gətirdiyi günümüzün dinamik iqtisadi sistemlərində investisiya riskləri inflyasiya riskini də artırmaqdadır. Bu risk şəraiti sadəcə iş qərarlarına deyil, pul siyasətinə də təsir göstərməkdədir. Buna görə pul siyasətinin çərçivəsi və tətbiq edici olan mərkəz bankının rolu dəyişməkdədir. Pul siyasətinin təməl məqsədi “iqtisadi qərarlara təsir göstərməyəcək səviyyədə inflyasiyanın olduğu” uyğun qiymət istiqrarının təmin edilməsidir. Yəni inflyasiya müəyyən edilən sərhədlər içində qalmalıdır. Đnflyasiyanın hədəflənməsi dinamik olaraq dəyişən iqtisadi mühitə qarşı təbii bir reaksiyadır. Bu hədəfləmə çərçivəsində izlən-məsi vacib olan bəzi təməl siyasətlər bunlardır:

� Orta müddətli inflyasiya hədəf rəqəminin ictimaiyyətə elan

edilməsi,

� Pul siyasətinin təməl məqsədinin qiymət istiqrarı olduğunun qəbulu,

� Đctimai münasibətlərin inkişaf etdirilməsi ilə pul siyasəti stra-tegiyasının daha da şəffaflaşdırılması,

� Mərkəz bankının qurum və fəaliyyət baxımından sərbəstləşdi-rilməsi,

� Orta və uzun müddətli inflyasiya hədləri üçün etibarlı bir təxmin modelləməsinin qurulması.36

Đnflyasiya hədəfləməsində elan edilən rəqəmlər əldə edilə bilən

olmalıdır. Tətbiq olunan iqtisadi proqramların etibarlılığı baxımından bu önəmlidir. Bunun həyata keçməsində təxmin və modəlləməyə əhəmiyyət verilərək qaynaq ayrılması, hədəfləmə strategiyasının uğu-runu artıracaqdır. Amerika Federal Mərkəz Bankı(FED)-nın müvəffə-qiyyətli olmasının səbəbi də təxmin və modellemeye ayırmış olduğu qaynaqların böyüklüyü və səmərəliliyidir. Hədəfləmə strategiyası çox məlumatlı bir proses oluduğundan bunun reallaşdırılmasında qarşılıqlı dialoq və şəffaflıq olmalıdır. Đqtisadiyyatda MB və məlumat istehsal edən digər hökumət quruluşları ilə iş dünyası arasında sağlam məlu-

36 Gazi Erçel, Yeni Rota: Enflasyon Hedeflemesi,

http://www.activefinans.com/activeline/sayi8/enflasyon.html, 25 Nisan 2001.


18

mat alış verişini təmin etmək üçün şəffaf bir əlaqələndirmə mexaniz-masına ehtiyac vardır.37 Kanada, Yeni Zellandiya, Đngiltərə, Đsveçrə, Finlandiya, Đspanya, Avstralya və Đsrail kimi ölkələrdə də pul siyasəti tətbiqatları şəffaflaşdırılmaqda, mərkəz banklarının hədəflənən istiq-rarla əlaqədar öhdəlikləri artırılmaqda, orta müddətdə rəqəm olaraq inflyasiya hədəfləməsi aparılmaqdadır.38

Đnflyasiya və işsizlik arasında uzun müddətdə tərs bir əlaqənin

olmadığı və inflyasiyanın bir məsrəfi olması fikri, optimal inflyasiya həddinin sıfır olması labüdlüyü nəticəsini çıxarmaqdadır. Əslində uzun müddətdə cüzi inflyasiyanın 0% və ya 5% olması böyük bir ehti-malla eyni məsrəfə sahibkən sıfırın heç bir qeyri müəyyənliyə yer verməməsi və açıq olması səbəbiylə böyük bir cazibəliyi vardır.39 Cüzi inflyasiyalı ölkələrdə optimal inflyasiya həddi 1-3% arasındadır. Çünkü maaş və qiymətlər aşağıya doğru elastik olmayıb yapışqandır.40 Günümüzdə bir çox mərkəz bankının məqsədi cüzi amma, 2% ilə 4% arasında müsbət faiz həddini təmin etməkdən ibarətdir.41

Mali sistemdəki istiqrarsızlıq iqtisadiyyatın təməlinə yayılaraq

real iqtisadiyyata və gedərək sosial-iqtisadi struktura mənfi təsir göstərəcəyindən mali istiqrar ölkədəki pul siyasəti idarəçilərinin mütəmadi olaraq gündəmindədir. Đnflyasiyanı yox etmək və mali istiqrarı təmin etmək üçün müxtəlif siyasətlər tətbiq olunmaqdadır. Bu siyasətlər bir tərəfdən ortodoks və heterodoks siyasətlər olaraq, digər tərəfdən də şok və tədrici (gradual) siyasətlər olaraq sinifləndirilmək-dədir. Ortodoks siyasətlərdə başda mali və monetar natarazlıq olmaq üzrə iqtisadiyyatda artıq tələb ortaya çıxaran natarazlıqlar yox edil-məyə çalışılmaqdadır. Heterodoks siyasətlərdə də bir ictimai razılaşma çərçivəsində qiymət artışlarının ən azı bir bölümü dondurulmaqdadır. Zaman üfiqini hesaba qataraq siyasətlərin tətbiqi və nəticənin alınması baxımından aparılan sinifləndirmələrdən şok siyasətlərdə, sürətli və kəskin siyasət dönüşləri ilə inflyasiyanın sürətlə azaldılması hədəf-

37 Mike Kenedy, Yeni Rota: Enflasyon Hedeflemesi,

http://www.activefinans.com/activeline/sayi8/enflasyon.html, 25 Nisan 2001. 38 Frederic S. Mishkin, a.g.m., p. 44. 39 Rudiger Dornbusch, Stanley Fischer, a.g.e., s. 535. 40 Stanley Fischer, “Maintaining Price Stability” Finance Development,

Washington, IMF, December, 1996, p. 35. 41 Oliver Blanchard, a.g.e., p. 64.


19

lənməkdədir. Tədrici siyasətlərdə isə əvvəlcədən açıqlanmış fəqət, kəskin və sürətli olmayan siyasi düzəltmələr vardır. Đnflyasiyanı azaltma prosesi ara hədəflər qoyularaq zamana yayılmışdır.42

3. Ümumi Olaraq Faiz Həddi

Faiz, istehsal faktorlarından sərmayənin müəyyən bir müd-dət istifadə edilməsinin qarşılığında ödənməli olan miqdardır. Yəni sər-mayə sahiblərinin bəlli bir müddət üçün pulun likidliyindən imtina edib kredit istifadə etdirmələrinin bir qarşılığıdır.43 Borc verilən yığımların qiyməti olan faizin ortaya çıxmasında pul təklifi və tələbi, müddət, investisiya tələbi, sərmayənin marjinal səmərəliliyi, alternativ investisiya vasitələri və bunların səmərəliliyi, risk və likidlik dərəcəsi, qısa və uzun müddətə bağlı ehtimallar, bazarların strukturu kimi bir çox faktor rol oynamaqdadır. Faiz, borc verən üçün bir gəlir, borc alan üçün bir məsrəf və nisbi böyüklük olaraq iqtisadi qərarlara təsir göstərən bir ünsürdür. Đqtisadi siyasətlərin tətbiqində faizin bu üç yönünün də göz önündə tutularaq optimal tarazlığın təmini əhəmiyyət kəsb etməkdədir.44

1930-cu illərə qədər bir çox iqtisadçı faiz hədlərinin klassik

nəzəriyyənin açıqlamalarına görə ortaya çıxdığına inanırdı. Klassik nəzəriyyəyə görə faiz həddi real faktorlar olaraq bilinən fərdi yığım təklifi və investisiya tələbinin sərmayə bazarlarında qarşılaşmasıyla müəyyən olunmaqdadır. Pulun faiz həddi üzərində bir təsiri yox-dur. Sərmayənin əsas qaynağı yığımlardır. Təşəbbüskarlar kapital qoyuluş-larından əldə edəcəkləri gəlirləri faizlə qarşılaşdırmaqdadırlar. Əgər investisiya gəlirləri faiz həddini keçərsə investisiya məsrəfləri üzərində qazanç əldə edilməkdə, kapital qoyuluşları reallaşmaqdadır. Sərmayə-nin marjinal effektivliyi sərmayə tələbini müəyyənləşdirməkdədir.45

42 Ercan Uygur, “2000’li Yıllarda Türkiye Ekonomisi ve Ekonomi Öğretimi”, Türkiye

Ekonomi Kurumu Birinci Ulusal Đktisat Öğretimi Kongresi, Ankara, Adalet Matbaacılık Ltd., Ekim 1993, ss. 16-17.

43 James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, Principles of Macroeconomics, Florida, Harcourt Brace Jovavovıch Inc., 1990, p. 344.

44 Ünal Korukçu, Seminer Konuşması, Faiz Politikaları ve Türkiye’deki Uygulamalar, Đstanbul, Đktisadi Araştırmalar Vakfı, 1993, s. 15.

45 Miles Livingston, Money and Capital Markets, Third Edition, Florida, Blackwell Publishers Ltd, 1996, p. 11.


20

Bütün izahlarını real faktorlara görə aparan klassiklər pulu sadəcə bir örtük olaraq görməkdədirlər. Pul miqdarındakı artımlar qısa müddətdə sərmayə tələbi dəyişmədiyindən faiz hədlərini azaldır. Fəqət, qiymətlər artdıqca nağd sərmayəyə ehtiyac artacağından faiz təkrar əvvəlki səviyyəsinə yüksəlir. Yəni pul artışı olsa belə, uzun müddətdə faiz həddi dəyişməyəcəkdir. Ancaq, real faktorların dəyişməsi faiz həddinə təsir göstərəcəkdir.46

Klassik və Neo-klassiklərin faizi yığıma ödənən bir bədəl

olaraq görmələri və yığım sahiblərinin indiki istehlaklarından imtina etmələrinin mükafatı olaraq dəyərləndirmələri J. M. Keynes tərəfindən tənqid edilmişdir. Pul qazanmanın əsas məqsəd olduğu kapitalist cə-miyyətində pulun əhəmiyyətli bir dəyişən olmadığını irəli sürmək qəbul edilməz bir düşüncədir. Đnsanların yığıma getmələri və bunu saxlamaları faiz ödənməsini şərtləndirməyəcəkdir. Bunun üçün yığım-ların borc verilməsi, pulun likvidliyindən imtina edilməsi lazımdır. Keynesə görə faiz likiddən imtina etmənin bir qarşılığıdır. Keynes Ümumi Nəzəriyyədə marjinal istehlak tendensiyası, likvid seçimi və sərmayənin marjinal effektivliyi kimi yeni anlayışları ortaya qoyaraq açıqlamışdır. Faiz həddinin investisiya, gəlir və məşğulluq səviyyəsinə təsir göstərən önəmli bir dəyişkən olduğunu göstərmişdir.47

Faiz həddini pul təklif və tələbinə bağlı olaraq açıqlayan

Keynes, pul təklifinin tədavüldəki nağd pul ilə qeyri nağd pul cəmindən ibarət olduğunu söylərkən pul tələbinin çeşidli faiz səviy-yələrində insanların iş, ehtiyat və spekulyasiya məqsədilə əllərində tutmaq istədikləri pul miqdarından ibarət olduğunu anlatmaqdadır. Bunlardan iş və ehtiyat məqsədli əldə tutulan pulun gəlirə bağlı ikən spekulyasiya məqsədli tutulmaq istənən pul faizə bağlıdır. Faiz həddi yüksəldikcə spekulyasiya məqsədli pul tələbi azalarkən faiz həddi azaldıqca pul tələbi artacaqdır.48 Keynesin faiz həddinin açıqlanma-sında istər təklif, istərsə tələb yönündən pulu ələ alması onu klas-siklərdən ayırmaqdadır.

46 Orhan Oğuz, Đktisada Giriş, Đstanbul, Marmara Üniversitesi Yay. No:513, 1993, ss.

353-354. 47 Đbrahim Tanyer, “Keynes’de Faiz Oranı, Sermayenin Marjinal Etkinliği ve Yatırım

Analizi” Hacettepe Üniversitesi Đ.Đ.B.F Dergisi, C. 12, 1994, ss. 33-34. 48 Subrata Ghatak, a.g.e., pp. 16-17.


21

Borc verilə bilən fondlar düşüncəsinə görə, faiz həddi nə sadəcə sərmayə təklif və tələbi nə də sadəcə pul təklif və tələbi ilə müəyyən edilə bilər. Bu düşüncəyə görə faiz həddinin analiz və təxmin edilməsində istifadə olunan əsas ünsürlər fond təklif və fond tələbidir. Fond tələbləri və faiz hədləri arasındakı əlaqəni göstərən fond tələb əyrisi ilə fond təklifləri və faiz hədləri arasındakı əlaqəni göstərən fond təklif əyrisinin kəsişdiyi nöqtədə tarazlıq faiz həddi müəyyən olunmaqdadır.49

Borc verilə bilən fondlar düşüncəsi klassik düşüncəyə bənzə-

məkdədir. Ancaq, borc verilə bilən fondlar düşüncəsi daha çox sayıda fond təklif edəni və tələbatçısını əhatə edir. Klassik düşüncədə fond tələbi sadəcə biznes mühitindən gəldiyi halda borc verilə bilən fondlar düşüncəsində biznes mühitinə istehlakçılar və dövlət əlavə olunmaq-dadır. Đstehlakçı və dövlət borclanmalarının böyük miqdarlarda olması bu əlavənin edilməsinin daha gerçəkçi olduğunu göstərməkdədir. Əlavə olaraq klassik düşüncə yığım təklifinin sadəcə istehlakçılar tərə-findən ortaya çıxdığını düşündüyü halda borc verilə bilən fondlar düşüncəsi buna iş çevrələrinin yığımlarını və pul təklifindəki artışları da əlavə etməkdədir. Buna görə istehlakçıların borclanmaları, firmala-rın fabrik-dəzgah investisiyaları və büdcə kəsirləri fond tələbini artı-rarkən fərdi istehlakçıların və firmaların yığımları ilə pul təklifindəki artımlar fond təklifini artırmaqdadır.50

Borc almaq-vermək istəyənlərin qarşılaşdığı və ehtiyaclarını

ödəyəcək olan fond təklif və tələbinə görə bəlli bir faiz həddinin ortaya çıxdığı yerə borc verilə bilən fondlar bazarı deyilir. Bu bazarda ortaya çıxan faiz; ticarət investisiya qərarlarını, xalqın istehlak məq-sədli xərc güclərini, yerli-xarici pul tələbini, dövlət və özəl sektor borclanma məsrəflərindən təsirlənəcəyindən əhəmiyyətli bir makroiq-tisadi dəyişəndir. Burada faiz anlayışı sanki alıcı və satıcılar tərəfindən bazarda müəyyən edilən tək bir hədd varmış kimi istifadə edilmək-dədir. Halbuki gerçək həyatda daşınmaz əmlaklara tətbiq olunan ipo-teka faizləri, sadə veksel və istiqraz faizləri, interbank faizləri, əmanət

49 Robert Haney Scott, Money Financial Markets and The Economy, Singopore,

Prentice Hall, Simon Schuster(Asia) Pte Ltd, 1995, p. 259. 50 Miles Livingston, a.g.e., pp. 15-16.


22

faizləri kimi fərqli varlıqlara fərqli ödənən olduqca müxtəlif və kompleks faiz hədləri vardır.51

Bazarlar üçün əhəmiyyətli makroiqtisadi dəyişən olan faiz

həddinin müəyyən edilməsində rolu olan bəzi önəmli faktorlar vardır. Bu faktorların təsiri ilə ortaya çıxan nominal faiz həddi aşağıdakı kimi hesablanır:52

Bazar Faiz Həddi = k = k* + IP + DRP +LP + MRP Burada; k bazarda müəyyən edilən və ya nominal faiz həddi-

dir. Bazarda müəyyən edilən fərqli qiymətli kağızlara görə fərqli nominal faiz həddi olduğundan olduqca müxtəlif k vardır. k* real və ya riski əhatə etməyən (sıfır inflyasiya) faiz həddidir. IP inflyasiya əlavəsidir. Qiymətli kağızların müddətləri üzərinə ortalama gözlənən inflyasiyanın əlavə edilməsinə səbəb olur. DRP ödəməmə riski əla-vəsidir. Borc alanların borclarını ödəməmə halına qarşılıq olaraq tət-biq edilən bir risk əlavəsidir. Borc alanların vəziyyətinə görə dəyiş-məkdədir. LP likidlik və ya satıla bilmə riskidir. Çıxarılan mali var-lığın təkrar nağda çevrilə bilmə vəziyyətinə görə dəyişən risk həd-didir. Məsələn, xəzinə sənədlərinin likidlik riski çox az ikən kiçik firmaların riski yüksək ola bilər. MRP müddət riski əlavəsidir. Faiz həddi əlaqədar sənədin sahib olduğu müddətə görə dəyişməkdədir. Uzun müddətli sənədlərin riski çox olduğundan faiz hədləri bu risk əlavəsini əhatə edəcək şəkildə yüksək olmaqdadır. Bu formulda k* və IP hədləri krf olaraq birləşdirilərsə yuxarıdakı formul aşağıdakı şəkildə yazıla bilər:

k = krf + DRP + LP + MRP

Günümüzün qloballaşan dünyasında sərmayənin beynəlxalq

hərəkətliliyi səbəbiylə xalq, firmalar və dövlət milli sərhədlər xari-cindən borclanıb borc verə bilməkdədirlər. Dünya real faiz həddi beynəlxalq sərmayə bazarında müəyyən olunmaqdadır. Dünya faiz

51 Ryan C. Amacher, Holley H. Ulbrich, Prenciples of Economics, Fifth Edition, Ohio,

South-Western Publishing Co., 1992., pp. 351-352. 52 Eugene F. Brigham, Louis C. Gapenski, Financial Management Theory and

Practice, Eighth Edition, Florida, The Dryden Press, 1997, pp. 104-105.


23

hədlərinin səviyyəsi və hərəkətliliyi ölkə faiz hədləri və iqtisadi əla-qələrinə təsir göstərməkdədir.53

McKinnon və Shawın 1973-cü ildə ortaya çıxardıqları modelə görə mali liberalizm və inkişaf etmə iqtisadi böyümə həddini artır-mışdır. McKinnon və Shaw nəzarətdəki cüzi faiz həddinə və mali basqıya etiraz edərək mali sərbəstliyi və iqtisadi böyümənin gətirə-cəyi inkişaf etmə fikrini müdafiə etmişlər. Mali sərbəstlik altında faiz hədlərindəki artım yığım sahiblərinin gəlirlərini artıracaqdır. Yığımla-rın artması daha artıq və səmərəli investisiya imkanları ortaya çıxara-caqdır. Đnvestisiyaların miqdar və keyfiyyət yönüylə çoxalması iqtisa-di böyüməyə müsbət yöndə təsir göstərəcəkdir. McKinnon və Shawa görə iqti-sadiyyatı tarazlıqda tuta bilmək üçün tətbiq olunmalı olan siyasət, faizləri artırıb inflyasiya həddini azaltmaqdır.54

Faiz hədlərindəki dəyişmə makroiqtisadi tarazlıqlara təsir edəcəyindən ölkələrdə tətbiq olunan pul siyasətlərinin məqsədi bu təsirlərin neqativliyini ortadan qaldırmaq, faiz hədlərinin iqtisadi inkişafı asanlaşdırmasını təmin etməkdir. Bu mövzuda vəzifəli mər-kəz bankları ölkənin şərtlərinə görə daraltıcı və ya genişlətici pul siyasətləri ilə faiz hədləri və dolaylı olaraq da iqtisadi tarazlıqlara təsir göstərməkdədirlər. Bir ölkənin mal və pul bazarlarındakı tarazlıq sə-viyyəsini təmin edici faiz həddinin müəyyən edilməsi əsasən Sir John Hicksin 1937-cü ildə ortaya çıxardığı IS-LM modeli ilə həyata keçiril-məkdədir. Burada IS əyrisi, mal bazarında cəmi istehsalı məcmu tələbə bərabərləşdirən tarazlıq gəlir və faiz həddini göstərərkən LM əyrisi pul bazarında pul təklif və tələbini bərabərləşdirən faiz həddi və gəlir səviyyəsini göstərməkdədir. IS və LM əyrilərinin kəsişmə nöqtə-si mal və pul bazarlarında eyni zamanda tarazlığı təmin edici faiz həddini və gəlir səviyyəsini verməkdədir. Yəni pul təklif və tələbini bərabərləşdirən faiz həddi və gəlir səviyyəsi birləşməsi ilə investisiya və yığım bərabərliyini təmin edən faiz həddi və gəlir səviyyəsi birləşməsi eynidir. Ümumi tarazlığı göstərən faiz həddinin müəyyən-ləşdirilməsində yığım, investisiya təklif və tələbi, likid seçimi və pul miqdarı kimi faktorlar əhəmiyyətli rol oynamaqdadır.55

53 R. Glenn Hubbard, Money, the Financial System and the Economy, USA,

Addison-Wesley Publishing Company, 1995, p. 116. 54 Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, Second

Edition, London, The Johns Hopkins University Press, 1995, pp. 27-28. 55 Subrata Ghatak, a.g.e., pp. 19-21.


24

4. Faiz Həddinin Daxili və Xarici Tarazlıq Üzərindəki Təsirləri

Đqtisadi həyatda önəmli olmaqla bərabər hələlik faiz həddinin

bir siyasət vasitəsi olaraq necə dəyərləndirilməsi gərəkliliyi ilə əla-qədar ümumi qəbul görmüş bir fikir yoxdur. Bu mövzudakı anlaş-mazlıq həm analitik çalışmalarda, həm də tətbiqi araşdırmalarda özünü göstərməkdədir. Analitik araşdırmalarda bir siyasət vasitəsi olaraq faizin qiymətlər və inflyasiya üzərindəki təsirləri ələ alın-mışdır. Sargent və Wallace (1975) elastik qiymətlər altında faiz həd-lərinin qiymət səviyyəsinin qeyri müəyyənliyini ortadan qaldıracaq alət olaraq istifadə olna biləcəyini ortaya çıxarmışlar. Bu əsnada Calvo (1983) yapışqan qiymətlər altında fərqli inflyasiya hədlərinin ortaya çıxa biləcəyini göstərmişdir. Bənzər şəkildə qiymət və infl-yasiya qeyri müəyyənliyinə qarşı faizlə əlaqədar fərqli iqtisadçıların fərqli mövqedən yanaşmaları olmuşdur. Tətbiqi çalışmalardakı müzakirələrdə də, iqtisadiyyata transfert edilən qısa dönəmli faiz həddinin nə şəkildə dəyişəcəyi və yaxın zamanlarda önəmi artan yüksək faiz hədlərinin valyuta kurslarını stabilləşdirmədə yararlı olub olmadığı üzərində mərkəzləşmişdir. Faizlə əlaqədar bu istiqa-mətdə dəyişikliklər baş verərkən pul siyasətlərinin təsir mexaniz-mində vasitə olaraq faiz həddinin istifadəsi ənənə halına gəlmişdir. Fəqət, Mishkin (1995-1996) tərəfindən qeyd edildiyi kimi pul siya-səti vasitəsiylə iqtisadiyyata təsir göstərəcək ən önəmli kanalların nələr olduğu hələ araşdırılmaqdadır.56

Faiz həddi ilə əlaqədar siyasətlərdə xüsusilə inkişaf etməkdə

olan ölkələrdə müxtəlif məqsədlər güdülməkdədir. Bunlar:57

a. Sərmayə qoyuluşuna çevrilə biləcək fondların bölüşdürülməsində faydalılığın təmin edilməsi,

b. Yerli qaynaqların effektiv mobilizasiyası,

c. Dövlət sektoru üçün ucuz və rahat kredit,

d. Makroiqtisadi istiqrar kimi məqsədlərdir.

56 Sergio L. Rodriguez, “Supply Side Effects of Interest Rate Policy,” September 1999,

http://www.dii.uchile.cl/˜lacea99/papers/127.pdf, 20Nisan 2001. 57 Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, p. 420.


25

1992 Avropa Böhranları, 1994 Mesika, 1997 Asiya, 1999 Brazilya və 2000-2001 Türkiyə təcrübələri açıqca göstərmişdir ki; bir dəfə ortaya çıxan pul böhranının ortadan qaldırılması üçün isti-fadə olunacaq başlıca alət faiz hədləridir. Məsələn, 1992 böhranları boyunca Đsveçrə Mərkəz Bankı interbank illik faiz hədlərini təxmi-nən 500% səviyyəsində artırmışdır. Xüsusilə son zamanlarda valyuta məzənnəsinin başlıca nominal dəyər rolu oynadığı iqtisadi sistemlər-də yerli pulu spekulyasiya hərəkətlərdən qorumaq üçün faiz hədlə-rindən istifadə olunmaqdadır. Məsələn dekabr 1994 böhranı sonrası Meksikada, mart 1995-də Argentinada (interbank və əmanət faiz hədləri 30%-ləri aşmışdır) və 1994-cü ilin əvvəllərində Brazilyada bu metoddan istifadə edilmişdir.58

Ölkələr, içində olduqları hala görə mərkəz banklarının tətbiq

etdikləri açıq bazar fəaliyyətləri ilə faiz hədlərinə təsir edə bilmək-dədirlər. Faiz həddi, tətbiq olunan siyasətə görə dəyişməkdədir. Bu vəziyyət şəkil üzərində də göstərilə bilər.59 Đqtisadiyyatın qızışdığı və inflyasiya təhlükəsinin artdığı iqtisadiyyatlarda mərkəz bankı bazara sadə veksel və istiqraz sataraq bazardakı pul təklifini azal-dacaqdır. Pul təklifi azaldığında xalq və firmalar istədiklərindən daha az pul saxlaya biləcəklər. Ev təsərrüfatları və firmalar daha çox pul əldə edə bilmək üçün əllərindəki mali varlıqları satacaqlar. Mali varlıqların satışlarının artması onların dəyərlərini azaldarkən faiz həddinin artmasına səbəb olacaqdır. Şəkil-1 də pul təklifi 300 milyard funtdan 290 milyard funta düşdüyündə faiz həddinin də 5%-dən 6%-ə çıxtığı görülməkdədir. Faiz hədlərinin artması ilə əldə tutulmaq istənən pul tələbi də azalacaqdır. Bunun tərsi bir şərait olaraq iqtisadiyyatda durğunluq qorxusunun olması, mərkəz bankı-nın bazardan sadə veksel və istiqraz almasına və bazardakı pul təklifinin da artmasına səbəb olacaqdır. Bazarda pulun çoxalması insanları mali varlıq almağa yönəldəcəyindən mali varlıqların dəyəri artarkən faiz həddi düşəcəkdir. Şəkil-1-də pul təklifinin 300 milyard funtdan 310 milyard funta çıxması ilə faizlərin də 5%-dən 4%-ə düşdüyü görülməkdədir. Yəni MB-nın fəaliyyətinə görə faiz həddi dəyişməkdədir.

58 Sergio L. Rodriguez, http://www.dii.uchile.cl/˜lacea99/papers/127.pdf, 20Nisan 2001. 59 Michael Parkin, Economics, p. 724.


26

6

5

4

0 280 290 300 310 320

Şəkil: 1. Pul Təklifi və Faiz Həddindəki Dəyişmələr Faiz həddinın müəyyən edilməsi və iqtisadi təsirləri ölkələrin

böyüklüklərinə görə də dəyişməkdədir. Qapalı bir iqtisadiyyatda real faiz həddi yığım-investisiya tarazlığında ortaya çıxararkən, haradasa bütün ölkələrin xaricə açıq olduğu günümüz dünyasında, faizin ortaya çıxışı və nəticələri fərqlidir. Kiçik, xaricə açıq bir iqtisadiy-yatda cəmi yığımlar dünya faiz həddinə təsir göstərə bilməyəcək qədər az olduğundan dünya faiz həddi əsas olaraq alınmaqdadır. Məsələn, Monakonun yığımlarını artırmasının dünya yığım və faiz hədləri üzərində önəmli bir təsiri olmayacaq. Əlavə olaraq, bu ölkədəki faiz həddi dünya faiz hədləri ilə eyni olmalıdır. Əks halda ya yerli yığımçılar investisiyalarını xarici bazarlarda həyata keçirəcəklər ya da yerli investorlar beynəlxalq sərmayə bazarlarından borclana-caqlar. Buna qarşılıq böyük və xaricə açıq ölkələrin yığımları miqdar olaraq dünya yığım və faiz hədlərinə təsir edə biləcək qədər çox olduğundan bu ölkələr dünya faiz həddini əsas olaraq almaya bilərlər. ABŞ, Almanya, Yaponya kimi iqtisadiyyatı böyük ölkələrin müəy-yənləşdirdikləri faiz həddi dünya faiz həddinə təsir edəcəyindən bu

Faiz Həddi (illik % olaraq)

Pul Miqdarı

Pul təklifindəki artım faizi azaldır.

Pul təklifindəki düşüş faizi artırır

MD (Pul Tələbi)

MS1 MS0 MS2


27

ölkələrdəki faiz həddi siyasətləri və bunun nəticələri kiçik ölkələrdən fərqli olacaqdır.60

Cəmi investisiya, yığım, istehsal, istehlak, xarici ticarət, məs-

rəf kimi bir çox iqtisadi qərarın və nəticələrin üzərində təsirli olan faiz hədləri, bəzi ölkələrdə əsasən bazardakı təklif-tələb şərtlərinə görə sərbəstcə müəyyən edilərkən bəzi ölkələrdə bəzi düzəlişlərin təsiri altında ortaya çıxmaqdadır. Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrin çoxunda bəzi önəmli faiz hədləri idarə tərəfindən müəyyən olunmaqdadır. Đdarə müdaxilələrini həyata keçirmək üçün ya kredit-lərə və ya əmanət faizlərinə qanuni bir tavan tətbiq etməklə ya da əmanət qarşılıqlarını artırmaq surətiylə kredit faizləri ilə əmanət faizləri arasındakı fərqi (spread) açmaqdadır. Faiz hədlərinin bu şəkil-də kontrol edilməsinin təməl səbəbləri, bu ölkələrdə mali bazarların, cüzi gəlir səviyyəsi və iqtisadiyyatın yetərincə pullanmaması səbəbiy-lə zəif olması, kreditlərin təsisi və faiz hədlərinin müəyyən edilmə-sində monopolçu və ya oligopolçu nəzarət edə bilən bir və ya bir neçə böyük bankın hakim olması kimi ciddi yetərsizliklərin olmasıdır.

Bununla yanaşı faizə aparılan müdaxilələrin digər səbəbləri

qısaca bu şəkildə göstərilə bilər: a) Dövlət borclarının məsrəflərini azaltma istəyi, b) Oligopolçu mali bazarlar səbəbiylə faizlərin hədsiz dərəcədə yuxarıda müəyyən edilmiş olmasından şübhələnilməsi, c) Yüksək faiz hədlərinin bəzi sektor və qruplara zərər verəcəyindən qorxulması, d) Yüksək faiz hədlərinin investisiyaları və böyüməni azaldacağına inanılması, e) Faizlərdəki artışın ya məsrəfləri artıraraq ya da ehtimalları neqativləşdirərək inflyasionist təsir ortaya çıxaraca-ğından ehtiyat edilməsi kimi səbəblərdir.61

Faiz hədlərinin bəlli sərhədlər içində qalması üçün kontrol edil-

məsi, iqtisadiyyata fərqli yönlərdən zərər verə bilməkdədir. Belə ki;

1- Aşağı faiz hədləri, gələcəkdəki istehlaka qarşılıq mövcud istehlakın artırılması yönündə bir trend ortaya çıxararaq yığım miqdarının sosial optimum səviyyəsinin altında müəyyənləşməsinə səbəb ola bilər.

60 R. Glenn Hubbard, a.g.e., pp. 117-118. 61 Mehmet Özgen, “Gelişmekte Olan Ülkelerde Faiz Politikaları” Maliye Dergisi, S.

116, Ocak-Şubat 1994, ss. 61-62.


28

2- Potensial borc vericilər pullarını bank əmanətinə qoymaq yerinə qazancı artıq olmayan birbaşa investisiyalara bağlamış ola bilərlər.

3- Banklardan borc alanların istədikləri cəmi kredit miqdarını cüzi

faiz həddindən ala biləcək olmaları, onların nisbi olaraq sərmayə ağırlıqlı layihələri seçmələrinə səbəb ola bilər.

4- Bazar faiz həddindən borclanmaq istəməyən cüzi gəlirli təşəb-

büskarlarının ortaya çıxardıqları ortaqlıqlar cüzi faiz hədləri sayə-sində kredit tapma imkanı əldə edərək gəliri cüzi investisiyaların artmasına səbəb ola bilər.62

Mali bazarların inkişaf dərəcəsinə, investisiya və yığım qərar-

larına, sərmayənin ortaya çıxışı və hərəkətliliyinə görə dəyişən faiz hədləri, yığımdan investisiyaya, fərdi fəaliyyətlərdən firma fəaliy-yətlərinə, maliyyə kəsimindən real kəsimə, ölkə daxili fəaliyyətlər-dən xarici ticarətə, istehsaldan istehlaka bütün iqtisadi vahidləri və fəaliyyətlərinə təsir göstərməkdədir. Đnkişaf etmiş ölkələrdə faiz hədləri, faizə bağlılıqlarına görə investisiya və yığımların miqdarını, sərbəst valyuta giriş-çıxışı ilə ölkə xarici ticarətini, pay sənədi-istiqraz və daşınmaz əmlak kimi uzun müddətli varlıqların bazar dəyərinə təsir göstərməkdədir. Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu üç təsir mali olan və olmayan bazarların inkişaf etməmiş olması səbə-biylə zəifdir.63 Ancaq, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də faiz hədləri ilə; a) investisiyaya çevrilə biləcək fondların faydalılığı, b) ölkə qaynaqlarının hərəkətliliyində faydalılıq, c) dövlət sektoru üçün ucuz kredit, d) makroiqtisadi istiqrarın təmin olunmasına yardımçı olma kimi məqsədlər həyata keçirilə bilməkdədir.64

5. Valyuta Məzənnəsinin Ortaya Çıxması Ölkə pullarının bir-birinə çevrildikləri bazara valyuta bazarı

(foreign exchange market), bu bazarda bir ölkə pulunun başqa bir ölkə pulu cinsindən dəyərinə də valyuta məzənnəsi deyilməkdədir. Məsələn; 1996-da 1£= 2.31DM, 168¥ və 1.55$-dır. Bu eyni zaman-

62 Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, p.26. 63 I. M. D. Little, Richard N. Cooper, W. Max Corden, Sareth Rajapatirana, Boom,

Crises, and Adjustment, New York, Oxford University Press, 1993, p. 333. 64 Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, p. 420.


29

da bir məzənnə göstərici növüdür. Ancaq, bu göstərici növü yenə eyni il üçün 1$=0.64£, 1DM=0.43£ şəklində də ola bilər. Yəni val-yuta məzənnələrinin fərqli şəkillərdə göstərmək mümkündür.65 Valyuta məzənnəsi açıqlayan 137 ölkədən 114-ü xarici hər hansı bir pulun dəyərini milli pul cinsindən (1$=5.000M kimi) valyuta mə-zənnəsi olaraq açıqlarkən 23-ü milli pulun xarici pul qiymətini (1M=1/5.000$ şəklində) valyuta məzənnəsi olaraq açıqlamaqdadır.66

Đki ölkə pulunun bir-biri cinsindən ikili elan edilməsinə birbaşa

məzənnə (direct exchage rate) deyilməkdədir. Fəqət, ölkə pulları arasında başqa pullar vasitəsilə ortaya çıxan məzənnələr də vardır. Bunlara çarpaz məzənnələr (cross rates) deyilir. Məsələn, TL-nin DM məzənnəsi və DM-ın dolar məzənnəsi ilə TL-nin nə qədər dollar olduğunu müəyyən edən məzənnəyə çarpaz məzənnə deyilir. Ölkə pulları arasındakı bu əlaqə pullar arasında bərabərliyin təmin edilmə-sinə səbəb olur. Əgər birbaşa məzənnə ilə çarpaz məzənnə arasında fərq varsa spekulyatorlar bu fərqliliyi ortadan qaldırıcı fəaliyyətlər göstərərək qısa zamanda tarazlığı təmin etmiş olurlar.67 Đki ölkə pulundan birinin digər ölkə puluyla olan qiyməti artmışsa buna pulun dəyərlənməsi(currency appreciation), azalmışsa buna da pulun dəyər itirməsi (currency depreciation) deyilir. Məsələn 1$=100¥ ikən 1$=80¥ olarsa Dollar iyen qarşısında dəyər itirmiş olacaqdır. Ancaq, 1$=100¥-dən 1$=120¥-ə çıxarsa dollar dəyər qazanmış olur.68

Valyuta bazarlarında ortaya çıxan məzənnələr arasındakı

fərqliliklər risksiz pul qazanma imkanı ortaya çıxmaqdadır. Qiymət fərqliliyindən qaynaqlanan bu pul qazanma işinə arbitraj deyilir. Arbitraj işi birbaşa məzənnələr arasındakı fərqliliklərdən qaynaqlana biləcəyi kimi çarpaz məzənnələrdəki fərqliliklərdən da qaynaqlana bilər. Məsələn, birbaşa məzənnələr olaraq New Yorkdakı funt/dollar məzənnəsi digər bazarlarda da eyni olmalıdır. New Yorkdakı məzənnə 1£=1.61$ ikən Londondakı məzənnə 1£=1.59$ isə, banklar üçün Londondan funt alıp New Yorkda satmaq funt başına 2 cent qarantiyalı qazanc imkanı ortaya çıxacaqdır. Bu imkan məzənnələr bərabərləşincəyə qədər davam edəcəkdir. Çarpaz məzənnələr olaraq

65 Michael Parkin, Melanie Powell, Kent Matthews, a.g.e., p. 958. 66 Emin Ertürk, Makro Đktisat, Đstanbul, Alfa Basım Yayım, 1999, s. 137. 67 Zeynel Dinler, a.g.e., s. 485. 68 Michael Parkin, a.g.e., p. 855.


30

da 1£=1.60$, 1DM=0.55$ isə mark/paund məzənnəsi 1£=2.9091 DM olmalıdır. Ancaq, tətbiqatda funt/mark məzənnəsi fərqli olarsa yenə arbitraj imkanı doğacaq, fərqliliklər ortadan qalxana qədər davam edəcəkdir.69

Tarazlıq valyuta məzənnəsini müəyyənləşdirən əsas faktorlar

digər mal və xidmətlərdə olduğu kimi təklif və tələbdir. Valyuta bazarında ortaya çıxan təklif və tələbə görə valyuta məzənnəsi müəyyən olunmaqdadır. Valyuta bazarında bəlli bir dönəmdə bir ölkənin puluna olan tələb; 1-Ölkə pulunun məzənnəsinə, 2-Ölkədəki və digər ölkələrdəki faiz hədlərinə, 3-Ölkə pul məzənnəsinin gələ-cəkdəki həddi ilə əlaqədar ehtimallara bağlıdır. Digər faktorlar sabit-kən əlaqədar pulun məzənnəsindəki artım o pula olan tələbi azaldacaq, məzənnədəki azalma da tələbi artıracaqdır. Yenə ölkədəki faiz hədlə-rinin digər ölkələrə görə artması investorların faiz gəlirini artıraca-ğından o ölkə mali varlıqlarına və o ölkə puluna olan tələbi artıra-caktır. Əlavə olaraq ölkə pulunun məzənnəsi ilə əlaqədar müsbət ehtimallar tələbi artırarkən mənfi ehtimallar tələbi azaltacaqdır.

Valyuta bazarında bəlli bir dönəmdə bir ölkənin pul təklifini

müəyyənləşdirən faktorlar da tələbi müəyyənləşdirən faktorlarla eyni-dir. Buna görə ölkə pulunun məzənnəsindəki artım xarici mal və xidmətin qiymətlərini ucuzlatacağından digər ölkə pullarına olan tələbi artıracaqdır. Digər ölkə pullarına olan tələb yerli pul təklifini artıracaqdır. Əks halda da xarici mal və xidmət qiymətləri bahalı olacağından xarici pul tələbi və yerli pul təklifi daha az olacaqdır. Yenə faiz hədlərindəki artım xarici pul tələbini azaltacağından valyuta bazarında əlaqədar pul təklifi azalacaqdır. Faizlərdəki düşüş xarici pul tələbini və yerli pul təklifini artıracaqdır. Əlavə olaraq ölkə pulunun dəyəri ilə əlaqədar ehtimallar da pul təklifinə təsir göstərəcəkdir. Məsələn, əlaqədar pulun (1$=100¥) gələcəkdə dəyərlənəcəyi (1$=120¥) ehtimal edilərsə, əlaqədar pulu sonra satmaq daha mənfəətli (%20) olacağından pulun valyuta bazarındakı təklifi düşəcəkdir. Əks halda zərər etməmək üçün əlaqədar pulun əldən çıxarılması pul təklifini artıracaqdır. Valyuta bazarındakı təklif və tələbin kəsişdiyi yerdə də tarazlıq valyuta məzənnəsi ortaya çıxacaqdır.70

69 Keith Pilbeam, a.g.e., pp. 8-9. 70 Michael Parkin, a.g.e., pp. 850-853.


31

Valyuta məzənnəsinin ortaya çıxışı yuxarıda anlatıldığı kimi sərbəst valyuta bazarında valyuta təklif və tələbi tərəfindən müəyyən edilməkdədir. Ancaq, tətbiqatda hər ölkədə sərbəst valyuta bazarı olmadığından valyuta məzənnəsinin ortaya çıxmasına dövlət tərəfin-dən müdaxilə edilməkdədir. Valyuta məzənnəsinun ortaya çıxışında bu müdaxilənin ölçüsünə görə fərqli xarakteristikalara və nəticələrə sahib üç cür valyuta məzənnəsi sistemi mövcuddur. Bunlar; a) elastik valyuta məzənnəsi, b) sabit valyuta məzənnəsi və c) bağlı valyuta məzənnəsidir. Bunlardan sabit və elastik məzənnə sistemi bir-birinin ziddi kimi görünsələr də təməldə hər ikisi də beynəlxalq ödəmələr yönündən sərbəst bazar mexanizmasının ünsürləridir. Bağlı məzənnə bunlardan fərqli və beynəlxalq ödəmələr yönündən sərbəst bazar mexanizmalarından deyildir. Elastik məzənnə sistemində pul siyasə-tini həyata keçirən səlahiyyətli orqanlar (qeyd: bundan sonra pul səlahiyyətliləri) bəlli bir pul siyasəti ortaya qoysa da valyuta məzənnəsi təklif və tələbə görə avtomatik olaraq ortaya çıxdığından bir valyuta məzənnəsi siyasəti yoxdur. Pul həcmi pul səlahiyyətliləri tərəfindən daxili olaraq müəyyən olunur. Sabit məzənnə sistemində isə pul səlahiyyətliləri valyuta məzənnəsini müəyyənləşdirərkən pul tarazlığı avtomatik olaraq müəyyənləndiyindən bəlli bir pul siyasəti yoxdur. Sabit məzənnə sistemində pul həcmi ödəmələr tarazlığı tərəfindən müəyyən olunur. Yəni bir ölkənin rəsmi valyuta rezervi artdığında pul həcmi artmaqda tərsində azalmaqdadır. Bu iki sərbəst bazar valyuta məzənnəsi sistemində pul siyasəti ilə valyuta məzənnəsi arasında bir uyuşmazlıq və ödəmələr tarazlığında böhran olmaz. Çünkü elastik və sabit məzənnə sistemlərində bazar gücləri mali hərə-kətləri avtomatik olaraq bərzbərləşdirdiyindən ödəmələr tarazlığı böh-ranları önlənməkdədir. Prinsip olaraq elastik və sabit məzənnə rejim-ləri eyni dərəcədə seçilməklə bərabər qeyd edilməlidir ki, elastik məzənnə rejimi pul səlahiyyətlilərinin və monetar istiqrarın zəif olma-sı səbəbiylə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaxşı işləməməkdədir.71

Valyuta bazarındakı təklif və tələbə görə ortaya çıxan tarazlıq

məzənnəsində, ölkənin puluyla əlaqədar olaraq bazarda bir artıqlıq və

71 Steve H. Hanke, “Some Reflections on Currency Boards” Central Banking,

Monetary Policies and the Implication for Transition Economies, Edited by Mario I. Blejer, Marko Skreb, Kluwer Boston, Academic Publishers, 1999, pp. 341-343.


32

ya əksiklik yoxdur. Çünkü belə bir fərqlilik tarazlıq məzənnəsinə təsir edəcəkdir. Məsələn, tarazlıqdakı dollar/mark məzənnəsində ABŞ-ın Alman mal və xidmətlərinə olan tələbindəki artım Alman markına olan tələbi artıracağından bazar qurucuları olan ticarət bankları markın dolar qarşısındakı məzənnəsini artıraraq yeni bir tarazlıq məzənnəsi ortaya çıxacaqlar. Bunun yerinə Alman şirkət və investor-larının daha artıq ABŞ mal və varlığını satın almaq istəməsi dollara olan tələbi artıracaq, dollar qarşısında markın dəyər itirməsinə səbəb olaraq tarazlıq dollar/mark məzənnəsi dəyişəcəkdir. Əslində tarazlıq valyuta məzənnəsi, təklif və tələbdəki dəyişmələrə bağlı və bərabər zamanlı olaraq mütəmadi dəyişməkdədir.

Tarazlıq valyuta məzənnəsindəki dəyişiklikdə təsirli olan başqa

bəzi faktorlar da vardır. Bunlar: � inflyasiya hədlərindəki, � faiz hədlərindəki, � gəlir səviyyəsindəki fərqliliklər və � dövlətin həyata keçirdiyi müdaxilələr kimi faktorlardır. Đnflyasiya həddi yüksək olan ölkənin digər ölkə mallarına və buna bağlı olaraq pullarına tələbi yüksək olacağından bazara sürəcəyi yerli pul miqdarı artacağından tarazlıq valyuta məzənnəsi əleyhinə dəyişəcəkdir. Daha əvvəl də açıqlandığı kimi faiz hədlərindəki fərqlilik, investorları faiz həddinin yüksək olduğu ölkəyə çəkəcəyindən bu ölkənin puluna olan tələbi artıraraq tarazlıq məzənnəsini ölkə lehinə çevirəcəkdir. Gəlir səviy-yəsinin yüksək olması başqa ölkə mal və xidmətinə yönəlik tələbi artıracağından valyuta bazarında yerli pulun təklifini artıraraq taraz-lıq valyuta məzənnəsini azaldacaqdır. Əlavə olaraq dövlətin mərkəz bankı kanalıyla aparacağı birbaşa müdaxilələr və ya inflyasiya, faiz, gəlir kimi faktorlara təsir edərək həyata keçirəcəyi dolayılı müdaxi-lələr tarazlıq valyuta məzənnəsinə təsir göstərəcəkdir.72

Fərqli valyuta rejimlərində müəyyən edilən məzənnələrdəki

inkişaflar qısa və uzun dönəmdə müxtəlif faktorların təsirində qala-raq ortaya çıxmaqdadır. Qısa dönəm valyuta məzənnələri bir çox dəyişkən faktor tərəfindən təsirlənməkdə olub bu faktorların təsir yönünü tam olaraq əhatə edən bir model ortaya çıxarmaq olduqca çətindir. Uzun dönəmdə isə bu dəyişmələrin yönünü və təsirinin nə olacağını bir az daha yaxşı anlamaq mümkün olmaqdadır. Məsələn,

72 Jeff Madura, Financial Markets and Instıtutions, Second Edition, West Publishing

Company, New York, 1992, pp. 328-330.


33

uzun dönəmdə nominal valyuta məzənnəsi milli qiymət səviyyəsi ilə eyni yöndə artarkən, qısa dönəmdə bu əlaqə bəzən pozularaq real valyuta məzənnəsi uzun dönəm meylindən çıxmalar göstərə bilər. Uzun dönəm tarazlığından çıxmaların səbəbi, qısa vədədə varlıq bazarı qiymətlərinin bir xüsusiyyəti ikən, uzun vədədə ticarət nata-razlığı ortadan qaldırıcı siyasətlər və ya ticarət şərtlərindəki orta vədədə ortaya çıxan dəyişikliklərdir. Bu təsirlər səbəbiylə bir ölkə pulunun dəyərində ortaya çıxan hərəkətin keçici, yoxsa mütəmadimi olduğunu əvvəlcədən (ex-ante) məyyən etmək olduqca çətindir. Ancaq, müxtəlif araşdırmalardan əldə edilən dəlillərin göstərdikləri ortaq nəticələrdən biri də, qısa dönəm məzənnə hərəkətlərinin ticarət natarazlığı üzərindəki birbaşa təsirinin nisbi olaraq daha kiçik olduğudur.73

Valyuta məzənnəsi rejimlərinin ortaya çıxardığı beynəlxalq pul

sistemi günümüzə qədər fərqli fazalardan keçərək inkişaf etməkdədir. 1914 öncəsi dönəmdə klassik qızıl standartı hakim olduğundan məzənnə istiqrarı önəmli ölçüdə təmin etmişdir. Ancaq, I Dünya Müharibəsinin gətirdiyi iqtisadi problemlər, bu istiqrarı pozaraq müharibə müddətində məzənnə istiqrarsızlıqlarına və pul nəzarətinə səbəb olmuş, sərbəst məzənnəyə keçid cəhdləri müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnmişdir. 1930-cu illərdə tək tərəfli devalvasiyalar və nəzarətli elastik məzənnə tətbiqatları həyata keçirilmişdir. II Dünya Müharibəsi ilə iqtisadiyyatları əmməlli-başlı pozulan dünya ölkələri tərəfindən beynəlxalq ticarəti sərbəstləşdirəcək və mali axınları qaydaya salacaq bir sistem ehtiyacı ilə Bretton Woods Sitemi qurulmuşdur. ABŞ dol-ları vasitəsiylə dolayı olaraq qızıla bağlı olan Bretton Woods Siste-minin 1970-ci illərdə tərk edilməsi ilə də beynəlxalq monetar istiqrarsızlıq yenidən ortaya çıxmışdır.74

Bretton Woods Sistemi sonrasında valyuta məzənnəsi rejim-

ləri fərqli yönlərdə inkişaf etmişdir. Bir tərəfdən, inkişaf etməkdə olan ölkələrin güclü ölkə pullarına və ya pul səbətlərinə sabit

73 Joint Ministerial Statement, Third APEC Finance Ministers Meeting, March 17,

1996, http://www.apecses.org.sg/virtualib/minismtg/mtgfin96.htm, 28 Mayıs 2001. 74 Tamim Bayomi, Barry Eichengreen, “Economic Performance Under Alternative

Exchange Rate Rejimes: Some Historical Evidence” The International Monetary System, Edited by Peter B. Kenen, Francesco Papadio, Fabrizio Saccomanni, Cambridge University Press, 1994, p. 257.


34

kursdan bağlanmaları və bəzi inkişaf etmiş ölkələrin (xüsusilə Avro-pada) zonal olaraq valyuta məzənnəsi istiqrar bloklarına yönəlişləri reallaşarkən, digər tərəfdən də başlıca inkişaf etmiş ölkələr arasında olduqca elastik məzənnə rejimi oluşmuşdur. Ölkələrin fərqli məzən-nə rejimlərinə bağlı olmasında başlıca üç faktorun təsiri olmuşdur. Bunlar;

1- Xaricə açıqlıq dərəcəsi, ticarət risklərinə açıq olmaq və

nominal maaş-qiymət elastikliyi kimi iqtisadiyyatın struktur xarak-teristikaları,

2- Bəzi hallarda sabit kursdan sağlam, konvertibl pula varma-da

ən uyğun olan pul siyasətlərinə etibarı artırma ehtiyacı və bunun üçün həyata keçiriləcək fəaliyyətlər,

3- Valyuta təəhhüdlərini gücləndirəcək olan zonal integrasiya

əlaqələrinin var olması və bunun üçün həyata keçirilməsi vacib olanlar.

Ölkələrin seçdiyi valyuta məzənnəsi elastikliyinin az və ya

çox olması bu faktorlardan asılı olmaqla yanaşı, iqtisadi əlaqələri müəyyənləşdirmə gücü yüksək ölkələr başda olmaqla, digər ölkə fəaliyyətlərindən də təsirlənməkdədir.75

Fərqli valyuta məzənnəsi rejimlərinin ortaya çıxdığı 1973

sonrası dönəmin başlıca xarakteristik xüsusiyyətləri belədir;

- Sərmayə nəzarətinin faydalılığı azaltması səbəbiylə sənayeləş-miş ölkələr ümumi olaraq bu nəzarətləri qaldırmışlar. Đnkişaf etməkdə olan ölkələr də yavaş-yavaş bu nəzarətdən uzaqlaşmaqdadır.

- Beynəlxalq özəl sərmayə axını, önəmli cari əməliyyatlar hesabı

kəsirlərini maliyyələşdirməkdədir. Ancaq, bəzən bu sərmayə axının-dakı dəyişikliklər makroiqtisadi natarazlıqların bir səbəbi və ya ortaya çıxan natarazlıqların beynəlxalq sistemə yayıldığı önəmli bir kanal olmaqdadır.

75 Jacop A. Frenkel, Morris Goldstein, Paul R. Masson, Characteristics of a Succesful

Exchange Rate System, Washington, IMF, 1991, p. 9.


35

- Đnkişaf etməkdə olan və keçid ərəfəsində yaşayan ölkələr mal/ xidmət ticarəti və maliyyə əməliyyatları sayəsində getdikcə artan bir şəkildə dünya iqtisadiyyatı ilə inteqrasiyadadır.

Bunun kimi müxtəlif xüsusiyyətlərə sahib olan günümüzün

valyuta bazarı ilə əlaqədar Michael Mussa, Paul Masson, Alexander Swoboda, Estaban Jadresic, Paolo Mauro və Andrew Berg tərəfin-dən hazırlanan IMF araşdırmasına (Occasional Paper series) görə bütün şərtlərdə hər ölkənin ehtiyacını ödəyəcək ideal bir valyuta məzənnəsi rejimi yoxdur. Üzv ölkələr öz xüsusi şərtlərinə uyğun, ehtiyaclarını ən yaxşı şəkildə ödəyəcək olan məzənnə rejimini seçmə imkanına sahibdir.76

6. Valyuta Məzənnələrindəki Dəyişmənin Milli Gəlirə

Ümumi Təsirləri

Valyuta bazarları günümüzün ən geniş və inkişaf etmiş olan ba-zarlarıdır. Bretton Woods Sistemi sonrasında beynəlxalq sərmayə hərəkətlərinə gətirilən limitləmələrin qaldırılması və modern texnolo-giya sahəsindəki yeniliklər; iş təlimatları və pul transfertlərinin kom-püter terminalları, telefon və teleks vasitəsi ilə çox sürətli şəkildə həyata keçməsinə, tərəflərın asanlıqla qarşı qarşıya gəlməsinə və bey-nəlxalq iş məsrəflərinin olduqca azalmasına imkan vermişdir. Valyuta bazarındakı fəaliyyətlərin həcmi telefon və networklar sayəsində trilyonlarla dollara çatmaqdadır. Valyuta işləri beynəlxalq ticarət və investisiya fəaliyyətləri ilə daha da inkişaf etməkdədir. Xüsusilə 1980-cı illərdən sonra mali bazarlardakı liberalizasiya və modernizasiya fəaliyyətləriylə sürətlənən mali beynəlxalqlaşma, portfel investisiyala-rının çeşidlənməsi və inkişafında təsirli olmuşdur.77

Valyuta bazarının bu qədər yüksək həcmli və dinamik struk-

tura sahib olması xüsusilə elastik məzənnələrin tətbiqiylə daha da kompleks bir hala gəlməkdədir. Çünkü valyuta məzənnələri iqtisadi strukturda bir çox sektora təsir etməkdədir. Məzənnələrdəki dəyişik-

76 IMF Staff, Exchange Rate Rejimes in an Increasingly Integrated World

Economy, June 2000, http://www.imf.org/external/np/exr/ib/2000/062600.htm 28 Haziran 2001.

77 Peter Isard, Exchange Rate Economics, Cambridge University Press, Great Britain, 1995, pp. 15-16.


36

lik öncəliklə idxalat ixracat səviyyəsinə, idxalat-ixracat səviyyəsin-dəki dəyişiklik də ÜDM-a və qiymətlər ümumi səviyyəsinə təsir etməkdədir. Yenə məzənnələr iqtisadiyyatdakı dəyişikliklərdən təsir-lənərək yeni düzəlişlər aparılmasına səbəb olmaqdadır. Məzənnə-lərin elastik olması bir çox sektorda qeyri müəyyənliyi və ya dəyişikliyi bərabərində gərəktirməkdədir.78

Məzənnənin səbəb olduğu kompleks təsir səbəbiylə dövlət

tərəfindən məzənnələrə müdaxilə edilməkdədir. Dövlət prinsip ola-raq; ya qısa dönəmdə ortaya çıxan məzənnələrdəki hədsiz dəyişik-likləri ortadan qaldırmaq ya da iqtisadi şərtlər səbəbiylə məzənnələri uyğun gördüyü istiqamətdə yönləndirmək üçün müdaxilə etmək-dədir. Məzənnələrin olduqca istiqrarsız olduğu dönəmdə dövlətin edə biləcəyi şey, məzənnələri istiqrara qovuşdurmaq üçün müdaxilə etməkdir. Çünkü məzənnələrdəki istiqrarsızlıq, xüsusilə beynəlxalq fəaliyyətlərə iştirak riskini artıraraq ticarət həcminin artmasını əngəl-ləməkdədir. Rəqabətin artdığı günümüz dünyasında ticarət həcminin daralması, ölkəni bu rəqabətdə geri salacağından dövlət tərəfindən lazımi tədbirlər alınmaqdadır. Məzənnələrdəki hədsiz dalğalanmanı ortadan qaldıracaq düzənlişlərlə tarazlıq yenidən təmin edilməyə çalışılmaqdadır.79

Dövlətin iqtisadi tarazlığı təmin edici yöndə apardığı bu

müdaxilələr dövlət adından MB tərəfindən həyata keçirilməkdədir. Bazardakı təklif və təlabatla eyni zamanda MB-ın apardığı müdaxi-lələr xüsusilə inkişaf etməmiş ölkələrdə daha çoxdur. Hətta bəzi ölkələrdə MB bazarın yerini alaraq tək valyuta alıcısı-satıcısı vəziy-yətindədir. Bu cür müdaxilələrlə həyata keçirilən məzənnələrin bazar tarazlığının xaricində olduğu düşünüldüyündə bu müdaxilələrin artıq uzun müddətli olamayacağı anlaşılmaqdadır.80

Tarazlıq valyuta məzənnəsinin ortaya çıxmasında rol oynayan

faktorların nələr olduğu və məzənnələrin dəyər qazanıb-itirməsi ilə

78 Karl E. Case, Ray C. Fair, Principles of Economics, Fifth Edition, New Jersey,

Prentice Hall International Inc., 1999, p. 851. 79 James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, a.g.e., p. 531. 80 Michel Debré, , “Determination of Spot Exchange Rates” Management and

Control of Foreign Exchange Risk, Ed. by Laurent L. Jacque, Second Edition, Boston, Kluwer Academic Publishers, 1998, p. 26.


37

əlaqədar açıqlamalara daha əvvəl yer verilmişdi. Buna görə bir ölkə-nin pulunun dəyərli və ya dəyərsiz olması nisbi bir anlayışdır. Çünkü ölkə pul məzənnəsinin artıb/azalması; əvvəlkinə görə öz dəyərindəki və digər ölkə pul məzənnələri qarşısındakı dəyişikliklərdən qaynaq-lanmaqdadır. Pulun öz satın alma gücündəki dəyişiklik istehlakçı qiymət indeksi kimi ölçülərlə dəyərləndirilirkən digər ölkə pulları qarşısındakı dəyişiklik Satın Alma Gücü Tarazlığı ilə dəyərləndiril-məkdədir. Məzənnələrin dəyər qazanmasının və dəyər itirməsinin nisbi fərqli üstünlükləri və zərərləri vardır. Bu üstünlük və zərərlər-dəki dəyişməyə görə məzənnələrdəki dəyişməyə qarşı lazımi iqtisadi tədbirlər alınmaqdadır.81

Pulun Dəyər Qazanması �Üstünlükləri �Zərərləri

� Đstehlakçılar xarici mal və xidmətlər üçün daha az qiymət ödəyərlər.

� Xarici mal və xidmət qiymətlərinin aşağı olması inflyasiyanın azaldılmasında yardımçı olur.

� Ölkə vətandaşları üçün ölkə xarici səyahatləri ucuzlaşar.

� Yerli investorlar xarici varlıqları aşağı qiymətdən ala bilirlər

� Yerli firmalar xarici bazarlarda rəqabət edə bilməzlər

� Yerli firmalar daxili bazarda da aşağı qiymətli xarici mallar qarşısında rəqabət etmək məcburiyyətində qalırlar.

� Xarici turistlərin ölkəyə gəlişləri bahalaşır.

� Xarici investorlar üçün yerli varlıqların alınması çətinləşir.

Pulun Dəyər Đtirməsi �Üstünlükləri �Zərərləri

� Yerli firmalar üçün ölkə xarici bazarlara mal satmaq asanlaşır.

� Qiymətlərin aşağı olması səbəbiylə yerli firmalara qarşı bazarda rəqabət basqısı azdır.

� Qiymətlərin xaricilər üçün ucuz olması səbəbiylə ölkəyə daha çox xarici turist gələ bilər.

� Ölkə sərmayə bazarı xaricilər üçün daha cazib olmağa başlaryar.

� Đstehlakçılar üçün xarici mal və xidmət qiymətləri olduqca yüksəkdir.

� Xarici mal qiymətlərinin yüksək olması yaşayış məsrəflərini daha da artırır.

� Ölkə vətandaşları üçün ölkə xarici səyahətlər olduqca bahalaşır.

� Yerli firma və investorlar üçün xarici bazarlara açılma olduqca çətinləşir.

81 Tim Schilling, Strong Dollar Weak Dollar, Fedaral Reserve Bank of Chicago,

http://www.chicagofed.org/pulications/strongdollar/strongdollar.pdf, 28 Haziran 2001.


38

Günümüzün rəqabət dünyasında iqtisadi fəaliyyətlərin öz mənfəətlərinə görə inkişaf etməsini istəyən dünya ölkələri, pullarının digər ölkə pullarına görə artıq dəyər qazanmasını istəməməkdədirlər. Çünkü ölkələr keçmişdə ticarət tarazlıqlarında ortaya çıxan neqativ nəticələri ödəmək üçün idxalatı əngəlləyici tarifələr ilə ixracatı artırıcı təşviqlər tətbiq edə bildikləri halda dünya ticarətində liberal-laşma məqsədli GATT prosesinin gətirdiyi Dünya Ticarət Təşkilatı (WTO), bu tətbiqatlara önəmli ölçüdə limitləmələr gətirmişdir. Belə-cə, ölkələrə, dünya ticarətində üstünlük əldə etmənin yolu olaraq pullarının dəyərinin azaldılması (devalvasiya) ilə əlaqədar tətbiqatlar qalmışdır. 2001-ci ilin ilk rübündə Yapon yeni dollara qarşı 8% devalyu edilmişdir. Bunu rəqib ölkələrdən biri olan Koreyadakı 6%-lik bir devalvasiya təqib etmişdir. Digər yandan Brazilya 9% deval-vasiya həyata keçirmişdir. Bənzər şəkildə Malaziya, Tayland, Çin, Argentina və Türkiyə kimi ölkələrdə də devalvasiyalar aparılmışdı. Ölkələr üçün dünya bazarında ixracatı artırıp idxalatı azaltaraq rəqabət edə bilmənin yolu devalvasiyalar olmuşdur.82

Ölkə pulları, sərbəst məzənnə sistemlərində bazar gücləri

tərəfindən ortaya çıxarılan təklif və tələbə görə dəyər qazanıb itirər-kən, sabit məzənnə sistemlərində resmi səlahiyyətlilər tərəfindən devalyu və ya revalyu edilməkdədir. Sabit məzənnə sistemlərində ölkə pulunun digər ölkə pulları qarşısındakı dəyərinin rəsmi olaraq azaldılmasına devalvasiya, dəyərinin artırılmasına da revalvasiya deyilməkdədir. Ancaq, revalvasiya tətbiqatda devalvasiyaya görə çox nadir hallarda həyata keçirilməkdədir.83

Ölkələrin həyata keçirdiyi devalvasiya ilə xarici mal və

xidmətlərin qiymətləri bahalaşırkən yerli mal və xidmətlərin qiymət-ləri ucuzlaşmaqdadır. Beləcə, ölkənin ticarət partnyorlarından aldığı mal və xidmət miqdarının satdıqlarından daha artıq olması səbəbiylə ortaya çıxmış olan cari əməliyyatlar hesabı kəsirlərinin ödənilməsi, ticarət üstünlüklərinin artması gözlənməkdədir. Əlavə olaraq cari kəsirlərin ortadan qaldırılmasında vergilərdə bir artışın, dövlət xərc-ləri və dövlət yardımlarında bir azaltmanın aparılmaması, ölkə

82 Andrew West, “Devaluation is Not the Answer” April 11, 2001,

http://www.capitalismmagazine.com/2001/april/aw_devaluation.htm, 30 Mayıs 2001. 83 Michael Greener, “Devaluation”, 1994, http://www.xrefer.com/entry/106475, 8

Ağustos 2001.


39

idarəçilərinə daxili siyasətdə fərqli üstünlüklər təmin edəcəyi umul-maqdadır.84

Həyata keçirilən devalvasiyaların uğurlu olması üçün lazımi

olan şərtlər Alfret Marshall və Abba Lerner adlı iqtisadçılar tərəfin-dən müəyyən edilmişdir. Marshall-Lerner Şərti (Marhall-Lerner Condition) olaraq bilinən bu formula görə; idxal malların ölkə daxili tələb elastikliyi (e) ilə ixrac mallarının xarici tələb elastikliklərinin (e*) cəminin birdən böyük olması lazımdır. Buna görə yerli pulun devalyu edilməsi ilə tədiyyə balansının bundan müsbət təsirlənməsi üçün lazımi şərtlərin formulu: e+e*>1-dir.85

Đdxal malların ölkə daxili tələb elastikliyi ilə ixrac mallarının

ölkə xarici tələb elastikliyi birdən böyük olduğunda, idxal mallarının qiymətlərindəki artım ölkə daxili tələbi azaldarkən, ixrac mallarının qiymətlərindəki düşüş də ölkə xarici tələbi artıracaqdır. Beləcə, devalvasiyadan gözlənən nəticə baş verərək tədiyyə balansında müs-bət dəyişikliklər təmin edilmiş olacaqdır. Əgər Marshall-Lerner şərti keçərli deyilsə (e+e*<1 isə), ödəmələr tarazlığı bundan mənfi yöndə təsirlənəcəkdir. Əlavə olaraq aparılan devalvasiya nəticəsində qiy-mətlərdəki dəyişimənin istehlakçı tələbi üzərindəki təsirinin ortaya çıxması (vətəndaşların xarici mallardan yerli mallara və ya xarici-lərin yerli mallardan xarici mallara keçişi) bir az zaman almaqdadır. Dolayılı olaraq, bu zaman prosesində xarici ticarət üzərində mənfi dəyişmələr olmaqdadır. Ancaq, zamanla tədiyyə balansında yaxşılaş-ma yönündəki dəyişmələr şəkil-2-də görüldüyü kimi J hərfinə bənzədiyindən J əyrisi təsiri (j curve effect) olaraq adlandırılmışdır.86

84 Currency Devaluation and Revaluation, BanxQuate,

http://www.banx.com/banx/trasury/devarev.htm, 12 Mayıs 2001. 85 How the Exchange Rate Effects the Balance of Trade,

http://www.uh.edu/˜pt.hompo/econ.334/class/3.pdf, 12 Ağustos 2001. 86 The Marshall-Lerner Condition,

http://www.bized.ac.uk/virtual/ dc/trade/theory/th12.htm, 13 Ağustos 2001.


40

Şəkil: 2. J Əyrisi Təsiri Devalvasiya sonrasında ticarət mövzusu olan mal və xidmətlə-

rin qiymətləri və istehsalı digər mal və xidmətlərin qiymət və istehsa-lına görə artmaqdadır. Əgər ticarət xarakterli olmayan mal və xidmətlər də xarici sektordan xammal alırsa, bunların qiymətlərində də bir artım olacaqdır. Dolayılı olaraq qiymətlərdəki bu artım inflyasiyaya (adjustment inflation) səbəb olmaqdadır. Əlavə olaraq qiymətlərdəki artım səbəbiylə nominal maaşlardakı artım ticarət xarakterli olmayan mal və xidmətlərin qiymətini də artıracağından bir maaş-qiymət qarşı-lıqlı təsirlənməsi ortaya çıxacaqdır. (Bu əsnada əgər cəmi tələbdə də eyni şəkildə bir artım olmazsa, qiymətlərdəki artım həqiqi tələbdə düşüşlərə səbəb olaraq işsizliyi də artıra bilər.) Beyləcə devalvasiya ticarət mallarının qiymətini (Pt) artırarkən, inflyasiya da ticarət xarak-terli olmayan malların qiymətlərini (Pn) artırmaqdadır. Nəticədə Pt/Pn nisbətində bir dəyişiklik olmamaqdadır.

Devalvasiya sonrasında xarici pula bağlı hesablarda dəyər

artışı olarkən milli pula indeksli gəlirlərdə dəyər azalması yaşanmaq-dadır. Valyuta ilə borclananların borcları artmaqda, yerli pul cinsindən alacağı olanların alacaqları azalmaqdadır. Yenə yerli pul dəyərindən xəzinə sadə vekseli və istiqrazı alaraq dövlətə borc ve-rənlər də devalvasiyadan zərər görməkdədir. devalvasiya səbəbiylə ortaya çıxan bu natarazlığın bir az olsun ortadan qaldırılmasında valyuta cinsindən tutulan varlıq və hesablara dövlətin tətbiq edəcəyi

Ödəmələr Tarazlığı

Artıq

Açıq

0 Zaman


41

vergiləndirmələr, bu varlıq və hesabların cazibəsini ortadan qaldıra-caq qədər yüksək olmamalıdır.87

Devalvasiyanın ən önəmli risklərindən bir başqası da psixoloji

təsirlərdir. Çünkü aparılan devalvasiya o ölkə iqtisadiyyatının bir zəifliyi olaraq görülməkdədir. Bu dəyərləndirmə səbəbiylə ölkənin kredit dəyəri düşə bilməkdə, yerli və xarici investorların ölkə iqtisa-diyyatına və ölkədəki investisiyalarının gələcəyinə olan inamları qırıl-maqdadır. Əlavə olaraq həyata keçirilən devalvasiyanın uğuru ticarət partnyorlarının göstərəcəyi qarşı devalvasiyalarla da zədələnə biləcə-yindən bu mövzuya inam azalmaqdadır. Qloballaşan dünyada ortaya çıxan iqtisadi mənfi hallar və inamsızlıq ölkədən ölkəyə keçərək ümumi iqtisadi fəaliyyətlərə təsir edə bilməkdədir. Belə ki, 1997-də ortaya çıxan böhran və həyata keçirilən devalvasiyaların təsiri Şərqi Asiya ölkələrindən başlayaraq Latin Amerikası, Rusya və digər bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrə də mənfi yöndə təsir göstərmişdir.88

Valyuta məzənnələrindəki qeyri müəyyənliklər ölkə içində və

ölkələr arasında iqtisadi fəaliyyətlərə mənfi yöndə təsir göstərmək-dədir. Asiya Böhranı sonrasında bir çox inkişaf etməkdə olan ölkə bu qeyri-müəyyənliyə qarşı idarəedilən dalğalanma sistemini mənimsər-yərkən, bir çox ölkə də sabit məzənnə sistemini sürdürmüşdür. Yaşa-nan yeniliklər, artıq müdaxilənin olduğu dalğalı və bağlı valyuta məzənnələrinin bazarlar tərəfindən rahatlıqla test edildiyini və bu məzənnələrin qorunmasının və ya nataraz olaraq sürdürülməsinin ol-duqca məsrəfli olduğunu göstərmişdir. Məsələn, ölkədə mali istiqrarı müəyyən edəcək olan qiymət istiqrarını təmin etmək üçün müraciət edilən metotlardan biri ölkə pulunu, iqtisadiyyatı böyük və inflyasiyası az olan bir ölkə puluna bağlamaqdır. Bu bağlılıq sabit məzənnə şəklində ola biləcəyi kimi sürünən tarazlıq (müəyyən edilmiş limitlər arasında dəyişə bilən) şəklində də ola bilər. Bunlara davam etmənin və ya bunlardan uzaqlaşmanın gətirəcəyi məsrəflər olduqca yüksəkdir.89

87 Emin Ertürk, a.g.e., s. 150. 88 Tom Petruno, “Devaluation a Sign of Weakness” Los Angeles Times, August 24,

1998 http://devnews.com/1998/biz/9808/24/08230038.htm, 10 Ağustos 2001. 89 Horst Köhler, “New Challenges for Exchange Rate Policy” January 13, 2001,

http://www.imf.org/external/np/speeches/2001/011301.HTM, 13 Ağustos 2001.


42

Sabit və ya bağlı valyuta məzənnəsi, inflyasiyanın kontrolun-da müvəffəqiyyətli bir strategiya olmasına baxmayaraq bəzi mali böhran analizləri bu strategiyaların xüsusilə böyük miqdarda xarici borcu olan ölkələr üçün nə qədər təhlükəli olduğunu göstərməkdədir. Bağlı məzənnə rejimində uğurlu spekülyasiya hücumları olduğunda yerli pulun dəyərindəki düşüşlər əsasən elastik məzənnə rejimlərin-dəki dəyər düşüşlərindən daha çox, daha sürətli və daha gözlən-məyən şəkildə baş verməkdədir. Məsələn, 1994-1995 Meksika Böhranlarında Pesonun dəyəri bir neçə ay içində yarıya düşərkən Asiya Böhranından ən çox zərər görən ölkə Đndoneziyanın pulu da çox qısa zamanda böhran öncəsindəki dörddə bir dəyərinin altına düşmüşdür. Bu devalvasiyalar sonrasında ödəmələr tarazlığının gördüğü zərər olduqca böyükdür. Meksikada iqtisadi təşəbbüskar-ların xalis borc pozisiyalarında dekabr 1994-dən mart 1995-ə (deval-vasiya öncəsi və sonrası) qədər keçən müddətdə bir neçə qat artım olmuşdur. Yenə Đndoneziyada xarici borcların dəyəri devalvasiyayla bərabər qısa zamanda 4 qat artaraq firmaların borclarını ödəyə bilmə gücünü əməlli başlı zəiflətmişdir. Mali olmayan firmaların balansla-rındakı pozulma, bu firmaların banklara olan borclarının ödənməsini imkansızlaşdırdığından bankların balansları da pozulmuşdur. Balans-lardakı bu neqativ nəticə iqtisadi daralmanı sürətləndirmişdir. Meksi-kada 1995-in 2-ci və 3-cü rübündə ÜDM-da 10% düşmə olarkən, Đndoneziya ÜDM-unda 1998-də təxminən 15% azalma olmuşdur.90

Digər tərəfdən valyuta kurslarının elastik olması və bu elastik-

liyin ortaya çıxara biləcəyi qeyri müəyyənliyin beynəlxalq ticarət üzə-rindəki təsiri də dəqiq deyildir. Bununla əlaqədar aparılan bəzi nəzəri çalışmalara görə (Akhtar və Hilton 1984, Cushman 1986, Kenen və Rodrik 1986, Peree və Steiner 1989 kimi), valyuta məzənnəsi elastik-liyinin beynəlxalq ticarət həcmi üzərində neqativ təsiri varkən bəzi modellərdə (Franke1991, Sercu və Vanhulle1992 kimi) valyuta mə-zənnəsi elastikliyinin iqtisadi fəaliyyətlər üzərində müsbət təsirinin olduğu göstərilmişdir. Hətta bəzi araşdırmalarda (de Vires və Viaene 1992 kimi) bu müsbət təsirin yaradılan cəmi pul riskinə bağlı olduğu göstərilmişdir. Bu iki fərqli nəzəri proqnozlar xaricində tətbiqi araştır-

90 Frederic S. Mishkin, Uris Hall, “Financial Policies and the Prevention of Financial

Crises in Emerging Market Countries” September 24, 2000, http://www.nber.org/books/woodstock00/financial/10-24-00.pdf, 20 Mayıs 2001.


43

malarda da bu mövzuda dəqiq nəticələrə varılmamışdır. Bacchetta və van Wincoop (2000) tərəfindən valyuta məzənnəsi qeyri-müəyyənliyi ilə ticarət fəaliyyətləri arasındakı əla-qəni ələ alan ciddi araşdırmada da tutarlı bir əlaqə olmadığı ifadə edilmişdir. Tətbiqi araşdırmalar əsasən seçilən perioda, istifadə olunan modelin xüsusiyyətlərinə, məzənnə-lərin elastiklik şəklinə və ölkələrin xüsusiyyətlərinə (inkişaf etmiş/az inkişaf etmiş) görə fərqli nəticələr verməkdədir. Yenə inkişaf etmiş olan 18 ölkənin yanvar 1980-dekabr 1999 periodundaki qarşılıqlı aylıq real ixracat göstəricilərinə əsaslanaraq aparılan bir araşdırmada da valyuta məzənnələrindəki dəyişikliyin real ixracat üzərində artırıcı və azaltıcı yöndə fərqli təsirlərinin olduğu tapılmışdır. Məzənnələrin elas-tikliyi nə qədər yüksək olarsa ixracat sektorunda mənfəətliliyin və ya zərərin ortaya çıxma ehtimalı da o qədər yüksək olacağından xarici ticarət firmalarının fəaliyyətləri bundan təsirlənməkdədir. Bəzi hallar-da məzənnə elastikliyi mənfi təsirlərə səbəb olarkən, bəzi hallarda da müsbət təsir yaratmaqdadır. Məsələn, Avstriya, Danimarka, Đtalya, Finlandiya və Đspanya üçün kursların elastik olması ixracatlarının üzə-rində mənfi təsir ortaya çıxararkən, qarşı tərəf olan Yaponya, Portuqa-liya və Malaziya idxalatı üzərində müsbət təsir yarada bilməkdədir.91

Qloballaşan dünyada artan qeyri müəyyənliklər və bunlara bağlı olaraq ortaya çıxan pul böhranları, Robert Mundellin 1961-də ilk dəfə dilə gətirdiyi pul və valyuta məzənnələri ilə optimal pul sahəsinin nə olması gərəkliliyi suallarının önəmini artırmaqdadır. Son zaman-larda xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ortaya çıxan mali böh-ranlardan alınması gərəkli dərs; bu ölkələrin sərmayə bazarlarını gərəyindən artıq liberallaşdırmaları olmuşdur. Beynəlxalq sərmayə axınlarının çox elastik olduğu günümüz bazarlarında müvəffəqiyyətli ola bilmək üçün daha şəffaf və bazar şərtləriylə gücləndirilmiş bank və firmaların; sağlam mali sistemlərə, effektiv nəzarətlərə, yerində aparılan düzəlişlərə və çox yaxşı risk idarə qabiliyyətinə sahib olması lazımdır. Sərmayə bazarları tam sərbəstləşdirilmədən əvvəl bu ön şərtlərin yerinə yetirilməsi lazımdır. Hətta bəzi hallarda bu sərbəstliyə keçidin pillələndirilərək həyata keçirilməsi lazımdır.92

91 Christofer F. Baum, Mustafa Çağlayan, Neslihan Özkan, “Exchange Rate Effects on

the Volume of Trade Flows: An Empirical Analysis Employing High-Frequency Data” http://fmwww.bc.edu/ec.p/WP488.pdf, 13 Ağustos 2001.

92 Horst Köhler, “New Challenges for Exchange Rate Policy” January 13, 2001, http://www.imf.org/external/np/speeches/2001/011301.HTM, 13 Ağustos 2001.


44

Ölkələrin iqtisadi strukturlarında yaşanan bu dəyişimələrin uğuru və yaşadıqları böhranlardan çıxılması üçün lazımi tövsiyyələr və texniki yardımlar, xalqların ticarət və valyuta məzənnəsi siyasət-lərinin koordinasiyasını təmin etmək üçün qurulan BVF tərəfindən təmin edilməkdədir. Doğrudur BVF, Asiya Böhranını önləmək üçün verdiyi təkliflərin eynisini iqtisadi fərqliliyinə baxmadan Latin Amerikası ölkələrinə də verdiyindən bütün ölkələrə eyni resepti ver-məklə tənqid olunmaqdadır. Bu tənqidlərin dozası bir az daha artırıldığında, bəzən ölkə heyətlərinin əlaqədar ölkələri ziyarət etmədən raport layihələri hazırladıqları belə iddia edilməkdədir.93 Halbuki BVF-nun ölkə təcrübələrindən yaxşıca istifadə edərək lazımi reseptləri doğru şəkildə təklif etməsi lazımdır. BVF-nun məzənnə qeyri müəyyənliyi ilə əlaqədar olaraq ortaya qoyduğu IV maddə ilə də ölkələrin valyuta manipulasiayalarıyla başqa ölkələr üzərində haqsız rəqabət etmələri önlənirkən, ölkələrə valyuta məzənnəsi sistemini sərbəstcə seçmə haqqı verilmişdir.94

93 Joseph Stiglitz, “Đçerden Biri: Dünya Ekonomik Krizinde Neler Öğrendim” Çev.

Seyhan Erdoğdu, Mülkiye Dergisi, Cilt 29, S. 222, Mayıs-Haziran 2000, s. 126. 94 Currency Devaluation and Revaluation, http://www.ny.frb.org/pihome/

fedpoint/fed38.html, 10 Ağustos 2001.


45

II. ĐNFLYASĐYA-FAĐZ HƏDDĐ ARASINDAKI ƏLAQƏLƏR

1. Nominal və Real Faiz Anlayışı Đqtisadi analizlərdə nominal (actual) və real faiz hədləri ara-

sındakı bölgü olduqca önəmlidir. Nominal faiz həddi; borc alıb-vermə işlərində bazarda qarşılıqlı razılaşmalarla müəyyən edilən və pul üzərinə qoyulan bir faiz həddidir. Məsələn, bir illiyinə 100 dollarlıq borc vermə işi nəticəsində 110 dollarlıq geri ödəmə istənirsə, buradakı nominal faiz həddi 10%-dir. Real faiz həddi isə; uzun dönəmli inflyasiya həddinin sıfır olduğu tamamən fərzi bir bazardakı faiz həddidir. Ancaq, içində yaşadığımız gerçək dünyada hər zaman çeşidli növdən müsbət inflyasiya hədləri vardır. Buna görə real faiz həddi; nominal faiz həddindən gözlənən inflyasiyanın çıxarıldığı bir faiz həddidir. Yəni borc olaraq verilən pul kirasının pul dəyəri olaraq deyil satın alma gücü ilə müəyyən edildiyi faiz həddidir. Məsələn, yenə yuxardakı verilən misalla davam edərsək 10% nominal faizlə verilən borc əsnasında gözlənən inflyasiya həddi 3% isə, bu borclanmanın real faizi 7%-dir.95

Mövcud mali varlıqların qiymətləri bu varlıqların gələcəkdə təmin edəcəkləri gəlirlərə görə ortaya çıxdığından bazar iştirakçıları-nın gələcəklə əlaqədar ehtimallarını da əks etdirməkdədir. Yəni mali varlıqların qiymətlərinin müəyyən edilməsi; bu varlıqların gələcəkdə təmin edəcəyi gəlirilərin bu anki dəyərindən cari istehlakı təxirə sal-malarının məsrəfləri və əldə ediləcək gəliri risklərinin endirilməsiylə gerçəkləşməkdədir. Bunun üçün də bazardakı yeniliklərdən əldə edilə biləcək bütün məlumatlarla pul siyasəti tətbiqatçısı olan mər-kəz bankı fəaliyyətlərinin və proqramlarının yaxşıca dəyərləndiril-məsi lazımdır. Dolayılı olaraq müəyyən edilən nominal və real faiz anlayışları lazımi məlumatlar bərabərliyində investorlar tərəfindən alınan varlıqların dönəm sonu gəliri ilə bu prosesdə ortaya çıxacaq inflyasiya həddi ehtimallarını əhatə etməkdədir.96 95 Meir Kohn, Money, Banking and Financial Markets, Chicago, The Dryden Press,

1991, p. 607. 96 Fatima Silva, Jose Monteiro, “Information on Inflation Expectations Contained in the

Prices of Financial Assets” Economic Bulletin, Banco de Portugal, December 2000, http://www.bpotugal.pt/publish/bolecon/docs/2000_4_1_e.pdf, 18 Ağustos 2001.


46

Gözlənən inflyasiya təxminlərində əsasən doğruluq müzakirələ-rinin olması, real faiz həddinin hesablanmasını çətinləşdirməkdədir. Çünkü çoxu insana görə gələcək 6 ay və ya bir il içində ortaya çıxacaq inflyasiya ilə yaşanmaqda olan inflyasiya arasında bir fərq yoxdur. Mövcud inflyasiya həddi bu dönəmdə də davam edəcəkdir. Əlavə olaraq analiz və araşdırmalarda profesional iqtisadçıların və xalqın sadəcə qısa dönəm inflyasiya ehtimalları yer almaqdadır. Uzun vədədə (10 illik kimi) ortalama inflyasiya həddinin nə olacağı ilə əlaqədar hiç kimsə doğru təxmin edə bilməməkdədir. Çünkü gələcəkdəki inflyasi-yanın nə olacağı ilə əlaqədar təxminləri çətinləşdirən bir çox faktor vardır. Bunlar; gələcəkdəki neft qiymətləri, kənd təsərrüfatı ilə əlaqə-dar hava şərtləri, hərbi və siyasi dəyişikliklər, iqtisadi siyasətlər kimi dəyərinin nə olacağı əvvəlcədən tam olaraq bilinməyən faktorlardır. Beləcə, uzun müddətli real faiz hədlərinin müəyyən edilməsi təbii olaraq çətinləşməkdədir.97

Real faiz hədlərinin qlobal sərmayə bazarlarında, nominal faiz

hədlərinin də hər ölkənin öz pul bazarındakı dəyişmələrlə müəyyən olunması səbəbiylə bu iki faiz həddi arasında görünüşdə sıx və mexa-niki bir əlaqə yoxdur. Amma, ümumi olaraq və digər faktorlar eyni ikən inflyasiyadakı % nisbətindəki bir artım pul və sərmayə bazar-larının sıx bir şəkildə bir-birinə bağlı olması səbəbiylə nominal faiz həddini də % nisbətində artırmaqdadır. Real faiz həddi üzərinə göz-lənilən inflyasiya həddinin əlavə edilməsi ilə tapılan nominal faiz həddində bazarın tarazlığı üçün önəmli olan investisiya, yığım və insanların pul ilə əlaqədar tələblərinin ortaya çıxardığı tarazlıq faiz həddi müəyyən edilməkdədir.98

Real faiz həddinin müəyyən edilməsində hər nə qədər başqa

faktorların keçici təsiri olsa da əsas ünsürlər, xalqın yığım anlayışı və sərmayənin faydalılığıdır. Xalq daha artıq yığımlı olduğunda borc verilə bilən fondların miqdarı artaraq real faiz həddi düşməkdədir. Yenə real iqtisadi investisiyaların gözlənən gəliriləri (sərmayə faydalılığı) yüksəldiyində sərmayə tələbi artaraq real faiz həddi yük-səlməkdədir. Real faiz həddinin də millətlər arası sərmayə hərəkət-lilikləri, yeni fabrik və təchizat investisiyaları və borc alıb verənlər

97 James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, a.g.e., pp. 357-358. 98 Michael Parkin, Economics, p. 751.


47

arasındakı gəlirin yenidən bölüşdürülməsi kimi bir çox fəaliyyətlər üzərində təsirləri vardır.99

Đnflyasiya həddindəki fərqliliyə bağlı olaraq real faiz həddinin

səviyyəsi ölkədən ölkəyə və ya eyni ölkədə zamanla dəyişməkdədir. Məsələn, 1999-da illik nominal faiz həddi Rusyada 60% ikən Türkiyədə 80% idi. Yenə, ABŞ-da 1975-də inflyasiya həddi 10% ikən böyük firmalar 9% faizdən borclana bildiyindən real faiz həddi –1% kimi neqativ bir dəyər almaqdaydı. Ancaq, faiz hədləri daha sonraları müsbət yöndə artaraq 9 il sonra 1984-də ən yüksək səviyyəyə 8%-lərə, 1998-də də 6%-ə gəlmişdir.100

Real faiz hədlərini inflyasiyaya görə uyğunlaşdırılmış faiz

hədləri olaraq ifadə etmək bəzi yönlərdən yetərsiz qalan bir tərif olaraq dəyərləndirilməkdədir. Çünkü daha əvvəl də vurğulandığı kimi real faiz həddinin hesablanmasında çətinliklər çoxdur. Cari faiz həddinin, ex-ante (gözlənən) inflyasiyaya görə müəyyən edilməsi lazımdır. Ancaq, ehtimalları ölçmək çox çətindir. Đqtisadi hadisələrin ümumi bir araşdırmasını aparmaq, statistik modellər ortaya qoymaq, iqtisadi nəzəriyyələrdən nəticələr çıxarmaq mümkündür amma, xalqın inflasiyayla əlaqədar ehtimallarını tam olaraq ölçmək müm-kün deyildir. Beləcə, tam olaraq müəyyən edilə bilməyən inflyasiya ehtimallarına əsaslanaraq ortaya atılan bazar faiz hədlərinin real dəyərləri ilə əlaqədar şüphələr artmaqdadır.101

2.Fisher Nəzəriyyəsində Đnflyasiya və Faiz Əlaqələri Đrving Fisher (1867-1947) yazmış olduğu The Theory of

Interest (faiz nəzəriyyəsi) adlı əsərində (1930); borc-alacaq əlaqəsin-dəki tərəflərin gələcəkdə ortaya çıxacaq inflyasiya ilə əlaqədar ehtimallarının nominal faiz həddi üzərində təsir edici olduğunu ifadə etmişdir. Buna görə nominal faiz həddi; real faiz həddi və gözlənən inflyasiya həddi olaraq iki qismə ayrılmaqdadır. Bu bərabərlik olaraq yazılırsa;

99 James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, a.g.e., p. 358. 100 Michael Parkin, Economics, p. 594. 101 William Poole, “Are Real Interest Rates Too High?” September 21, 1999,

http://www.stls.frb.org/general/speeches/990921.html, 14 Ağustos 2001.


48

Nominal Faiz Həddi = Real Faiz Həddi + + Gözlənən Đnflyasiya Həddi - dir.

Bu iki qisimdəki dəyişiklik nominal faiz həddini də dəyişdir-

məkdədir. Fisher bərabərliyi olaraq bilinən bu bərabərlik bu şəkildə də göstərilə bilər:

Rt = rt + πte

Burada Rt nominal faiz həddini, rt real faiz həddini və πtedə

gözlənən inflyasiya həddini ifadə etməkdədir.102 Buna görə; əgər gözlənən inflyasiya sıfır isə, nominal faiz həddi real faiz həddinə bərabərdir. Gözlənən inflyasiya müsbət isə real faiz həddi açıqca nominal faiz həddindən kiçikdir. Bəlli bir nominal faiz həddində gözlənən inflyasiya həddi nə qədər yüksək isə real faiz həddi də o qədər kiçik olacaqdır.103

Bu bərabərlikdəki real faiz həddi (rt) nisbi olaraq daha sabit

sayılmaqdadır. Real faiz həddi sabit olaraq alındığında, nominal faiz həddi ilə gözlənən inflyasiya arasında ortaya çıxan birəbir əlaqəyə Fisher təsiri (Fisher effect) deyilməkdədir. Bu təsirə görə gözlənən inflyasiya həddindəki 1%-lik artım nominal faiz hədlərini də 1% artıracaqdır. Beləcə, mal və xidmətlər bazarında ortaya çıxan ehti-mallar inflyasiya həddinə təsir edərkən inflyasiya ilə əlaqədar ehtimallar da nominal faiz hədlərinə təsir göstərməkdədir.104 Hər ölkənin öz şərtlərində baş verən iqtisadi hadisələr fərqli Fisher Təsirlərinə səbəb olmaqdadır. Çünkü dünya ölkələrindəki inflyasiya hədlərinin fərqli olması nominal faiz hədlərinin da fərqli olmasına səbəb olmaqdadır. Ancaq, dünya səviyyəsində investorların əldə etdiyi sərmayə gəliri olan real faiz həddi arbitraj işləri səbəbiylə bir-birinə çox yaxındır.105

102 Yukinobu Kitamura, “Indexed Bonds and Monetary Policy: The Real Interest Rate

and The Expected Rate of Inflation” http://www.imes.bg.or.ip/japenese/a1197/ mc15-1-1.pdf, 19 Ağustos 2001.

103 Olivier Blanchard, a.g.e., p. 270. 104 The Economy in The Long Run, http://www.uh.edu/˜skalemli/lect9-10chp7.pdf,

20 Ağustos 2001. 105 Niranyan Tripathy, International Fisher Effect: Assuming, Spring, 2001,

http://www.coba.unt.edu/FirelTRIPATY/f4500/F45ch08/sld011.htm, 18 Ağustos 2001


49

Fisher bərabərliyi görünüşdə keçərli olmaqla bərabər yaxın-dan incələndiyində bəzi problemləri də bərabərində daşıdığı görül-məkdədir. Bu problemlər qısaca belədir:

- 1930-larda olduğu kimi qiymətlərin sürətlə düştüyü və deflasyo-

nist ehtimalların ortaya çıxdığı hallarda real faiz həddi sabit qalsa belə formula görə nominal faiz həddi azalaraq neqativ dəyər alacaqdır. Ancaq, belə bir şəraitdə yığım sahibləri sərmayələrini borc olaraq ver-mək istəməyəcəklərindən neqativ faiz tətbiq olunmayacaqdır.

- Əgər mövcud inflyasiya ehtimalı keçmiş inflyasiyaya əsasla-

naraq müəyyənləşdirilirsə içində olduğumuz dönəmdəki fövqaladə dəyişikliklər (müharibə, zəlzələ kimi) bu ehtimalları yıxaraq yeni inflyasiya ehtimallarını ortaya çıxaracaqdır. Dolayılı olaraq inflya-siya ehtimalında qeyri müəyyənliklər artacaqdır.

- Fisherə görə real faiz həddi, sərmayə faydalılığının nəticəsi

olduğu üçün əsasən sabittir. Ancaq, real faiz həddi zamanla fərqlilə-şərsə nə olacaqdır? Əgər real faiz həddi pulun satınalma gücünə (inflyasiya) əsaslanmaq yerinə investisiyaların və sərmayənin gəliri həddi ilə müəyyən edilirsə digər qiymət dəyişkənləri kimi real faiz hədləri də iqtisadi şərtlərdən təsirlənərək dəyişəcəkdir.

- Đnflyasiya ehtimallarının elmi olaraq ölçülməsi dəqiq deyildir.

Elmilik həqiqi gerçəklərlə təsdiq və ya inkarı gərəkdirir. Məsələn, bazarları analiz edərək və hər kəsə ehtimallarının nə olduğunu soru-şaraq doğru nominal faiz həddini, yenə mal bazarları və istehsal texnologiyalarını analiz edərək doğru real faiz həddini əldə etsək, əgər nominal faiz həddi ilə real faiz həddi arasındakı fərq əldə etdiyimiz inflyasiya ehtimallarına bərabər çıxmamışsa bu halda dəlillərin bu nəzəriyyəni təkzib etdiyini irəli sürə bilmərik. Bəlkə ölçülərimizin səhv olduğunu düşünərik. Đnflyasiya ehtimallarının elmi və dəqiq olmaması real faiz hədlərinin də əldə edilə bilmə-məsinə səbəb olmaqdadır.106

Amerika iqtisadiyyatında yaşanan dəyişikliklərə baxıldığında

1960-1980 arasında nominal faiz həddi ilə inflyasiya həddinin

106 Robert Haney Scott, a.g.e., pp. 267-268.


50

demək olar ki, eyni şəkildə dəyişdiyi görülür. Ancaq, 1980-dan sonra inflyasiya həddində olduqca sürətli bir eniş varkən faiz həddi olduqca yavaş enmişdir. 1990-lara qədər bu iki hədd bir-birlərinə yaxınlaşmamışdır. Beləcə, inflyasiya və nominal faiz həddi arasında bir əlaqənin olduğu, fəqət, bunun sabit bir qayda olaraq inflyasi-yadakı artım və azalışı eyniylə nominal faiz hədlərinin də yaşayacağı mənasına gəlmədiyi ortaya çıxmışdır. Digər tərəfdən 1980-larda inflyasiyadakı sürətli enişə qarşılıq nominal faiz hədlərindəki yavaş eniş real faiz hədlərinin öncəki dönəmlərə görə yüksək olmasına səbəb olmuşdur. Bu dəyişmədə olduğu kimi bir çox tətbiqi çalışma-da da real faiz həddinin Fisher bərabərliyinin tərsinə zamanla hətta qısa vədədə dəyişdiyini göstərmişdir.107

Nominal faiz həddi ilə inflyasiya həddi arasındakı əlaqələrin

Fisher bərabərliyindən fərqli yaşandığı Avstraliya iqtisadiyyatı üzə-rində aparılan başqa bir tətbiqi araşdırmada da əldə edilmişdir. Burada da nominal faiz hədlərinin inflyasiya hədlərindəki dəyişikliyi yavaş təqib etdiyi görülmüşdür. 1969-1996 dönəmini əhatə edən araşdır-mada 1970-1980 arasında inflyasiya həddi sürətlə artarkən faiz hədləri bunun gerisində qalmışdır. Təkrar tarazlıq qurulduğunda arada 5%-lik bir neqativ faiz fərqi ortaya çıxmışdır. 1980 sonrasında da yenə inflyasiya həddi sürətlə düşərkən faiz həddi yavaş düşərək real faiz həddi artmışdır.108

Nominal və real faiz hədləri ilə gözlənən inflyasiya arasındakı

əlaqələri ələ alan mövcud araşdırmalar; inflyasiya ehtimallarının və real faiz hədlərinin ölçülməsi və ya təxmin edilməsinə görə üç qrupda ələ alına bilməktədir. Bunlar;

1- Friedman (1980), Figlewsky və Wacgtel (1981) kimi, investor-

ların ehtimallarına əsaslanan məlumatlardan istifadə edən araşdırma-lardır. Bu araşdırmaların nəticələrini şərh etmək olduqca çətindir. Çünkü cəmi qiymətlər analiz mövzusu olan fərdi ehtimalları açıqla-maqda yetərli deyildir.

107 Michael R. Baye, Dennis W. Jansen, Money, Banking and Financial Markets,

Boston, Houghton Mifflin Company, 1995, pp. 651-652. 108 Mark Crosby, “Real and Nominal Interest Rate Determination” Econochat, 13

February,2000,http://www.ecom.unimelb.edu.au/ecowww/Econochat/February2000.pdf,18 Ağustos 2001.


51

2 - Mishkin (1981), Hamilton (1985) kimi, rasional ehtimallar altın-da mövcud (ex-post) qiymətlərin zaman içərisində göstərmiş olduğu dəyişiklik və digər iqtisadi məlumatlar vasitəsilə inflyasiya ehtimalları ilə real faiz hədlərinin əldə edilə biləcəyini irəli sürən çalışmalardır. Bu metodda da təməl problem, uyğun məlumat və statistik modellər arasından seçim aparmaqda rasional ehtimallar hipotezinin hər hansı bir rəhbərlik funksiyasını yerinə yetirə bilməməsidir.

3 - Cukierman(1974), Fama(1975), Paunio və Suvanto(1977),

Boschen və Newman(1987), Hubermanve Schwert(1985), Yariv (1990) və Woodward(1990) kimi, qiymətlərin bir başa real faiz həd-lərinə, yoxsa inflyasiya ehtimallarına əsaslandığını kontrol edən araşdırmalardır. Bu qrupa daxil olan və Đsrailin nominal və indeksli istiqrazları üzərində araşdırma aparan bir tətqiqatın metod və məlumatları Fisher hipotezini bir başa test etdiyində vardığı nəticə belədir: inflyasiya ehtimalları ilə faiz hədləri arasında neqativ bir korelasiya vardır. Bu səpkidə olan digər araşdırmalarla (Mundell 1963, Tobin 1965 və Ficsher 1979) gözlənən inflyasiyadakı artışın pul təklifini artırdığını və real sərmayə gəlirini (faizi) azaltdığını göstərmişlər. Yenə inflyasiya bir vergi olduğundan (Darby 1975 və Feldstein 1976) inflyasiya ehtimallarının artması vergi sonrası real faiz həddini azaltacağını (sabit deyil) ifadə etmişlər.109

Bəzi mali analistlər, faiz hədləri artdıqdan sonra əsasən inves-

torların inflyasiya həddinin artacağı ehtimalına girdiyini bildirmişlər. Yəni işə tərsdən başlayaraq gözlənən inflyasiyadakı dəyişikliyi göstər-mək üçün faiz hədlərindəki artışlardan istifadə etmişlər. Faiz hədlə-rindəki artışlardan ehtimalların necə dəyişməsi gərəkliliyini və möv-cud dəyişikliklərin necə olduğunu açıqlamaqdadırlar. Fisher bəra-bərliyində faiz hədlərindəki dəyişikliklərin nə olacağını təxmin etmədə nəzəriyyənin bir parçası olaraq gözlənən inflyasiyanın uyğun şəkildə istifadə edilə bilməsi gərəklidir. Bunun üçün gözlənən inflyasiyadakı dəyişikliklərin əldə edilə bilməsi və nəzəri olaraq faiz hədlərindəki dəyişiklikləri təxmin edəcək olan bu məlumatların test edilməsi lazım-dır. Bunlar reallaşana qədər ehtimallar faiz hədlərindəki dəyişikliklərin

109 Shmuel Kandel, Aharon R. Ofer and Oded Sarig, “Real Interest Rates and Inflation:

an Ex-Ante Empirical Analysis” Ed. by Marcello De Cecco,Lorenzo Pecchi, Gutavo Piga, Managing Public Debt, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Limited, 1997, pp. 149-150.


52

açıqlanmasında bir səbəb olmaq yerinə sadəcə uyğun bir rasiona-lizasiya ola bilirlər.110

3. Keynesyən Analizdə Đnflyasiya və Faiz Əlaqələri Klassik analizin təməlini ortaya çıxaran dikotomik (ikili) ya-

naşmaya görə pul sadəcə bir dəyişmə vasitəsidir. Sey Qanununa görə iqtisadiyyat daimi tam məşğulluq səviyyəsində olduğundan pul sadəcə qiymətlərin ümumi səviyyəsini müəyyənləşdirən bir vasitədir. Pulun faiz həddi üzərində bir təsiri yoxdur. Faiz həddi, yığım təklifi ilə investisiya tələbinin sərmayə bazarlarında qarşılaş-maları ilə ortaya çıxmaqdadır. Ancaq, klassiklərin bu düşüncələrinə qarşılıq 1936-cı ildə Məşğulluq, Faiz və Pulun Ümumi Nəzəriyyəsi adlı əsəri ilə Keynesyən düşüncənin təməlini atan J. M. Keynesə görə pul iqtisadi əlaqələrdə önəmlidir. Faiz həddi də iqtisadi həyatda önəmli olan pulun təklif və tələbi tərəfindən müəyyən olunmaqdadır. Pul miqdarındakı dəyişiklik faiz hədlərini dəyişdirdiyindən investisi-ya xərcləri və cəmi tələbə də təsir etməkdədir. Dolayı olaraq pul bazarı faizlər vasitəsi ilə real dəyişənlərə təsir göstərdiyindən klassik ikilikdən söhbət gedə bilməz.

Kapitalist bazarlarda əldə edilən gəlir, öncəliklə ehtiyacların

ödənməsi üçün istehlaka getməkdədir. Gəlirin istehlaka xərclənmə-yən qismi yığım olaraq tutulmaqdadır. Yəni əldə edilən gəlir istifadə yönüylə ya istehlaka getməkdə, ya da yığım olaraq tutulmaqdadır. Bunu Y=C+S olaraq göstərmək mümkündür. Keynesyən nəzəriyyə-də istehlak funksiyası iqtisadi əlaqələrdə əhəmiyyətli rol oynamaqda-dır. Keynesə görə makro səviyyədə aparılan cəmi xərclər cəmi gəlirləri müəyyənləşdirməkdədir. Cəmi xərclər istehlak (C) və inves-tisiya (I) xərclərindən ibarətdir. Cəmi gəlirləri müəyyənləşdirən bu bərabərlik Y= C+I şəklində göstərilə bilər. Buna görə gəlir və xərc yönündən milli gəlirin bir-birinə bərabər olduğu nöqtədə I=S olur. Keynesyən analizə görə pul bazarına baxılmadan mal bazarındakı bu gəlir xərc bərabərliyini pozan artıq tələb (I>S) inflyasiyanın əsil səbəbidir.111

110 Robert Haney Scott, a.g.e., p. 268. 111 Subrata Ghatak, a.g.e., p. 13.


53

Gəlir səviyyəsindəki artım xərcləri artırmaqla bərabər xərc-lərin qismən sabit olması səbəbiylə yığımlarda daha çox artışlara Y�= C+S� səbəb olmaqdadır. Analizini sərmayə bazarları var olan ölkələr üçün ortaya qoyan Keynesə görə, yığımları artan fərdlər bu yığımlarını pul olaraq tuta biləcəkləri kimi faiz və mənfəət gəliri olan alternativ varlıqlara da qoya biləcəklər. Yığımların nağd olaraq tutulması fərdlərin faiz və mənfəət gəlirindən məhrum qalmalarına səbəb olacaqdır. Keynesə görə insanların əllərində pul tutmasının (pul tələbi) səbəbi 3 grupda toplanmaqdadır. Bunlar; a) iş (transac-tions) məqsədli pul tələbi, b) ehtiyat (precautionary) məqsədli pul tələbi, c) spekulyasiya (speculative) məqsədli pul tələbidir. Bunlar-dan iş və ehtiyat məqsədiylə tutulan pul tələbi gəlir səviyyəsinə bağlı ikən spekulyasiya məqsədli pul tələbi daha çox pul qazana bilmə məqsədiylə olduğundan faiz həddinə bağlıdır.112

Klassik iqtisadçılara görə nominal faiz həddi, real faiz həddi

ilə gözlənən inflyasiya həddi cəminə bərabərdir. Pul siyasəti ilə əlaqədar dəyişikliklər real faizə təsir göstərməyib sadəcə nominal faiz həddinə təsir etməkdədir. Pul ilə əlaqədar siyasətlərin istehsal artışı üzərində bir təsiri yoxdur. Buna görə real faizlər üzərində təsirli olan faktor maliyyə siyasətləri olacaqdır. Ancaq, Keynesə görə pul siyasətlərindəki dəyişikliklər real faiz həddinə təsir etmək-dədir. Məsələn, dövlətin daha artıq emissiya aparması inflyasiya ilə əlaqədar ehtimalları artıracaqdır. Đnflyasiya ehtimalları nominal faiz hədlərini artıraraq məcmu pul tələbini azaltacaqdır. Pul tələbinin azalması da daha cüzi real faiz həddinə və daha çox istehsala səbəb olacaqdır. Buna görə keynesyən analizdə pulun iqtisadi fəaliyyətlər üzərində (reel faiz üzərində təsirli olması səbəbiylə) müəyyən bir təsiri vardır. Klassik iqtisadçılar pul təklifindəki artışların sadəcə inflyasiya artışlarına səbəb olacağına düşünərkən, keynesyənlər pul artışlarının milli gəliri artıracağına inanmaqdadırlar.113

Mövzunu daha da açmaq lazım gələrsə; keynesyən yanaş-

mada pul təklifindəki xarici artım gələcəklə əlaqədar iqtisadi ehtimalları dəyişdirmədiyi müddətcə likvid seçimi əyrisinə də təsir

112 Russell Baker, Walter Heller, Keynesian Fiscal and Monetary Policies,

http://www.drfurfero.com/books/231book/ch15i.html, 24 Ağustos 2001. 113 Elmer Sterken, Jan Jacobs, “Macroeconomics in Datastream” November, 1996,

http://www.eco.rug.nl/ccso/cc50series/ccso30.pdf, 20 Ağustos 2001.


54

göstərməyəcəkdir. Əgər ehtimallar üzərində bir təsir olarsa, likvid seçim əyrisinin sürüşməsinə səbəb ola bilər. Bu təsirə bağlı olaraq MB açıq bazar fəaliyyətləri ilə bazarın likvid vəziyyətinə nəzarət edə bilər. MB-ın bu fəaliyyətləri, digər iqtisadi və siyasi dəyişmələrlə bərabər gələcəklə əlaqədar ehtimalları dəyişdirərək likvid seçimində sürüşmələrə səbəb ola bilər. Likvid seçimi əyrisindəki sürüşmələr də faiz həddinə təsir göstərməkdədir.114 Dolayılı olaraq pul siyasətlə-rindəki dəyişikliklər, öncəliklə ehtimallar (qiymət) və faiz hədlərinə təsir etdikdən sonra kapital qoyuluşları və milli gəlir səviyyəsi üzərində təsirli olmaqdadır.115

Sərmayə bazarı inkişaf etmiş olan ölkələrdə insanlar yığım-

larını faiz və mənfəət gətirən varlıqlara istifadə edə biləcəyi kimi pul olaraq da tuta bilərlər. Yığımların pul olaraq tutulması daha əvvəl də vurğulandığı kimi insanların faiz növü gəlirlərdən məhrum qalma-larına səbəb olur. Dolayısı ilə faiz, insanların gələcəyə bağlı düşüncə və qeyri müəyyənlik şəraitindəki dəyişmələrdən neqativ yöndə təsir-lənməmək üçün əllərində nağd pul tutmalarının bir qarşılığı olmaq-dadır. Bu qarşılığın yüksəkliyi, insanların nağd pul tutmaları ilə qiymətli kağızlara kapital qoymaları arasında verəcəkləri qərarlarda təsirli olmaqdadır. Faizlər yüksəldiyində əldə pul tutmanın məsrəfi artdığından insanlar yığımlarını qiymətləri düşən qiymətli kağızlara (faiz həddi ilə qiymətləri arasında tərs əlaqə olduğundan) qoyarlar. Faizlər düşdüyündə isə pulun məsrəfi cüzi olduğundan insanlar əllə-rində nağd pul tutaraq yüksək olan sadə veksel və istiqraz qiymət-lərinin düşməsini gözləyərlər. Yəni faiz həddi ilə pul tələbi arasında neqativ bir əlaqə vardır. Pul təklifinin xarici faktor kimi iştirak etdiyi bu sistemdə faiz həddinin ortaya çıxması və faiz həddi ilə pul tələbi arasındakı tərs əlaqə şəkil üzərində də göstərilə bilər.116

114 Đbrahim Tanyeri a.g.m., s. 39. 115 Modern Monetary Theory, http://teachx.rutgers.edu/gag/NOTES/

macnotes8.html, 23 Ağustos 2001 116 Lawrence S. Ritter, William L. Silber, Gregory F. Udell, Principles of Money,

Bankings & Financial Markets, 10th Edition, New York, An Impirit of Addison-Wesley Longman Inc. 2000, pp. 468-469.


55

Şəkil: 3. Keynesyən Faiz Nəzəriyyəsi Şəkildən də görüldüyü kimi faiz həddi ilə pul tələbi arasındakı

tərs əlaqə səbəbiylə likid seçimi əyrisi neqativ meyllidir. Pul səlahiy-yətliləri tərəfindən xarici faktor olaraq hayata keçirilən pul təklifi faiz həddini azaltmaqdadır. Faiz hədlərindəki düşüşlər də pul tələbini artır-maqdadır. Faiz həddinın yüksək olduğu nöqtələrdə də pul tələbi azdır.

Faiz həddinin çox aşağı olduğu hallarda qiymətləri yüksək

olan (gəliriləri az) qiymətli kağızlara kapital qoyulmaz. Çünkü faiz hədlərinin bu aşağı səviyyədən daha yuxarılara çıxacağı ehtimalı vardır. Faiz hədlərinin irəlidə artması isə sadə veksel və istiqrazların dəyərini düşürəcəkdir. Faizlərin çox aşağı olduğu nöqtədə spekulya-siya səbəbiylə pul tələbinin faiz elastikliyi artaraq sonsuzlaşır. Bu şərait likid tələsi olaraq adlandırılmaqdadır. Bu nöqtədən sonra pul siyasətinin bir faydalılığı qalmamaqdadır.117 Belə ki, 1930-cu illərdə də faiz hədlərinin ola biləcəyi ən aşağı səviyyədə olması səbəbiylə FRB (Federal Reserve Bank)-ın bunu önləmək üçün bir şey edə bilməyəcəyi iddia edilmişdir. Đnvestisiya tələbinin olmadığı belə bir şəraitdə, faiz hədlərini daha artıq azalaraq bir şey edilə bilməyəcə-

117 Isabelle Weberpals, “The Liquidity Trap: Evidence From Japan” Working Paper

97-4 Bank of Canada http://www.bankofcanada.ca/publications/working.papers /1997/wp97-4.pdf, 24 Ağustos 2001.

Faiz Həddi

50 m$ 60m$ 70m$

Pul Təklifi

Likvid Seçimi

Pul Təklif və Tələbi

Đ2 Đ1 Đ0 0


56

yini ifadə etmək üçün “bir atı su içməyə apara bilərsiniz amma, onu su içməyə məcbur edə bilməzsiniz” ifadəsi istifadə olunmuşdur.118

Pul siyasətinin təsirliliyini itirdiyi likid tələsi məsələsi 1990-

dan sonra Yaponya iqtisadiyyatında də görülməyə başlamışdır. Yapon Bankı (Bank of Japan) bu dönəmdə genişlətici pul siyasəti tətbiqatlarıyla faiz hədlərini rekord sayılacaq aşağı səviyyələrə endirdiyi halda mali qurumlarda kredit əlaqələrini ortaya çıxaran hərəkəti başlatamadığından iqtisadi durğunluğu önləyə bilməmişdir. Deflasiyasiya səbəbiylə eyni malın 6 ay və ya 1 il sonra daha ucuz olacağı inamı fərdlərin və qurumların daha az pul xərcləmələrinə yol açmışdır. Bu da nominal faiz hədlərinin daha da düşməsinə səbəb olmuşdur.119 1991 başlarında 8.3% olan faizlər 1999 başlarında 0%-ə qədər düşmüşdür. 1999 ortalarında 2 illik dövlət istiqraz faizi 0.48% ikən şirkət istiqraz faizi də 0.80%-idi. Amma, buna baxma-yaraq iqtisadiyyat durğunluqdan qurtula bilməmişdir.120

Đqtisadiyyatda həyata keçirilən istehsalın və faiz həddinin nə

şəkildə ortaya çıxdığını açıqlayan modəllərdən birisi IS-LM modeli-dir. Bu model 1937-də Sir John Hicks tərəfindən Keynesin Ümumi Nəzəriyyədə irəli sürdüyü analizlerden əldə edilmişdir. Burada Keyne-sin qiymətlərin aşağı yöndə elastik olmayıb yapışqan olduğu tezisinə əsaslanaraq sabit qiymətlər təsəvvürü altında faiz-gəlir əlaqələri ələ alınmaqdadır.121 Keynesyən analizə görə iqtisadiyyatda tələb yetərsiz-liyi və boşda qalan istehsal imkanları səbəbiylə pul tələbinin faiz elastikliyi daha artıq olduğundan LM əyrisi daha yatıqdır. Buna qarşı-lıq IS əyrisinin faiz elastikliyi az olduğundan nisbi olaraq daha dikdir. Buna görə Keynesyən analizdə məcmu tələb üzərindəki təsiri səbə-biylə pul siyasətlərinə görə maliyyə siyasətləri daha effektivdir.122

118 Rudiger Dornbusch, Stanley Fischer, a.g.e., s. 446. 119 Kôno Ryûtarô, “The Liquidity Trap and Monetary Relaxation” Japan Echo, June,

1999, http://www.japanecho.co.jp/docs/html/260309.html, 24 Ağustos 2001. 120 Michael Hutchison, “Japan’s Recession: Is The Liquidity Trap Bacs?” FRBSF

Economic Letter, June 16, 2000, , http://www.frbsf.org/econrsrch/wklyltr/2000/eı2000-19.html, 24 Ağustos 2001.

121 John Eatwell, “Citizen Keynes” The American Prospect, http://www.prospect.org/print/V5/16/eatwell-j.html, 22 Ağustos 2001.

122 Villi Wiium, “Multivariate Calculus & Economics Modelling” http://www.nuigalway.ie/ecn/staff/wiium/teaching/ec211/t06_211pdf, 24 Ağustos 2001.


57

Keynesyənlər iqtisadiyyatda mövcud işsizlik və deflasiya prosesinin davam etdirilməməsi üçün dövlətin iqtisadiyyata aktiv olaraq müdaxiləsini təklif edirlər. Bununla yanaşı artan dərəcəli vergiləmə tətbiqatları və zənginlərdən yoxsullara (istehlak tendensi-yası yüksək) gəlir transfertləri kimi avtomatik istiqrar təmin edici tətbiqatlardan da istifadə edirlər. Đqtisadiyyatda tam məşğulluğu təmin etməyə yönəlik bu tətbiqatlarda dövlətin xərcləri artmaqda, özəl sektordan alınan vergi gəlirləri azalmaqdadır. Bu əsnada dövlət büdcəsi kəsiri ortaya çıxmaqda, inflyasiya da artmaqdadır. Ancaq, inflyasiya artarkən tam məşğulluq təmin olunmaqda, inflyasiya ilə tam məşğulluq arasında tərs bir əlaqə (Phillips əyrisi) ortaya çıxmaq-dadır. Đnflyasiya, çalışanların qiymət aldanmalarına səbəb olaraq onların işgücünə qatılmalarına səbəb olmaqdadır. Đşçilər xətalarından dərs almadıqlarından dövlət istədiyi inflyasiya-işsizlik kombinasi-yası tətbiq edə bilməkdədir.123

Yuxarıda vurğulandığı kimi, Keynes ortaya qoyduğu ümumi

nəzəriyyəsində inflyasiya ilə əlaqədar açıqlamalar verməklə bərabər inflyasiya üçün sistemli bir analiz ortaya qoymuşdur. Đnflyasiya mal bazarındakı tələb artığı ilə açıqlanmışdır. Əslində pul bazarındakı artımlar da faiz hədləri vasitəsi ilə mal bazarında tələb artışlarına (inflyasiyaya) səbəb olmaqdadır. Pul bazarındakı təklif və tələbə görə müəyyən edilən faiz hədlərindəki dəyişikliklər kapital qoyuluş-ları vasitəsilə ilə məcmu tələbə təsir göstərməkdədir. Dolayı olaraq, başlanğıcda mal bazarındakı natarazlıqların ortaya çıxardığı inflyasi-yanın davamı mal bazarı ilə əlaqə içində olan pul bazarındakı artış-lara bağlıdır. Fəqət, Keynesyən analizdə pul miqdarındakı artışların klassik miqdar nəzəriyyəsində olduğu kimi qiymətləri və nominal faiz hədlərini artırması ancaq, tam məşğulluqda və ya ona yaxın səviyyələrdə mümkündür. Daha aşağı iqtisadi səviyyələrdə isə bu artımlar daha az olacaqdır. Hətta qiymətlərin və maaşların yapışqan-lığı səbəbiylə tam məşğulluğa yaxın səviyyələrdə belə inflyasiya-faiz artışları daha azdır.124

Dolayısı ilə, müdaxiləçi siyasətləri müdafiə edən Keynesyən

analizdə, pul genişləməsiylə investisiyaların məsrəfləri olan real faiz

123 Doug MacKenzie, “Keynesian Economics”, July 09, 2000,

http://www.kean.edu/~dmackenz/keynes.html, 23 Ağustos 2001. 124 Lawrence S. Ritter, William L. Silber, Gregory F. Udell, a.g.e., p. 544.


58

hədlərinin azaldılmasında məqsəd, inflyasiyanın azaltılmasından ziyadə tam məşğulluğun təminidir. Bunda Keynesin içində yaşadığı dönəmdə bir çox kapitalist ölkənin şiddətli depresiya və işsizlik içində olması effektiv olmuşdur. Tam məşğulluğun reallaşdırılması əsnasında ehtimallara əsaslanaraq nominal faiz hədləri yüksələ bilər. Đnflyasiya ehtimalları davam etdiği müddətcə nominal faiz hədlərindəki artımlar real faiz hədlərinə də təsir edəcəkdir.

4. James Tobinin Real Faiz Anlayışı Keynesin ümumi nəzəriyyəsində istifadə etdiyi likid seçimi,

fərdlərin sahib olduğu varlıqları ehtimallarına görə ya nağd olaraq tutmasını, ya da istiqraz almasını təklif edirdi. Fərdlər faiz hədlərinin yüksələcəyini (istiqraz qiymətlərinin düşəcəyini) gözləyirlərsə zərər etməmək üçün nağd pul saxlayarkən faizlərin düşəcəyi ehtimalında aşağı qiymətdən istiqraz almağı seçməkdədirlər. Yəni Keynes likvid seçimində pul və istiqrazdan ortaya çıxan bir potfeli tövsiyyə edirdi. Bənzər şəkildə Robert Solow tərəfindən gənişləndirilən (1956) neo-klassik böyümə modelində də istifadə olunan tək varlıq fiziki sərmayə idi. Həyata keçirilmək istənən yığımların miqdarı, toplanmış fiziki varlıqlara bərabər olurdu. ABŞ-ın sabiq prezidenti J. Kennedinin müşavirlərindən keynesyən iqtisadçı, 1981 Nobel Đktisat Mükafatı sahibi James Tobin 1965-də fərdlərin pul və fiziki olaraq fərqli varlıqlardan ortaya çıxan portfel seçimi nəzəriyyəsini ortaya çıxardı.125

James Tobin firmalar və xalqın fərdi olaraq sahib olduqları

varlıqların kompozisiyalarını necə müəyyən etdiklərini ələ almışdır. Portfel seçmə nəzəriyyəsi (portfolio selection theory) olaraq bilinən bu çalışma, mali və real bazarlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin analizi və bu bazarlar üçün bir ümumi tarazlıq nəzəriyyəsi hazırlamaq düşün-cəsiylə ortaya çıxmışdır. Portfel seçmə nəzəriyyəsi, firmalar və xalqın fərqli real və mali varlıq tutma qərarları və bərabərlərində gələn borclanmalarla əlaqədar araşdırmalarda istifadə olunmaqdadır. Tobin bu nəzəriyyəni açıqlamada bəsit bir anlatma olaraq bunu ifadə etmişdir. “Bütün yumurtalarınızı bir səbətə qoymayın.” Beləcə, Keynesyən anlayışdakı nağd pul tutulması ilə pul xaricində varlıqların və borclanmaların tək göstəricisi olan faiz gəlirindən ortaya çıxan

125 Carl E. Walsh, Monetary Theory and Policy,London,The MIT Press,1998, p. 42.


59

portfelin yerinə gəlir və risk strukturu fərqli olan varlıqlardan ortaya çıxan geniş bir portfel strukturu ortaya çıxmışdır.126

Md = [b10 + b11 r + b12 п] W

Kd = [b20 + b21 r + b22 п] W Burada Md pul tələbini, Kd pul xaricindəki istehsal sərmayəsi

tələbini, b-lər əmsalları, п- inflyasiya həddini, r istehsal sərmayəsi-nin real gəlirini göstərməkdədir. Bu halda r+п = nominal faiz həddi (i) olub pulu əldə tutmanın alternativ məsrəflərini göstərməkdədir. Bu alternativ məsrəf imtina edilən istehsal sərmayəsindən əldə edilə biləcək gəlirlərə bərabər olmaqdadır. Bərabərlikləri b10 və b20 əmsal-larının cəmi 1 olmalıdır. Məsələn, fərdin gəliri 100 $ və iki varlıq arasındakı bölüşdirmənin reallaşmasında (W=M+K) b10-un dəyəri 0.4 isə b20-nin dəyəri 0.6-dır. Fərd 40$-ını nağd, 60$-ını da istehsal sərmayəsi olaraq tutmalıdır. Yenə b11 ilə b21 və b12 ilə b22 cəmi sıfıra bərabər olmalıdır. Məsələn b11= -3 olduğunu və real faiz həddinin 0-dan 0.02-yə yüksəldiyini fərz edək. Bu halda nağd pul tələbi 40$-dan 34$-a (40-3x0.02x100) düşərkən istehsal sərmayəsi də 6$ artaraq b21= +3 olmalıdır.

127 Ənənəvi olaraq nağd pul tələbinin səbəbi, iqtisadi vahidlərin

xərcləmələrlə əldə etdikləri gəlirlər arasındakı fərqi tarazlaşdırıcı işlər (iş ehtiyatı) olaraq ifadə edilməkdədir. Bu pul tələbinin faizə bağlı olmadığına inanılmaqdadır. Ancaq, Alvin Hansen yüksək faiz hədlərində iş ehtiyatıyla pul tələbinin faizə həssas olduğunu iddia etmişdir. Tobin bu iddianı daha da inkişaf etdirərək mövcud faiz həddi dəyişməsə belə heç bir motivasiyanın insanları bəsit işlər səbəbi ilə faiz gəlirindən məhrum olacaq nağd pul tələbinə yönəlt-məyəcəyini irəli sürmüşdür. Təbii burada pulu əldə etmə və xərclə-mə müddəti əhəmiyyətlidir. Đnsanların gəlir əldə etmə prosesi sıxlaşdıqca əldə nağd pul tutma ehtiyacı azalmaqdadır. Günümüzə doğru sərmayə bazarlarının inkişafı ilə qısa müddətli qiymətli kağız imkanının ortaya çıxmasıyla da bu pul tələbi azalmışdır. Tobin iqtisadiyyatda qısa

126 James Tobin, Lives of Laureantes, Seven Nobel Economics, 1986, ,

http://cowles.econ.yale.edu/archive/people/tobin/lives86.htm, 25 Ağustos 2001. 127 Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Devolopment, pp.

15-16.


60

müddətli investisiya imkanlarının olması və bunların çevirmə məsrəf-lərinin (pul-istiqraz-pul) yüksək olmaması halında fərdlərin mübadilə üçün tutduqları pulun istifadə olunmayan qismini bu varlıqların almada dəyərləndirəcəklərini söyləmişdir. Burada faiz gəlirinin yük-səkliyi əldə nağd pul tutmanın alternativ məsrəflərini müəyyənləşdir-məkdədir.128

Portfel müəyyənləşdirmədə önəmli bir faktor olan faiz həd-

dindəki dəyişikliklər, investorların qazanc-itki strukturlarına təsir göstərməkdədir. Faiz hədlərindəki artım bir tərəfdən istiqraz gəli-rindən uzaqlaşma yönüylə daha artıq risk almağa səbəb olarkən, digər tərəfdən istiqraz sahibi olma yönüylə də daha artıq gəlir əldə etmə imkanı verməkdədir. Yəni faiz hədlərindəki dəyişikliklər gəlir və əvəzetmə təsirlərinə sahibdir. Tobinə görə faiz hədlərindəki dəyi-şikliyin yığımlar üzərində ortaya çıxardığı qeyri müəyyənlik əvəzet-mə təsiri ilə müsbət, gəlir təsiri ilə mənfi əlaqə içərisindədir. Əlavə olaraq iqtisadi vahidlər portfellərini ortaya çıxararkən özlərinə bir risk də almaqdadırlar. Təbii bu qərarlarında, tətbiq olunan pul və maliyyə siyasətlərinin ortaya çıxardığı bazar göstəricilərinin önəmli təsiri vardır.129

Pul miqdarındakı artışa bağlı olaraq inflyasiya hədlərinin

artması pulun dəyərini azaltaraq qiymətli kağızların gəlirini artıra-caqdır. Fərdlər porfellərindəki nağd pul miqdarını azaltaraq qiy-mətli kağızlara yönələcəklər. Bu potfel dəyişikliyi daha böyük sərmayə / əmək gücü həddinin ortaya çıxmasına səbəb olaraq əmək gücünün faydalılığını artıracaqdır. Eyni zamanda bu prosesdə sər-mayə artışının səbəb olduğu istehlak və investisiya xərclərindəki artışa bağlı olaraq iqtisadiyyatda böyüməni sürətləndirəcəkdir. Beləcə, pul dəyərindəki azalma (inflyasiya) iqtisadi böyümədə artışla (Keynesdə olduğu kimi) nəticələnməkdədir. Gesell, Keynes və Tobin pulu xalis dəyər olaraq ələ almışlar. Sonralar bank kreditləri bu xalis dəyər anlayışını dəyişdirmişdir.

128 James Tobin “The Interest-Elasticity of Transactions Demand for Cash” The

Review of Economics and Statistics, No.38, 1956, pp 241-242. 129 James Tobin, “Liquidity Preference as Behavior Towards Risk” The Review of

Economic Studies, No. 67, February, 1958, pp. 79-80.


61

John Gurley və Edward Shaw (1960-1972-3) hələ keçərli olan və istifadə olunan daxili və xarici pul sinifləndirməsini aparmışlar. Qarşılığında özəl sektor öhdəliklərinin olduğu pul daxili pul (inside money) olub bunun nominal və real dəyərindəki dəyişikliklər özəl sek-tor sərvətində bir fərqliliyə səbəb olmamaqdadır. Fərdlərin varlıqla-rındakı dəyişiklik ancaq bəlli bir öhdəlik artışıyla baş verməkdədir. Qarşılığında özəl sektor öhdəliyi olmayan, öhdəliklərini yerinə yetir-mək üçün dövlətin bazara sürdüyü pul xarici puldur. Xarici puldakı (outside money) dəyişiklik özəl sektor öhdəliyini dəyişdirmədən sər-vət artışlarına səbəb olmaqdadır. Xarici pul özəl sektor investisiya-larını maliyyələşdirmədə yararlı deyildir. Əgər tədavüldəki pul əsas çoxluqla xarici pul olarsa, banklar dövlət istiqrazı tutaraq özəl sektora kredit verə bilməzlər. Xarici pulun bu təsiri səbəbiylə pulun dəyərin-dəki düşüş (inflyasiya) real pul tələbini azaltarkən eyni zamanda faydalı investisiyaları maliyyələşdirəcək fondları azaltmış olmaqdadır. Çünkü dövlətin borclanma səbəbiylə yüksək faizli istiqraz ixracı özəl sektor qaynaqlarını çəkməkdədir. Dolayılı olaraq Tobinin varmış olduğu nəticəyə görə, daxili pulun yerini xarici pulun alması və xalqın potfellərini inflyasiyadan qorumaq istəməsi səbəbiylə inflyasiya və iqtisadi böyümə arasındakı əlaqə tərs yöndə inkişaf etməkdədir.130

Tobinin modelində pulun rolunun həqiqi mənada nə olduğu

bir az qeyri müəyyən qalmaqdadır. Pulun təsiri tam olaraq nədir və pul nə üçün əldə tutulmaqdadır? Pul real həyatda bir çox yararlı iqtisadi məqsədlərə xidmət edərkən bu analizdə təsirsiz olmaqdadır. Hətta Levhari və Patinkin (1968) “iqtisadiyyata soxulan pul, gəlirləri və buna bağlı olaraq fərd başına istehsal və istehlakı azaltacaqsa nə üçün iqtisadiyyata daxil edilməlidir? Pulun iqtisadiyyata yararlı yönü hansıdır?” deyə bu mövzudakı yetərsizliyi dilə gətirmişlər. Əlavə olaraq Tobin modelində daha artıq inflyasiya həddinin daha artıq sərmayə/hasilat həddinə səbəb olduğu söylənmişdir. Bunu analiz etmək üçün ölkələr arasında inflyasiya və gəlir yönüylə bir qarşılaş-dırma aparıla bilər. Əgər Tobinin göstərdiyi kimi bu təsir əhəmiy-yətli isə ortalama inflyasiya həddi ilə fərd başına gəlir və ya sərmayə rezervi arasında müsbət bir korelasiyanın olması lazımdır. Fərd başı-na gəlir səviyyəsi başlanğıcda bərabər olan iki ölkədən inflyasiyası yüksək ölkənin daha artıq gəlir əldə etmək üçün daha sürətli böyü-

130 Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Devolopment, pp.

16-17.


62

məsi lazımdır. Ancaq, McCandles və Weber (1995) tərəfindən aparı-lan araşdırmada olduğu kimi bir çox tətbiqi çalışmada ölkələr arası ortalama böyümə həddi ilə ən azı orta və yüksək inflyasiya həddi (Barro 1996) arasında neqativ əlaqənin olduğu görülmüşdür. Əgər Tobin təsiri keçərli olsaydı inflyasiyadakı artım nağd pulu fiziki sərmayə və investisiyalara doğru yönəltərək iqtisadi böyüməni təmin edərdi.131

Qısaca, James Tobinin portfel seçmə nəzəriyyəsinə görə

insanların müxtəlif varlıqlar arasından risk və gəlir olaraq optimal olanı seçmə imkanları vardır. Fərdlər lazımi hesablamalarla özləri üçün ən uyğun olan portfel strukturunu həyata keçirə bilərlər. Bunun üçün mövcud inflyasiya həddinin, nominal faiz həddinin və bu ikisi-nin müəyyən edəcəyi real faiz həddinin bilinməsi lazımdır. Çünkü bunun sayəsində insanlar əllərindəki nağd pulun nə qədər dəyər itirəcəyini, kapital qoyduqları varlıqların alternativ məsrəflərini, müxtəlif varlıqlardan əldə edəcəkləri gəlirilərin real dəyərini bilmə imkanları olacaqdır. Əlavə olaraq mali hərəkətliliyin artdığı günü-müz dünyasında ölkələr arası investisiya imkanlarından faydalan-maq, sahib olduğu portfelini genişlətmək istəyən fərdlər üçün də gəlir qarşılaşdırması baxımından real faiz həddi önəmli olmaqdadır.

5. Don Patinkinin Real Balanslar Təsiri Klassik iqtisadiyyatın təməllərini ortaya çıxaran Say Qanununa

görə mal bazarındakı məcmu təklif və tələb miqdarı bir-birinə bərabərdir. Qeyri müəyyənliyin olmadığı, qiymət və maaşların tam elastik olduğu bu tip bazarlarda (auction markets) təklif və tələb strukturu nəzəri olaraq bir-birinə bərabər olmaqdadır. Bazarların tarazlıqda olduğu bu sistemdə pul siyasətlərindəki dəyişikliyin mal bazarları üzərində bir təsiri yoxdur. Çünkü pul miqdarındakı dəyişiklik qiymətlər ümumi səviyyəsinə təsir edərkən nisbi qiymətlər və real dəyişgənlər üzərində təsirli olmamaqdadır. Klassik düşüncəyə görə ancaq nisbi qiymətlərdə bir dəyişiklik olarsa pul siyasətlərinin mal bazarı üzərində təsirli olduğu söylənə bilər.132

131 Carl E. Walsh, a.g.e., p. 48. 132 Paul Davidson, “Krugman, Cui, Jbod and Logical Inconsistencies” February 25,

1999, , http://csf.colorado.edu/forums/pkt/feb99/0324.htm, 30 Ağustos 2001.


63

Fəqət, 1929 dünya iqtisadi böhranın bazar şərtləri ilə ortadan qaldırılmadıqca klassik düşüncənin verdiyi açıqlamaların yetərsiz oldu-ğunu ortaya qoymuşdur. Đqtisadiyyatda müdaxiləçi siyasətlərin tətbiqini təklif edən və təklif etdiyi siyasətlər ilə qəbul görən keynesçi düşüncə, klassik düşüncənin yetərsiz qaldığı nöqtələr üçün yeni açıqlamalar apararaq bunları ortadan qaldırmağa çalışmışdır. Bu yetərsizliklərdən biri də; klassiklər tərəfindən mal və pul bazarları arasında bir qırılmanın olması (dikotomi), pul siyasətlərinin mal bazarları üzərində təsirsiz qalmasıdır. Halbuki Keynesə görə pul miqdarındakı artımlar faiz kana-lıyla mal bazarlarına təsir göstərməkdə, iqtisadiyyatdakı klassik mənada ikilik problemi qalxaraq makro bütövlük ortaya çıxmaqdadır.133

1929 dünya böhranından sonra keynesyən iqtisadiyyatın dikoto-

mi tənqidləri ilə əməlli başlı sarsılan klassik düşüncə, bu tənqidlərə cavab verəcək tədqiqatlara başlamışdır. Bunun üçün Gottfried Haberler, Arthur C. Pigou, Tibor Scitovsky və Don Patinkin kimi iqtisadçılar dikotomi problemini ortadan qaldırıcı yöndə nəzəriyyələrini hazırlama-ğa başladılar. Bu nəzəriyyələrin vardıqları ortaq nəticəyə görə, əgər iqtisadiyyatda qiymətlər elastik olarsa və qiymətlərin düşməsi ilə artan real pul balansları şəklindəki sərvətlər istehlak xərclərini artırarsa iqtisa-diyyatda tam məşğulluq təmin edilə biləcəkdir. Hətta bunun sayəsində Keynesin irəli sürdüyü uc nöqtələr olan likid tələsi ilə investisiyaların faiz elastikliyinin az olduğu nöqtələrdə belə tam məşğulluq təmin edilə biləcəkdir.134

Đktisadi vahidlərin pul yığımlarını ortaya çıxaran nağd pul, çek,

yığım hesabı və əmanət sığortası kimi varlıqların iqtisadiyyatdakı qiymət hərəkətlərindən təsirlənərək real istehlak xərcləri üzərində ortaya çıxardıqları təsirə real balans təsiri (real balance effect) deyilir.135 Bu təsirə əsaslanaraq pul və mal bazarlarının birləşdirilməsində qarşı-laşılan problemləri bir formal çərçivə içində incələyən Don Patinkin olmuşdur. Mal tələbinin nisbi qiymətlər yanında real pul miqdarına da

133 Francisco L. Lopes, “The Transmission Mechanism of Monetary Policy in a

Stabilising Economy: Notes on the Case of Brazil” http://www.bis.org/publ/pky03b.pdf, 26 Ağustos 2001.

134 Thomas M. Humphrey, “Mercantilists and Classical: Insights from Doctrinal History” Economic Quarterly, Federal Reserve Bank of Ricmond, Volume 85/2, Sipring 1999, p. 74.

135 Paul R. Gregory, Roy J. Ruffin, Basic Economics, Boston, Scott, Foresman and Company, 1989, p. 175.


64

bağlı olduğunu ifadə edən Patinkin, pul tələbindəki artışların real balans təsiri səbəbiylə mal bazarları tərəfindən qarşılanacağını söylə-mişdir. Halbuki Say Qanununa görə ortaya çıxan artıq təlabatın mal bazarı tərəfindən qarşılanması mümkün deyildir. Çünkü mal bazarı onsuz da tarazlıqdadır. Bu bazarda pul siyasətinin ortaya qoyduğu artıq tələbi qarşılayacaq bir təklif artığı yoxdur. Dolayılı olraq Fransız iqtisadçı Leon Walrasın (1834-1910) bütün bazarları qavrayan klassik ümumi tarazlıq analizində pul və mal bazarlarını bir ümumi tarazlıq modeli içində birləşdirə bilməməsindən qaynaqlanan daxili tutarsızlıq Patinkinin ələ aldığı real balans təsiri ilə ortadan qaldırılmaqdadır.136

Patinkinin real balans təsiri yanaşması ilə pul və mal bazarları

arasında bir əlaqə qurularaq dikotomi tənqidləri ortadan qaldırılmağa çalışılmışdır. Burada real balans təsirini ortaya çıxaran pul, Gurley və Shawın ifadə etdiyi xarici puldur. Yəni mərkəz bankı tərəfindən iqtisadiyyata sürülən, özəl sektor öhdəliklərini artırmadan varlıqlarını artıran puldur. Đqtisadiyyatda qiymətlərin düşməsi ilə fərdlərin sahib olduğu bu xarici pulların dəyəri artmaqdadır. Xarici pul dəyərindəki artım fərdi sərvətin və xərclərin çoxalmasıyla nəticələnməkdədir. Xərclərin çoxalması qiymətlər ümumi səviyyəsini artıraraq real ankes-lərin (varlıqların) dəyərini azaltmaqdadır. Nəticədə artan qiymətlər genişlənən pul təklifinin təsirini ortadan qaldırmaqdadır.137

Keynesdə artan pulun real sektora təsiri faiz həddi kanalıyla

baş verməkdədir. Yəni istehlak xərcləri istifadə oluna bilən gəlir səviyyəsi ilə faiz həddinə bağlı idi. Pul miqdarındakı artımlar qiymətlərlə bərabər faiz hədlərini azaltarkən investisiya xərclərini artırmaqda idi. Don Patinkinnin real ankes təsiri ilə məcmu istehlakı müəyyənləşdirən faktorlara xarici pulun real dəyərindəki artımlar da əlavə edilmişdir. Xarici pulların real dəyərindəki artışlar, xərclər vasitəsilə ümumi qiymətləri və real gəliri artırmaqdadır.138

136 Walras Law and Macroeconomics,

http://www.ecom.unimelb.edu.au/ecowww/rdixon/wlaw.htm , 29 Ağustos 2001. 137 Mauro Boianovsky, “Real Balances, the Price Level and the Unit of Account: from

Wicksell to Patinkin and Beyond” The American Journal of Economics and Sociology, October, 1998, http://www.findarticles.com/cf_0/m0254/4_57/53449343/66/article.jhtml?term=, 28 Ağustos 2001.

138 James Tobin, Stephen S. Golub, Money, Credit, and Capital, Boston, Irwing McGraw-Hill Companies, 1998, p. 272.


65

Beləcə Patinkin, qiymət və maaş elastikliyində qiymətlərin düşməsi ilə xarici pul dəyərindəki dəyişmələrin iqtisadiyyatda tam məşğulluq tarazlığını təmin edəcəyini göstərmişdir. Burada qiymət-lərin düşməsi ilə MB-nın bazara sürdüyü pul və istiqraz dəyər-lərindəki dəyişikliklər və bunların xərclərə təsiri nominal və real faiz hədlərinə təsir etməkdədir. Xüsusilə istiqraz faizləri qiymətlərdəki düşüşlə bərabər artmaqda, insanların gəliri və xərclərini artırmaq-dadır. Qiymətlərin düşməsi nominal faizləri azaltarkən real faizləri artırmaqdadır.

6. Milton Friedman və Digər Modern Miqdar

Nəzəriyyəçilərinin Analizi Miqdar nəzəriyyəsi pul, milli gəlir və qiymətlər arasında özünə

məxsus və bəsit bir əlaqə quraraq əsrlərdir iqtisadi ədəbiyyatda yer almışdır. Tarixi olaraq Qədim Yunan dönəminə qədər uzanan miqdar nəzəriyyəsi, ən qədim iqtisadiyyat nəzəriyyələrindən birisi olan 16-cı əsrın ortalarındakı Đspanya Salamanka Məktəbi Skolastik yazıçılarının əsərlərində də özünü göstərməkdədir. Pul təklifiylə qiymətlər ümumi səviyyəsi arasında düz mütənasib bir əlaqənin var olduğunu söyləyən nəzəriyyə, bir tərəfdən bu əlaqənin tam və eyni nisbətdə olması mövzusunda qəti bir fikirdə ikən, digər tərəfdən də daha ilıq bir versiyanı bərabərində inkişaf etdirmişdir. Məsələn, Amerikalı iqtisadçı Đrving Fisher (1867-1947) pul miqdarındakı bir artışın eyni nisbətdə qiymətlər ümumi səviyyəsində artışa səbəb olacağını söylərkən Đsveçli iqtisadçı Knut Wicksell (1851-1926) pul miqdarındakı artışların bazar faiz həddi ilə təbii faiz haddi arasındakı ələqayə görə qiymətlərə təsir göstərəcəyini söyləmişdir.139

Miqdar nəzəriyyəsi, 1930-lardakı böyük iqtisadi böhranla

birlikdə önə çıxan keynesyən iqtisadiyyatın əksik məşğulluq səviy-yəsi və bundan çıxış yolları ilə əlaqədar siyasət açıqlamalarının geri-sində qalmışdır. Ancaq, 1960-lı illərdəki pul ilə əlaqəli mövzularda yaşanan müzakirələr bu nəzəriyyəni yenidən gündəmə gətirmişdir. Xüsusilə Milton Friedmanın 1956-da (studies in the quantity theory of money) və 1959-da (the demand for money some theoretical and empirical results) yazmış olduğu məqalələr bunda təsirli olmuşdur.

139 Thomas M. Humphrey, “Fisher and Wicksell on the Quantity Theory” Economic

Quarterly, Federal Reserve Bank of Ricmond, Volume 83/4, Fall 1997, p. 71.


66

Friedman, milli gəlir səviyyəsini müəyyənləşdirən ən önəmli fakto-run pul və pul siyasətləri olduğunu önə sürən bir qrup monetarist iqtisadçının fikir lideridir. Bu monetarist iqtisadçıların öndə gələnlərindən bəziləri; Karl Brunner, Allan Meltzer, Phillip Cagan, David Laidler, Michael Parkin, William Poole, Anna Schwarz, Robert Barrodur.140

Milton Friedman klassik miqdar nəzəriyyəsinin əksinə əldə

pul tutmanın fürsət məsrəfinə (faiz gəliri və inflyasiya) olduqca önəm vermişdir. Bu səbəblə Friedmanın keynesyən ənənəyə yaxın-laşdığını düşünənlər belə olmuşdur. Ancaq, Friedman Times Jurnalı-na verdiyi bir reportajda bu düşüncələrin cavabı olaraq “biz keynes-yən üslub və vasitələrdən istifadə edirik amma, başlıca keynesyən nəticələri qəbul etmərik” ifadəsini işlətmişdir. Friedman monetarizm ilə keynesyən düşüncə arasındakı fərqləri bu şəkildə göstərmişdir:141

1 - Keynesyənlər faiz həddinin tamamilə deyil, əsasən pul təklif və

tələbi tərəfindən müəyyən edilən monetar bir hadisə olduğuna inanır-lar. Monetaristlər isə faiz həddinin borc verilə bilən fondların təklif və tələbi tərəfindən müəyyən edilən real bir hadisə olduğuna inanırlar.

2- Keynesyən düşüncədə faiz hədlərindəki bir dəyişimənin məc-

mu kapital qoyuluşları üzərində bir təsiri yoxkən, monetarist düşün-cədə önəmli bir təsiri vardır. Bu fərqlilik böyük nisbətdə keynesçi və moneta-rist düşüncələrdəki qısa və uzun dönəmli yönəlişləri əks etdirməkdədir.

3- Keynesyən düşüncədə iqtisadiyyat üzərindəki təsirləri səbəbiylə

maliyyə siyasətləri pul siyasətlərinə görə daha önəmli olduğundan seçilməkdədir. Monetarist düşüncə isə geniş ölçüdə bazar mexaniz-ması içində inkişaf edən qaydaya əsaslanan bir pul siyasəti tətbiqatını seçməkdədir.

4- Keynesyənlər, iqtisadi durğunluqları bazar iqtisadiyyatının xa-

rakteristik istiqrarsızlıqları olaraq görməktədirlər. Đnvestisiya fondları

140 Rudiger Dornbusch, Stanley Fischer, a.g.e., s. 209 141 Roger W. Garrison, “Is Milton Friedman a Keynesian?” Dissent on Keynes: A

Critical Appraisal of Keynesian Economics, Ed. By Mark Skousen, New York, Praeger Publishers, 1992, pp. 131-133.


67

tələbindəki ani bir düşüş iş çevrələrində anlaşılmaz şəkildə etibarsız-lığı artırmaqda, xərc və gəlirlərdə daimi azalışlara səbəb olmaqdadır. Monetaristlər, iqtisadi durğunluqları pul siyasətlərinin səhv tətbiqatları olaraq görməkdədirlər. Məsələn, yersiz pul məhdudlaşdırmaları nomi-nal maaşlarda və qiymətlərdə buna görə uyğunlaşmalara səbəb olaca-ğından məcmu istehsal və gəlirlər üzərində azaltıcı təsirlər ortaya çıxa-racaqdır.

5- Keynesyənlər iqtisadiyyatdakı boşda qalan istehsal imkanları-

nın bazarlar kanalıyla ortadan qaldırıla biləcəyinə inanmazkən, monetaristlər maaş və qiymətlərdəki dəyişikliklərə bağlı olaraq bazar şərtlərində bu natarazlığın ortadan qaldırılacağına, kənardan bir müdaxiləyə ehtiyac olmadığına inanmaqdadırlar.

Monetaristlər, pul miqdarındakı dəyişmələrin iqtisadi fəaliy-

yətlər və qiymətlər ümumi səviyyəsi üzərində əhəmiyyətli təsirinin olduğunu, iqtisadiyyatda qiymət istiqrarının təmini üçün ən uyğun həll yolunun da pul təklifindəki artışın əvvəlcədən müəyyənləş-dirilməsi olduğunu irəli sürmüşlər. Yəni ixtiyari pul siyasəti tətbiqatlarına son verilərək siyasi səlahiyyətlilərin pul səlahiyyətliləri üzərindəki müdaxilələri qaldırılmalıdır. Monetarislərə görə pul təkli-findəki artımlar qısa dönəm üçün eyni nisbətdə faiz hədlərini azalda-raq sərmayə malları üçün daha artıq təlabatın ortaya çıxmasına səbəb olacaqdır. Sərmayə mallarına yönəlik artıq tələb də qiymət artışla-rına yəni inflyasiyaya səbəb olacaqdır.142

Monetaristlər tərəfindən inflyasiyanın təməl səbəbi pul təklifi-

nin pul səlahiyyətliləri tərəfindən lazımsız yerə və hədsiz ölçüdə artı-rılmasıdır. Đnflyasiya həddinin yüksək olması, əldə tutulan nağd pulun alım gücünü daimi azaltacağından nağd pul tutmanın faiz məsrəfi yanında dəyər itirmə məsrəfi də ortaya çıxmaqdadır. Đnflyasiya ehti-malları Fisher təsiri səbəbiylə fond təklif edənlərin daha artıq faiz tələb etmələrinə səbəb olmaqda, faizləri artırmaqdadır. Buna görə Friedmanda pul tələbinə təsir göstərən faktorlar; pul tutmanın faydası,

142 Michal Oulik, “Why Monetarists and Keynesians Disagree About the Relationship

Between Money &Inflation” 1996, http://www.aapi.co.uk/ ~oulik/Essay1.htm, 30 Ağustos 2001.


68

qiymətlər ümumi səviyyəsi, real gəlir səviyyəsi və bazarda keçərli faiz həddidir.143

Monetarist düşüncə pulu bir varlıq xüsusiyyəti ilə dəyərlən-

dirməkdədir. Bir sərvət tutma şəkli olan pulun tələbi digər istehlak malları tələbindən fərqsizdir. Pul tələbi məcmu sərvətə, pul alterna-tivi çeşidli sərvət ünsürlərinin gəlirinə və şəxslərin seçimlərinə bağlıdır. Friedman gəlirdən ziyadə sərvəti ön plana çıxarmaqdadır. Burada sərvət, gəlirin kapitalizə edilmiş dəyəri olaraq tərif edilərkən gəlir də keçmiş, bugün və gələcək dönəm gəlirlərinin ortalaması olan daimi gəlir olaraq alınmaqdadır. Daimi gəlir istiqrarlı olduğundan pul tələbi də istiqrarlıdır. Monetaristlər real faktorlar tərəfindən müəyyən edilən pul tələbinin pul səlahiyyətlilərinin müdaxilələrin-dən birbaşa təsirlənməyəcəyini söyləyirlər. Pul tələbi faizə həssasdır amma, faiz elastikliyi zəifdir.144

Keynesin likid seçimi yanaşmasında nominal pul təklifindəki

artış, faiz hədlərini azaltaraq investisiyaları və iqtisadi böyüməni artırmaqdadır. Halbuki monetarist yanaşmada nominal pul miqdarın-dakı artım qısa vədədə faiz hədlərini azaltsa da xərclərdəki və məcmu tələbdəki artımlar faizləri təkrar başlanğıc səviyyəsinə gəti-rəcəkdir. Əlavə olaraq inflyasiya ehtimallarının varlığında nominal və real faiz hədləri təklif edilən inflyasiya həddinə görə müəyyən edilməkdədir.145

Qısaca modern miqdar nəzəriyyəsində inflyasiyanın təməl

səbəbi monetar faktorlardır. Bir ölkə pul miqdarındakı artım sürət-ləndikcə inflyasiya həddi artacaqdır. Pul miqdarındakı artışla düşən nominal faiz hədləri qiymətlər ümumi səviyyəsindəki artışla yenidən artacaqdır. Fisher təsiri səbəbiylə nominal faiz həddi gözlənən inflyasiyaya görə müəyyən ediləcəkdir. Nominal faiz hədlərində azalışların keynesyən düşüncədə olduğu kimi istehsal üzərində artıq bir təsiri yoxdur.

143 Merih Paya, Makro Đktisat, Filiz Kitabevi, Đstanbul, 1997, s. 141. 144 Mükerrem Hiç, Para Teorisi ve Politikası, 8. Baskı, Đstanbul, Menteş Kitabevi,

1992, s. 430. 145 Đlker Parasız, Monetarizm, 2. Baskı, Bursa, Ezgi Kitabevi Yayınları, 1996, s. 123.


69

Bəzi iqtisadçılar tərəfindən aparılan tətbiqi araşdırmalar mone-tarizmin nəzəri çərçivəsini gücləndirmişdir. Məsələn, Friedman və Schwartzın 1963-də ABŞ iqtisadiyyatına aid 1867 və 1960 periodunu əhatə edən məlumatlarla apardıqları araşdırma nəticələri modern miqdar nəzəriyyəsinin bir çox iqtisadçı tərəfindən mənimsənməsinə səbəb olmuşdur. Monetarizmin həll təklifləri 1980 sonrası dönəmdə bir çox ölkədə tətbiq olunmuşdur. Ancaq, bəzi ölkə tətbiqatlarında inflyasiyaya qarşı monetarist tədbirlərin uğurlu olamaması monetariz-min tənqid edilməsinə səbəb olmuşdur. Đnflyasiya hadisəsi sadəcə monetar artışlarla açıqlana bilməz. Onun həlli də sadəcə iqtisadi böyüməyə bərabər pul emissiyaları ilə də mümkün deyildir.146

7. Artan Faizlərin Səbəb Olduğu Məsrəf Təsirləri Đstehsal faktorlarından sərmayənin gəliri olan faiz, yığım sahib-

lərinin gəlirini ortaya çıxararkən fond istifadəçilərinin də məsrəflərini ortaya çıxarmaqdadır. Bu iki fərqli kəsimin iqtisadi fəaliyyətlərindəki dəyişikliklər faiz həddi üzərində bəzi təsirlərə sahib olduğu kimi faiz hədlərindəki artım və azalışların da bu iki kəsimin iqtisadi fəaliyyətləri üzərində təsirləri vardır. Bir iqtisadiyyatdakı yığımların artım və azalışları, investisiya dəyişiklikləri, fərdlərin gələcəklə əlaqədar düşüncələri, pul səlahiyyətlilərinin tətbiq etdiyi siyasətlər, büdcə kəsirləri, iqtisadi konyektura kimi faktorların fond təklif və tələbi üzərindəki təsirləriylə faiz həddi müəyyən edilməkdədir.147

146 Coşkun Can Aktan, “Monetarizm ve Rasyonel Beklentiler Teorisi” Politik Đktisat,

2000, http://members.nbci.com/anayasal_iktisat/monetarizm/aktan-monetarizm.htm, 27 Ağustos 2001.

147 Jeff Madura, a.g.e.,, p. 42.


70

Şəkil: 4. Təxmini Faiz Həddinin Ortaya Çıxışı

Şəkil-4-də borc verilə biləcək fond təklif və tələbinin ortaya

çıxışı ilə bunların qovuşduğu yerdə təxmini faiz həddinin ortaya çıxışı göstərilməkdədir.

TƏXMĐNĐ FAĐZ

HƏDDĐ

Xarici Bazarların Vəiyyəti Və Gözlənən Valyuta Hərəkətliliyi

Xalqın Gəlir Səviyyəsi

Fərdlərin Planladığı Borclanmalar

Planlanan Böyümə

Đş Həcmi

Borclanma Đstəyi

Gəlir Səviyyəsi

Dövlət Xərcləri

Xalqın Gəlir Səviyyəsi

MB-ın Pul Siyasətləri

Xarici Bazarların Vəziyyəti və Gözlənən Valyuta Hərəkətliliyi

Đqtisadiyyatın Gələcək

Dönəmdəki Vəziyyəti (böyümə,

məşğulluq və inflyasiya)

Xarici Tələb

Xalqın Tələbi

Firma Tələbi

Dövlət Tələbi

Xalq və Digərlərinin Yığımları

Xarici Borc Verilə Bilən Fond Təklifi

Borc Verilə bilən Fond

Təklifi

Borc Verilə Bilən Fond

Tələbi


71

Faiz hədlərinin dəyişikliyi mal və pul bazarlarının eyni zamanlı olaraq tarazlığa gəldiyi IS/LM əyriləri vasitəsilə də analiz edilə bilər. Bunun üçün Branson, Fraga və Johnsonun (1986) apardığı kimi qısa (i) və uzun dönəm (I) faiz hədləri ilə bunlara bir az yavaş uyğunlaşan gəlir (y) səviyyəsinin istifadə olunduğu dinamik bir IS/LM model versiyası istifadə oluna bilər. Buna görə likid tələbində gözlənməyən tələb artışları qısa və uzun dönəm faiz hədlərini artırarkən dövlət xərclərindəki azalışlar və özəl sektor yığımlarındakı artımlar kimi mal bazarındakı yeniliklər də faiz hədlərini azaltmaqdadır.

Bunu şəkil yardımıyla açıqlamaq üçün xərclərin qismən gəlirin

bir funksiyası olduğu qəbul edilərək qısa və uzun dönəm faiz hədləri (I,i) ordinat oxunda, məcmu gəlir (y) və buna bağlı olaraq ortaya çıxan tələb (d) absis oxunda göstərilməkdədir. IS və LM əyrilərinin kəsiş-diyi nöqtədə (A nöqtəsi) istiqrarlı tarazlığı ortaya çıxaran I=i və d=y bərabərlikləri gerçəkləşməkdədir. Ancaq, gözlənməyən pul və maliyyə siyasətlərinin IS/LM əyriləri üzərində səbəb olduğu təsirə görə bu bərabərliklər dəyişməkdədir. Məsələn, daraltıcı pul siyasəti tətbiqatları və ya likid seçimindəki artımlar (şəkil-5 a hissəsi) LM əyrisini olduğu nöqtədən qısa və uzun müddətli faiz hədlərinin artdığı və gəlir səviyyəsinin düştüyü daha yuxarı nöqtələrə daşımaqdadır. Yenə geniş-lətici maliyyə siyasətləri tətbiqatları ilə (b hissəsi) investisiya xərclə-rindəki artımlar faiz hədlərini artırarkən istehsaldakı artışa bağlı olaraq gəlir səviyyəsi də artmaqdadır. Ancaq, uzun vədədə bu tarazlıqlar daha fərqli dəyişməkdədir.148

148 William H. Branson, “High World Interest Rates: Shortage of Saving or Liquidity”

Ed. By Peter B. Kenen, Francesco Papadia, Fabrizio Saccomanni, The International Monetary System, Cambridge University Press, 1994, pp. 113-115.


72

Şəkil: 5. Daraltıcı Pul Siyasətləri ilə Genişlətici Maliyyə Siyasətlərinin IS/LM Əyrisi Üzərindəki Təsirləri

Fond təklif və tələbini müəyyənləşdirən iqtisadi faktorlar eyni

zamanda bazarda ortaya çıxan faiz həddinin təsirində qalmaqda-dırlar. Yəni ortaya çıxan faiz həddi; fond təklif və tələbi, investisi-yaların ümumi səviyyəsi, qiymət istiqrarı, fərdlərin ehtimalları, daxi-li və xarici borclanma v.b. iqtisadi fəaliyyətlərə təsir göstərməkdədir. Dəyişmələr səbəb nəticə əlaqəsi içində bir-birinə bağlıdır. Məsələn, fond təklif və tələbinə təsir edən faktorlar səbəbiylə yüksələn faiz hədləri, fond təklifini artırarkən fond tələbini azaltmaqda, investisiya məsrəflərini və buna bağlı olaraq işsizliyi artırmaqda, daxili və xarici borclanmanı çətinləşdirməkdə, qiymət istiqrarını pozaraq ehtimalları neqativləşdirməkdədir.149

Faiz hədlərindəki dəyişikliklərin iqtisadi fəaliyyətlər və inflya-

siya üzərindəki təsiri bir az gecikmə ilə baş verməkdədir. Çünkü fərdlər və firmaların faiz hədlərindəki dəyişikliklərə uyğunlaşmaları zaman almaqdadır. Faiz hədlərindəki dəyişikliklərin qiymətlər ümumi səviyyəsi və iqtisadi strukturuna təsiri bir neçə yoldan olmaqdadır. Bu təsit etmə mexanizması şəkil üzərində aşağıdakı kimigöstərilə bilər;

149 Keith Rankin, “Interest Rates and Inflation” January 29, 1999,

http://www.ak.planet.gen.nz/~keithr/rf99InterestInflation.html, 04 Eylül 2001.

Ib=ib Ib=ib

Ia=ia Ia=ia

LM’

LM I, i I, i

A

B

A

B

IS IS’

IS

LM

0 Yb Ya Y 0 Ya Yb Y

(a) (b)


73

Şəkil: 6. Faiz hədlərindəki Dəyişikliklərin Đqtisadi Təsirləri Faiz hədlərindəki dəyişikliklər xalqın xərcləri, investisiya və

yığım hərəkətləri, kredit miqdarları, qiymətli kağız dəyərləri, val-yuta məzənnələri və bütün bunlara bağlı olaraq məcmu tələbə təsir göstərməkdədir. Faiz hədlərinin məzənnələr vasitəsilə idxal malı qiymətləri və inflyasiya ehtimallarını artırması iqtisadiyyatda qiy-mətləri artırmaqdadır. Pul siyasətlərinin də təsirli olduğu bu fərqli yolların müəyyən edilməsində diqqətə alınması gərəkli olan, bu mexanizmaların tamamilə mexaniki olaraq işləmədikləri və dəyiş-mələrdən təsirlənmələridir. Faiz həddinın inflyasiya və tələb artışı ilə olan neqativ əlaqəsini real həyatda da görmək mümkündür. Belə ki, ABŞ-da 1980-lardakı inflyasiya artışını əngəlləmək üçün artı-rılan faiz hədləri tələb məhdudlaşmasına və inflyasiyada düşüşə səbəb olarkən, 1994-dəki daha az faiz hədləri isə tələb və inflya-siya artışında bir az oynamalara səbəb olmuşdur. Ancaq, faiz həd-lərindəki azalmalar 1990-larda olduğu kimi böyümə tempində daha böyük artışlara səbəb olmuşdur. Đqtisadiyyatdakı dönəmlik dəyiş-mələrə və inflyasiya basqılarına qarşılıq pul siyasətlərinin da məcmu tələb və inflyasiya üzərində güclü təsirləri olmaqdadır.150

150 The Transmission of Monetary Policy to the Economy,

http://www.rba.govau/MonetaryPolicy/about_monetary_policy.html, 25 Ağustos 2001.

Faiz Həddləri

Đqtisadi Fəaliyyətlər

Qiymətlər Ümumi Səviyyəsi

Valyuta Məzənnələri

Qiymət Ehtimalları


74

Đqtisadiyyatda tətbiq olunan pul siyasətləri nəticəsi pul miqdarındakı artışların likid təsiri ilə qiymətləri və faizləri azaltacağı (Keynes təsiri) irəli sürülərkən qiymət təsiri ilə də qiymətləri və faiz hədlərini yüksəltəcəyi gözlənməkdədir. Əlavə olaraq, gəlir artışı ilə faiz hədlərinə təsir göstərməkdədir. Nəhayət, inflyasionist ehtimal (Fisher) təsiri ilə inflyasionist ehtimal qədər faiz hədləri artmaq-dadır. Buna görə tətbiq olunan pul siyasətləri nəticəsi artan pul miqdarı, iqtisadiyyatın içində olduğu hala görə iqtisadiyyat üzərində fərqli təsirləri olan mövcud faiz hədlərini artıra biləcəyi kimi azalta da bilməkdədir.151

Real həyatda faiz hədlərinin başlıca siyasət vasitəsi olaraq

istifadəsi bəzi inflyasiya hədəfləmələri ilə baş verməkdədir. Başqa bir sözlə, siyasət qurucuları açıq və ya qapalı bir inflyasiya hədəf-ləməsi və bu hədəfləməyə əlverişli olaraq faiz hədlərində dəyişik-liklər etməkdədirlər. Đnflyasiya hədəfləməsi Yeni Zellandiya, Kana-da, Đngiltərə, Đsveç, Finlandiya, Avstraliya və Đspanya kimi inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən istifadə olunmaqdadır. Əsas olaraq bəlli bir inflyasiya hədəfinə varmaq üçün bir çox alətdən istifadə edilə bilər-kən tətbiqatda qısa dönəm faiz həddi başlıca vasitə olaraq istifadə olunmaqdadır. Bu səbəblə inflyasiya hədəfləməsinin ən ümumi göstəricisi, açıq və ya qapalı belə bir hədəfə varmaq üçün uyğun bir faiz həddinin ortaya çıxarılmasından ibarətdir.152

Analitik səviyyədə siyasi bir alət olaraq nominal faiz həd-

lərinin istifadəsi, qiymətlər ümumi səviyyəsi üzərindəki təsiri ilə əlaqədar tərəddüdləri artırmaqdadır. Nominal faiz həddi hədəflə-məsi, qiymətlərin elastik olduğu sistemdə qiymət qeyri müəyyən-liyinə (Sargent və Wallece) səbəb olarkən qiymətlərin yapışqan olduğu hallarda inflyasiyaya (Calvo) səbəb olmaqdadır. Bu qeyri müəyyənlik problemindən qaçmaq üçün MB təbii işsizlik həddi ilə uyğun inflyasiya hədəfləməsi (Taylor Qaydası) aparmaqdadır. Taylor Qaydasına görə MB öncəliklə hədəflənən inflyasiya həddi ilə uyğun uzun dönəm faiz hədlərini müəyyən etməlidir. Buna görə gözlənən inflyasiya həddi hədəflənən həddin üzərinə çıxdığında, MB

151 Merih Paya, a.g.e., s. 289. 152 Carlos Végh, “Monetary Policy, Interest Rate Rules, and Inflation Targeting: Some

Basic Equivalences” Documentos de Trabajo Del Banco Central No: 32, April, 1998, http://www.bcentral.cl/Edudios/DTBC/32/dtbc32a.pdf, 10 Ağustos 2001.


75

nominal faiz həddini uzun dönəm hədəf səviyyəsinin üzərinə çıxarmaqdadır. Nominal faiz hədlərindəki artım nəhayət, tələbə təsir göstərən real faiz hədlərini da artırmaqdadır. Real faiz hədlərindəki artışların istehlak xərclərinə təsiri iqtisadiyyat baxımındandan faydalı olacağı ehtimal edilməkdədir. Çünkü istehlakçılar bu günkü istehlaklarını azaltaraq yığımlarını artıra bilsələr gələcəkdə daha artıq xərcləmə imkanı əldə edəcəklər. Beləcə, nominal faiz hədlə-rinin artırılmasıyla MB tələbi azaltaraq inflyasiyanı məhdudlaş-dırmaqdadır. Pul siyasətlərinin tətbiqində Taylor Qaydasınana riayət edilməsinin yaxşı tərəfi, MB-nın gözlənən inflyasiyanın qaynağının keçici təklif-tələb və ya mali bazar şoklarından qaynaqlanıb qaynaqlanmadığını bilməsinə ehtiyac qalmamasıdır.153

Sərmayə bazarlarının inkişaf etdiyi günümüz dünyasında həya-

ta keçirilən derequlasiya (deregulation) və requlasiya (regulation) fəaliyyətləriylə liberalizasiya tətbiqatlarına keçilməsi, faiz həddində alt və üst sərhədlərinin qaldırılmasına səbəb olmuşdur. Đqtisadi istiqrarın təmini məqsədilə tərk edilməyən bu tətbiqatlarda faiz həddi ilə əlaqədar məhdudlaşdırmaların qaldırılması bəzi problemləri bərabə-rində gətirməkdədir. Faiz hədlərindəki artım yuxarıda bəhs edildiyi kimi bir çox iqtisadi istiqrarsızlıqlara səbəb ola bilərkən, faizlərdəki düşüşlər də bəzi yönlərdən iqtisadiyyata zərər verməkdədir. Belə ki; 1-Aşağı faiz həddi cari istehlakı artıraraq yığımları azaltmaqdadır. 2-Potensial kredit qaynaqları nisbi olaraq daha artıq gəlir əldə edilə biləcək mali varlıqlara (bank əmanət hesabları kimi) getməkdənsə, cüzi gəlirili birbaşa investisiyalara yönələ bilər. 3-Fond istifadəçiləri cüzi faizli fond istifadə edə bilmə imkanına sahib olduqları üçün istədikləri bütün fondları sərmayə əsaslı layihələrə yönəldəcəklər. 4-Əmanət kredit faiz hədlərinin az olması istehsalda sərmayə əsaslı metodları təşviq etdiyi üçün ixtisaslaşmamış əmək gücünü artırmaqda, borc-alacaq əlaqələrində alacaqlılara görə borcluların gəlirini çoxalt-maqdadır. Bu iki faktor da gəlir bölüşümündə ədaləti pozmaqdadır.154

153 Betty C. Daniel, “Fiscal Policy and Inflation” Federal Reserve Bank of San

Francisco July 13, 2001, http://www.frbsf.org /publications/economics/ letter/2001/el2001-20.html, 06 Eylül 2001.

154 Maxwell J. Fry, Money, Interest , and Banking in Economic Development, p. 450.


76

8. Büdcə Kəsirləri-Đnflyasiya Əlaqəsi və Real Faiz hədlərinə Təsiri

Dövlətin gəlir qaynaqlarından daha artıq xərcləməsi dövlət

gəlir-xərc tarazlığını pozaraq “büdcə kəsirlərinin” ortaya çıxmasına səbəb olmaqdadır. Büdcə kəsirlərindəki artışın iqtisadiyyat üzərin-dəki təsirləri bəzi iqtisadçılara görə önəmli ikən, Rikardiyan bəra-bərlik nəzəriyyəsində olduğu kimi bəzi iqtisadçılara görə də önəm-sizdir. Ancaq, daha əvvəl də vurğulandığı kimi aparılan bir çox təd-qiqatlarda büdcə kəsirlərinin iqtisadi fəaliyyətlər üzərində təsirli olduğu sezilmişdir. Berheim 1987, Corbo və Schmidt-Hebbel 1991, Haque və Montiel 1989, Hayashi 1985, Flavin 1981, Campbell və Mankiw 1989 kimi müxtəlif araşdırmaçılar tərəfindən aparılan bir çox tətbiqi araşdırmalarda büdcə kəsirlərindəki artışların özəl sektor qaynaqları və iqtisadi əlaqələrə təsir göstərdiyi ortaya çıxmışdır.155

Büdcə kəsirlərinin iqtisadiyyat üzərindəki başlıca təsirləri;

� Kəsirlər özəl sektor investisiyalarını azaltır: Büdcə kəsirləri-nin maliyyələşdirilməsi xalqa sadə veksel və istiqraz sataraq borc-lanma yoluyla həyata keçirildiyində özəl sektor yığımları dövlət sek-toruna keçdiyindən məşğulluq və yaşayış standartlarını artırıcı imkanlar azalmaqdadır.

� Kəsirlər yerli pulun dəyərini artırır və faiz hədlərini yüksəltir:

Dövlət, kəsiri ortadan qaldırmaq üçün daxili bazarlardan borclana biləcəyi kimi xarici bazarlardan da borclana bilər. Kəsirlərin olduğu dönəmlərdə ölkədəki faiz hədlərinin artırılması xarici investorları təşviq edəcəyindən kəsirlərin ortadan qaldırılması mümkün olmaq-dadır. Ancaq, bunun iqtisadiyyat üzərindəki birbaşa təsiri aşağıdakı kimidir;

a) Toxunma Təsiri: Faiz hədlərinin yüksək olması, özəl sektorun

investisiya xərcləri yerinə ev, avtomobil kimi faizə həssas istehlak xərclərinin artmasına səbəb olmaqdadır. Bu da işsizliyi artırmaqda, milli gəlir səviyyəsini azaltmaqdadır.

155 Paul R. Masson, Tamim Bayoumi, and Hossein Samiei, “International Evidence on

the Determinants of Private Saving” The World Bank Economic Review, Vol. 12, No. 3, 1998, p.484.


77

b) Ticarət Kəsiri: Yerli pulun hədsiz dəyərli olması ölkənin ixrac malları qiymətləri xaricilər üçün bahalılaşdırarkən, idxal malları qiymətlərinin ucuz olmasına səbəb olmaqdadır. Buna görə, ölkənin ixracatı azalaraq idxalatı artacaq, ödəmələr tarazlığında mənfi saldo ortaya çıxacaqdır.

� Kəsirlər durğunluğa zidd fikirləri məhdudlaşdırmaqdadır:

Durğunluq prosesində işsizlik sığortası ödəmələri kimi xərclər artıb vergi gəlirləri azaldığı üçün büdcə kəsiri artmaqdadır. Kəsirlərin nisbi olaraq artmaqda olduğu dönəmlərdə dövlət xərclərini artırmaq çətin olduğundan siyasətçilər durğunluğun genişlənməsindən qorx-maqdadırlar. Onların düşüncələrinə görə, geniş bir mali kəsir başlıca durğunluğa zidd maliyyə siyasəti vasitələrinin istifadəsini məhdud-laşdırmaqdadır.

� Kəsirlər monetar təşviqləri artıra bilər: Geniş büdcə kəsiri

xəzinəni faiz hədlərini artırmağa məcbur edə bilər. MB durğunluğun ortadan qaldırılması üçün faiz hədlərinin artırılması yerinə emissi-yaya da gedə bilər. Bu da inflyasionist bir basqı ortaya çıxararaq nəhayətdə daha artıq faiz hədlərinə səbəb ola bilər.

� Kəsirlər faydalı sosial investisiyaları azaltmaqdadır: Büdcə

kəsirlərinin maliyyələşdirilməsində alınan borcların istifadə şəkli iqtisadiyyata fərqli təsir göstərməkdədir.

1 - Alınan borclar milli müdafiə, borc faiz ödəmələri və digər

fayda artırıcı xərclərdə istifadə olunarsa alınan qaynaqlar mövcud istehlakı artıraraq yaşayış standartlarını artıra bilər. Ancaq, gələcək yaşayış səviyyəsinə çox az təsir göstərər.

2 - Alınan borclar təhsil, infrastruktur investisiyaları, ətraf mühit

kimi digər faydalı sosial investisiyalarda istifadə olunduğunda möv-cud kapital qoyuluşları artdığından gələcəkdəki yaşayış standartları arta bilər.156

Büdcə kəsiri 1980-li illərdən sonra inkişaf etmiş və inkişaf

etməkdə olan ölkələrdə ümumi olaraq artım göstərmişdir. 1993–cü

156 Milton H. Spencer,Orley M. Ames, Contemporary Macroeconomics, Eighth

Edition, New York, Worth Publishers, 1993, pp. 410-411.


78

ildən sonra bu kəsirlər ümumi olaraq azalmağa başlamış hətta 1990-ların sonunda ABŞ kimi bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə müsbət saldoya çevrilmişdir. Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdə kəsirlər davam etsə də BVF kimi beynəlxalq qurumlardan aldıqları borclanmalarla bir az azalmışdır.157 Büdcə kəsirlərinin artdığı 1980-li illərdə ortalama real faiz həddi da yüksəlmişdir. Çünkü büdcə kəsirlərinin borcla maliy-yələşdirilməsi borc verilə bilən fondlar bazarında fond tələbini artır-dığından düşən inflyasiyaya baxmayaraq faiz hədləri artmışdır.158 Xəzinənin borclanma yoluna getməsi; borc verilə bilən fondlar nəzəriyyəsinə görə fond tələbinin və faizlərin artmasıyla nəticələnər-kən neo-Keynesçi yanaşmaya görə də borclanma artışı ilə sərma-yənin marjinal faydalılığı düz xətti sürüşərək məcmu istehsal və pul tələbinə bağlı olaraq faiz həddi artmaqdadır.159 Əlavə olaraq kəsirlərin maliyyələşdirilməsinə olaraq gələcəkdəki vergi hədlərinin artması, gələcəklə əlaqədar ehtimalları neqativləşdirməkdə, gələcək-dəki qeyri müəyyənliyə bağlı olaraq borclanma faizləri artmaq-dadır.160

Faiz hədlərindəki artışın istehlak üzərində iki təsiri vardır.

Bunlar; faizə bağlı yığımların artmasıyla insanlara daha artıq mal və xidmət istehlak edə bilmə imkanı verən gəlir təsiri ilə yenə artan faizlər səbəbiylə mövcud istehlakın azaltılaraq irəlidəki istehlak səviyyəsinin artıq fədakarlığa qatlanmadan artmasına imkanı verən əvəz etmə təsiridir.161 Mövcud istehlakın azaltılaraq yığımların artması fərdlərin sərvətlərini artırıcı təsirlər (sərvət təsiri) ortaya çıxarmaqdadır. Ancaq, faiz hədlərindəki dəyişikliyə görə fərdlərin istehlak və yığımlarının necə dəyişdirdiyi tam bəlli deyildir. Məsələn, faiz hədlərindəki artım bir yan-dan faiz ödəmələrini artırarkən digər yandan faiz gəlirlərini artırmaq-dadır. Đqtisadiyyatda faiz xərci ödəyənlər ilə faiz gəliri alanların çoxlu-ğuna və bunların sahib olduqları sərvət miqdarına görə istehlak/yığım

157 Michael Parkin, Economics, p. 598. 158 Michael R. Baye, Dennis W. Jansen, a.g.e., p. 652. 159 Miles Livingston, a.g.e., p. 81. 160 Fred H. Gowen, “Deficits, Interest Rates, and Monetary Policy” Monetary Theory

and Monetary Policy, Edited by Thomas Lys, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Limited, 1997, p. 156.

161 N. Gregory Mankiw, a.g.e., p. 446.


79

təsiri dəyişməkdədir.162 Đqtisadi vahidlərin istehlak və yığım miqdarın-dakı dəyişikliyə görə investisiya xərcləri, məcmu məşğulluq səviyəsi, iqtisadi böyümə əmsalı kimi makro göstəricilər də dəyişməkdədir.163

Büdcə kəsirlərinin faiz hədləri üzərindəki təsirini dəqiq olaraq

söyləmək çətindir. Çünkü bu təsir bir çox faktora bağlı olaraq ortaya çıxmaqdadır. Aparılan xərclər, əldə edilən gəlir qaynaqları, tətbiq olunan ölkə daxili və ölkə xarici pul və maliyyə siyasətləri, digər ölkələrdəki büdcə kəsiri kimi faktorlar bu təsiri müəyyən etmək-dədir. Ancaq, ümumi olaraq büdcə kəsirlərinə bağlı borclanma artışları pul tələbinə müsbət olaraq təsir etdiyindən faiz hədləri artmaqdadır. Bir çox tətbiqatın nəticəsi də büdcə kəsirlərinin faiz hədləri, məcmu istehlak, ÜDM-un strukturu və artışı, inflyasiya strukturuna təsir etdiyini göstərməkdədir.164

Büdcə kəsirlərinin maliyyələşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq

dövlət daxili və xarici borclanmalarını artıra biləcəyi kimi vergi gəlirlərini və emissiyanı da artıra bilər. Ancaq, borclanmanın faiz hədlərini artırması vergilərdəki artışlarla bərabər istehsal məsrəf-lərinə yayılmaqdadır. Əlavə olaraq istər birbaşa, istərsə açıq bazar fəaliyyətləri ilə həyata keçirilən emissiya hərəkətləri pulun dəyərini azaltaraq qiymətlər ümumi səviyyəsini artırmaqdadır. Dolayılı ola-raq, büdcə kəsirlərinin maliyyələşdirilməsi səbəbiylə inflyasiya həddində bir artım ortaya çıxa bilməkdədir. Bəzi mütəxəssislərə görə büdcə kəsirlərinin inflyasiya artışına çevrilməməsi üçün;

a) Uzun dönəmdə dövlət borclanmasındakı artım ÜDM artışın-

dan daha sürətli olmamalıdır. Yəni ÜDM-un bir həddi olaraq dövlət borcu uzun dönəmdə artmamalıdır.

162 Douglas W. Elmendorf, “The Effect of Interest-Rate Changes on Household Saving

and Consumption: A Survey” June 27, 1996, http://www.federalreserve.gov/pubs/feds/1996/199627/199627pap.pdf. 05 Eylül 2001.

163 Adriana Arreaza, Bent E. Sørensen,and Oved Yosha, “Consumption Smoothing Through Fiscal Policy in OECD and EU Countries” Fiscal Institutions and Fiscal Performance, Ed. by James M. Porterba and Jürgen von Hagen, Chicago, The University of Chicago Press, 1999, p. 61.

164 Michael J. Boskin, “Deficits, Public Debt, Interest Rates and Private Saving: Prespectives and Reflections on Recen Analyses and on US Experience”, Private Saving and Public Debt, Edited, by Michael J. Boskin, John S. Flemming and Stefano Gorini, New York, Basil Blackwell Ltd., 1987, pp. 273-274.


80

b) Dövlət borc faiz ödəmələri nisbi olaraq milli gəlir səviyyəsi-nin çox az qisminə qarşılıq gəlməlidir.

c) MB uzun dönəm ÜDM artım həddindən daha az emissiya

artışı apararaq inflyasionist olmayan maliyyələşdirmə yollarından istifadə etməlidir.165

Büdcə kəsirlərinin maliyyələşdirilməsində lazımi tədbirlər

alınmayıb doğru metodlardan istifadə olunmadığında artan inflya-siya həddi, bütün iqtisadi fəaliyyətlər olduğu kimi büdcə kəsirlərinə də təsir göstərməkdədir. Çünkü inflyasiya müxtəlif yollardan dövlət gəlirlərini və dövlət xərcləmələrinə təsir etməkdədir. Ancaq, artan inflyasiyanın dövlət sektoru üzərindəki təsirinin müsbət və ya mənfi olması bəzi mübahisələri də ortaya çıxarmaqdadır. Çünkü artan inflysiya, Tanzi təsiri səbəbiylə xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkə-lərdə, vergi gəlirlərini azaltaraq büdcə kəsirlərini artırarkən real dövlət xərclərini (Patinkin təsiri) və büdcə kəsirlərini də azaltmaq-dadır.

Burada dövlət xərclərinin azalmasını açıqlayan faktorlar

qısaca bunlardır: � Artan inflyasiya ilə bərabər nominal faiz hədlərindəki cüzi artımlar real faiz hədlərini azaltaraq dövlət xərclərini azaltmaqdadır. � Đnflyasiyanın 1000%-lər səviyyəsinə çıxdığı zamanlarda dövlətin maaş və maaş ödəmələrindəki ümumi-likdə yaşanan gecikmələr real dövlət xərclərini azaltmaqdadır. � Dövlətin vergi gəlirləri inflyasiya səbəbiylə azalmaqla bərabər reallaşdırılan xərclərin miqdarı da proqramlanan xərclərin gerisin-də qalmaqdadır. Buna görə, artan inflyasiya real dövlət xərclərini azaltarkən real vergi gəlirlərində aparılacaq bir indeksləmə ilə dövlət gəlirləri inflyasiya qədər azalmayacaqdır. Belə ki, bəzi tədqiqatlara (Patinkin 1993, Guardia 1992, Bacha 1994 kimi) görə inflyasiya həddindəki artımlar səbəbiylə real büdcə kəsiri proqramlanan kəsirlərdən daha az olmuşdur.166

Artan inflyasiyanın bir nəticəsi olaraq bir tərəfdən vergi

gəlirləri və reallaşdırılan xərclər inflyasiyadan təsirlənirkən, digər

165 Milton H. Spencer, Orley M. Amos, a.g.e., p. 414. 166 Eliana Cardoso, “Virtual Deficit and the Patinkin Effect” IMF Staff Papers, Vol.

45, No: 4, International Monetary Fund, December 1998, pp. 620-622.


81

tərəfdən kəsirlərin ortadan qaldırılması üçün müraciət edilən borclanma faizləri inflyasiya sürətinə bağlı olaraq artmaqdadır. Beləcə, ÜDM-un bəlli bir həddi olan büdcə kəsirlərinin qısa dönəmdə borclanma yoluyla ortadan qaldırılması; 1) inflyasiya həddinin, 2) daxili borclanma miqdarının, 3) məcmu dövlət borcu-nun daxili və xarici strukturunun bir funksiyası olmaqdadır.167

Qısaca, artan büdcə kəsirlərinin məliyyələşdirilməsində

lazımi tədbirlərin alınmaması və doğru maliyyə metodlarının tətbiq olunmaması faiz və inflyasiya hədlərinə bağlı olaraq büdcə kəsirlərini daha da artırmaqdadır. Belə ki, başda Buchanan və Wagner (1977) olmaqla aparılan bir çox tətbiqi araşdırmada (Nishagen 1982, Provopoulos 1982, Khan 1988, Roubini və Sachs 1989, Diamond 1989, Craigwell 1991, Tridimas 1992, Ashworth 1995 kimi) artan büdcə kəsirlərinin dövlət xərclərini daha da artırdığını göstərmişdir.168 Đnflyasiya və faiz hədlərindəki artımlar istər Fisher təsiri istərsə məsrəf təsiri səbəbiylə bir-biri üzərində daha da artırıcı təsirlərə sahibdirlər. Artan faiz və inflyasiya hədləri də bir tərəfdən dövlət gəlirlərini azaltaraq, digər tərəfdən dövlət xərclərini artıraraq mövcud büdcə kəsirlərini daha da çoxaltmaq-dadır. Büdcə kəsirlərinin çoxalması əlavə maliyyə ehtiyacı səbə-biylə real faiz həddini təkrar artırmaqdadır. Kəsirlərin maliyyə mənbələri olan vergi, emissiya, daxili və xarici borclanma inflya-siya hədlərini artırmaqdadır. Artan inflyasiya şəraitində dövlət gəlir-məsrəf tarazlığı pozularaq büdcə kəsirləri artmaqdadır. Çünkü, artan inflyasiya şəraitində dövlət xərcləri artarkən dövlət gəlirləri azalmaqdadır. Artan kəsirlər də real faiz hədlərini artırmaqdadır.

167 Vito Tanzi, Mario I. Blejer, and Mario O. Teijeiro, “Effects of Inflation on

Measurement of Fiscal Deficits: Conventional Measures” How to Measure the Fiscal Deficit, Ed. by Mario I. Blejer and Adrienne Cheasty, Washington, International Monetary Fund, 1993, p. 181.

168 George Hondroyiannis, Evangelia Papapetrou, “An Investigation of the Public Deficits and Spending Relationship: Evidence for Greece” Public Choice, Vol. 107, No: 1-2, April 2001, p.169.


82

III. ĐNFLYASĐYA-VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ARASINDAKĐ ƏLAQƏLƏR

1. Nominal və Real Valyuta Məzənnələri Nominal valyuta məzənnəsi, bəlli bir tarixdə keçərli olan iki

ölkə pulunun nisbi qiymətləridir. Məsələn, bir ABŞ dollarının valyuta bazarında nə qədər Đngilis funtu edəcəyini göstərən dəyərə nominal valyuta məzənnəsi deyilməkdədir. Nominal valyuta məzən-nəsində bir ölkə pulunun digər ölkə pulu cinsindən dəyəri müəyyən edilib zaman içində bu dəyərlərdəki dəyişmə analiz olunur. Nominal valyuta məzənnəsi indeksi və ya effektiv valyuta məzənnəsi indeksi ortalama nominal valyuta məzənnəsində ortaya çıxan dəyər qazanma və ya itirmələrini verməkdədir.169

Real valyuta məzənnəsi isə, nominal valyuta məzənnələrinin

ölkələrdə keçərli olan inflyasiyaya görə müəyyənləşdirilmiş dəyə-ridir. Yəni real valyuta məzənnəsi, eyni pul cinsindən ölkə xarici qiymətlərin ölkə daxili qiymətlərə nisbətidir. Buna görə real valyuta məzənnəsi bir ölkənin xarici ticarətdəki rəqabət gücünü göstərir. Ölkədəki qiymətlərin nisbi olaraq artması o ölkə mal qiymətlərinin xarici ölkə malları qarşısında bahalaşmasına səbəb olacağından ölkənin ixracatı azalarkən idxalatı artacaqdır. Ölkə sakinləri inflya-siyanın artması ilə əllərindəki dəyəri azalan yerli pulu sataraq dəyəri artan xarici pulları satın almağa yönələcəklər.170

Nominal və real məzənnələr arasındakı əlaqəni daha yaxşı

görmək üçün belə bir misal verilə bilər: ABŞ-da istehsal edilən bir avtomobilin maya dəyəri 10,000 $ ikən, Yaponyada 2,400,000 ¥ olsun. Bu iki avtomobilin qiymətlərini qarşılaşdıra bilmək üçün qiymətlər tək pul cinsinə çevrilməlidir. Əgər dolların iyen qarşısın-dakı dəyəri 1$=120¥ isə, bir Amerikan avtomobilinin dəyəri 1,200,000¥ olmaqdadır. Amerikan və Yapon avtomobillərinin dəyərləri qarşılaşdırıldığında cari qiymətlərlə 2 Amerikan avtomobi-linin bir Yapon avtomobilinə bərabər olduğu görülür. Buna görə,

169 Keith Pilbeam, a.g.e., p. 11. 170 Miles Livingston, a.g.e., p. 381.


83

Real Valyuta Məzənnəsi = (120$/¥) (10,000$/Amerikan Avtomo-bili)/(2,400,000¥/ Japon Avtomobili) = 0.5 Yapon avtomobili /Amerikan avtomobilidir. Yəni bu məzənnə və qiymətlərdə hər Ame-rikan avtomobili ilə yarım Yapon avtomobili əldə edilə bilər. Bu hesablama daha ümumi olaraq bu şəkildə yazıla bilər:

Real Valyuta Məzənnəsi= (Nominal Valyuta Məzənnəsi Yerli Mal Qiymətləri)/ Xarici Mal Qiymətləri

Yerli və xarici malların dəyişikliyi yenə yerli və xarici pulla-

rın bir-birləri qarşısındakı dəyərinə bağlı olaraq ortaya çıxan qiymət-lərə görə reallaşmaqdadır. Bəlli bir mala görə real faiz həddinin hesablana bilməsi üçün e= nominal valyuta məzənnəsi (dollar başına iyen dəyəri), P=qiymət səviyyəsi (ABŞ-dakı malların dollarla ifadəsi), P*=xarici ölkədəki qiymət səviyyəsi (Yaponyadakı malların iyenle ifadəsi), Є= real valyuta məzənnəsi olaraq alınarsa,

Real Valyuta Məzənnəsi= Nominal Valyuta Məzənnəsi Qiymətlər Ümumi Səviyyəsi Həddi

Є = e (P / P*) Đki ölkə arasındakı real valyuta məzənnəsi, bu iki ölkədəki

nominal valyuta məzənnəsi ilə qiymətlər ümumi səviyyəsinə bağlı olaraq hesablana bilməkdədir. Əgər real valyuta məzənnəsi yüksək olarsa xarici mallar bahalı yerli mallar ucuz, real məzənnə az olarsa xarici mallar ucuz yerli mallar bahalı olmaqdadır.171

Xüsusilə dəyişkən məzənnə sistemlərinin olduğu ölkələrdə

inflyasiya həddininin artması tətbiq edilən məzənnə siyasətlərini gücünü azaltmaqdadır. Qiymət istiqrarının təmini ya Argentinada olduğu kimi pul heyəti sistemi ilə, ya da Braziliyada olduğu kimi yüksək faiz və elastik valyuta məzənnələri ilə həyata keçirilmək-dədir. Bunlardan pul heyəti sistemində, yerli faiz hədləri məhdudlan-dırılmış pula görə müəyyən edilən faiz hədləri tərəfindən təyin edilməkdə, pul siyasətləri də özlüyündə məhdudlaşdırılmaqdadır. Yüksək faiz-elastik məzənnə sistemlərində isə, bazarnın vəziyyətinə

171 N. Gregory Mankiw, Macroeconomics, pp. 205-206.


84

görə faiz hədlərinin dəyişikliyi və MB kanalıyla valyuta alış-satışı ilə bazar tarazlığı təmin edilməyə çalışılmaqdadır.172

Đnflyasiya həddindəki artışa bağlı olaraq nominal valyuta mal-

larının artdığı ölkələrdə ya müəyyən aralıqlarda sürünən (sürüşkən) valyuta məzənnəsi sistemi (crawling exchange rate bands), ya da açıqca müəyyənləşdirilmiş inflyasiya hədəfləməsi (explicit inflation targets) mənimsənməkdədir. Sürünən tarazlıq tətbiqatlarında nomi-nal valyuta məzənnələri qismən lövbər (anchor) rolu oynamaqla bərabər bazardan və ya beynəlxalq sərmayə axınlarından qaynaqla-nan şokların ortadan qaldırılmasında elastiklik də təmin etməkdədir. Đnflyasiya hədəfləməsində isə, əgər yetərli etibarlılıq varsa, pul səlahiyyətliləri üçün monetar məhdudlaşdırmaların makro iqtisadi məsrəflərinə qatlanmadan tətbiq edilməkdə olan pul siyasətlərində nizamlılıq və şəffaflığı təmin edici vədlər vermə imkanı ortaya çıxarmaqdadır. Bəzi ölkələrdə bu iki lövbər tətbiqi bərabər həyata keçirilməkdədir.

Đnflyasiyanı önləyici yöndə reallaşdıran bu cür siyasət tətbi-

qatları son illərdə artaraq davam etmişdir. Məsələn, 1992-də 18%-lik inflyasiya həddinə sahib olan Đsraildə bu iki siyasət tətbiqatları ilə 1996-ya qədər hər il təxminən 10% azalaraq 1997-də 7%-ə 1998-ə də 4%-ə enmişdir. 1990-ların başında 30%-in üzərində inflyasiyaya sahib olan Macarıstanda başlıca lövbər olaraq tətbiq olunan limitli sistem ilə inflyasiya 1998-də 13-14%-lərə endirilmişdir. Yenə 1990-ların başında 100%-in üzərində inflyasiyaya sahib olan Polşada Pul Siyasəti Heyəti 2003 üçün 8-8.5% kimi hədəf göstərərək inflyasiyanı 1998-də 20%-lərin altına almışdır.173

Đnflyasiya səbəbiylə yerli malların qiymətlərindəki artım bəlli

bir real valyuta məzənnəsində nominal valyuta məzənnələrinə neqa-

172 Francisco L. Lopes, “The Transmission Mechanism of Monetary Policy in a

Stabilising Economy: Notes on the Case of Brazil” http://www.bis.org/publ/pky03b.pdf, 06 Mayıs 2001.

173 Gil Bufman, Leonardo Leiderman, “Monetary Policy Strategies for Disinflation Lessons from Recent Experience in Transition Economies and Israel” Central Banking, Monetary Policies, and the Implication for Transition Economies, Edited by Mario I. Blejer, Marko Skreb, Boston, Kluwer Academic Publishers, 1999, pp. 216-218.


85

tiv təsir etməkdədir. Qiymətlərdəki artım yerli pulun dəyərini azaltdığı üçün eyni pul ilə daha az mal alınmaqdadır. Digər ölkə mal qiymətlərindəki artımlar isə nominal valyuta məzənnələrinə pozitiv təsir etməkdədir. Çünkü digər ölkə pullarının dəyərindəki düşüş səbəbiylə yerli pulun satın alma gücü artmaqdadır. Buna görə,

Nominal Məzənnənin% dəyişikliyi = Real Məzənnənin% dəyişikliyi + Đnflyasiya Həddindəki dəyişiklik

olmaqdadır. Bu bərabərlik iki ölkə pulu arasındakı nominal valyuta məzənnəsi% dəyişmələrinin, real məzənnə% dəyişmələri ilə inflyasiya həddi fərqlərinin cəminə bərabər olduğunu göstərməkdədir. Məsələn, hər hansı bir ölkənin ABŞ-a görə daha yüksək bir inflyasiyaya sahib olması bu ölkədən bir dolların ala biləcəyi mal miqdarını artırmaq-dadır. Əgər əlaqədar ölkə ABŞ-a görə daha az bir inflyasiyaya sahib olarsa, ABŞ-ın dollar başına o ölkədən ala biləcəyi mal miqdarını azaltmaqdadır. Bu hal, pul siyasətinin nominal məzənnələrə necə təsir etdiyini göstərməkdədir. Pul miqdarındakı artışa bağlı olaraq artan inflyasiya həddi ölkə pulunun dəyərini azaltarkən qiymətlərin artması ilə nominal valyuta məzənnələri bundan neqativ yöndə təsirlənmək-dədir.174

2. Valyuta Məzənnəsi Dəyişmələrinin Qiymətlər

Üzərindəki Təsiri Bir ölkə iqtisadiyyatında müəyyən edilən valyuta məzənnələ-

rinə təsir edən müxtəlif faktorlar vardır. Bu faktorlardakı dəyişik-liklər təklif və tələb tərəfindən müəyyən edilən tarazlıq valyuta mə-zənnəsini də dəyişdirməkdədir. Məsələn, bəlli bir tarazlıq nöqtəsində ölkədəki yerli pul miqdarının qarşılıqsız olaraq artırılması ölkədəki valyuta məzənnələrini artırmaqdadır. Yenə ölkənin milli gəlir səviy-yəsindəki artışlara bağlı iş məqsədli pul tələbinin artması, əgər mövcud pul təklifi və faiz həddi sabit tutulursa pula olan tələb səbəbiylə ölkə daxili qiymətləri azaltmaqdadır. Əlavə olaraq ölkə-dəki faiz hədlərinin artması ilə yerli pula olan təlabatın düşməsi yerli pulun dəyərini azaltmaqdadır. Bu kimi müxtəlif faktorlara bağlı olaraq ölkədəki valyuta məzənnələri dəyişməkdədir.175

174 N. Gregory Mankiw, Macroeconomics, p. 214. 175 Keith Pilbeam, a.g.e., p. 166.


86

Valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklər də daha əvvəl də vurğulandığı kimi idxalat-ixracat səviyyəsi, məşğulluq səviyyəsi, qiymətlər ümumi səviyyəsi kimi bir çox makro iqtisadi məsələlərə təsir göstərməkdədir. Məzənnələrin ortaya çıxardığı bu kompleks təsir səbəbiylə bir çox dövlət, məzənnələrdəki hədsiz dəyişiklikləri uyğun gördüyü istiqamətdə yönləndirmək üzrə müdaxilələr etmək-dədir. Bu kimi səbəblərə görə ölkələrin seçmiş olduqları məzənnə rejimləri əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün bəlli bir məzənnə rejiminin müəyyən edilməsi olduqca çətin bir məsələ olmaqdadır. Çünkü bu ölkələrdə əsasən mövcud olan yüksək inflyasiya və buna bağlı etibar sarsıntısı sabit və ya elastik məzənnə tətbiqatlarını çətinləşdirməkdə, istənilməyən nəticə-lərə səbəb ola bilməkdədir.

Stanley Fischer, Ratna Sahay, Carlos Vegh (1996), Dani

Rodrik (1995), Jeffrey Sach (1997) kimi bəzi iqtisadçılar xüsusilə yüksək inflyasiya yaşanan ölkələrdə təkrar maliyyə istiqrarının və iqtisadi inkişafın təmin edilə bilməsi üçün sabit məzənnə sisteminin uyğun olduğunu vurğulamışlar. Hətta Fanelli və McMahon(1996) elastik məzənnə sisteminin iqtisadi istiqrar ilə artıq uyğun olama-dığını irəli sürmüşlər. Đqtisadi istiqrarın təminində mənimsənən sabit məzənnə sisteminin qısa və ya uzun müddətli olub olmadığı əsasən göstərilməməkdədir. Ancaq, qızıl pul sistemi və Bretton Woods sistemində olduğu kimi ümumi sabit məzənnə sisteminin tərk edil-diyi günümüz dünyasında elastik məzənnə sistemlərinin etibarlılığı daha yüksək olduğundan uzun müddətli hədəflər elastik məzənnə sisteminə yönəlik olmaqdadır. Sabit məzənnə sistemi əsasən mövcud olan iqtisadi istiqrarsızlığın ortadan qaldırılması və iqtisadiyyatda tarazlıqların təmini üçün artıq uzun olmayan zaman periodunda istifadə olunmaqdadır. Fəqət, bunun üçün bəlli bir tarix müəyyənləş-dirilmədən ziyadə istiqrarın təmin ediləcəyi yetərli müddət ibarəsi yazılmaqdadır.

Sabit məzənnə sisteminin anti-inflyasionist tətbiqatları

səbəbiylə ortaya çıxan durğunluq arzu edilən bir şərait olmadığın-dan, bu tətbiqat uzun müddətli ola bilməz. Belə ki, Calvo və Végh (1994), Kiguel və Liviatan (1992) apardıqları tətbiqi araşdırma-larında inkişaf etməkdə olan ölkələrdə tətbiq olunan sabit məzənnə siyasətlərinin bu durğunluqları gecikdirdiyini göstərmişlər. Dolayılı


87

olaraq, sabit məzənnə tətbiqatı bir-iki il üçün anti-inflyasionist tətbi-qatların məsrəflərini daşıya bilərkən, irəlidəki illər üçün bu məsrəflər arta bilməkdədir. Çünkü başlanğıcda məzənnələrin sabit qalması yerli pul dəyərinin azalmasını əngəlləyərək inflyasiyanın düşməsinə yardımçı ola bilərkən, zamanla yerli pulun hədsiz dəyərlənməsi idxa-lat inflyasiyasına səbəb ola bilməkdədir. Əlavə olaraq seçim öncəsi dönəmlərdə tətbiq olunan sabit məzənnə siyasətləri daha sonra iqtisadi istiqrarsızlığa səbəb ola biləcək siyasi konyektura prosesini artırmaqdadır. Bu şərait Schuknecht (1996) tərəfindən 35 ölkən əhatə edən bir tədqiqatda da göstərilmişdir.176

Sabit məzənnə tətbiqatlarının səbəb olduğu siyasi konyektura

prosesi sərmayə hərəkətliliyi və büdcə kəsiri maliyyə məsrəflərinin cüzi olması kimi səbəblərlə Avropa Pul Sistemində (EMS) görülmə-məkdədir. Ancaq, bu şərait Avropa ölkələrinin sosial-iqtisadi şərait-lərinin inkişaf etmiş olması səbəbiylə bir az fərqlilik göstərməkdədir. Halbuki, bir çox inkişaf etməkdə olan ölkədə tətbiq olunan qısa müddətli sabit məzənnə sistemlərinin iqtisadi istiqrarsızlıqların orta-dan qaldırılmasında bir çox üstünlükləri olmaqla bərabər bu tətbiqatların uzanması ilə bəzi iqtisadi natarazlıqlar ortaya çıxmaqda, elastik məzənnə sisteminə keçid prosesi uzanmaqdadır. Yetərli sosial-iqtisadi inkişaf olmadığı üçün bu ölkələrdə tətbiq olunan sabit məzənnə tətbiqatları populist səbəblərlə siyasi konyektura proses-lərinə səbəb olmaqdadır. Fəqət, bu əsnada elastik məzənnə tətbi-qatlarının qısa dönəm pul tələblərini qarşılamada müvəffəqiyyətli ola bilməsi üçün yaxşı inkişaf etmiş pul və sərmayə bazarlarının olması lazımdır. Əlavə olaraq, pul və sərmayə bazarlarının çox yaxşı inkişaf etdiyi ABŞ kimi ölkələrdə belə, elastik məzənnə tətbiqatlarnda artıq və ya əksik dəyərləndirmələr ola bilməkdədir. Çünkü elastik məzənnə sistemi sabit məzənnənin təmin etdiyi açıqlığı, etibarlılığı verə bilməməkdədir. Bununla birlikdə pul siyasəti tətbiqatlarında ortaya çıxan gecikmə və dəyişikliklər inkişaf etmiş olan ölkələrdə belə satınalma gücü tarazlığından uzaqlaşmalara səbəb olmaqdadır. Bu kimi səbəblərlə elastik məzənnə tətbiqatları inkişaf etməkdə olan

176 Jilleen R. Westbrook, Thomas D. Willett, “Exchange Rates as Nominal Anchor: An

Overview of the Issues” Exchange-Rate Policies for Emerging Market Economies, Ed. by Richard J. Sweeney, Clas G. Wihlborg, Thomas D. Willett, Oxford, Westview Press, 1999, pp. 88-90.


88

və planlı iqtisadiyyatdan sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçid mərhə-ləsini yaşayan ölkələrdə seçilməməkdədir.177

Səksən (80) inkişaf etməkdə olan ölkədə aparılan bir araşdır-

maya görə, bu ölkələrdən devalvasiyaya səbəb olmadan sabit məzən-nə sistemini sürdürə bilən ölkələrdə inflyasiya həddinin 18.6% ətra-fında olduğu görülmüşdür. Bu hədd bu qrupdakı elastik məzənnə sisteminə sahib olan bir çox ölkənin ortalama inflyasiya həddindən daha aşağıdır. Monetar nizam pul artışını əngəlləyəcəyindən bu həddin 11.4%-ə hətta sabit məzənnə sisteminin səbəb olacağı qiymət nəzarətlərinin təsiriylə sabit miqdarda pul artışlarıyla 7.2%-ə düşə biləcəyi təxmin edilmişdir. Bu hədd inkişaf etmiş ölkə ortalamala-rına çox yaxındır. Yenə son illərdəki xüsusilə xarici kəsirlər səbə-biylə idarə edilən məzənnə sistemindən elastik məzənnə sisteminə doğru olan yönəlmənin bəzi məsrəfləri olmuşdur. Çünkü elastik məzənnə sistemi daha artıq pul artışları və inflyasiyaya səbəb ola bilməkdədir. Ancaq, elastik məzənnə sisteminə keçiddə yaşanan bu ziddlik son zamanlarda təşkilati düzəlişlərdə təmin edilən yenilik-lərlə (MB-nın gündən günə siyasi basqılardan qurtararaq müstəqil-ləşməsi kimi) ortadan qaldırılmağa çalışılmışdır. Fəqət, bu cür düzə-lişlər məzənnə sistemlərinin təsirini ortadan qaldırma məsələsində hələlik yetərli təcrübə qazanmış deyildir.178

Valyuta məzənnələrinin sabitlənməsində müzakirə edilən ümu-

mi mövzu, inflyasiya ehtimallarını stabilləşdirmədə pul və maliyyə siyasətləri üzərində nəzarəti təmin edici tətbiqatların həyata keçirilib keçirilməyəcəyidir. Çünkü, eyni nəticəyə MB-nın monetar artım həd-lərini aşağı səviyyədə saxladığı elastik məzənnə sistemləriylə də varıla bilməkdədir. Məsələn, Şərqi Asiya ölkə pullarının dollar qarşısındakı dəyəri 1980-cı illərdən bu tərəfə sabit qalmışdır. Bu ölkələrin çoxu, inkişaf etməkdə olan ölkələrə görə nisbi olaraq az inflyasiyaya sahibdir. 1980-ci illərdə bölgə inflyasiya ortalaması 7% ətrafında olub

177 Edward Hochreiter, “The Case for Hard Currency Strategies for Emerging Market

Economies” Exchange-Rate Policies for Emerging Market Economies, Ed. by Richard J. Sweeney, Clas G. Wihlborg, Thomas D. Willett, Oxford, Westview Press, 1999, pp. 24-25.

178 David Fielding, Michael Bleaney, “Monetary Discipline and inflation in Developing Countries: The Role of the Exchange Rate Regime” Oxford University Papers, Newjersy, Vol. 52, Number: 3, July 2000, pp. 533-534.


89

sənayeləşmiş ölkə ortalamasına yaxın, inkişaf etməkdə olan ölkə iqtisadiyyatları (30%) ilə Latin Amerikası ölkələri iqtisadiyyatı ortala-masının (50%) olduqca azdır. Təbii ki, bu ölkələrin iqtisadiyyatındakı cüzi inflyasiyanın səbəbi sadəcə sabit məzənnə siyasəti deyil. Hətta bir çox hallarda sabit məzənnə siyasəti xarici şokların ortadan qaldırıl-masını əngəllədiyindən mövcud olan cüzi inflyasiyanın sabit məzənnə tətbiqatlarının (makro iqtisadi idarəni çətinləşdirən) bir nəticəsi olmadığı irəli sürülmüşdür.179

Elastik olmayan məzənnə tətbiqatlarında yerli pulların həd-

siz dəyərlənməsi, xarici ticarət balansına mənfi təsir göstərdiyindən valyuta məzənnələri qarşısındakı hədsiz dəyərlənmələr əsasən devalvasiya edilməkdədir. Ancaq, həyata keçirilən devalvasiyaların əsasən inflyasionist olduğu düşünülməkdədir. Çünkü devalvasiya ilə yerli pulun dəyərindəki düşüşlərin, idxal malı qiymətlərini bahalılaşdırdığı (məsrəf), ticarət xarici mal bazarındakı tələbləri artırdığı, nominal maaşları artıraraq maaş-qiymət spiralına səbəb olduğu kimi səbəblər irəli sürülməkdədir. Devalvasiyanın iqtisa-diyyat üzərindəki təsiri ilə əlaqədar olaraq bu iki sual gündəmə gəlməkdədir. Bunlar; 1-Nominal məzənnələrdəki mütəmadi dəyi-şikliklərin real məzənnələrdə də daimi dəyişikliklərə səbəb olub olmayacağı, 2-Real məzənnələrdə ortaya çıxan dəyişikliklərin cari hesab tarazlıları üzərində nə kimi təsirlərinin olacağıdır. Bunula əlaqədar olaraq müxtəlif devalvasiya tətbiqatlarının nə kimi nəticə-lərə gətirib çıxardığı araşdırılaraq bir nəticəyə gedilməyə çalışıl-maqdadır.180

Devalvasiya tətbiqatlarının təsiri ilə əlaqədar olaraq 24 inki-

şaf etməkdə olan ölkədə həyata keçirilən 36 devalvasiya tətbiqatı analiz edilərək yuxardaki sualların cavabı axtarılmışdır. Buna görə, həyata keçirilən 36 devalvasiya hadisəsindən 20-sində həyata keçirilən nominal devalvasiya həddi uzun dönəmdə real məzənnə hədlərini devalvasiya həddinin yarısına qədər təsir etmişdir. Əlavə

179 Reuven Glick, Michael Hutchison, Ramon Moreno, “Is Pegging the Exchange Rate

a Cure for Inflation? East Asian Experiences” Exchange-Rate Policies for Emerging Market Economies, Ed. by Richard J. Sweeney, Clas G. Wihlborg, Thomas D. Willett, Oxford, Westview Press, 1999, pp. 165-166.

180 W. Max Corden, Economic Policy, Exchange Rates and The International System, Fourth Edition, Great Britain, Biddles Ltd. 1994, p. 74.


90

olaraq 9 devalvasiya hadisəsində müvəffəqiyyət əldə edilməmişdir. Çünkü, real məzənnələrdə uzun müddətli düşüşlər əldə edilməklə bərabər bu düşüşlər aparılan devalvasiya həddinin yarısından daha az olmuşdur. Qalan 7 devalvasiya hadisəsində də ehtimalların tərsi-nə real məzənnələr devalvasiya hadisəsindən qısa bir müddət sonra artmağa başlamışdır. Cari hesab tarazlıqları üzərindəki təsiri nöqte-yindən baxıldığında isə devalvasiyadan sonrakı 1 il içində aparılan araşdırmada real dəyər itirmənin 2 il və daha da uzun sürdüyü 29 haldan 17-sində cari hesab tarazlığının müsbət olduğu görülmüş-dür. Dolayısı ilə, real məzənnələrin devalvasiyanın aparıldığı pul siyasətlərindən təsirləndiyi, hətta məzənnələrin cari hesab tarazlığı üzərində xərcləmə dəyişdirici təsirlərə sahib olduğu görülmüşdür. Ancaq bu təsirlər, devalvasiya sonrasındakı təsirləri ortadan qaldı-rıcı fəaliyyətlərə yol verilməsiylə yox ola bilər.181

Məzənnə tətbiqatlarının qiymətlər üzərindəki təsiri ilə əlaqə-

dar olaraq müxtəlif ölkələrdə tətbiq olunan pul və məzənnə siyasətlərindən çıxarılan ortaq nəticələr bunlardır:182

� Bir çox ölkədə anti-inflayasionist siyasət tətbiqatlarının ilk

mərhələsi olaraq nominal məzənnə hədəfləməsi mənimsənməkdədir. Ancaq, bu nominal məzənnə hədəfləməsinin bir çox faydasına bax-mayaraq xüsusilə sərmayə hərəkətliliyindəki artışla bərabər bəzi çətinliklərə səbəb olduğu sezilməkdədir. Elastik məzənnə sisteminə doğru başlayan yönəlmələrdə rəsmi inflyasiya hədəflərinin müəy-yənləşdirilmiş olmasının pul siyasətlərinin hazırlanmasında olduqca önəmli olduğu görülmüşdür. Buna görə, Macarıstan, Polşa kimi bir çox keçid iqtisadiyyatının gələcək illər üçün lövbər olaraq müəyyən-ləşdirdikləri inflyasiya hədəflərini aşa biləcəyi və yenə əvvəlcədən müəyyən edilən məzənnə hədəfləmələrindən uzaqlaşa biləcəyi gözlənməkdədir.

� Sürünən məzənnə limiti və inflyasiya hədəfləməsi kimi bir

yerdə həyata keçirilən bir çox lövbər tətbiqatı, tez və ya gec poten-sial siyasət toqquşmalarına və zidliklərinə qaynaqlıq edərək tətbiq

181 Peter B. Kenen, The International Economy, Fourth Edition, UK. Cambiridge

University Press, 2000, pp. 330-331. 182 Gil Bufman, Leonardo Leiderman, a.g.m., pp. 257-258.


91

olunan siyasətlərin də etibarlılığına zərər verməkdədir. Bu zidliklərə misal olaraq, daimi sərmayə axını səbəbiylə yerli pulun nominal dəyərinin limitləndirilmiş həddən daha artıq olması səbəbiylə ortaya çıxan inflyasiyanı önləmək üçün ölkə daxili faiz hədlərinin nisbi olaraq yüksək tutulmasıdır. Yenə bəzi tətbiqatlarda valyuta tələbinin daha əvvəlcədən planlanmış olan anti-inflasiya hədəflərinin lazım görüldüyündən daha artıq olması nəticəsində mövcud limit sistemi-nin üst həddini qoruya bilmək üçün daxili real faiz hədlərinin nisbi olaraq yüksək tutulması da bir təzaddır. Digər zidlik növü, keçid iqtisadiyyatlarında inflyasiya meyllərinin monetar qaynaqlar xaricin-də mərkəzi planlı iqtisadiyyat tətbiqatları zamanında toplanan basqıların yeni dönəmdə inflyasiyaya qaynaqlıq edə biləcəyi düşün-cəsidir.

� Valyuta məzənnələrinin bəlli bir limit sərhəddində və ya ümu-

mi olaraq müdaxilənin aparıldığı bir sistemdə dalğalanmasına icazə verilməsi, xalqın valyuta məzənnəsi riskini dərk etmədə müəyyən edici bəzi önəmli təsirlərə səbəb olmaqdadır. Bu şərait bəlkə də daha geniş sərmayə axınlarına səbəb olaraq valyuta məzənnəsi elastikliyi riskində həqiqi riskdən daha aşağı risk idrakı nəticəsində risk struk-turunda artan bir qarışıqlığa səbəb ola bilər. Buradan çıxarılacaq əsas nəticə, əgər bir limit sistemi varsa bir qarışıqlığa səbəb olmadan bu limit sistemində bir məhdudlaşdırmaya getmə ehtiyacının var olma-sıdır. Məzənnə hərəkətliliyindəki artışların bəzi sektorlara zərər verə biləcəyi doğrudur. Ancaq, bu hərəkətlilik və təsirlərin bəzi maliyyə alətlərindən istifadə olunaraq zəiflədilməsi mümkündür.

� Bir iqtisadiyyatda inflyasiya hədəfləməsi aparıldığı zaman

aparılan işlərin təməl qaydaları, MB-nın rolu kimi bəzi məsələlərin açıqca müəyyənləşdirilməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Etibarlılığın olması baxımından inflyasiya hədəfləmə sisteminin mümkün oldu-ğunca dəqiq olması lazımdır. Əlavə olaraq sistemə olan inam pul və maliyyə siyasətlərindəki uyğun yeniliklər ilə gücləndirilə bilər. Belə ki, Đsraildəki 1991-1992 və 1997-1998 anti-inflyasiya tətbiqatlarında görüldüyü kimi pul, maliyyə və maaş siyasətlərindəki ortaq zamanlılıq olduqca önəmlidir.


92

3. Gustav Casselin Satın Alma Gücü Tarazlığı Yanaşması

Valyuta məzənnələrinin milli qiymət səviyyələri ilə əlaqəli

olduğu düşüncəsi 16-cı əsr Đspanyasındakı Salamanka Məktəbinə (School of Salamanca in Spain) qədər getməkdədir. Xüsusilə yeni kəşf edilən ərazilərdən gətirilən qızıl və gümüş miqdarındakı artışla-rın qiymətlər ümumi səviyyəsi üzərindəki artırıcı təsiri ilə bu yön-dəki nəzəriyyələr daha da inkişaf etmişdir. Zamanla iqtisadçılar valyuta məzənnələri ilə milli qiymət səviyyələri arasında əlaqə quran düşüncələri ortaya atsalar da Đsveçli iqtisatçı T. Gustav Casselin 1918-ci ildə Satınalma Gücü Tarazlığı (Purchaising Power Parity) yanaşımasını ortaya atmasıyla valyuta məzənnələrinin ölkələrin sahib olduqları pulların qarşılıqlı satın alma gücü ilə çox yaxından əlaqəli olduğu düşüncəsi vurğulanmışdır. Xüsusilə I Dünya Mühari-bəsi müddətində iqtisadi yeniliklər ilə əlaqədar olaraq Cassel bunları yazmışdır: “Müharibə prosesində davam edən inflyasiya bütün ölkə pullarının satınalma gücünü azaltmışdır. Bir-birindən olduqca fərqli olan valyuta məzənnələrinin hər ölkədə yaşanan inflyasiya həddinə görə əvvəlki tarazlıqlardan uzaqlaşması gözlənməkdədir.” Yəni hər an iki ölkə arasındakı real məzənnə tarazlığı, yenə bu ölkələrdəki pulun satınalma gücləri arasındakı fərqə görə müəyyən olunmaq-dadır. Ölkələr arasındakı mal və xidmət axınları sərbəst olduğu müddətlə əlaqədar ticarət işləri üçün lazımi məzənnə hədləri satın alma gücü tarazlığından ayrılmayacaqdır.183

Satınalma gücü tarazlığı tərəfindən vurğulanan düşüncə qısa-

ca, beynəlxalq mal qiymətlərinin eyni pul cinsindən ölçülərək bərabərlənməsi yönündə arbitraj fəaliyyətinin həyata keçirilməsidir. Nəzəriyyə, tək qiymət qanununda (the law of one price) olduğu kimi daşıma məsrəfləri və tariflər kimi əngəllərin yoxluğunda beynəlxalq bazarlarda eyni mal səbət qiymətlərinin ortaq pul cinsindən bərabər ola bilməsi üçün valyuta məzənnələri tərəfindən düzəltmələr aparılması gərəkliliyini ifadə etməkdədir. Satınalma gücü tarazlığı iki əsas qisimdən ibarətdir. Bunlar mütləq və nisbi satınalma gücü tarazlıqlarıdır. Bunlardan mütləq satınalma gücü tarazlığı, bir ölkədəki mal səbəti qiymətinin yenə başqa bir ölkədəki eyni mal

183 Peter Isard, a.g.e., pp. 57-58.


93

səbəti ilə qarşılaşdırıldığında bunun eyni pul cinsindən bərabər qiymətdə olması gərəkliliyini irəli sürən nəzəriyyədir. Yəni bir vahid milli pulun satınalma gücü dünyanın hər yerində eyni olmalıdır. Ölkələrin valyuta məzənnəsi yenə ölkələrdəki qiymətlər ümumi səviyyəsi həddinə görə müəyyən edilməlidir. Buna misal olaraq, Đngiltərədəki bir mal səbətinin məsrəfi 100₤ ikən eyni mal səbətinin ABŞ-dakı məsrəfinin 200$ olduğunu təsəvvür etsək, dollar başına funt məzənnəsi 100₤/200$ = 0.50₤/1$ olmalıdır.

Mütləq satınalma gücü tarazlığı bu şəkildə formullaşdırıla bilər:

S = P / P*

Burada, S-hər bir xarici pul vahidi başına düşən yerli pul vahidini(nominal valyuta məzənnəsini), P-bəlli bir mal səbətinin yerli ölkə pulu cinsindən qiymətini(ölkə daxili qiymət səviyyəsini), P*-yenə eyni mal səbətinin başqa ölkə pulu cinsindən qiymətini(ölkə xarici qiymət səviyyəsini) ifadə etməkdədir. Nisbi satınalma gücü tarazlığı isə mütləq satınalma gücü paritesinden daha elastikdir. Bu nəzəriyyəyə görə, ölkə valyuta məzənnələrini iki ölkədəki mütləq qiymətlər deyil, milli qiymət səviyyələrindəki nisbi dəyişmələr (inflyasiya dəyişmələri) müəyyən etməkdədir. Yəni iki ölkə iqtisa-diyyatı arasındakı inflyasiya fərqi qədər valyuta məzənnələrində düzəlişlər aparmaq lazımdır. Belə ki,

∆S (%) = ∆P (%) - ∆P* (%)

burada, ∆S-valyuta məzənnələrindəki% dəyişməni, ∆P-yerli ölkə-dəki inflyasiya həddi% dəyişməsini; ∆P*-xarici ölkədəki inflyasiya həddi% dəyişməsini göstərməkdədir. Qısaca, nisbi satınalma gücü nəzəriyyəsinə görə, valyuta məzənnələri ölkələrdəki fərqli inflyasiya həddinə görə dəyər qazanıb itirməkdədir. Misal olaraq, əgər ABŞ-dakı illik inflyasiya həddi Almaniyadakından 4% daha artıq isə doların mark qarşısındakı satınalma gücü 4% düşməkdədir. Buna görə doların məzənnəsi mark qarşısında 4% dəyər itirərkən, markın məzənnəsi dolar qarşısında 4% dəyər qazanmaqdadır.184

184 Keith Pilbeam, a.g.e., pp. 138-139.


94

Nisbi satınalma gücü tarazlığı uzun dönəm valyuta məzən-nələrinin təxmin edilməsində də istifadə edilməkdədir. Məsələn, ABŞ və Almaniya (P) qiymət indekslərinin istifadə olunduğu bir misalda başlangıc dönəmi 0(sıfır) və mövcud dönəm 1 ilə göstə-rilərək bu şəkildə formullaşdırıla bilər:

Burada So= təməl müddətə görə müəyyən edilmiş tarazlıq valyuta məzənnəsini, Sı= mövcud məzənnənin gələcək üçün təxmin edilən hədəf dəyərini göstərməkdədir. Məsələn, ABŞ və Almaniya qiymət indekslərinin və tarazlıq valyuta məzənnələrinin aşağıdakı kimi olduğu düşünülsün;

P.U.So= 100 PGo= 100 So= 0.50$ P.U.Sı= 200 PGı= 100

Bu rəqəmlər yuxarıdakı bərabərlikdə yerinə qoyulduğunda

müddət 1 üçün yeni valyuta məzənnəsi tarazlığı müəyyən edilə bilər: 200/100 Sı = 0.50$ = 0.50$ 2 =1$ olur. 100/100 Đki period arasında ABŞ inflyasiyası 100% artarkən, Almani-

ya inflyasiya dəyişmədən qalmışdır. Dollar və mark arasındakı satın-alma gücü tarazlığının davam etdirilməsi üçün dolların mark qar-şısında ABŞ və Almaniya inflyasiya həddi fərqi qədər dəyər itirməsi lazımdır. Buna görə, satınalma gücü tarazlığını qoruya bilməsi və hər markın= 0.50 dollar ola bilməsi üçün dolların əvvəlkinə görə ikiqat dəyər itirməsi lazımdır.185

Satınalma gücü tarazlığının necə işlədiyi ilə əlaqədar olaraq

1980-lı illərin ortasından bəri The Economist jurnalı bütün dünyada

185 Robert J. Carbaugh, International Economics, 6th Edition, Ohio, South-Western

College Publishing, 1998, p. 361.

P.U.Sı / P.U.So Sı = So P.Gı / P.Go


95

istehsal edilib satılan McDonaldsın Big Mac hamburqerini analiz etməkdədir. Buna görə bir çox ölkədə eyni keyfiyyətdə, nəqliyyat və gömrük vergiləri kimi məsrəflərə qatlanmadan istehsal edilən Big Mac hamburqerlərinin qiymətləri ilə ölkə nominal valyuta məzən-nələri arasında yaxın bir əlaqənin olması lazımdır. Hansı ölkədə Big Mac qiyməti yüksəksə ABŞ dolları cinsindən o ölkə valyuta məzənnəsi də yüksək olmalıdır.186 Belə ki, 23 aprel 2002 tarixində çap olunan Big Mag Đndeksi bəzi ölkələr üçün belədir.187

Tablo 2: Big Mac 23 aprel 2002 Məzənnə Đndeksi

Yerli Pul Cinsindən

ABŞ Dolları

Cinsindən

SGP Görə Gərəkən Məzənnə

Cari Məzənnə

Dollara Görə+/-Dəyər

ABŞ $ 2.49 2.49 $ - - - Argentina Peso 2.50 0.78 $ 1.00 3.13 -68 Kanada C$ 3.33 2.12 $ 1.34 1.57 -15

AB Euro 2.67 2.37 $ 0.93 0.89 -5 Tayland Baht 55.00 1.27 $ 22.1 43.3 -49

Çin Yuan 10.50 1.27 $ 4.22 8.28 -49 Rusiya Rubl 39.00 1.25 $ 15.7 31.2 -50 Đsrail Shekel 12.00 2.51 $ 4.82 4.79 +1

Türkiyə Lira 4 mil. 3.06 $ 1.606.426 1.324.500 +21 Qaynaq: Big MacCurrencies, 25 aprel 2002,

www.economist.com/market/bigmag, 10 iyun 2002. Satınalma gücü tarazlığı baxımından inflyasiya vəziyyətinə

baxsaq, inflyasiyanın yüksək olduğu ölkələrdə idxalat daha ucuz olduğundan ölkə vətəndaşları xarici mal tələbini artırarkən ölkə mal-ları bahalı olduğu üçün xarici vətəndaşların tələbi aşağı səviyyədə qalmaqda və ixracat səviyyəsi azalmaqdadır. Məsələn ABŞ-dakı inflyasiya həddinin Đngiltərədən yüksək olduğu təsəvvür edilərək dəyişmələr şəkil üzərində göstərilərsə:

186 N. Gregory Mankiw, a.g.e., p. 218. 187 Big MacCurrencies, 25 Nisan 2002, www.economist.com/market/ bigmag, 10

Haziran 2002.


96

Şəkil: 7. Qiymət Dəyişikliklərinə Görə Məzənnələrdəki Dəyişikliklər

ABŞ-dakı qiymətlərin yüksək olması səbəbiylə Đngiltərədən idxal edilən malların qiyməti ABŞ vətəndaşları üçün daha ucuz oldu-ğundan Đngilis funtuna olan tələb Dı-dən D2-yə sürüşməkdədir. Eyni zamanda Đngilis vətəndaşları üçün ABŞ malları daha da bahalı olduğu üçün ABŞ-dan mal idxalı azalaraq funt təklifini də Sı-dən S2-yə endirməkdədir. Nəticə olaraq, daha əvvəl 1 funt 1.89 $ ikən funtun qiymətindəki artım ilə 1₤-dun məsrəfi= 2.25 $ olmaqdadır. Yəni, funt dəyər qazanarkən dollar dəyər itirməkdədir.188

Satınalma gücü tarazlığı, valyuta məzənnələri ilə milli qiymət səviyyələri arasındakı əlaqəni açıqlayan hər hansı bir bəsit ümumi iddia olaraq görülməməlidir. Đnflyasiya hədləri ilə valyuta məzənnə-lərindəki dəyişikliklər eyni zamanda baş verməkdədir. Eyni zaman-da, məzənnələrin nominal qiymət dəyişikliklərinə görə düzəldilməsi bir səbəb-nəticə şəklində ələ alınmalıdır. Nə valyuta məzənnələri, nə də milli qiymət səviyyələri xarici dəyişənlərdir. Yəni satınalma gücü tarazlığı daxili məlumatlar arasındakı əlaqələrlə bağlı bir nəzəriy-yədir. Təkbaşına nə məzənnələrin, nə də milli qiymət səviyyələrinin ümumi bir modelidir.189

188 Karl E. Case, Ray C. Fair, a.g.e., p. 849. 189 Peter Isard, a.g.e., p. 59.

0 £ Funt Miqdarı

S2

Sı

D2

Dı

2.25 $

1.89 $

($/₤) Funt Dəyəri


97

Satınalma gücü tarazlığı mövzusunda çox sayıda araşdırmalar aparılmış və nəzəriyyə ilə tətbiqatlar arasında daha əvvvllər mövcud olan bir çox önəmli ziddiyyətli nöqtə üzərində konsensuslar əldə edilmişdir. Đnkişaf etmiş ölkələrdə II Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrə baxıldığında ümumi olaraq aşağıdakı nəticələr ortaya çıx-mışdır:

1 - Qısa vədədə satınalma gücü tarazlığından uzaqlaşma çox sıx-

lıqla baş vermişdir. Bu tarazlıqdan uzaqlaşmanın səbəb olduğu fərq-liliklər beynəlxalq statistik fərqliliklərlə izah edilməyəcək qədər böyük və əhəmiyyətlidir.

2 - Uzun vədədə satınalma gücü tarazlığına doğru artıq bir meyl-

lilik işarəsi yoxdur. Bununla əlaqədar olaraq söylənə bilər ki, 1970 və 1980-cı illərdə xarakterik olaraq özünü göstərən real valyuta məzənnələrindəki artım yönündəki geniş hərəkətlilik daha sonradan tərsinə çevrilərək uzun dönəmdə hədsiz dəyərlənmiş olan məzən-nənin daimi şəkildə uzun müddətli aşağı dəyərlənmə içinə girmişdir.

3 - Hərəkətlilik baxımından valyuta məzənnələrinin qiymətlərə

görə fərqliləşdiyi görülmüşdür. Đnkişaf etmiş olan ölkələrdə inflya-siya həddi nisbi olaraq ildən ilə dəyişərək 2-3%-lərdən bir il sonra 6-7%-lərə hətta 10%-ə belə çıxa bilməkdədir. Ancaq valyuta məzən-nələrinə baxıldığında buradakı elastikliyin bir günlük ticarət həcmi içində belə qiymətlərə görə 1-2% artıq olduğu görülməkdədir.

Məzənnələr ilə qiymətlər arasındakı bu son əlaqənin görülmə-

diyi istisnalı hallar son illərdə Braziliya, Argentina, Çili və Đsraildə yaşanan yüksək inflyasiya hallarıdır. Bu ölkələrdə satınalma gücü tarazlığı olması gərəkli nöqtələrdə ortaya çıxmışdır. Eyni şərait 1920-ci illər Almaniyasında olduğu kimi hiper inflyasiyalarda da keçərli olmuşdur. Bu cür kritik şəraitlərdə qiymətlərin ümumi vəziy-yəti ilə əlaqədar səhv məlumat sahibi olmanın gətirdiyi zərərlər çox artıq olduğundan iqtisadi vahidlərin məlumat sahibi olmaq üçün xərcləmiş olduqları məsrəflər artmaqdadır. Buna uyğun olaraq yeni-ləşən müqavilə və qiymət kontrolları valyuta məzənnələrini və qiy-mətləri satınalma gücü tarazlığına doğru yönləndirməkdədir.190

190 Laurence S. Copeland, Exchange Rates and International Finance, Second

Edition, Wokingham, Addison-Wesley Publishing Company, 1994, pp. 76-77.


98

Satınalma gücü tarazlığının istifadə və tətbiq olunma asanlı-lığı ilə əlaqədar olaraq iqtisadçıların düşüncələri zamanla çox sürətli dəyişmişdir. Birinci Dünya Müharibəsi sonrasında Cassel tarazlıq valyuta məzənnələrinin milli qiymət səviyyələrindəki dəyişikliyə bağlı olaraq müəyyən edilməsini təmin edən satınalma gücü tarazlı-ğını təqribi bir təxmin vasitəsi olaraq görmüşdür. 1960-cı illərin ortalarına qədər iqtisadçılar əsasən tək doğru təxminləyici və uzun dönəm ölçüsü olaraq satınalma gücü tarazlığını görmüşlər. Tez-tez və bəzən də uzun müddətli satınalma gücü tarazlığından yayınma-ların olduğu görülmüşdür. Əlavə olaraq satınalma gücü tarazlığına görə hazırlanmış uzun dönəmli təxminlərdə gecikmələrin olduğu bir çox əsərdə dilə gətirilmişdir. 1980-cı illərin sonu və 1990-cı illərin ortalarında bəzi səlahiyyətlilər tərəfindən (Abuaf və Jorion 1990, Jorion və Sweeney 1996, Willett 1982 kimi) aparılan test nəticələri; valyuta məzənnələrini müəyyənləşdirən satınalma gücü tarazlığı yanaşmasına qarşı inamın azaldığını, dövlət və özəl sektor firmaları tərəfindən aparılacaq beynəlxalq investisiya qərarlarında bu metodun verəcəyi nəticələrə qarşı şübhələrin artdığını göstərmişlər.191

Satınalma gücü tarazlığına qarşı atılan fikirlərdən bəziləri,

müxtəlif iqtisadi güclərin valyuta məzənnələrində zamanla geniş və uzun müddətli elastikliklərə səbəb olduğunu irəli sürmüşdür. Bu cür iddialar satınalma gücü tarazlığının qısa dönəmdə keçərli olmadığını ancaq, uzun dönəmdə bunun keçərliliyini inkar etmənin də gərəksiz olduğunu dilə gətirmişdir. Digər bəzi mütəfəkkirlər də iqtisadi güclə-rin uzun vədədə ticarət və ticarət-xarici malların nisbi qiymətlərində dəyişikliklər ortaya çıxardığına işarə etmişlər. Buna görə, uzun müd-dətli satınalma gücü tarazlığının keçərliliyi ya sadəcə ticarət malları ümumi qiymət səviyyələrini ya da ticarət və ticarət malları olmayan bütün malların ümumi qiymət səviyyəsini əhatə etməsi əsasında mümkün ola bilməkdədir. Đki ölkə ümumi qiymət səviyyələrinə görə satınalma gücü tarazlığının müəyyən edilməsi aşağıdakı üç şərtə bağlıdır. Bunlar:

191 Richard J. Sweeney, “Intervention Strategy and Purchasing Power Parity”

Exchange-Rate Policies for Emerging Market Economies, Ed. by Richard J. Sweeney, Clas G. Wihlborg, Thomas D. Willett, Oxford, Westview Press, 1999, p. 210.


99

a) Hər bir ticarət malı “tək qiymət qanununa” uyğun olaraq hər ölkədə (xüsusilə tək pula doğru yönəlmənin olduğu dönəmdə) eyni qiymətləri sərgiləyərsə;

b) Faktor qiymət eyniliyi və bənzər istehsal funksiyaları ticarət

mallarının qiymətlərini beynəlxalq səviyyəyə gətirirsə; c) Qarşılıqlı olaraq ölkələrin məcmu qiymət indeksində hər mal

eyni ağırlığa sahib olarsa, satınalma gücü tarazlığına varma imkanı olmaqdadır. Bənzər şəkildə sadəcə ticarət mallarının qiymət səviyyə-lərindəni istifadə olunduğunda isə satınalma gücü tarazlığı birinci və üçüncü şərtlər altında keçərli olmaqdadır.192

4. Tək Qiymət Qanunu və Arbitraj Daha əvvəl də vurğulandığı kimi, tək qiymət qanunu, daşıma

məsrəfləri və ticarəti əngəlləyici müxtəlif faktorların olmadığı rəqa-bət əsaslı fərqli bazarlarda, ortaq pul cinsindən, eyni tip malların eyni qiymətlə satılmasını ifadə etməkdədir. Tək qiymət qanunu əslində iqtisadi mallarla əlaqədar təsirli olaraq gerçəkləşdirilən arbit-raj işinə əsaslanmaqdadır. Arbitraj işləri də iqtisadi vahidlərin qiy-mət fərqliliklərinə əsaslanaraq risksiz pul qazanma imkanları ortaya çıxarmasıyla meydana gəlməkdədir.

Bunu misalla açıqlayarsaq, Đngiltərədəki bir avtomobilin

məsrəfi 15000₤ ikən, eyni avtomobilin məsrəfi ABŞ-da 30000$ isə, tək qiymət qanununa görə iki ölkə arasındakı valyuta məzənnəsi 15 000₤/30 000$= 0.5₤/1$ olmalıdır. Əgər valyuta məzənnəsi 0.6₤/1$ kimi olması gərəkən həddin üzərində bir dəyərdə olarsa, ABŞ vətəndaşları əlaqədar avtomobili Đngiltərədən almağa üstünlük verə-cəklər. Çünkü bu məzənnədən avtomobilin məsrəfi Đngiltərədə 25000 dollara qarşılıq gəlməkdədir. Beləcə, ABŞ vətəndaşlarının bu satınalma işindən 5000 $-lıq bir qazancları olmaqdadır. Tək qiymət qanununa görə ABŞ vətəndaşlarının bu arbitraj imkanından fayda-lanmaq istəmələri nəticəsində ABŞ dollarına olan tələb azalarkən Đngilis funtuna olan tələb artmaqdadır. Bu şərait funtun dəyərlənib

192 Peter Isard, a.g.e., p. 60.


100

0.5₤=1$ olduğu və arbitraj imkanının qalmadığı səviyyəyə qədər davam edəcəkdir.193

Görüldüyü kimi iki ölkə arasındakı valyuta məzənnələrində

bir fərqliliyin olması arbitraj işləri ilə məşğul olan arbitrajçılar (arbitrageur) üçün pul qazanma imkanlarının ortaya çıxmasına səbəb olmaqdadır. Arbitrajçılar hər zaman üçün ölkə bazarları arasında bir qiymət fərqliliyinin olub olmadığına baxmaqda, bu bazarlardan mütəmadi olaraq pullar alıb satmaqdadırlar. Yuxarıdakı misalda olduğu kimi ABŞ dolları ilə Đngilis funtu arasında bir fərqin olması bu bölgədə fəaliyyət göstərən London və Zürih bazarları kimi bir çox bazarı hərəkətə keçirəcəkdir. Bu bazarlardakı arbitraj işləri ilə bu fərqlilik ortadan qaldırılacaqdır. Burada arbitraj ilə spekulyasi-yanın eyni olmadığını da vurğulamaq lazımdır. Spekulyasiya işində hər hansı bir pulun gələcəkdə dəyər qazanacağı ehtimalı ilə satınalın-ması sözü gedərkən, arbitrajda belə bir riskli ehtimal deyil, birbaşa bilinən nəticələri vardır. Yəni arbitraj işində bir risk deyil, bir fürsət vardır.194

Arbitraj işləri ilə bazarlarda tarazlığın təmini iki pul məzən-

nəsi arasında baş verdiyi kimi ikidən çox pul arasında da həyata keçirilə bilər. Bunun üçün ABŞ dolları, Đngilis funtu və Alman markı misal olaraq alına bilər. Arbitrajçılar, bu üç pul arasındakı satınalma gücü tarazlığını funt/dollar kimi iki pul arasında təmin etdikləri şəkildə reallaşdırırlar. Bu tarazlığın ortaya çıxması üçün;

S$, ₤ (t) = S $, DM (t) r S DM, ₤ (t)

formulundan istifadə oluna bilər. Buradaki S $, DM (t) ifadəsi t döv-ründə cari bazarda keçərli olan dollar cinsindən mark məzənnəsi, S DM, ₤ (t) ifədəsi t dövründə spot bazarda keçərli olan mark cinsindən funt məzənnəsi və S $, ₤ (t) ifadəsi də t dövründə spot bazarda keçərli olan dollar cinsindən funt məzənnəsini verməkdədir. Yuxarıdakı üç tərəfli tarazlıq şərtində pullar arasındakı əlaqənin yönü göstəril-

193 Keith Pilbeam, Đnternational Finance, Second Edition, London, Macmillan Press

Ltd. 1998, p. 138. 194 George T. Mccandless, Macroeconomic Theory, International Edition, Mexico,

Prentice-Hall, 1991, p. 291.


101

mişdir. Buna görə əgər arbitrajçıların qarşılaşdıqları məzənnə hədləri aşağıdakı kimi olarsa nə olar sualına cavab axtarıla bilər:

S $, ₤ (t) = 1.82, S $, DM (t) = 0.45, S DM, ₤ (t) = 4.00 Burada 1₤= 4DM və 1DM=0.45$-dır. Mark və funt məzənnələrindən istifadə edərək dolayılı yoldan funtun dollar cinsindən qiyməti tapıla bilər: (4DM)×(0.45$)= 1.80$-dır. Buna görə yuxardakı dəyərlərdən arbitrajçıların funt başına 2 cent qazanma imkanları ortaya çıxmaq-dadır. Arbitrajçıların dollar qarşılığında mark və mark qarşılığında da funt almaları ilə aradakı fərq zamanla ortadan qaldırılacaq, tarazlıq əldə ediləcəkdir.195

Çox bəsit olaraq “eyni xüsusiyyətdə olan iki mal eyni qiymətə

satılmalıdır” şəklində ifadə edilən tək qiymət qanunu eyni ölkə içində də keçərlidir. Arbitraj işləri ilə varılan tək qiymət qanununun eyni ölkə içində necə baş verəcəyinin anlaşılması və əldə edilən nəti-cələrin daha yaxşı dəyərləndirilməsi üçün bir başqa misal verilə bilər. Məsələn, Michael Jacksonun London Wembley Stadionunda 15 gün içində bir konsert verəcəyi düşünülsün. Öncəliklə konsert biletləri müxtəlif satış kanallarıyla cari qiymətdən satılmağa başlar. Ancaq, tələbdə ortaya çıxacaq bir artıqlıq qara bazarı ortaya çıxara-raq müxtəlif yerlərdə qara bazar bilet satışlarını başlatacaqdır. Buna görə deyək ki, Birminghamda bir biletin 50₤-dan satıldığı söylənsin, tək qiymət qanuna görə Manchesterdə də biletin 50₤ olması lazım-dır. Fəqət, bir an üçün Manchesterdə bilet qiymətlərinin 5₤ daha ucuz satıldığını təsəvvür edək. Bu halda Birminghamdan konsertə gedəcək olanlar Manchesterdən bilet alacaqlar.

Qiymət fərqı səbəbiylə bəzi insanlar (arbitrajçı) Manchester-

dən daha çox bilet alaraq bunları daha bahalı olan yerlərdə sataraq pul qazanma imkanına qovuşacaqlar. Bunu edən şəxslər eyni zamanda üç şeyi də həyata keçirməkdədirlər. 1) Hər bir biletdə qiymət fərqliliyi qədər pul qazanmaqdadırlar. Buna görə qiymət fərqliliyi nə qədər çoxsa o qədər pul qazanma imkanı və təşviqi vardır. 2) Bir yandan özləri üçün pul qazanarkən, digər yandan Manchesterlə Birmingham arasındakı bilet qiymət fərqi gedərək azalmaqda, orta səviyyədə bir

195 Michel Debré, a.g.m., p. 7.


102

dəyər almaqdadır. 3) Manchester ilə Birmingham arasındakı qiymət fərqliliyi ortadan qalxdıqca öz ticarət qazancları azalmaqda və taraz-lığın ortaya çıxdığı orta səviyyələrdə (məsələn, 47 ₤ kimi) mənfəət əldə etmə imkanları qalmamaqdadır. Dolayılı olaraq, başlanğıcdakı qiymət fərqliliyi bəzi insanların risksiz pul qazanma imkanlarına səbəb olmuş amma, arbitraj işləri səbəbiylə bazarda tarazlıq qiyməti yenidən təmin edilmişdir.196

Təbii burada arbitraj işinin baş verməsi üçün bu qiymət fərqliliyini bilən insanların olması vacibdir. Xüsusilə işləri bu olan qara bazar spekulyantları kimi insanlar bu cür məlumatları topla-maqda və bunlardan faydalanmaqdadırlar. Bənzər şəkildə arbitraj işlərini həyata keçirənlərin daşıma məsrəfləri kimi ticarət fəaliyyət-lərini əngəlləyici faktorların cüzi olması lazımdır. Yuxarıda verilən misalda iki şəhər arası nəqliyyat qiyməti, telefon ödəməsi, bəzi yemək-içmək kimi xərclərin əldə ediləcək məcmu qazanca görə çox az olması lazımdır. Çünkü bu cür məsrəflər əldə ediləcək qazancı azaltmaqda, arbitraj işlərinə yönəlik meylləri azaltmaqdadır.

Nəticə olaraq, müxtəlif səbəblərlə valyuta məzənnələrinin fərqli dəyərlərdə müəyyən edilmiş olması arbitraj işləri səbəbi ilə artıq davam etdirilə bilməz. Xüsusilə inflyasiya hədlərinin yüksək olduğu ölkələrdə yerli pulların hədsiz dəyərli olması və ya dövlətin həyata keçirdiyi devalvasiyalar nəticəsində valyuta məzənnələrinin satınalma gücü tarazlığına görə, lazımi tarazlıqda olmaması mal qiymətləri arasında fərqliliklərin ortaya çıxmasına səbəb ola biləcək-dir. Rabitənin və nəqliyyatın inkişaf etdiyi günümüz dünyasında arbitrajçıların bundan faydalanması və bu fərqliliyin ortadan qaldı-rılması üçün artıq bir zəhmətə ehtiyac qalmayacaqdır.

5. Qeyri Müəyyənlik Đçində Pul Əvəzi (Dollarizasiya)

1970-cı illərdə ABŞ dollarının açar pul olduğu sabit valyuta məzənnəsi sistemi Bretton Woods sisteminin çökməsiylə dünya ölkə-ləri elastik valyuta məzənnələrinin olduğu daha liberal təşkilatlan-maya girmişlər. Xüsusilə mali liberalizasiya və derequlasiya adı verilən yeniliklərlə 1980 və 1990-cı illərdə daha öncəki müdaxiləçi siyasətlərin yerini bazarların müəyyənedici olduğu daha elastik

196 Laurence S. Copeland, a.g.e., p. 52.


103

siyasətlər almışdır. Hətta bu yeni təşkilatlanma ilə daha öncəki məcmu sərmayənin içində ən geniş payı alan istehsalçı sərmayənin yerini monetar sərmayə almışdır. Təbii siyasətlərin müəyyən edilmə-sində bazarların daha təsirli olduğu, makroiqtisadi məsələlərdə elastikliklərin artdığı belə bir dünyada monetar sərmayənin ön plan-da olması ölkələr arasında sərmayə hərəkətliliyini və buna əsaslanan yenilikləri də artırmışdır.197

Bir çox araşdırmada mali liberalizasiya ilə pul bazarı böhran-ları arasında əlaqələr qurulmuşdur. Məsələn, Caprio və Klingebiel (1997) mali sektorda küskünlüyün artdığı 1970 sonrası dönəmdə 44 inkişaf etməkdə olan ölkədə sistematik bank böhranların artdığını söyləmişlər. Yenə, Lindgren, Garcia və Saal (1996) BVF üzvi ölkə-lərin 2/3-ində 1980 və 1995 dövründə önəmli bankçılıq problem-lərinin yaşandığını irəli sürmüşlər. Bəzi beynəlxalq araşdırmalarda da mali liberalizasiya ilə mali böhranlar arasında real əlaqələr ortaya çıxmışdır. Məsələn, William və Maharın 34 ölkə iqtisadiyyatı üzə-rində 1980-1997 dönəmi üçün aparmış olduqları tədqiqatlarda mali sərbəstliyə girişmə ilə sistematik mali böhranların ortaya çıxması arasında müəyyən bir əlaqənin var olduğu göstərilmişdir. Əlavə ola-raq, Demirgue-Kunt və Detragiachenin 65 ölkənin illik məlumat-larından istifadə edərək aparmış olduqları araşdırmada (1997) mali liberalizasiya ilə monetar böhranlar arasında önəmli və müsbət əlaqələrin olduğu ortaya çıxmışdır.198

Maliyyə bazarlarında yaşanan liberallaşma mali beynəlxalq-laşmanı da ortaya çıxarmışdır. Yəni, iqtisadi vahidlər hər hansı bir ölkənin mali varlığına istədikləri ölkədə sahib ola bilmə imkanına qovuşmuşlar. Buna görə, bir ölkə vətəndaşı hər hansı bir zaman və zəmində başqa bir ölkənin varlığına sahib olaraq bunun gətirəcəyi üstünlüklərdən faydalana biləcəkdir. Bir ölkədəki iqtisadi vahidlərin bu şəkildə başqa ölkə varlıqlarından faydalana bilməsi halı pul əvəzinə (Dollarizasiya) səbəb olmaqdadır. Xüsusilə qiymət istiqrarı-nın olmadığı ölkələrdə əsasən bir devalvasiya ehtimalı olduğundan

197 E.V. K. FitzGerald, “Capital Surges, Investment Instability and Income Distribution

After Financial Liberalization” Oxford OX1 3LA, April, 1999, http://www.devinit.org/findev/Working%20papers6.htm, 23 Ağustos 2001.

198 Martin Brownbridge, Colin Kirkpatrick, “Financial Regülation in Developing Countries” The Journal of Development Studies, Volume 37, Number I, October 2000, p. 3.


104

ölkə sakinləri əllərindəki milli pulları başqa ölkə pulları ilə dəyişdir-məkdədirlər. Keçən 20 illik müddətdə başda Latin Amerikası ölkə-ləri olmaqla yüksək və hərəkətli inflyasiyaya sahib olan bəzi ölkə vətəndaşları inflyasiyanın səbəb olduğu zərərlərdən qurtara bilmək üçün sahib olduqları mali varlıqları xarici mali varlıqlarla dəyişdir-məyə yönəlmişlər. Çünkü, bu ölkələrdə devalvasiya riski artmaqda-dır. Bundan artıq zərər görmək istəməyən fərdlər və firmalar Guillermo Calvonun borclanmalar üçün dilə gətirdiyi öhdəlik əvəzi yanında, pul və varlıq əvəzinə də girişməkdədirlər.199

Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdə dövlət sektorunun gəlir qaynaqlarından birisi də inflyasiya vergisidir. Đnflyasiya səbəbiylə ölkə pulundakı itkilər dövlət üçün bir gəlir qaynağı ikən, vətəndaşlar üçün bir çeşid vergidir. Əslində ölkə iqtisadiyyatında yaşanan inflyasiya, qeyri-müəyyənliyi artırdığı və ehtimalları neqativləşdir-diyi üçün investisiyaları azaltmaqda, iqtisadi böyüməyə mənfi təsir göstərməkdədir. Belə ki, inflyasiyanın iqtisadi böyüməyə mənfi yöndə təsir etdiyini göstərən bir çox empirik araşdırma aparılmışdır. Məsələn, De Gregorio (1993) inflyasiya səbəbiylə firma və xalqın fəaliyyət məsrəflərini azaltmaq üçün nağd puldan istifadə etdiklərini, inflyasiyanın da sərmayə gəlirlərini azaltdığını və nəticədə sərmayə-nin ortaya çıxma yetərsizliyinin iqtisadi böyüməyə mənfi təsir göstərdiyini model üzərində açıqlamışdır. Đnflyasiyanın yüksək oldu-ğu ölkələrdə iqtisadi vahidlər pul əvəzi ilə bu öhdəlikdən yayınmaq istəməkdədirlər. Ancaq, pul əvəzi səbəbiylə gəliri azalan dövlətin büdcə kəsirini ödəmək üçün daha artıq senyoraj gəlirinə müraciət edilməsi ölkədəki inflyasiyanı daha da artırmaqdadır.200

Asiya Böhranı, Rusiya borc problemi, Braziliya devalvasiyası kimi səbəblərdən qaynaqlanan qeyri-müəyyənliklərə qarşı yanvar 1999-da Argentina prezidenti Carlos Menemin tövsiyəsi ölkədə Peso-nun yerini ABŞ dollarının alması olmuşdur. Bunun səbəbi Argentina monetar etibarlılığını qüvvətləndirməkdir. Argentina 1991-dən bəri

199 Marco Del Negro vd. “Global Monetary Integration” Journal of Money, Credit

and Banking, May, 2000, http://www.clev.frb.org/CentralBankInstitute/pubs/gmi.htm, 20 Haziran 2001.

200 Jill A. Holman, “Government Budgetary Policies, Economic Growth, and Currency Substitution in a Small Open Economy” Federal Reserve Bank of Kansas City, December, 2000, http://www.kc.frb.org/publicat/reswkpap/PDF/rwp00-08.pdf, 20 Ağustos 2001.


105

pul qurumu tətbiqatı içində olmasına baxmayaraq, mali qeyri-müəyyənlik səbəbiylə dollar və peso cinsindən faiz həd-ləri arasındakı fərq artmışdır. Bu əsnada Ekvator prezidenti Jamil Mahuad yanvar 2000-də monetar etibarlılığı təkrar təmin etmək üçün dollarizasiya niyətini elan etmişdir. Ancaq, Ekvatorda varlıqların 80%-nin onsuz da dollar olaraq müəyyənlənmiş olmasına baxmayaraq, bu qərar çox sürətli şəkildə səs gətirmişdir. Bu hadisələr xaricə açıq bir iqtisadiy-yatda bəzi makroiqtisadi əlaqələrin önəmini ortaya qoymaqdadır. Məsələn, bir ölkə iqtisadiyyatının rifah səviyyəsini ən yaxşı inkişaf etdirəcək olan pul və məzənnə siyasəti necə olmalıdır? sualının cavabı bu yönüylə çox önəmlidir. Robert Mun-dell 1961-də optimal pul sahəsinin (OCA) müəyyən edilməsi ilə əlaqədar bir araşdırmasında bu sualın cavabını ilk dəfə müəyyən etməyə çalışmışdır. Onun çalışması Ishiyamanın (1975) araşdırması ilə önəmli bir müzakirə mövzusu olmuşdur.201

Đqtisadiyyatda qiymət istiqrarsızlıqlarının artması, xüsusilə

xaricə açılmanın artdığı günümüz dünyasında tarazlıqların yenidən təminini çətinləşdirməkdədir. Çünkü inflyasiya ehtimalı səbəbiylə iqtisadi vahidlərin artıq risk almamaq üçün pul əvəzinə müraciət etmələri ölkələrin pul siyasəti tətbiqatlarına zərər verməkdədir. Bu ehtimallar qırılmadan pul əvəzinin sona çatması qeyri mümkün olduğu kimi pul əvəzində də tarazlığı təmin edici siyasət tətbiqatları çətinləşməkdədir. Đqtisadi istiqrarsızlıqlarının artdığı günümüz dün-yasında uc nöqtələri olaraq bir tərəfdən Argentina, Bolgarıstan, Hong Kong və Estoniya kimi ölkələrdə sabit məzənnədən pulun başqa ölkə puluna bağlandığı pul heyəti tətbiqatları aparılarkən, digər tərəfdən Panama və San Marino kimi ölkələrdə tam dollariza-siya (Full Dolarization) tətbiqatlarına gedilməkdədir.202

Đqtisadiyyatda qiymət istiqrarını təmin etmək üçün valyuta

məzənnələrinin nominal əsas (anchor) olaraq istifadə olunmasının səbəbi də, mal bazarlarındakı arbitraj işləri vasitəsilə yerli qiymətlər ilə dünya qiymətləri arasında bərabərliyin təminini və inflyasiyanın

201 Marco Del Negro vd. “Global Monetary Integration” Journal of Money, Credit

and Banking, May, 2000, http://www.clev.frb.org/CentralBankInstitute /pubs/gmi.htm, 20 Haziran 2001.

202 Murat Gener, “Döviz Politikaları-II”, http://www.ntvmsnbc.com /news/95323.asp?cp1, 01Eylül 2001.


106

düşəcəyi ehtimallarıdır. Xüsusilə bir çox ölkədə tətbiq olunan hete-rodoks yanaşmada sabit məzənnəyə görə düzəldilmiş yerli mal qiymətlərinin dünya qiymətlərinə yaxınlaşdırmaq üçün lövbər olaraq istifadəsi, keçici maaş və qiymət dondurmaları ilə inflyasiyanın azal-dılması istənilməkdədir. Ancaq, qiymət nəzarətləri və sabit valyuta məzənnələri ölkədəki inflyasiyanı daimi olaraq ortadan qaldırmamaq-dadır. Sadəcə, ehtimallara keçici bir müddət üçün təsir göstərərək etibarlılıq qazandırma və artıq tələb üzərində təsir yaradacaq pul və maliyyə siyasətləri (ortodoks) üçün zaman təmin etməkdədir.203

Qısaca, iqtisadi liberalizasiyanın artması ilə ölkə sakinlərinin

xarici ölkə varlıqlarına sahib ola bilmək imkanının meydana gəlməsi, iqtisadi istiqrarsızlıq hallarında, yerli monetar varlıqların xarici varlıqlarla əvəz edilməsinə səbəb olmaqdadır. Çünkü, ölkə-dəki inflyasiya səbəbiylə bir devalvasiya ehtimalının var olması bu riskdə artıq itkiyə uğramamaq üçün iqtisadi vahidləri monetar varlıq-larını xarici varlıqlarla qorumağa sövq etməkdədir. Ancaq, bunun sayəsində ölkədəki yığım sahiblərinin itki riskləri azalmaqla bərabər iqtisadiyyatdakı natarazlıqlar ortadan qaldırılmadığı üçün risk fakto-ru varlığını sürdürməkdədir. Üstəlik bu cür ölkələrdə dövlət gəlir qaynaqlarının yetərli olmaması səbəbiylə dövlətin senyoraj gəlirləri-ni artırma mücadiləsi bu natarazlığı daha da artırmaqdadır. Əlavə olaraq, inflyasiya səbəbiylə yığımların azalması iqtisadi böyümənin yavaşlamasına, məşğulluq səviyyəsinin düşməsinə, gəlir bölgüsündə ədalətsizliyin artmasına və s. iqtisadi natarazlıqlara səbəb olmaq-dadır.

6. Büdcə Kəsirlərinin Real Məzənnələr Üzərindəki

Təsiri Dövlətin xərclərinin mütəmadi olaraq gəlirlərdən daha çox

artması nəticəsində büdcə kəsiri ortaya çıxmaqdadır. Bu kəsirlər müxtəlif qaynaqlardan qarşılanmaqdadır. Bu qaynaqlar, pul və maliyyə siyasətləri arasındakı əlaqəni və ortaya çıxan kəsirlərin makroiqtisadi nəticələrini anlamaqda təməl vasitələrdir. Büdcə kəsiri

203 Peter Kenen, “Floating Exchange Rates Considered: the Influnce of New Ideas,

Priorities, and Problems” The International Monetary System, Edited by Peter Kenen, Francesco Papadia, Fabrizio Saccomanni, Cambridge University Press, 1994, p. 145.


107

və bu kəsirlərin maliyyələşdirilməsinə bağlı olaraq dövlət borclan-masındakı dəyişmə bu şəkildə ifadə edilə bilər:

Dg 0000Dg-ı = (G + Ig 0000T) + r Dg-ı Burada (Dg 0Dg-ı)-bir öncəki ilə görə dövlət borclarındakı

dəyişməni, G dövlət istehlak məsrəflərini, Ig-dövlət investisiyalarını, T-vergiləri, r-nominal faiz hədlərini göstərməkdədir. Buna görə, büdcə kəsirini ortaya çıxaran faktorlar ilə borclanmadakı dəyişiklik-lər bir-birinə bərabərdir. Büdcə kəsiri olduqda xəzinə bu açığı maliy-yələşdirmək üçün istiqraz ixrac etmək istəyəcəkdir. Bu istiqrazların alıcıları 4 qrupda toplana bilər. Bunlar; 1) xaricilər, 2) yerli firma və şəxslər, 3) yerli banklar, 4) ölkə mərkəz bankıdır. Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdə əsasən bu istiqrazların böyük miqdardaki alıcısı MB-larıdır. Çünkü həm digər alıcıların sayı əsasən limitlidir, həm də dövlət gələcəkdəki faiz ödəmələri səbəbiylə böyük miqdardakı istiqrazın xalqa satılması yerinə MB-na satılmasına meyllidir. Belə-liklə, bu ölkələrdə MB kəsirin maliyyələşdirilməsində təməl orqan olmaqdadır.204

204 Akhtar Hossain, Anis Chowdhury, Open-Economy Macroeconomics for

Developing Countries, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Limited, 1998, pp. 133-134.


108

Şəkil: 8. Borc Veriləbilən Fondlar Bazarında Tarazlıq Halı Kəsirlərin təsirini görə bilmək üçün, borclanma öncəsi taraz-

lıqda olan bir iqtisadiyyat ələ alınaraq buna görə kəsirlərin ortaya çıxması və maliyyələşdirilməsinin təsirləri şəkil üzərində göstərilə bilər. Buna görə, maliyyə sistemindəki hərəkətlilik büdcə kəsirləri-nin maliyyələşdirilmə şəklinə (borclanma qaynağına) görə dəyişə-cəkdir. Məsələn, dövlət xərclərindəki bir artım səbəbiylə dövlətin MB xaricindən borclanmaq istəməsi faiz hədlərini artırmaqdadır. Faiz hədlərindəki artım xalq və firmaların borc alma istəyini azaldar-kən, yığım və borc vermə istəyini artırmaqdadır. Borc alma istəyinin

FĐRMA XALQ

DÖVLƏT

MALĐYYƏ SĐSTEMĐ

80

Sh

DF+DG DF

120 200 $

20

i(%)

XalqınYığımları=200$

Dövlət borclanması=80$

Firma Đnvestisiya borclanmaları=120$

Dövlət Xərcləri= 180$ Vergilər=100$

Đstehlak Məsrəfləri= 700$

Gəlir= 1000$


109

azalması və yığım arzusunun artması bu borclanmanın qaynağını ortaya çıxaracaqdır. Ancaq, faiz hədlərindəki artım özəl sektor xərc-lərini azaltmaqdadır. Əgər dövlət borclanması MB tərəfindən qarşı-lanarsa istifadə oluna bilən fond miqdarı artdığından faiz hədləri düşəcək, borc alma işləri artarkən borc vermə işləri azalacaqdır, iqtisadi vahidlərin istehlakı artacaqdır.205

Xəzinə sadəcə bir sektordan deyil, fərqli sektorlardan borclan-

maqdadır. Buna görə büdcə kəsirlərinin maliyyəsi formulu bu sek-torları əhatə edəcək şəkildə yazıla bilər:

(Dg–Dg-ı ) = (MB–MB-ı) + (Dgp – Dgp-ı) – e(Rc–Rc-1)

Burada (MB–MB-ı) monetar həcmdəki artışı, (Dgp–Dgp-ı) - xalqın əlindəki istiqraz dəyişməsini, (Rc–Rc-1)-MB-dakı xarici qaynaqları, e-valyuta məzənnələrini göstərməkdədir. Bu formula görə büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi üçün ya pul çap ediləcək, ya borclanı-lacaq, ya da valyuta rezervlərindən istifadə olunacaqdır. Bir çox iqtisadçı bu maliyyə metodlarında lazımi ölçünün aşılması ilə müx-təlif makroiqtisadi problemlərin ortaya çıxdığını dilə gətirmişlər. Yəni, emissiyanın artıq aparılması inflyasiyaya, daxili borclanmanın artırılması faiz hədlərini artaraq kredit imkanlarının azalmasına və özəl sektorun xariclənməsinə, xarici borclanmanın artırılması da məzənnə tarazlığının pozulmasına, cari kəsirin artmasına, hətta borc ödəmə dönəmlərində valyuta rezervlərinin azalması səbəbiylə tədiy-yə balansı böhranlarına səbəb olmaqdadır.206

Büdcə kəsirlərinin maliyyələşdirilməsində qarşılaşılan bu

şərait büdcə kəsiri ilə real məzənnələr arasında bir əlaqə qurulmasına səbəb olmaqdadır. Çünkü büdcə kəsiri ilə inflyasiya arasında birbaşa əlaqə vardır. Hətta inflyasiyanı monetar bir hadisə olaraq görən bəzi iqtisadçılar belə dövlətin normal zamanlardan fərqli olaraq kəsir ortaya çıxdığında monetar həcmi artırdığı üçün inflyasiyanın da art-dığını və bu səbəblə inflyasiyanın mali bir hadisə olduğunu söylə-məkdədirlər. Đnflyasiyanın artması digər faktorlar sabit ikən ölkə pulunun dəyərlənməsinə səbəb olaraq (real məzənnələrə təsir göstər-

205 Meir Kohn, Money, Banking, and Financial Markets, Orlando, The Dryden Press

1990, pp. 619-621. 206 Akhtar Hossain, Anis Chowdhury, a.g.e., p. 135.


110

diyindən) yerli malları digər ölkə mallarına görə bahalaşdırmaqda, ölkə ixracatını azaltmaqdadır. Bu əsnada xarici mal və xidmətlərin ucuz olması da idxalatı artırmaqdadır. Ölkə ixracatı azalarkən idxa-latın artması da tədiyyə balansını pozaraq ticarət kəsirlərinin ortaya çıxmasına səbəb olmaqdadır.207

Büdcə kəsiri ilə xarici ticarət kəsiri (twin deficit) arasındakı

əlaqə milli gəlir hesabından əldə edilən eyniliyə baxılaraq da anlaşıla bilər. Belə ki;

Y=C+S+T=C+I+G+(X-M)� məcmu gəlirin qaynaq və xərc-

ləmə yönüdür. Bunu (G-T) = (S -I) - (X-M) şəklində və ya (X-M) = (I-S) + (G-T) şəklində də yazmaq mümkündür. Burada (G-T)-büdcə kəsirini, S-özəl yığımı, I-yerli investisiyaları, (X-M)-xarici ticarət fərqini və ya xarici investisiya miqdarını göstərməkdədir. Buna görə ölkənin xarici ticarət kəsiri, özəl sektorun yığımlarından artıq investisiyaya gedilməsi və büdcə kəsiri cəminə bərabər olmaqdadır. Eyni zamanda büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi üçün ya investi-siyalardan artıq yığımın aparılması, ya da xarici ticarət kəsirinə səbəb olacaq xarici borcların artırılması lazımdır. Uzun dönəmdə özəl sektor investisiya və yığımları arasındakı fərqin dəyişmədən sabit qaldığını düşünsək, büdcə kəsirindəki artım xarici ticarət kəsirini artırmaq-dadır.208 Belə ki, aparılan bir çox tətbiqi araşdırmada geniş büdcə kəsiri ilə xarici ticarət kəsiri arasında müsbət əlaqə olduğu ortaya çıxmışdır. Bunlardan birisi Khan və Kumar tərəfindən neft ölkəsi olmayan 42 ölkənin 1970-1980-inci illərdəki məlumatlarından istifadə edilərək aparılan iqtisadi-riyazi araşdırmadır. Burada da büdcə kəsirlə-rinin cari əməliyyatlar hesabı kəsirləri üzərində önəmli təsirlərinin olduğu görülmüşdür.209

Büdcə kəsiri səbəbiylə inflyasiyanın artması yerli pulun dəyər

qazanmasına, valyuta məzənnələrinin aşağı dəyərli qalmasına səbəb olmaqdadır. Məzənnələrin aşağı dəyərli olması yuxarıda göstərildiyi kimi xarici ticarət balansına təsir edərək cari əməliyyatlar hesabı kəsi-rini artırmaqdadır. Đstər büdcə kəsirinin artırdığı xarici borclanma

207 Milton H. Spencer, Orley M. Ames, Contemporary Macroeconomics, Eighth

Edition, New York, Worth Publishers, 1993, p. 417. 208 Robert J. Gordon, a.g.e., p. 109. 209 Pierre-Richard Agénor, Peter J. Montiel, a.g.e., p. 148.


111

üzündən, istərsə də cari əməliyyatlar hesabı kəsiri üzündən zamanla valyutaya olan ehtiyac, məzənnələrinin dəyər qazanmasına (devalvasi-yaya) səbəb olacaqdır. Çünkü ölkənin sahib olduğu valyuta rezervləri məhduddur. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin artdığı günümüz dünya-sında bir ölkənin valyuta rezervlərinin sıfır olması düşünülməyəcəyin-dən bu kəsiri ortadan qaldırıcı tədbir olaraq məzənnələrin artırılması (yerli pul dəyərinin azaldılması) lazımdır. Məzənnələrin artırılması başlanğıcda idxal malları istifadəçilərinə (istehlak və ya xam mal olaraq) zərər verməkdədir. Hətta lazımi tədbir alınmazsa, bu hal sosial yaşayış və istehsala yönəlik müxtəlif problemləri ortaya çıxacaqdır. Əlavə olaraq bank və ya bank xarici bəzi qurum və quruluşların qısa müddətli olaraq valyuta cinsindən almış olduqları borclar valyuta məzənnələrinin artırılması ilə bu qurum və quruluşları çətin vəziyyətə salmaqdadır. Bir çox bank və s. quruluş bu tədbir üzdən böhrana girməkdədir. Bu böhran şəraiti də valyuta məzənnələrinin hədsiz dəyərlənməsinə, kredit imkanlarının çətinləşmə-sinə, mali stres üzündən iqtisadi geriləməyə səbəb ola bilməkdədir.210

Büdcə kəsiri xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə monetar

artışların təməl səbəbidir. Monetar artışların səbəb olduğu inflyasiya və ona bağlı olaraq artan tədiyyə balansı kəsirinin ortadan qaldırıl-ması daha başlanğıcda bunlara səbəb olan büdcə kəsirlərinin ortadan qaldırılmasına əsaslanmaqdadır. Belə ki, BVF-nun da tövsiyəsi, öncə-liklə büdcə kəsirlərinin ortadan qaldırılması yönündədir.211 Əks təqdir-də, büdcə kəsiri davam etdiyi üçün zamanla artan kəsirlərin maliyyə-ləşdirilməsi iqtisadi tarazlıqları yeniden pozaraq inflyasiyanı və tədiy-yə balansı kəsirlərini artıracaq, valyuta məzənnələrini dəyişdirəcəkdir. Đqtisadi yeniliklərə görə valyuta məzənnələrinin dəyər qazanıb itirməsi, yenə tədiyyə balansına qısa və uzun vədədə fərqli şəkillərdə təsir göstərməkdədir. Belə ki, devalvasiya ilə məzənnələr-dəki artım insanların əvvəlki vərdişlərini qısa zamanda dəyişdirə bilməməsi səbə-biylə tədiyyə balansına mənfi təsir göstərərkən, uzun müddətdə idxalat azalıb ixracat artdığı üçün tədiyyə balansı artıq verməkdədir. Yerli pulun dəyərlənməsi isə, qısa vədədə idxalatın ucuzlanması ilə tədiyyə

210 W. Max Corden, “The World Financial Crisis: Are the IMF Prescriptions Right?”

The Political Economy of International Financial Crisis, Ed. by Shale Horowitz, Uk Heo, New York, Rowman & Littlefield Publishers Inc. 2001, p. 52.

211 Akhtar Hossain, Anis Chowdhury, a.g.e., p. 147.


112

balansına müsbət təsir göstərərkən, uzun vədədə idxalatın artıb ixraca-tın azalması səbəbiylə mənfi təsir etməkdədir.212

Qısacası, büdcə kəsiri ilə inflyasiya arasında müsbət bir əlaqə

vardır. Büdcə kəsirlərinə bağlı olaraq artan inflyasiya real valyuta məzənnələrinə təsir göstərərək yerli mal və xidmətlərin qiymətlərini artırdığından tədiyyə balansına mənfi təsir göstərməkdədir. Bir tərəfdən xarici borclanmanın artması, digər tərəfdən xarici ticarət kəsiri ilə ölkədəki valyuta rezervləri azalmaqdadır. Rezervlərin məh-dud olması dövləti məzənnələri dəyişdirici tədbirlər almağa məcbur etdiyindən real valyuta məzənnələri zamanla artmaqdadır.213

212 Milton H. Spencer, Orley M. Ames, a.g.e., p. 419. 213 Michael V. Posner, “A Survey of Debate”, Private Saving and Public Debt,

Edited by Michael J. Boskin, John S. Flemming and Stefano Gorini, New York, Basil Blackwell Ltd., 1987, p. 408.


113

IV. FAĐZ HƏDDĐ-VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ARASINDAKI ƏLAQƏLƏR

1. Qloballaşma Prosesində Artan Sərmayə Hərəkətliliyi 19-cu əsr sonlarından 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər olan dönəm

zərfində (1870-1914) qızıl standartı üzərində beynəlxalq ticarətə və sərmayə hərəkətliliyinə əsaslanaraq qlobal iqtisadiyyat çox sürətli böyümüşdür. Bu böyümə dönəmi I Dünya Müharibəsinin gətirdiyi makroiqtisadi natarazlıqlar və 1929 Böyük Böhranı ilə sona çatmışdır. 1940-ıncı illərlə başlayan dönəm, Bretton Woods Sisteminin gətirdiyi sabit valyuta məzənnəsi sistemində BVF və Dünya Bankı kimi quruluşların dünya ölkələrinin tədiyyə balansını təmin etməyə və yenidən strukturlaşmalarına yardımçı olduğu dönəm olmuşdur. 1970-inci illərdəki neft şoklarına qədər davam edən dönəmdə bazarların bəlli qaydalar çərçivəsində nəzarət altında olduğu, iqtisadi istiqrarın təmin edildiyi, sənayeləşmənin artdığı qızıl kapitalizm dönəmi olmuş-dur. Ancaq, 1970-lərdəki OPEC ölkələrinin səbəb olduğu neft şokları bu dönəmi başa çatdıraraq xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün 1980-ların borclanma böhranı illəri olmasına səbəb olmuşdur. Bu dönəmdə borclanmalar və buna əsaslanaraq faiz hədləri artmışdır. Bir çox ölkə yüksək faiz və qaynaq yetərsizliyi üzündən borc böhranına girmişdir. Ancaq, mali bazarda yaşanan yeniliklər və düzəlişlərlə 1980-1990-ıncı illərdə beynəlxalq sərmayə hərəkətliliyi artaraq tarazlıqlar yenidən təmin edilməyə çalışılmışdır.214

Maliyyə bazarlarında yaşanan liberalizasiya və derequlasiya-

lar nəticəsində sərmayə hərəkətliliyinin artdığı 1990-lı illərdə iqtisa-di yeniliklərlə bərabər bəzi iqtisadi böhranlar da oluşmuşdur. 1994 Meksika, 1997 Asiya, 1998 Rusiya, 2000-2001 Türkiyə Böhranları bunlardan bəziləridir. Đnkişaf etməkdə olan ölkələrlə keçid iqtisadiy-yatlarında bazar mərkəzli iqtisadi siyasətlərin tətbiqi qloballaşma prosesini artırarkən, yüksək sərmayə hərəkətliliyinin səbəb olduğu böhranlar bu ölkə iqtisadiyyatlarına geniş ölçüdə təsir göstərmişdir. Burada vurğulanmalıdır ki, 20-ci əsrin sonlarındakı qloballaşma prosesini 19-cu əsr qloballaşmasından ayıran iki təməl fərqlilik

214 Laurence S. Copeland, a.g.e., pp. 38-39.


114

vardır. Bunlar: a) Pul və sərmayə bazarlarındakı qısa müddətli kreditlərə, qiymətli kağız işlərinə və digər maliyyə varlıqlarına əsas-lanaraq sərmayə hərəkətlilik dərəcəsinin çox artmış olması; b) 20-ci əsr öncəsi qlobalizasiya hədəflərində dünya iqtisadiyyatının istiqra-rını, mali inkişafını, beynəlxalq mal və xidmət ticarəti üçün qayda-ların ortaya çıxarılmasını məqsəd seçən ümumdünya bir quruluş yox ikən indi bu cür quruluşların (BVF, IBRD, WTO kimi) var olma-sıdır. 20-ci əsr iqtisadi şəklinin bu fərqliliklər sayəsində mühafizə-karlığı ortadan qaldırması və beynəlxalq ticarət qapılarını açması səbəbiylə bir çox inkişaf etməkdə olan ölkəyə ixracata əsaslanan inkişaf imkanı təmin etmişdir. Həqiqətən məhdud daxili bazara sahib kiçik və orta böyüklükdəki ölkələr üçün xarici bazara açılmaq iqtisadi böyüməni təmin etmək üçün bir fürsətdir. Belə ki, son 30 illik tarixi yeniliklər göstərmişdir ki, ixracata əsaslanan inkişaf sayə-sində illik böyümə hədləri 7-8% hətta bəzən daha artıq olmuşdur.215

1980 sonrası dönəmdə elm və texnologiyada da böyük yeni-

liklər olmuşdur. Dünyanın bir çox yerində faks, komputer, internet istifadəsi artaraq istehsal prosesi dəyişmişdir. Bu dəyişikliklər xüsusilə maliyyə bazarlarına daha artıq təsir göstərmişdir. 1980-larda Citibank 92 ölkədə daha sonraları qlobal məlumat sistem şəbəkəsinə (GIN) çevriləcək 100 müstəqil network şəbəkəsi yaratmışdır. Bənzər network şəbəkəsi British Telecom və Bank of Americanın sahib olduğu Tymnet tərəfindən də yaradılmışdır. 1998-ci ildə Deutsche Bank tərəfindən satın alınan Banker Trust işlərində bir neçə saniyəlik gecikmələri önləmək üzrə peyk əlaqəsinə keçmişdir. Təqribən 80 ölkədəki 1800 üzv bankda istifadə olunan Brussel-mərkəzli banklar-arası peyk xəbərləşmə şəbəkəsi olan SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telekomunications) ilə həyata keçirilən mesaj həcmi 1977-ci ildə 3.2 milyon ikən 1995-ci ildə 604 milyona çatmışdır. Bu gün özəl bankların telekomunikasiya network şəbəkəsi içində Hanover Trustın istehsal etdiyi ABŞ-da yerləşmiş olmaqla bərabər 27 fərqli ölkənin 52 şəhrində qlobal olaraq Telnetə əsaslanan çox sürətli bölüşdürmə apara bilən T1 kimi network sisteminin bel sütununu ortaya çıxaran sistemlər vardır. Texnologiyadakı bu

215 Andrés Solimano, “Globalization and National Development at The End of the 20th

Century: Tensions and Challenges” January 18-22, 1999, http://www.worldbank.org/html/dec/Publications/workpapers/wps2000series/wps2137/wps2137.pdf 10 Temmuz 2001.


115

yeniliklər ATM makinaları, elektronik satış nöqtələri, telefon bank-çılığı, kredit kartı, smart kart, mali araçılarla topdan və pərakəndə müştəriləri arasındakı elektronik əlaqə kimi tətbiqatlarla sərhədsiz elektronik maliyyə imkanı ortaya çıxarmışdır. Đnternet, telefon, dijital TV və WAP növü mobil rabitə vasitələrindəki yeniliklərlə ümumi bankçılığın yanında fərdi bankçılıq fəaliyyətləri də çox sürətli artım göstərmişdir.216

Ümumilikdə dünyada yaşanan bu yeniliklər xüsusilə son 20

ildə beynəlxalq maliyyə bazarlarında böyük “partlayışlara” səbəb olmuşdur. Qlobal maliyyə sitemində yaşanan bu yeniliklər maddələr halında aşağıdakı kimi yazıla bilər;

� Maliyyə xidməti təklif edənlər arasındakı rəqabət, həm daxili

bazardan həm də qlobal ticarət həcmindən daha çox pay ala bilmək istəyi səbəbiylə artmışdır.

� Maliyyə quruluşları gündə 24 saatlıq ticarət fəaliyyətlərilə xarici

ölkə bazarlarına girərək dünya maliyyə bazarlarını genişlətmişlər. � Mali xidmət quruluşlarının qarşılaştığı risklərin artmasıyla ba-

zarda uğursuzluqlar da artmağa başlamışdır. � Riski azaltmaq, bazarları genişlətmək və artan məsrəfləri taraz-

laşdırmaq üzrə mali quruluşların birləşmə prosesinə girməsi (merger) mali quruluşları gücləndirərək genişlətmişdir.

� Mali yeniliklərin önəmi artaraq bir çox yeni mali xidmət növü

ortaya çıxarmışdır. � Mali xidmət istehsalı və bölüşdürülməsində daha sürətli və

faydalı metodlara varabilmək üçün yeni məlumat texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi məqsəd olaraq qarşıya qoyulmuşdur.

� Đnkişaf edən liberalizasiya ilə bir çox ölkədə qaynaq bölüşdü-

rülməsi və qiymət düzəlişləri üçün sərbəst bazar fəaliyyətlərinə icazə

216 Roy E. Allen, Edward Elgar, Financial Crises and Recession in the Global

Economy, Second Edition, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Limited, 1999, pp. 4-6.


116

verilməsi mali xidmət quruluşlarının yenidən təşkilatlanmasına səbəb olmuşdur.

� Fərd, firma və dövlətlərin borclanma miqdarındakı artım bir

çox iflasları və iqtisadi çöküşləri bərabərində gətirmişdir. � Borc alıb-verənlər arasında mali xidmətlərin qaynaqları ilə

əlaqədar məlumatların artması borc verənlərin riskə həssaslığını da artırmışdır.

� Beynəlxalq düzəlişlərlə uyğunluğu artırmaq üçün mali xid-

mətlərin və xidməti həyata keçirən quruluşların hansı ölkəyə aid olduğu əhəmiyyət kəsb etmədən riayət edilməsi vacib olan bənzər qaydalar ortaya çıxarılmışdır.

Bu və bənzəri dəyişikliklər mali sistemdəki dəyişmə meyllə-

rini açıqca göstərməkdədir.217 Son 20 ildə mali bazarlarda yaşanan “partlayışlar” bir çox

maliyyə mərkəzlərindəki fəaliyyət həcmlərinə də əks olunmuşdur. Məsələn, dünyanın ən geniş mali qurumlarına sahib və başlıca maliyyə bazarlarından biri olan London Eurodollar bazarı 1970-ci illərə girərkən günlük 59 milyard dollarlıq həcmə sahibkən 1980-larda 300 milyard dollara çatmışdır. Bu rəqəm Eurodollar bazarla-rının inkişafı ilə 1997-də bir neçə trilyon dollara varmışdır. Yenə 1980-dan 1985-ə qlobal valyuta ticarət həcmi normal ticarətin 12 qatı olaraq 150 milyard dollar ikən, 1990-da 600 milyard dollara, 1992-də 1 triyon dollara çatmışdır. Əlavə olaraq, ABŞ dövlət istiqraz bazarı 1980-ların sonunda günlük olaraq 3 trilyon dollarlıq fəaliyyət həcmi ilə dünyanın ən geniş sərmayə bazarı olmuşdur. Bu miqdar 1996-da 5.5 trilyon dollar olmuşdur. Daha ümumi bir nəticə olaraq 1980-ların sonunda qlobal maliyyə bazarlarında xalis beynəlxalq fond axışı aylıq 3 trilyon dolları aşmışdır.218

217 Peter S. Rose, Money and Capital Markets, Seventh Edition, USA, Irwing

McGraw-Hill, 2000, p. 21. 218 Roy E. Allen, Edward Elgar, a.g.e., pp. 1-2.


117

Çox sürətli yeniliklərin olduğu günümüz qlobal maliyyə sistemində gündə 24 saatlıq iş həyatıyla yığımlar artmaqda, kreditlər genişlənməkdədir. Mali xidmət fəaliyyətləri və ticarət əməliyyatlarının baş verdiyi London, New York, Tokyo, Singapur, Hong Kong, Sidney kimi mərkəzlər peyklər, komputerlər və digər avtomatik sistemlər vasitəsi ilə birləşdirilmişdir. Avstraliya, ABŞ, Yaponya, Kanada və AB üzvi ölkələr kimi bəzi inkişaf etmiş ölkələr iqtisadi fəaliyyətlərinin bir parçası olaraq mali qurumların və xidmətlərin yavaş-yavaş yenidən təşkilatlanması ilə mali sistemlərin qloballaşmasını hədəfləməkdə-dirlər. Bu ölkələrin çoxu mali xidmət quruluşlarının bir-birləriylə koordinasiyalı olması üçün harada yerləşmiş olmalarına baxmayaraq bənzər qaydalar ortaya çıxarmağa başlamışlar.219

Đqtisadi liberalizasiyaya bağlı olaraq 1980-larda ortaya çıxan

sərmayə axışları monetar ehtiyacların davam etməsinə səbəb olarkən sosial olaraq daha faydalı bir metodla bir çox ölkədə struktur düzəliş proqramlarının başladılmasına səbəb olmuşdur. Bir çox ölkə belə bir şəraitdə ola biləcək mali böhranlardan qoruna bilmək üçün lazımi tədbirlərin alınması, istiqrarın təmini, makroiqtisadi tarazlığın davam etdirilə bilməsi və investisiyaların artırılması xüsusunda bəzi tərəd-düdlərini ortaya qoymuşdur. Ancaq, bir çox yerdə xarici sərmayə axışının artışına bağlı olaraq istehsal imkanlarının artırılması, məhsul-darlığın və faydalılığın təmin edilməsi ilə makroiqtisadi böyümələr təmin etmişdir. Təbii ki, bu böyümə xarici qaynaqların müxtəlif sahələrə yönəldilməsi və onun istifadəsi ilə əlaqədar qurum və quru-luşların varlığı əsasında mümkün olmuşdur. Dünya təcrübəsi, belə qurum və quruluşların yoxluğunun və xarici qaynaqların qeyri-məh-suldar sahələrdə istifadəsinin sonradan böyük problemləri ortaya çıxardığını göstərməkdədir. Belə ki, Latin Amerikası ölkələri 1983-1994 dövründə ümumi olaraq böyümə sürətlərinin 1%-dən 3.7%-lərə artırarkən, Argentina, Çili və Venesuella kimi bəzi ölkələr də xarici borclanmadan qaynaqlanan böhranlar yaşamışlar.220

Son illərdəki mali yeniliklər beynəlxalq investorlara böyük

miqdardakı fondları sürətli şəkildə qoyub-geri ala bilmə rahatlığı

219 Peter Isard, a.g.e., p. 15.. 220 R. Devlin, v.d. “Surges in Capital Flows and Developments: An Overview of

Policy Issues” Coping With Capital Surges, Edited by Ricardo Ffrench-Davis, Stephany Griffith-Jones, Colorado, Lynne Rienner Publishers, 1995, p. 247.


118

verərək yüksək qazanc imkanı təmin etmişdir. Bu cür fondların daxilə və ya xaricə doğru ortaya çıxardıqları axış bir çox dəfə neqativ makroiqtisadi nəticələrə də səbəb olmuşdur. Bu mövzuda dünyanın müxtəlif yerlərində yaşanan təcrübələr vardır. Şərqi Avropa, köhnə SSRĐ, Latin Amerikası, bəzi Afrika və Orta Asiya ölkələri kimi bir çox inkişaf etməkdə olan ölkədə yaşanan bu növdən təcrübələrin çoxluğu, siyasət qurucularına artan sərmayə bazarları inteqrasiyasına qarşı alınabiləcək dərs alternativləri təqdim etmişdir. Beynəlxalq sərmayə axışındakı dəyişikliklər, qarşılıqlı qiymət tarazlıqlarına zərər verərək beynəlxalq maliyyə sektorundakı inkişafları zəiflətməkdə və varlıq alt qiymətlərini şişdirməkdədir. Eyni zamanda sərmayə axışındakı bir artım ölkənin mali varlıqlarına olan tələbi artırmaqdadır. Bu səbəblə bəlli bir siyasi müdaxilənin yoxluğunda valyuta bazar-larında yerli pulların dəyərlənmə meylləri artmaqdadır. Sərhəddən kənar sərmayə axışlarının önəmli bir qismi qısa müddətli və çox elastik olduğundan yerli bankçılıq sisteminin bu axışda oynadığı rolun böyüklüyünə görə ölkə mali sistemi bundan zərər görə bilməkdədir. Bəzi araşdırmalar sərmayə axışlarının səbəb olduğu bu geriləmənin siyasi səlahiyyətlilər tərəfindən bilindiyini göstərmişdir. Ancaq, sər-mayə axışlarının artdığı inkişaf etməkdə olan ölkələrin çoxunda 1990-lı illərdə belə nominal valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklərə qarşı aktiv olaraq tədbir alınmamışdır. Bu mövzudakı səhlənkarlıq və xüsu-silə idarəçilərin sabit məzənnə tətbiqatları yönündəki göstərdikləri davranış bazar gücləri tərəfindən sərmayə axışlarının keçici bir şərait olaraq başa düşülməsinə, bu inkişafların beynəlxalq rəqabətin davam etməsi üçün yerli pul dəyərlənməsinin qarşısının alınması və ya gecikdirilməsi yönündə aparılan bir hücum olaraq görülməsinə səbəb olmuşdur.221

Sərmayə axışlarının böyüklüyü qeydiyyatdan kənar mali fəa-

liyyətlərlə bərabər yerli monetar səlahiyyətlilərin nəzarət gücünü əməlli-başlı azaltmaqda və makroiqtisadi istiqrara zərər verə bil-məkdədir. Bu zərərlərin ortadan qaldırılmasına yönəlik olaraq fay-da və məsrəflər gözə alınaraq sərmayə hərəkətlərində nəzarət təmin edilməyə çalışılmaqdadır. Bunun üçün yerli varlıq hərəkətlərinə

221 Carmen M. Reinhart, Vincent R. Reinhart, “Some Lessons for Policy Makers Who

Deal With the Mixed Blessing of Capital Inflows” Capital Flows and Financial Crises, Ed. by Miles Kahler, USA, Cornell University Press, 1998, pp 93-94.


119

vergilər tətbiq olunmaqda, pul siyasətləri sərbəstləşdirilməkdə, val-yuta məzənnəsi idarəsi aparılmaqda və dövlət siyasətlərinin etibar-lılığı artırılmağa çalışılmaqdadır. Matheson və Rojas-Suarez tərə-findən beynəlxalq sərmayə axışlarını məhdudlaşdırıcı fəaliyyətlər aşağıdaki kimi sinifləndirilmışdir:

1 - Tədiyyə balansı böhranlarını önləmək üçün qısa dönəm sər-

mayə axışlarındakı hərəkətliliyin məhdudlaşdırılması və valyuta məzənnələrində istiqrarın təmini,

2 - Yerli yığımların mühafizə edilməsi, 3 - Đstiqrarın təmini və struktur reform proqramlarının həyata

keçirilməsi üçün yardımların verilməsi, 4 - Fərd başına gəlir səviyyəsinin və ümumi olaraq mali vəziy-

yətin düzəltilməsi, 5 - Xarici borcun rifah səviyyəsinə olan təsirlərinin yaxşıca analiz

edilməsi, Bu fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi və gözlənilən nəticələrin

alına bilməsi təməl olaraq dövlətin effektiv sərmayə nəzarəti tətbiqi yönündəki iradəsinə bağlı olaraq inkişaf etməkdədir.222

2. Sabit Valyuta Məzənnələri Altında Tam Sərmayə

Hərəkətliliyi Anlayış müzakirələrinin çoxunda valyuta məzənnəsi düzəlişləri

sabit və elastik məzənnələr şəklində sinifləndirilərək bunlar arasındakı ziddliklər ələ alınmaqdadır. Tətbiqatda isə nə çox qatı sabit məzənnə sisteminə, nə də mükəmməl elastik məzənnə sisteminə raslanmaq-dadır. BVF tərəfindən aparılan rəsmi sinifləndirmədə valyuta məzənnəsi düzəlişləri üç kateqoriyaya ayrılmaqdadır. Bunlar: a) sabit məzənnə sistemi; b) elastik məzənnə sistemi və c) bu iki sistem arasında qalan məhdud elastik məzənnə sistemidir. Bugün dünya

222 Gian Maria, Milesi-Ferretti, “Why Capital Controls? Theory and Evidence”

Positive Political Economy: Theory and Evidence, Ed. by Sylvester Eijfinger, Harry Huizinga, Cambridge University Press, 1998, p. 219.


120

tətbiqatında üzərində konsensus əldə edilmiş bəlli bir məzənnə sistemi olmadığından ölkələrin seçimləri bir-birindən fərqlidır. Yenə BVF-nun öz üzvi olan 180 ölkə arasında 1994-də aparmış olduğu siniflən-dirməyə görə 77 ölkə sabit məzənnə sistemi tətbiq edərkən 91-i elastik məzənnə sistemi tətbiq etməkdədir. Qalan 12 ölkə də məhdud elastik məzənnə sistemi tətbiq edirlər.223

Ölkələrin struktur xarakteristikalarına (iqtisadi böyüklük, xaricə

açıqlıq, istehsal xüsusiyyəti, coğrafi faktorlar kimi) xarici mühitlərinə, makroiqtisadi və siyasi şərtlərinə bağlı olaraq fərqli olan valyuta məzənnələri, zamanla ortaya çıxan dəyişikliklərə görə bazar güclərinin təsiriylə də dəyişməkdədir. 1973-cü ilə qədər keçərli olan Bretton Woods sistemi sabit amma, düzəltilə bilən məzənnə sisteminə sahib beynəlxalq pul sistemi ikən bu sistemin çökməsi ilə yeni tətbiqata başlanan məzənnə düzəlişləri əsasən elastik məzənnə sistemləri olmuşdur. Ancaq, elastiklik sitemi əsasən dollar, mark, funt, iyen kimi güclü ölkə pullarında tətbiq olunarkən, digər pullar yenə sabit məzən-nədən bu güclü pullara və ya SDR, ECU kimi pul səbətlərinə bağlanmışdır.224

Sabit valyuta məzənnələrində pul siyasətləri ölkə pullarının

dəyərini digər ölkə pullarına görə bəlli bir dəyərdə tutmaq üçün isti-fadə olunmaqdadır. Buna görə, siyasət qurucular pul təklifini müəy-yənləşdirərkən tam məşğulluq və qiymət istiqrarı kimi digər makro-iqtisadi məqsədlər yerinə, üstünlüyü valyuta məzənnələrini daha əvvəlcədən müəyyən edilən səviyyələrdə tutma cəhdlərinə verməkdə-dirlər. Dövlətin valyuta məzənnələrini sabitləməsi iki şəkildə baş ver-məkdədir. Bunun üçün dövlət; a)müəyyən etmiş olduğu bəlli bir məzənnədən bütün valyutaları tələb etməkdə, b)müəyyənləşdirilən məzənnə hədəfinə yönəlik açıq bazar fəaliyyətləri ilə valyuta alıb satmaqdadır. Buna görə yerli pula tələb artdığında MB məzənnələri sabit tutmaq üçün pul təklifini artırarkən, tərsi halda azaltmaqdadır. Yəni, bir dövlət sabit məzənnə tətbiqatlarına başlayarkən iqtisadiyyatı təşviq baxımından pul siyasətlərindən istifadə gücündən əl çəkmək-dədir.225

223 Peter Isard, a.g.e., p. 187. 224 Michel Debré, a.g.m., p. 3. 225 Michael R. Baye, Dennis W. Jansen, a.g.e., p. 607.


121

Sabit valyuta məzənnəsi tətbiqatlarında mal idxal və ixracatı ilə xarici investisiyaların qeyri müəyyənliyi azalmaqdadır. Beynəlxalq iqtisadi fəaliyyətlərlə məşğul olanlar məzənnə dalğalanmaları ilə maraqlanmaq məcburiyyətində qalmamaqdadırlar. Ancaq, dövlət sabit valyuta məzənnəsini lazımi səviyyədə müəyyən etməmişsə bəzi iqti-sadi fəaliyyətlər təşviq edilərkən bəziləri önlənmiş olmaqdadır. Belə-cə, məzənnələrin hədsiz əksik və ya artıq müəyyənlənməsi tədiy-yə balansında kəsir və ya artıqlar ortaya çıxararaq məzənnələrdə yenidən düzəlişlərə səbəb olmaqdadır.226

1960-cı illərin əvvəllərində dünya iqtisadiyyatının dəyərlən-

dirilməsində tədiyyə balansına təsir göstərən, özəl sərmayə axışları və ticarət fəaliyyətlərinin təsirini əhatə edən model ortaya çıxarma cəhdləri artmışdı. Bu cəhdlərin nəticəsi olaraq Robert A. Mundell (1963) və J. Marcus Fleming (1962) beynəlxalq sərmayə hərəkətlili-yini açıqlayan tətbiqatlar ortaya qoydular. Mundell-Fleming modeli; xaricə açıq, pul və mal bazarlarının olduğu bəsit Keynes iqtisadi modeli ilə xalis beynəlxalq faiz axışının müsbət olaraq ölkə daxili faizlərə bağlı olduğu düşüncəsini birləşməsindən ibarətdir. Bu analiz xarici qiymətləri və faiz hədlərini ya yerli faiz hədlərinə, ya da pul siyasəti aləti olaraq yerli pul təklifinə (daha çox maliyyə siyasəti vasitəsi olaraq büdcə tarazlığına) görə düzəltilmiş xarici dəyərlər olaraq almaqdadır. Mundell (1963) ölkə daxili faiz hədlərinin sonsuz elastikliyinə əsaslanaraq mükəmməl bir sərmayə hərəkətliliyinin var olduğunu fərz etmişdir. Mükəmməl sərmayə hərəkət-liliyi və sabit valyuta məzənnələri altında MB açıq bazar fəaliyyətləri (APĐ) vasitə-silə pul təklifini valyuta rezervlərindəki dəyişikliyə bərabər nisbətdə artırmaqdadır. Genişləyici maliyyə siyasətləri daxili istehsalı təşviq edib tədiyyə balansına mənfi təsir edərkən, pul miqdarındakı bu artım-lar daxili istehsal və məşğulluq üzərində bir təsirə səbəb olmamaq-dadır.227

Bunu biraz daha açarsaq, Mundell-Fleming modeli, yüksək

sərmayə hərəkətliliyi səbəbiylə məzənnələrdə bir dəyişmə gözlənilmə-diyində iki ölkə arasındakı faiz hədlərinin bərabər olması lazımlılığını ifadə etməkdədir. Çünkü məzənnələrin bərabər və sərmayə hərəkət-liliyinin mükəmməl olduğu hallarda bir ölkədəki faiz hədlərinin

226 Miles Livingston, a.g.e., p. 377. 227 Peter Isard, a.g.e., p. 102.


122

digərinə görə yüksək olması, faizlər təkrar bərabərləşincəyə qədər digər ölkədən o ölkəyə sərmayə axışına səbəb olacaqdır. Bu da daha əvvəlcədən müəyyən edilən məzənnə tarazlığına təsir göstərəcəkdir. Dolayılı olaraq, MB tətbiq etdiyi pul siyasətlərində bu qaydadan hərəkətlə məzən-nə tarazlığını qoruya bilmək üçün pul miqdarında rahat dəyişikliklər apara bilməyəcək, faiz fərqinə də diqqət etmək məcburiyyətində qalacaqdır. Yəni MB, APĐ apararkən həm məzənnə tarazlığı, həm də faiz tarazlığını gözləmək məcburiyyətində qaldığın-dan müxtəlif yeniliklər qarşısında tətbiq edəcəyi pul siyasətlərinin nəzarət gücü azalmaqdadır.228

Sabit məzənnə tətbiqatlarında hədəflənən tarazlığın qorun-

ması üçün faiz hədləri fərqliliyinin artıq davam etdirilə bilinməməsi ölkə daxili faiz hədlərini kənarlaşdırmaqdadır. MB pul təklifindəki artımlar səbəbiylə pulun dəyərindəki dəyişiklikləri tarazlıqda tuta bilmək üçün ya birbaşa pul təklifinə nəzarət etməkdə, ya da pul təklifini sabitlənən valyuta məzənnələrini dəstəkləmək üzrə ehtiyaca görə düzəltməkdədir. Bunu şəkil üzərində IS/LM modeli ilə göstə-rərsək, başlanğıcda LM əyrisi LMo-dadır. Yerli faiz həddi xarici faiz həddinə (i=i*) bərabərdir. Gözlənən inflyasiya həddi sıfır olaraq alındığından yerli real faiz həddi ilə nominal faiz həddi də bəra-bərdir. Bu halda MB-nın APĐ fəaliyyətləri ilə pul təklifini artırması LM əyrisini sağa LMı-ə sürüşdürərək yerli faiz hədlərini Iı-ə endirə-cəkdir. Bunu hiss edən investorlar (ölkə xaricində investisiya və s. üçün) MB-dan valyuta almağa başlayacağından pul həcmi (pullar MB-da toplanaraq) təkrar əvvəlki səviyyəsinə gələcəkdir. Yəni LM əyrisi sola sürüşəcəkdir. Bu hərəkət yerli faiz həddinin əvvəlki səviyyəsi i*-a gəlincəyə qədər davam edəcəkdir.229

228 Robert A. Mundell, Economic Policy, Exchange Rates, and Capital Mobility,

October 13, 1999, http://linkage.rockefeller.edu/wli/news/mundell.html, 30 Mayıs 2001.

229 K. Alec Chrystal, Simon Price, Controversies in Makroeconomics, Third Edition, Great Britain, Harvester Wheatsheaf, 1994, pp. 97-98.


123

Şəkil: 9. Sabit Məzənnələrdə Pul Siyasətinin Təsirsizliyi Fəqət sabit məzənnə tətbiqatında dövlət xərclərindəki artımlar

milli gəlir səviyyəsini dəyişdirməkdədir. Bunu yenə şəkil üzərində IS/LM modeli yardımıyla göstər rəfah bilərik;

Şəkil: 10. Sabit Məzənnələrdə Maliyyə Siyasətlərinin Təsiri

Burada da gözlənən inflyasiya sıfır olaraq alınmaqdadır. Dövlət

xərclərindəki artım IS əyrisini ISo-dan sağa ISı-ə sürüşdürməkdədir. Əgər məzənnələr elastik olsaydı dövlət xərclərindəki bu artım nəticəsində yeni tarazlıq nöqtəsi Eı, yəni məzənnənin, faiz həddinin və

IS

LMı Lmo

Eı

Eo

iı

i*

0 Milli Gəlir

Faiz Həddi

Milli Gəlir

ISo ISı

Eo

Eı E2

LMı LMo

Đ*

Faiz Həddi


124

milli gəlirin daha artıq olduğu nöqtə olacaqdı. Ancaq, məzənnələrin sabit olması nəticəsində artan faizlərlə bərabər faiz fərqindən qazanc əldə etmək istəyən investorların fəaliyyətləri ilə ölkəyə xaricdən sərmayə axışı başlamaqdadır. Xarici pullarla MB-dan yerli pul alma fəaliyyətləri MB-nın rəsmi valyuta rezervlərini və buna bağlı olaraq monetar həcmi artırmaqdadır. Nəticədə LM əyrisi sağa doğru, yəni yerli faiz hədlərinin tarazlıq faiz hədlərinə bərabər olduğu LMı-ə sürüşdürməkdədir. Ancaq, mali genişləmənin təsiriylə milli gəlir səviyyəsi əvvəlki səviyyəsinə görə artmışdır. Faiz hədləri dünya səviy-yəsi ilə eyni olduğundan artan kapital qoyuluşları xariclənməyə səbəb olmamışdır. Buna qarşılıq gəlir artışının səbəb olduğu idxal malları tələbindəki artım cari hesab balansına mənfi təsir göstərmək-dədir. Yəni sabit məzənnə sistemlərində ekiz kəsir hadisəsi (twin deficit phenomenon) qaçınılmaz olmaqdadır. Nəticədə, bununla əlaqədar tədbirlərin alınması lazımdır.230

Son zamanlardakı sabit valyuta məzənnəsi ilə əlaqədar tətbiqat-

lar bu cür sistemlərdə etibarlılıq və zaman uyğunluğunun əhəmiy-yətini artırmışdır. Çünkü yetərli etibarın və zaman uyğunluğunun yoxluğu, ölkələrin tətbiq etdikləri siyasətlərin məqsədləri ilə reallaşan nəticələrin fərqli olmasına səbəb olmaqdadır. Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdə bəzi məcburiyyətlər qarşılığı və tələskən şəkildə həyata keçirilən reform siyasətləri arasında tam uyğunluq təmin edilə bilməməkdədir. Bir tərəfdən ticarətin liberalizasiyası təmin edilməyə çalışılarkən, digər tərəfdən sabit məzənnə tətbiqatlarının davam etdirilməsi ciddi siyasət toqquşmalarına səbəb olmaqdadır. Məsələn, məzənnə riskini qaldırdığından Asiya ölkələrində dollar cinsindən investisiyanı təşviq etmək üçün sabit məzən-nə tətbiqatları məcburi olmaqdadır. Fəqət, sabit məzənnə tətbiqatları qaçınılmaz olaraq yerli pulun dəyərlənməsinə səbəb olduğundan beynəl-xalq rəqabətdə müvəffəqiyyət şansını azaltmaqdadır. Digər tərəfdən istehsal sistemini və məhsulları dəyişdirmək uzun zaman aldığından ticarət liberaliza-siyası əsasən idxalatı ixracatdan daha çox artırmaqdadır. Nəticədə ticarət balansları pozulduğundan valyuta məzənnəsi sisteminin davam etdirilməyəcəyi ilə əlaqədar ehtimallar artmaqdadır.231

230 Knut Anton Mork, a.g.e., p. 263. 231 Shoji Nishijima, “A Comparison of Currency Crises in Asia and Latin America”

RIEB, http://www.rieb.kobe-u.ac.ip/˜nishijima/UCSDpaper.PDF, 13 Ekim 2001.


125

Dövlətin ehtiyat məqsədilə nominal valyuta məzənnələrini dəyiş-dirməsi də iqtisadiyyatlarda inflyasionist meyllərə səbəb ola bilməkdədir. Çünkü iqtisadiyyatlardakı mövcud bəzi şərtlər dövlətin tətbiq etmək istədiyi nəticəni verməməkdədir. Məsələn, əmək bazarın-dakı sərtliklər (rigidities) iqtisadiyyatın tam məşğulluq səviyyəsinə çatmasını əngəlləyə bilməkdədir. Bunun kimi səbəblərlə dövlət üçün optimal olan tətbiqatlar özəl sektor üçün bəzi sürprizlərə səbəb olmaq-dadır. Sabit məzənnə tətbiqatlarında dövlətin ümumi olaraq həyata keçirdiyi devalvasiyaların başlıca hədəfləri; real maaşları azaltaraq məşğulluğu və istehsalı artırmaq, idxalatı qısıb ixracatı artırmaqdır. Fəqət, başlanğıcda xalq bir şəkildə devalvasiya aparılacağını sezmişsə buna qarşı lazımi tədbirlər alacağından aparılan devalvasiya gözlənən nəticələri verməyəcəkdir. Dövlət ilə özəl sektor arasındakı bu stratejik dəyişmələr nəticəsində iqtisadiyyat daha yüksək bir inflyasiya səviy-yəsinə çatacaqdır.232

Qısacası, sabit valyuta məzənnələri altında tam sərmayə

hərəkət-liliyi dövlətin APĐ ilə tətbiq edəcəyi siyasətlərin təsirini azaltmaqdadır. Çünkü beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə bir tərəfdən əvvəlcədən müəyyən edilmiş olan məzənnə həddi qorunmağa çalışı-larkən, diğər tərəfdən sərmayə hərəkətliliyinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən faiz həddinin xarici dünya ilə bərabərliyi təmin edil-məyə çalışılmaqdadır. Bunlar arasındakı bir fərqlilik ortaya çıxdığın-da MB və digər bazar güclərini hərəkətə keçirərək yenidən tarazlıq nöqtəsi əldə edilməyə çalışılmaqdadır. Dolayılı olaraq, tam sərmayə hərəkətliliyi yönündə yeniliklərin olduğu günümüz dünyasında sabit məzənnə sisteminin bəlli bir faiz bərabərliyində davam etdirilməsi kimi bir məsrəfi vardır. Fəqət, digər yandan sabit məzənnə sistemi; iqtisadi fəaliyyətlərdə qeyri müəyyənliyi azaltma və buna bağlı investisiyaları asanlaşdırma, pul siyasətlərinin səbəb olduğu (inflya-siya kimi) neqativlikləri önləmə, bəzi makroiqtisadi yenilikləri indeksləmə kimi rahatlıqlar da təmin etməkdədir.233

232 Sebastian Edwards, “Exchange Rates Anchor and Inflation: A Political Economy

Approach”, Positive Political Economy: Theory and Evidence, Ed. by, Sylvester Eijffinger, Harry Huizinga, Cambridge University Press, 1998, p. 189.

233 Olivier Blanchard, a.g.e., p. 411.


126

3. Elastik Valyuta Məzənnələri Sistemində Sərmayə Hərəkətliliyi

Bretton Woods Sistemindən sonra dünya ölkələrinin əsasən

elastik məzənnə sisteminə keçdiyi görülməkdədir. Ancaq, bundan sonra MB-ları və Maliyyə Nazirlikləri kimi ölkə iqtisadiyyatı səlahiy-yətlilərinin valyuta məzənnələri üzərindəki təsirləri sıfıra enməmişdir. Bu maraq sonrakı dönəmlərdə də davam etmişdir. Hətta bir çox ölkədə valyuta məzənnələrindəki hərəkətliliyi bəlli bir nizam-intizam içinə almaq və ya istənilən limitlərdə tutmaq üçün MB-larının məzən-nələr üzərində daimi olaraq müdaxilələri olmuşdur. Xüsusilə 1980-lərin ortalarından sonra bir çox ölkə valyuta məzənnələrini bəlli hədəf-lər arasında tutma cəhdinə girmişdir. Bunu G7 ölkələri də dəstək-ləməkdədirlər. Fəqət, Bretton Woods tətbiqatından fərqli olaraq burada ölkələri arasında bir razılaşma yoxdur. Hər ölkə üçün fərqli hədəflər vardır. Bu hədəflərin reallaşdırılması və koordinasiyası da Bretton Woodsda olduğu kimi məcburi deyildir.234

Elastik məzənnə sistemində pul siyasətləriylə sabit məzənnə

sistemində olduğu kimi təmin edilməyə çalışılan müəyyən bir məzənnə həddi yoxdur. Məzənnələrin ortaya çıxmasında tarazlığa yönəlik bir hərəkətlilik vardır. Ancaq, valyuta məzənnələrində dalğa-lanmaların artması iqtisadiyyatda qeyri müəyyənliklərə səbəb olmaqdadır. Bu qeyri müəyyənlik şəraitində məzənnə fərqlilikləri spekülativ məqsədli geniş sərmayə axışları ortaya çıxarmaqdadır. Bacchetta və van Wincoop iki ölkəli model araşdırmalarında (1994) artan valyuta məzənnəsi qeyri müəyyənliklərinin yerli varlıqlara yönəlik tələbi (xarici varlıq qazanclarındakı müəyyənliklər üzündən) artırdığını, müxtəlif şoklara qarşı olan həssaslığı ortadan qaldırdığını və xalis sərmayə axışlarını azaltdığını irəli sürmüşlər.235

Elastik məzənnə sistemində bəlli bir məzənnə hədəfi olma-

dığından MB tətbiq etdiyi pul siyasətləri ilə digər makroiqtisadi hədəflərə çatmağa və ya iqtisadi inkişafı təşfiq etməyə çalışmaqda-

234 Knut Anton Mork, a.g.e., p. 247. 235 Carmen M. Reinhart, Vincent Raymond Reinhart, “Some Lessons for Policy

Makers Who Deal With the Mixed Blessing of Capital Inflows” Capital Flows and Financial Crises, Ed. Miles Kahler, USA, Cornell University Press, 1998, p. 111.


127

dır. Fəqət, bu sistem pul siyasətinin sərbəstcə tətbiqinə icazə verərkən maliyyə siyasəti tətbiqatlarını məhdudlaşdırmaqdadır. Bu məhdudlaşdırma birbaşa deyil, maliyyə siyasətlərinin təsir göstərdiyi fəaliyyətlər üzərində ortaya çıxmaqdadır. Belə ki, qapalı bir iqti-sadiyyatda dövlət xərclərinin borclanma yoluyla maliyyələşdirilməsi faiz hədlərini artıraraq kənarlaşdırma hadisəsinə səbəb olmaqdadır. Xaricə açıq bir iqtisadiyyatda istehlak və investisiya xərcləri ilə xalis ixracat miqdarın-dakı artışda da bənzər kənarlaşdırma hadisəsi baş verməkdədir. Çünkü bu dəyişikliklər nəticəsində artan faiz hədləri bir tərəfdən xarici fondların ölkəyə axışına səbəb olaraq sərmayə hesabını artırmaqda, digər tərəfdən istehlak və investisiya xərclərini azaltmaqdadır. Xarici fondların ölkəyə girməsi valyuta məzənnələ-rini azaltaraq yerli pulu dəyərləndirdiyindən ölkənin ixracatı azala-raq idxalatı artmaqdadır. Artan faizlər səbəbiylə insanlar yığıma yönələcəyindən istehlak xərcləri azalmaqdadır. Yenə investisiyaların məsrəflərindəki artım investisiya xərclərini azaltmaqdadır. Nəticədə dövlət xərcləmələri üç yöndə kənarlaşdırma təsirinə səbəb olduğu görülməkdədir. Buna elastik məzənnə sistemində kənarlaşdırma təsiri (crowding-out effect in the open economy) deyilməkdədir.236

Müəyyən bir gəlir səviyyəsində faiz hədlərinin artması,

yuxarıda da göstərildiyi kimi, istifadə məqsədli pul tələbini azaltmaqdadır. Pul həcmi dəyişmədiyi halda faizlərdəki artışa bağlı olaraq pul təklifində (valyuta girişi səbəbiylə) və mal tələbində (pul artışı səbəbiylə) bir artım olmaqdadır. Tələb əyrisindəki artım qiy-mətləri artıraraq inflyasiyaya səbəb olmaqdadır. Digər tərəfdən, faiz-lərin artması ilə valyuta qiymətləri ucuzlaşmaqdadır. Çünkü faiz fərqi səbəbiylə ölkəyə xarici sərmayə axışı başlamaqda, yerli pul cinsindən valyuta qiymətləri düşməkdədir. Yəni bəlli bir pul miqdarı və real gəlir səviyyəsində ölkədəki faiz həddinin artması ölkə pulunun dəyərini spot bazarda artırmaqdadır. Ancaq, ölkəyə xarici pul gətirən arbitrajçılar bu pulları spot bazarda satıb müddətli bazar-dan aldıqca valyuta qiymətləri müddətli bazarlarda artmaqdadır. Əlavə olaraq, xaricdən gələn sərmayə axışı ilə faiz hədləri də azal-maqda, yenidən tarazlıq təmin edilməkdədir.

236 Michael R. Baye, Dennis W. Jansen, a.g.e., p. 607.


128

Fəqət, mali xərclərin səbəb olduğu kənarlaşdırmalarla məzən-nələr dəyərlənmədə, tədiyyə balansı pozulmaqdadır. Şəkil-11-də pul həcmi artmadan dövlət xərclərindəki artışın təsirləri görülməkdədir. Buna görə, sabit pul təklifi və sabit qiymət səviyyəsində LM əyrisi hərəkətsizdir. Digər tərəfdən mali genişlənmə səbəbiylə IS əyrisi xərc miqdarındakı artım nisbətində sağa doğru hərəkət etməkdədir. Dövlət xərclərindəki bu artım əgər vergi və ya emissiya ilə maliyyələşdiril-məzsə borclanma yoluna gediləcəkdir. Normal halda tarazlıqda olan kredit bazarlarında dövlətin borclanması faiz hədlərini artıracaqdır. Şəklin b qismində IS əyrisi LM əyrisini B nöqtəsində kəsməkdədir. Bu nöqtədə ölkədəki faiz hədlərinin yüksək olması səbəbiylə xarici bazardan ölkəyə doğru sərmayə axışı başlamaqdadır. Xaricdən gələn sərmayənin ölkədəki faiz imkanlarından faydalana bilmək üçün yerli pula çevrilməsi lazımdır. Bu da yerli pul tələbini artırmaqdadır. Bu tələb yerli pulu dəyərləndirərək zamanla yerli varlıqların xaricilər üçün cazibəsini azaltmaqdadır. Beləcə, IS əyrisi dövlətdəki geniş-lənmə öncəsi tarazlığa doğru, sola sürüşərək faiz hədlərini da əvvəlki səviyyəsinə endirməkdədir. Burada sərmayə hərəkətliliyi tam oldu-ğundan dövlət xərclərindəki artışın təsiri xarici tələbdəki düşüşlə neytrallaşdırılmaqdadır.237

237 Laurence S. Copeland, a.g.e., pp. 195-196.


129

Şəkil: 11. Elastik Məzənnələrdə Mali Genişlənmə

Tam sərmayə hərəkətliliyi və elastik məzənnə sistemi altında

tarazlıq məzənnə həddinin müəyyənləşdirilməsi pul və maliyyə siyasətləri kimi cari dəyişgənlərə bağlıdır. Əslində məzənnələrdəki qısa müddətli dalğalanmalar məzənnələrin gələcəyi ilə əlaqədar ehtimallara bağlı olaraq açıqlana bilər. Bu ehtimallar da əslində mövcud siyasətlər ilə iqtisadi strukturun dəyərləndirilməsinə əsas-lanaraq müəyyən edilməkdədir. Məsələn, mövcud dəyərlərdə müsbət bir artım olarkən mali açıqda da bir artım olarsa gələcək dəyər-ləndirmələrində bir düşüş olacaqdır. Rasional ehtimallara əsaslanan gələcəkdəki dəyər azalışları əgər yerli faizlər xarici faizlərə görə artı-rılaraq bir tarazlaşdırma aparılmazsa, yerli pulun dəyərinin azalma-sına səbəb olacaqdır. Bu mövzuda Dornbuschun hədsiz dəyərlənmə modeli kimi müxtəlif rasional ehtimal modelləri vardır. Bu modeldə monetar genişlənmə səbəbiylə başlanğıcda dəyər itkiləri o qədər artmaqdadır ki, bunu daha sonradan dəyər artışları təqib etmək

Sı S0 y0 yı

IS1

IS0 Gəlir Səviyyəsi

Gəlir Səviyyəsi

Faiz Həddi

Faiz Həddi

H

G

Đ1

Đ0 Đ0

Đ1

FF FF’ Valyuta Məzənnəsi Məzənnəsi

A

B

LM

Gəlir Səviyyəsi

(a) (b)

yı yı

y0 E

F

TT

y0

(c) (d)

Gəlir Səviyyəsi Valyuta Məzənnəsi Məzənnəsi


130

məcburiyyətindədir. Yenə bu dəyər qazanma nəticəsində faiz hədləri keçici olaraq dünya ortalamasının altına düşməkdədir.238 Buna görə, elastik məzənnə sistemlərində tarazlıq məzənnə həddini müəyyən-ləşdirən faktorlar yuxarda deyilənlərlə bərabər bu şəkildə sıralana bilər: a) Yerli və xarici mal qiymətləri (inflyasiya fərqi); b) yerli və xarici pul təklifi; c) faiz hədləri fərqi; d) inflyasiya ehtimalları; e) real gəlir səviyyəsindəki artışlar.239

Valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklər işsizlik, inflyasiya

həddi, gəlir bölüşümü kimi makroiqtisadi dəyişgənlərlə bərabər xalqın həyat standartlarına təsir göstərməkdədir. Məzənnələrdəki dəyişiklik riski artırdığından beynəlxalq fəaliyyətlər bundan neqativ təsirlənməkdədir. Bu səbəblə dövlət məzənnə hərəkətlərini bəlli sərhədlər daxilində tutmaq üçün müdaxilə etməkdədir. Dövlət əsas olaraq ya qısa dönəm-dəki hədsiz məzənnə dalğalanmalarını ortadan qaldırmaq, ya da dövlətin uyğun gördüyü hədəfə gətirmək üçün valyuta bazarlarına doğrudan müdaxilə etməkdədir. Əgər məzən-nələr hədsiz istiqrarsız isə bu müdaxilələrlə təkrar istiqrara qovuş-malıdır. Yoxsa beynəlxalq ticarət fəaliyyətləri azalacaqdır. Ancaq, dövlət tərəfindən aparılan müdaxilələr bəzən şübhələrə səbəb olmaqdadır. Bu şübhələr səbəbiylə dövlətin müəyyən etdiyi hədəf-lərin spekulyatorlar tərəfindən müəyyən edilən hədəflərdən daha uyğun olub olmadığı müzakirə obyektidir. Xüsusilə idarəçilərə qarşı etibarın azaldığı cəmiyyətlərdə bunu görmək mümkündür. Yenə dövlətlər bəzən bazar tarazlığına yönəlik deyil, öz mənfəətləri üçün məzənnələrə müdaxilə etməkdədirlər. Məsələn, Yapon hökuməti illərcə Amerika bazarlarındakı satışlarını artıra bilmək üçün, dollar qarşısında iyen dəyərini azaltıcı müdaxilələr etmişlər.240

Alternativ bir nöqteyi nəzərdən valyuta bazarlarındakı ehtimal-

ların rasional olmadığı da irəli sürülməkdədir. Çünkü insanlar fərqli istəklərin, məlumatların, dəyərləndirmələrin və s. içərisindədirlər. Müxtəlif məlumatlar, statistikalar, ehtimallar müxtəlif nəticələrə gətirib çıxarmaqda, yerli və xarici iqtisadi siyasətlər arasında uyğun-suzluq və qeyri müəyyənliklər yaşanmaqdadır. Bu kimi, parametr-

238 W. Max Corden, a.g.e., pp. 214-215. 239 Rudiger Dornbusch, Exchange Rates and Inflation, Sixth Printing, London, The

MIT Press, 1995, p. 154. 240 James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, a.g.e., p. 531.


131

lərin çox amma, tam səciyyəvi olmadığı şəraitlərdə ehtimalların rasional olması da çətinləşməkdədir. Əlavə olaraq, bu qədər qeyri müəyyənlik içində məntiqli hərəkət edən fərdlər bu parametrlərdən bəzilərini doğru təxmin etsələr belə, bir çox təməl ünsürü müəyyən edə bilmədiklərindən müxtəlif göstəricilər ilə əlaqədar fərziyyələr yürütməli olacaqlar. Qısaca, belə hallarda keçmişdəki nominal və ya real dəyərlər ilə əlaqədar statistik məlumatlara əsaslanan təxminlərdən artıq bir şey aparılmayacaqdır. Bu təxminlər də bir çox qeyri müəyyənliyə sahib olduğundan rasional olaraq dəyərləndirilməyə-cəkdir.241

Elastik məzənnə sistemlərində bir çox qeyri müəyyənlik altın-

da müəyyən edilən məzənnələr əsasən satınalma gücü tarazlığından uzaqlaşmaqdadır. Hər hansı bir dəyişmə qarşısında məzənnələr və faizlər qiymətlərə görə daha çox dəyişməkdədir. Qiymətlərin məzən-nə və faizlərdəki bu dəyişməyə uyğunlaşması bir az zaman almaq-dadır. Çünkü bir tərəfdən bəlli periodlarla tənzimlənməsi səbəbiylə maaş yapışqanlığı olarkən, digər tərəfdən də firmaların aşağı-yuxarı yöndə qiymət tənzimləmələrinin yavaş olması səbəbiylə yerli qiymət yapışqanlığı olacaqdır. Bu kimi səbəblərlə valyuta məzənnələrinin müəyyən edilməsində bu ünsürlərin daxil edilməsi satınalma gücü tarazlığından uzaqlaşmaya səbəb olmaqdadır. Rudiger Dornbusch 1976-cı ildə ortaya atmış olduğu modeldə bu hədsiz dəyərlənmə halını açıqlamışdır. Bu modelə görə mal bazarındakı qiymətlər ilə əmək bazarındakı maaşlar yapışqan qiymət bazarlarında müəyyən olunmaqda və müxtəlif şoklara qarşı yavaş qarşılıq verilməkdədir. Belə şəraitdə məzənnə dəyərləri qiymətlərdəki dəyişikliyə uyğunlaş-mamaqda, satınalma gücü tarazlığından uzaqlaşılmaqdadır. Bu şərait hədsiz dəyərlənmə (overshooting) olaraq adlandırılmaqdadır.242

Normal şərtlərdə valyuta məzənnələrinin satınalma gücü

tarazlığına görə ortaya çıxdığına inanılmaqdadır. Buna görə yerli monetar həcmi Mı, bu həcmə bağlı olaraq ortaya çıxan yerli qiymət səviyyəsinin Pı və xarici qiymət səviyyələrinə görə ortaya çıxarılmış valyuta məzənnəsinin Sı olduğu halda yeniliklər belə bir proses izləməkdədir: tı dövründə pul səlahiyyətlilərinin gözlənilməyən

241 W. Max Corden, a.g.e., p. 215. 242 Notes on the Dornbusch Model,

http://www.econ.washington.edu /user/cmengel.pdf, 30 Mayıs 2001.


132

şəkildə pul təklifini 20% Mı-dən M2-yə artırması uzun vədədə qiymətləri 20% Pı-dən P2-yə artırarkən, satınalma gücü tarazlığını qoruya bilmək üçün yerli pul dəyər itirərək məzənnələr də Sı-dən S2-yə yüksələcəkdir. Ancaq, Dornbusch bu dəyişmələrin qısa müddətdə fərqli olacağını göstərmişdir.

Şəkil: 12. Dornbuschun Hədsiz Dəyərlənmə Modeli Dinamikası Şəkil-12-dən görüləcəyi kimi, qısa vədədə qiymətlər yapışqan

olduğu üçün P1-də qalmaqdadır. Yerli pul təklifindəki gözlənməyən artımlar nəticəsində faizlər Đı-dən Đ2-ə düşməkdədir. Yerli faiz hədlə-rinin dünya faiz hədlərindən az olması, yerli yığım sahiblərinin xarici varlıq tələbini artıracağından tı dövründə valyuta məzənnələri

M2

Mı

M

(c) Ölkə Daxili Qiymət Səviyyəsi (d) Ölkə Daxili Faiz Həddi

Đ

Đı

Đ2

O tı Zaman O tı Zaman

Pı

P2 P

O tı Zaman O tı Zaman

Sı

S2

S3 S

(a) Pul Təklifi (b) Valyuta Məzənnəsi


133

Sı-dən S3-ə çıxmaqdadır. Yəni valyuta məzənnələri hədsiz dəyər-lənməkdədir. Bunun səbəbi, 20% düşən faiz həddinin təsirini yerli pulun ortadan qaldıracağı istiqamətindəki ehtimallarıdır. Fəqət, faizlərin və yerli pulun aşağı dəyərli olması zamanla yerli mallara olan tələbi artırdığından bir tərəfdən qiymətlər Pı-dən yuxarı artma-ğa, digər tərəfdən də məzənnələr S3-dən S2-ə enməyə başlamaq-dadır. Beləcə, uzun dönəmdə satınalma gücü tarazlığına görə ortaya çıxan məzənnələr qiymətlərlə eyni nisbətdə artmaqdadır. Bu əsnada faizlər də eyni nisbətdə artmaqdadır. Burada diqqəti çəkən xüsus, şəkildə də görüldüyü kimi, ilk pul təklifiylə (şokla) xarici pul tələbi-nin məzənnələri uzun dönəm tarazlığı üzərində (overshooting) artı-rarkən, qiymətlər yavaş artmaqdadır. Amma, zamanla qiymət artış-ları əldəki nağd varlıqların dəyərini azaltarkən, artan valyuta girişi ilə bərabər yerli pulun dəyəri artmaqdadır. Yerli mal tələbinə bağlı olaraq ölkə puluna olan tələbin artması faizləri də artırmağa başlamaqdadır.243

Valyuta məzənnələrindəki tam elastikliyin başlıca mənfi tərəfi,

çox sərmayə hərəkətliliyinin real məzənnə hədlərində hədsiz və gözlənilməyən hərəkətliliyə səbəb olmasıdır. Bu hərəkətlilik yuxarıda vurğulandığı kimi iqtisadiyyat üzərində müxtəlif yüklər ortaya çıxarmaqdadır. Xüsusilə bir çox ölkədə yaşanan real dəyərlənmələr ticarət xarici stratejik sektorlara zərər verə bilməkdədir. Aparılan bir çox araşdırma valyuta məzənnələrindəki çox hərəkətliliyin mal bazarları üzərində neqativ təsirlərə səbəb olduğunu göstərmişdir.244

Ancaq son zamanlarda baş verən böhranların səbəbi olaraq bir

çox analistin sabit məzənnə tətbiqatlarını görməsi elastik məzənnə tətbiqatlarına yönəlik simpatiyaları artırmışdır. Bu şərhlərə görə əgər məzənnələr sərbəstcə dalğalanmağa buraxılsaydı beynəlxalq rezervlə-rin bir qismi tükənə bilərdi. Çünkü elastik məzənnənin ortaya çıxar-dığı risk səbəbiylə başda ticarət xarici sektorlar olmaq üzrə valyuta cinsindən borclanmalar azalardı. Bu böhranların əsasən sahib olunan valyuta rezervlərindən daha artıq və qısa müddətli borclanmadan qay-naqlandığı düşünüldüyündə bu şərhlərin məntiqli olduğu görülmək-dədir. Fəqət, bunu da vurğulamaq lazımdır ki, böhranın yaşandığı ölkələrdə əsasən elastik məzənnə sisteminə qarşı bir tərəddüd

243 Keith Pilbeam, a.g.e., pp.169-170. 244 Carmen M. Reinhart, Vincent Raymond Reinhart, a.g.m., p. 111.


134

duyulmaqda, ölkələrdə qismi dollarizasiya mənimsənməkdədir. Qismi dollarizasiya da məzənnə dəyişikliklərinin məsrəflərini artırmaqdadır. Bunu önləmək üçün MB-ları valyuta bazarlarına müdaxilələr etmək-dədirlər. Məsələn, El Salvador, Venesuella, Filippin kimi ölkələrdə elastik məzənnə tətbiqatlarına qarşı duyulan narahatlığın böyüklüyü sabit məzənnə tətbiqatlarının uzun sürməsinə səbəb olmaqda və dol-larizasiya öhdəçiliyini artırmaqdadır. Pul səlahiyyətliləri iqtisadi tərəddüdlər səbəbiylə aparılan müdaxilələrə ikili məzənnə sistemi, sərmayə məhdudlaşdırılması kimi başqa nəzarət vasitələri əlavə etməkdədirlər. Yaşanan yeniliklər məzənnə sistemləri ilə meydana gələn şoklar arasında funksional əlaqə qurma çalışmalarını artırmışdır. Əlavə olaraq bir çox hadisədə etibarın, tanınmışlığın nə qədər önəmli olduğu və bunları yaratmanın da asan olmadığı anlaşılmışdır.245

4. Dilənçi Qonşu Siyasəti və Rəqabətçi Devalvasiya Məzənnə siyasətləri, beynəlxalq ticarət fəaliyyətlərində ticarət

ortağı olan ölkələrə qarşı rəqabətçi üstünlük gətirən önəmli bir ünsür olaraq qəbul edilməkdədir. Tətbiq olunan məzənnə sistemlərində zamanla məzənnə dəyərlərinin aşağı səviyyədə qalması, yerli pulun hədsiz dəyərlənməsi beynəlxalq ticarət fəaliyyətlərinə olan təsiri səbəbiylə pul səlahiyyətliləri tərəfindən bir müdaxilənin aparılmasını məcbur hala gətirir. Xüsusilə sabit məzənnə siyasəti tətbiqatlarında məzənnələrin daima müəyyən edilən dəyərdə qala bilməməsi üzündən məzənnələrin dəyəri zamanla dəyişdirilməkdədir. Hətta bu səbəblə sabit məzənnə sistemlərinə eyni zamanda tənzim oluna bilən məzənnə sistemləri də deyilməkdədir. Bir çox inkişaf etməkdə olan ölkədə beynəlxalq sərmayə axışları və inflyasiya fərqləri səbəbiylə müəyyən edilən valyuta məzənnələrinin nominal və real dəyərləri arasındakı əlaqə çox qarışdırılmışdır. Bu qarışıq şəraitdə əsasən yerli pulların xarici pullar qarşısındakı dəyərləri çoxalaraq ticarət fəaliyyətləri neqativ təsirlənməkdədir. Mövcud neqativliyin ortadan qaldırılması üçün yerli pulların xarici pullar qarşısında devalyu edilməsi lazımdır. Golfajn və Valdes kimi bir çox araşdırmacının apardığı tətbiqatlarda

245 Guillermo A. Calvo, Carmen M. Reinhart, “Capital Flow Reversals, the Exchange

Rate Debate, and Dolarization”, Finance & Development, Volume 36, Number 3, September, 1999, http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/1999/09/calvo.htm, 16 Ekim 2001.


135

da maaş və qiymətlərdəki yapışqanlıq kimi səbəblərlə hədsiz dəyərlən-miş yerli pulların tarazlıq dəyəri üçün bu düzəlişi sürətləndirəcək nominal devalvasiyalara ehtiyac olduğu ortaya çıxmaqdadır.246

Bir ölkədə həyata keçirilən gözlənilməyən devalvasiyalarda

dövlətin güddüyü əsas məqsəd, yapışqan real maaşları və qiymətləri azaltaraq ölkədə məşğulluğu və istehsal səviyyəsini artırmaqdır. Đstehsaldakı artışla bərabər ölkədəki məsrəf üstünlükləri ilə xarici ticarətdə də rəqabətçi üstünlük əldə edilməkdədir.247 Ancaq, deval-vasiya sonrası yaşanan inflyasiya səbəbiylə real məzənnə tənzim-ləmələrində devalvasiyanın uyğun bir vasitə olmadığı irəli sürülmək-dədir. Xüsusilə 10% və daha aşağı məzənnə natarazlığında devalva-siyanın lazımsız olduğu ifadə edilməkdədir. Buna görə bir devalva-siyanın həyata keçirilməsi və uğuru bu iki şərtə bağlı olmaqdadır. 1-Devalvasiya öncəsi yerli pul həqiqətən real olaraq hədsiz dəyərli isə aparılan devalvasiya mövcud məzənnələri tarazlıq nöqtəsinə gətirə-cəkdir. 2-Həyata keçirilən devalvasiya digər makro tələb-idarəetmə siyasətləri ilə dəsdəklənəcəkdir.248 Əlavə olaraq həyata keçirilən devalvasiyalar nəticəsində bir çox borclanma sənədinin faiz gəlirləri düşərkən, dəyərləri beynəlxalq valyuta məzənnələrinə bağlı olan ticarət mallarının qiymətləri də dəyişməkdədir. Buna görə gözlənil-məyən devalvasiyanın nəticəsi də bu iki dəyişmənin xalis təsirinə bağlıdır. Bunlar: � faiz gəlirlərindəki (xüsusilə dövlət borclanma sənədləri üçün) gözlənilməyən düşüşlər ilə � ticarət malları, faiz əməliyyatları və xarici borc ödəmələri səbəbiylə ortaya çıxan əlavə ödəmələrin məcmu məbləğidir.249

Bir ölkədə həyata keçirilən devalvasiyanın valyuta məzənnə-

lərini artıraraq ixracatda, istehsalda və məşğulluqda xalis artım təmin etməsi o ölkənin gəlir səviyyəsini artırarkən ticarət əməkdaşlığı olan ortaqlarının gəlir səviyyəsinə mənfi təsir göstərməkdədir. Çünkü

246 Nita Ghei, Lawrence E. Hinkle, “A Note on Nominal Devaluations, Inflation, and

the Real Exchange Rate” Exchange Rate Misalignment, Ed. by Lawrence E. Hinkle, Peter J. Montiel, New York, Oxford Univerity Press, 1999, p. 540.

247 Sebastian Edwards, “Exchange Rates Anchor and Inflation: A Political Economy Approach”, p. 189.

248 Nita Ghei, Lawrence E. Hinkle, a.g.m., p. 540. 249 Ireneo Miguel Moras, “Exchange Rate Based Inflation Stabilization With a

Currency Board” August 19, 1999, http://www.aaep.org.ar/espa/anales/pdf_98/moras.pdf, 10 Ağustos 2001.


136

təlabatın o ölkə mallarına keçməsi digər ölkələrin məşğulluq və istehsal səviyyələrini azaltarkən ölkələrin idxal xərclərini artırmaq-dadır. Bu səbəblə ölkə pulunun dəyərini azaltaraq (devalvasiya ilə) ölkə mənfəətinə amma, ticarət ortaqlarının zərərinə bəzi yeniliklərin yaşanmasına qonşunu zərərə uğratma siyasəti (beggar-thy-neighbor) deyilməkdədir. Bu tətbiqat xüsusilə 1929 böyük böhranı dövründə ölkələrin öz ticarət vəziyyətlərini inkişaf etdirmək üçün ticarət ortaqlarının zərərinə olsa belə rəqabəti əhəmiyyətli dərəcədə artırma-ları ilə diqqətləri çəkmişdir. Bretton Woods sistemindən bu yana bu rəqabətçi devalvasiyalara qarşı olan maraq armaqdadır. Bu zaman müddətində ölkələri qonşunu zərərə uğratma siyasətlərindən və devalvasiya təsirlərindən qoruyacaq qurum və quruluşlar yaratma cəhdləri davam etmişdir. Xüsusilə 1992-93 Qərbi Avropa, 1994-95 Latin Amerikası və 1997-98 Cənubi-Şərqi Asiya inkişafları ilə bu cəhdlərin önəmi artmışdır.250

Qonşunu zərərə uğratma siyasəti, Mundell-Fleming-Dorbusch

kimi klassik modellərin bir versiyasıdır. Bu siyasət bəlli bir mikro təməli olmayıb siyasət müəyyən etmə vasitəsi olaraq əsaslı bir rifah kriteri də deyildir. Obstfeld və Rogef 1996-cı ildə aparmış olduqları rifah araşdırmaları nəticəsində pul təklifinə bağlı olaraq valyuta məzən-nələrindəki artışların ümumi olaraq bütün ölkələrə fayda gətirəcəyini görərək bunu ölkəyə və qonşulara fayda təmin edən (prosper-thyself & prosper-neighbor) təsirlər olaraq adlandırmışlar. Obstfeld və Rogefin rifah analizi ilə əlaqədar araşdırmaları daha sonrakı tədqiqatlarla genişlətilmişdir. Corsetti, Pesenti və Tille də 2000-ci ildə apardıqları analizlərlə fərqli bir nəticəyə varmışlar. Buna görə, fərqli ölkələrdə istehsal edilən malların əvəz etmə təsiri zəif olduğu zaman aparılan devalvasiyalarda özünü yoxsullaşdırma, qonşunu zənginləşdirmə təsiri (beggar-thyself/prosper-neighbor effect) mümkün olmaqdadır.251

Devalvasiya tətbiqatları təməl olaraq iqtisadiyyatlarında geri-

ləmə prosesi yaşayan ölkələrin dünya tələbini çəkməsi baxımından

250 Giancarlo Corsetti vd. “Competitive Devalüations: A Wefare-Based Aproach”

December, 1998, http://www.ny.frb.org/rmaghome/staff_rp/sr58.pdf, 16 Ekim 2001. 251 Cédric Tille, “Beggar-Thy-Neighbor or Beggar-Thyself? The Income Effect of

Exchange Rate Fluctuations” September 22, 2000, http://www.ny.frb.org /rmaghome/staff_rp/sr112.pdf, 17 Ekim 2001.


137

doğru bir yol ola bilər. Amma, bu tətbiqatlar ölkələr arası rəqabətə çəvrilərək rəqabətçi devalvasiya tətbiqatları şəklini aldığında dünya tələbinin artmasından daha çox tələb sürüşmələri yaşanacaqdır. Bu da var olan natarazlığı ortadan qaldırmadığı kimi daha da artıracaqdır. Əlavə olaraq, aparılan devalvasiyalar ilə ölkə valyuta məzənnələri bəlli bir səviyyəyə gətirildikdən sonra da devalvasiya ehtimalları davam edərsə iqtisadiyyatda istiqrarı təmin etmək çətinləşəcəkdir. Çünkü qloballaşan dünyada iqtisadi dəyərlərin müəyyənləşdiricisi olaraq məzənnələrin nə olacağı bəlli deyildir. Bu nöqtədə dövlətin məzənnələri qorumaq üçün qısa müddətli faiz hədlərini artırması nağd axışını pozaraq ümumi istehsal səviyyəsi və məşğulluq səviyyəsini azaltmaqdadır. Hətta Cənubi-Şərqi Asiya ölkələrində olduğu kimi MB-ları məzənnələri davam etdirə bilməyəcək hala belə gələ bilməkdədir. Əgər bu məsrəflərlə birlikdə ehtimallar hələ də ortadan qaldırılmazsa, dövlət yeni bir devalvasi-yaya getmək məcburiyyətində qalacaqdır. Bütün bu yeniliklər prosesində iqtisadiyyatda bəlli bir istiqrar olmadığından bütün makroiqtisadi böyüklüklər neqativləşməkdə, ehtimalları doğru çıxan spekulyatorlar qazanclı çıxarkən, ümumi olaraq cəmiyyət zərərli çıx-maqdadır.252

Đstehsalı, məşğulluğu və ixracatı artıraraq cari kəsiri ortadan

qaldırmağa yararlı olan devalvasiya əgər olması gərəkdiyindən daha artıq baş verərsə (overshoting) faydalarının yanında önəmli bəzi iqtisadi neqativliklərə da səbəb ola bilər. Belə ki;

� Devalvasiya ilə valyuta məzənnələrindəki hədsiz artım idxala-

tı bahalaşdırmaqdadır. Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdə bir çox təməl mal və xammalın xaricdən alındığı düşünüldüyündə bunun ölkəyə məsrəfi anlaşılmaqdadır. Bu malların bahalaşması qiymət artışlarına səbəb olacağından devalvasiya sonrası inflyasiya səbəbiylə aparılan devalvasiyanın təsiri ortadan qaldırılmış olacaqdır.

� Bank və bənzəri bir çox mali quruluşlar ilə digər firmalar əsa-

sən qısa müddətli də olsa valyuta üzərindən borclanma içindədirlər. Məzənnələrdəki hədsiz yüksəlmələr bu quruluşların borc öhdəliklə-

252 Chan Huh, Kenneth Kasa, “Export Competition and Contagious Currency Crises”

January 16, 1998, FRBSF Economic Letter, http://www.frbsf.org/ econrsrch/wklyltr98/e198-01.html, 17 Ekim 2001.


138

rini davam etdirilməyəcək səviyyələrə daşıyaraq bir çox bank böh-ranlarına səbəb olmaqdadır. Bu mali stress şəraiti ardından ölkəni bir durqunluğa sürükləməkdədir.

� Ölkədə devalvasiya prosesində faiz hədlərindəki artım ölkə

iqtisadiyyatlarına mənfi təsir göstərməkdədir. Bu nöqtədə BVF-nun yüksək faiz təklifləri tənqid edilməkdədir. Bu yüksək faiz tətbiqatı Meksikada, Taylandda və Koreyada ölkə pullarının yenidən dəyər-lənməsinə yardımçı olmuşdur. Yüksək faiz tətbiqatlarının ölkədə deflasionist struktura səbəb olması da BVF-na yönələn tənqidlərin təməlini təşkil etməkdədir.

Bu kimi səbəblərlə valyuta məzənnələrinin hədsiz dəyərlən-

məsi ölkə iqtisadiyyatları baxımından zərərlidir.253 5. Aşağı Məzənnə-Yüksək Faiz Həddi Sayəsində Artan

Qısa Müddətli Sərmayə Girişi Və Onun Đqtisadi Təsirləri

Faiz hədlərini dəyişdirərək ölkə tədiyyə balansını dəyişdirmə

siyasətləri dünya qızıl standartından bu yana MB-larının tətbiq etdiyi pul siyasətləridir. Ölkədə faiz hədlərinin artırılması xarici investor-ların diqqətini çəkərək ölkəyə sərmayə axışlarını artırarkən, faiz hədlərindəki düşüş ölkədə investisiya cazibəsini azaltdığından yerli sərmayə də daxil olmaq üzrə ölkə xaricinə sərmayə axışlarını artır-maqdadır. Bu sərmayə axışları ölkə tədiyyə balansı və digər iqtisadi fəaliyyətlərə təsir göstərməkdədir. Mali struktur və bazarların inkişaf etdiyi günümüz dünyasında beynəlxalq faiz strukturundakı bu cür dəyişikliklər valyuta məzənnələrindəki yeniliklərə görə şəkillənmək-dədir. Belə ki, spot valyuta məzənnələri ilə forward valyuta məzən-nələri arasındakı fərq çox artmazkən (yəni məzənnələr çox elastik deyilkən), cari faiz hədlərindəki çox artımlar sərmayə mənfəətliliyini artırdığından ölkəyə olan sərmayə axışları çoxalmaqdadır.254

Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdə cari dönəm dövlət və özəl

bölmə xərclərindəki artışların maliyyələşdirilməsi və borc ödəmələ-

253 W. Max Corden, a.g.m., pp. 52-53. 254 Peter Isard, a.g.e., p. 81.


139

rinin yerinə yetirilməsi kimi səbəblərlə artan maliyyə ehtiyacı bu ölkələri faiz hədlərini artırma yoluna sövq etməkdədir. Xüsusilə büdcə kəsirlərinin səbəb olduğu qısa müddətli borclanmaların artdırdığı maliyyə ehtiyacı məzənnələrin çox artmayacağı təminatı ilə faiz hədlərini artırmaqdadır. Valyuta məzənnələri dəyişməzkən faiz hədlərindəki artım həm ölkə sərmayə bazarları, həm də tədiyyə balansı üzərində genişləndirici təsirlərə səbəb olmaqdadır. Mali bazarlardakı yeniliklərlə artan monetar həcmlər, inkişaf etməkdə olan ölkələrdəki riski az, qazancı böyük olan bu imkanlardan faydalanılması ilə, daha da böyüməyə və təsirli olmağa başlamışdır. Đnkişaf etməkdə olan ölkə maliyyə bazarlarının dünya bazarındakı payının 1986-dan 1995-ə 3.7%-dən 10.7%-ə yüksəlməsi bu ölkə bazarları ilə dünya bazarları arasındakı əlaqələrin artdığını göstərməkdədir. Əlaqələri artan bu bazarlarda risksiz pul qazanma imkanlarının artması spekulyativ məqsədli yüksək həcmli pulları hərəkətə gətirmişdir. Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdəki məzənnə/faiz fərqindən risksiz pul qazanma məqsədiylə hərəkət edən, dünyanın müxtəlif yerlərindəki risksiz pul qazanma imkanlarına həssas və ən kiçik bir riskə qarşı dözümü olmayan bu pullara isti pul (hot money) deyilməkdədir.255

Dünya bazarlarındakı liberalizasiya ilə bərabər maliyyə bazar-

larının inteqrasiyası bu pulların fəaliyyətlərinə təsir edəcək yeni bir təşkilatlanma prosesi içinə girmişdir. Bunlar:256

� Xarici quruluşların ölkə bazarlarına gətirəcəyi sərmayə üzərin-

dəki hər cür nəzarət və məhdudlaşdırmalar qaldırılmışdır.

� Əmanət, kredit və müxtəlif investisiya vasitələrinin faizləri bazar münasibətləri əsasında ortaya çıxmaqdadır.

� Offshore maliyyə bazarları sürətlə artmış, valyuta nəzarətləri qaldırılmış, 24 saat qlobal ticarət imkanı inkişaf etmiş və milli pulların ölkə sərhədləri xaricində istifadə imkanı artmışdır.

� Birbaşa borclana bilmə bazarların inkişafı ilə dolayılı maliyyə metodlarından uzaqlaşılmış, future bazarlardan istifadə etməyə başlanılmışdır.

255 John Rea “U.S. Emerging Market Fund: Hot Money or Stable Source of Investment

Capital?” http://www.itcilo.it/english/actrav/telearn/ global/ilo/equity/icihotus.htm, 19 Ekim 2001.

256 Jacob A. Frenkel, Morris Goldstein, Paul R. Masson, a.g.e., pp. 15-16.


140

� Hər ölkə şərtlərinə uyğun yeni maliyə metodları ortaya çıxarılmışdır.

Dünya bazarlarındakı bu inkişaf spekulyativ məqsədli pulların

hərəkətliliyini də artırmışdır. Ancaq, bu pulların əsasən ən yüksək qazancı əldə etmək üçün olduqca spekulyativ məqsədli hərəkət etməsi iqtisadiyyatda istiqrarı pozmaqdadır. Xüsusilə sabit məzənnə tətbiqat-larını davam etdirməyə çalışan inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isti pul hərəkətliliyinin təsiri özünü daha çox hiss etdirməkdədir. Çünkü xaricdən ölkəyə sərmayə girişləri məzənnələrin düşməsinə səbəb olarkən bəzi yeniliklərə bağlı olaraq ölkədən sərmayə çıxışları ilə daha əvvəlcədən təsbit edilən məzənnə dəyərlərinin davam etdirilməsi çox çətinləşməkdədir. Ölkədən sərmayə çıxışlarıyla güclənən valyuta məzənnələrindəki artım ehtimalları valyutaya olan tələbi daha da artıracağından dövlətlərin sabit məzənnə tətbiqatlarını qeyri mümkün hala gətirməkdədir.257

MB-ları ölkəyə yönəlik spekulyativ hərəkətləri önləyə bilmək

üçün əsasən valyuta alıb satmaqdadırlar. Bunun üçün MB-nın dünya standartlarında yetərli valyuta rezervlərinə sahib olması lazımdır. Ancaq, spekulyativ məqsədli isti pul hərəkətləri ilə ölkədəki iqtisadi tarazlıqların və ehtimalların pozulması valyuta məzənnələrini qoru-mağa yönəlik rezervləri zaman içində azalta bilməkdədir. Bu halda MB-nın faiz hədlərini artırması iqtisadi fəaliyyətlərin məsrəfləri, istehsal miqdarı, məşğulluq səviyyəsi, qiymət istiqrarı və borc faiz ödəmələrinə təsir edərək mali sistemi zəiflətməkdədir. Bu yeniliklər qarşısında dövlətin faizlər üzərindəki təzyiqi önləmək üçün yeni bir devalvasiya aparması qaçınılmaz olmaqdadır. Fəqət, daha əvvəl də vurğulandığı kimi aparılan devalvasiyalardan ölkədə bir çox iqtisadi sektor neqativ təsirlənərkən spekulyativ məqsədli sərmayə axışının davamı devalvasiya sonrası yeniliklərə də təsir göstərəcəyindən iqtisa-diyyatda istiqrarı təmin etmək çətinləşməkdədir. Belə ki, 1990-cı illərdə yaşanan iqtisadi böhranların təməlində də bu səbəblər yatmaqdadır.258

257 Reuven Glick, Michael Hutchison, “Stopping Hot Money or Signaling Bad Policy?

Capital Controls and the Onset of Currency Crises” August 4, 2000, http://www.econ.ku.dk/epru/files/wp/00-14.pdf, 19 Ekim 2001.

258 Hali Edison, Carmen M. Reinhart, “Stopping Hot Money” November 29, 1999, http://www.nber.org/books/iase12/hotmoney.pdf, 20 Ekim 2001.


141

1990-cı illərdə yaşanan iqtisadi böhranların təsirləri sadəcə böhranların başladığı ölkələrlə və ya bölgələrlə məhdud qalmamış-dır. Bu böhranlar demək olar ki, dünyanın hər tərəfinə yayılmışdır. Məsələn, 1997 Asiya Böhranı əvvəl Taylandda başlamış 3 ay sonra Koreya, Malaziya, Filippin, Đndoneziya və Yaponya kimi bölgə ölkələrinə təsir göstərmişdir. Ardından yayılaraq Tayvan, Avstraliya, Avropa ölkələri və nəhayət bütün dünya ölkələrinə təsir göstərmiş-dir. Yəni, Asiya Böhranı sadəcə Asiya bölgəsində qalmamışdır. Bütün ölkələr fərqli dərəcələrdə də olsa bu böhrandan təsirlənmişlər. Mart 1997-dən 1998-ə Avropa ölkələri, Yaponya, Avstraliya və Tayvan kimi ölkələrin pulları 20% dəyər itirərkən, Filippin, Mala-ziya, Koreya və Taylandın pulları 40%, Đndoneziyanın pulu isə 80% dəyər itirmişdir. Bu böhranların səbəb olduğu təsirlərin harada qalacağı bəlli olmadığı üçün bu təsirlərə xaos ifadələrindən biri olaraq kəpənək təsiri də (Butterfly Effect) deyilməkdədir.259

Maliyyə bazarlarının çox daha sürətli inkişaf etdiyi günümüz

dünyasında spekulyativ məqsədli monetar fəaliyyətlər bir çox ölkədə pul və bank böhranlarına və buna əsaslanaraq da real sektor böhranlarına səbəb olmaqdadır. BVF-nun bir raportuna görə 1980-1995 dövründə BVF üzvi olan 200-ə yaxın ölkədən təxminən 140-ında ciddi bank böhranları baş vermişdir. Yenə eyni dönəmdə BVF üzvi olan 53 ölkədə 158 monetar böhran baş verərək, ortalama ölkə ÜDM-larının 4.3%-i dəyərində zərərlər ortaya çıxmışdır. Təbii ki, bu böhranlara son zamanlarda yaşanan Asiya, Rusiya, Latin Amerikası və Türkiyə pul və bank böhranları də əlavə edildiyində bu rəqəmlərin böyüklüyü daha da artmaqdadır.260

Monetar bazarlardakı liberalizasiya ilə bərabər artan sərmayə

hərəkətliliyinin səbəb olduğu böhranları önləmək üçün müxtəlif təkliflər və düzəlişlər aparılmaqdadır. Bu təkliflərdən ilki 1972-ci ildə professor James Tobin tərəfindən verilmişdir. Tobin spekulyativ məqsədli sərmayə axışını önləmək üçün bu məqsədə yönəlik mone-tar əməliyyatlar üzərinə vergi qoyulmasını təklif etmişdir. Ona görə,

259 James K. Galbraith, “The Asian Crisis and the Butterfly Effect” July, 1998,

http://csf.colorado.edu/pen-1/jul98/0083.html, 18 Ekim 2001. 260 George G. Kaufman, “Banking and Currency Crises and Systemic Risk: Lessons

From Recent Events” Economic Perspectives, Federal Reserve Bank of Chicago, Volume XXIV, Issue 3, Third Quarter 2000, p. 9.


142

qısa müddətli spekulyativ monetar əməliyyatlar üzərinə qoyulacaq beynəlxalq bir vergi bu əməliyyatların məsrəflərini artıraraq spekul-yativ məqsədli monetar əməliyyatlarını azaltacaq və mali istiqrar təmin ediləcəkdir.261 Məzənnə/faiz fərqinin səbəb olduğu spekul-yativ məqsədli beynəlxalq sərmayə hərəkətlərini məhdudlaşdırmada Tobinin monetar dəyişikliyi gərəkli edən əməliyyatlar üzərinə vergi qoyulması təklifindən sonra Laviatan (1980) və Dorbusch (1986) tərəfindən real faiz məsrəflərini bərabərləşdirmə vergisi təklif edərkən, Eichengreen və Wyplosz (1993) tərəfindən də valyutalı ticarət əməliyyatları aparan firmaların əmanət məcburiyyətlərinin artırılması təklifini vermişlər. Bu kimi təkliflərlə valyutalı əməliy-yatların məsrəfləri artırılaraq milyardlarla dollara varan hədsiz sərmayə hərəkətliliklərinin yol açdığı böhranlar önlənməyə çalışıl-maqdadır.262

Beynəlxalq sərmayə hərəkətliliyinin səbəb olduğu böhranlar

və təsirlərinin artması nəticəsində bu hərəkətliliyi önləməyə yönəlik tədbirləri müəyyən edici ünsürlər bunlardır:263

� Vergi sistemi və dövlət böyüklüyü: dövlətin yerli varlıqlar

üzərinə yeni vergilər qoyması sərmayə nəzarətini təmin edərkən, mali səbəblərlə dövlətin mali bazarlardakı payının artması da sərmayə nəzarətini artırmaqdadır.

� Bölüşmə fəaliyyəti: dövlətin ölkə qaynaqlarını sərmayə bölməsindən əmək bölməsinə doğru yönləndirməsi sərmayə hərəkətliliyini önləyici təsir yaratmaqdadır.

� Pul siyasətlərinin müstəqilliyi: MB-larının müstəqilliyi ilə dövlət pul siyasətlərini istədiyi kimi tətbiq edə bilməyəcəyindən senyoraj gəliri çox artırıla bilməyəcəkdir. Beləcə, monetar tələb məhdudlaşdırılaraq sərmayə hərəkətliliyi önlənməkdədir.

261 Paul Bernd Spahn, “The Tobin Tax and Exchange Rate Stability” July 13, 1996,

http://www.worldbank.org/fondd/english/0696/articles/0130696.htm, 25 Ağustos 2001.

262 Rodney Schmidt, “Taxing International Short Term Capital Flows” August 17, 1994, http://www.attac.org/fra/gouv/doc/canada2.htm, 16 Ekim 2001.

263 Gian Maria Milesi-Ferretti, a.g.m., pp. 227-228


143

� Xarici bazar və valyuta məzənnəsi sistemi: xarici bazarlardakı istiqrar bu hərəkətliliyi önləyərkən, sərmayə nəzarəti də valyuta məzənnəsi idarəsini asanlaşdırmaqdadır.

� Dövlət siyasətlərinin etibarlılığı: dövlət siyasətlərindəki qeyri

müəyyənlik və buna əsaslanan etibarsızlıq spekulyativ məqsədli monetar hərəkətləri artırarkən siyasətlərin bəlli və etibarlı olması ilə bu hərəkətlilik azalmaqdadır.

Bu kimi ünsürlərlə yaradılan sərmayə nəzarəti ilə spekulyativ

məqsədli və qısa müddətli beynəlxalq sərmayə axışlarını önləməyə çalışılmaqdadır. BVF-nun valyuta məzənnəsi düzəlişləri və valyuta məhdudlaşdırmaları ilə əlaqədar illik raportlarına əsaslanaraq 35 ölkə-nin 1950-1986 dönəmini analiz edən bir araşdırmada ölkələrin sərmayə nəzarətlərini artırması ilə inflasiya–böyümə əlaqələrindəki zidd əlaqələrin azalmaqda olduğu görülmüşdür.264

Sərmayə bazarlarındakı liberalizasiyaya bağlı olaraq müxtəlif

ölkə yığımları öz sərhədləri xaricində fərqli kapital qoyuluşları qarşılığı gəlir əldə etmə cəhdlərini göstərməkdədirlər. Bu cəhdlərlə dünya üzərindəki pul qazana bilmə fürsətləri izlənməkdə və tapılan fürsətlər dəyərləndirilməkdədir. Belə bir prosesdə məzənnə/faiz fərqli-liklərinin səbəb olduğu gəlir əldə etmə imkanları da bu sərmayələr tərəfindən dəyərləndirilməkdədir. Ancaq, bu dəyərləndirmə fəaliyyət-ləri yuxarıda da vurğulandığı kimi ölkə iqtisadiyyatları üzərində məs-rəf, inflyasiya, istehsal azlığı, hədsiz dəyərli yerli pul kimi bir çox mənfiliklər və təhlükələrə səbəb ola bilməkdədir. Bunun önlənməsi üçün alınan tədbirlərin uğuru da asan deyildir. Fəqət, bu mənfiliklərə baxmayaraq dünya ölkələrinin valyuta məzənnələri ilə əlaqədar ümu-mi bir qaydalar silsiləsi və nəzarət mexanizmaları qurma kimi araşdır-malar aparılmaqdadır. Məsələn, oktyabr 1993-də MB rəhbərləri, maliyyə nazirləri və tanınmış iqtisadçılardan ibarət olan Bretton Woods Komissiyası Paul Volcker rəhbərliyində toplanmışdır. Bu komissiya, məzənnələrin müəyyən edilməsində müdaxiləyə yönəlik bir qərar almadığı kimi məzənnələrin elastik sistemlərdə hər cür müdaxilədən uzaq ortaya çıxması təklif edilmişdir. Buna görə, BVF

264 Prakash Loungani, Assaf Razin, Chi-Wa Yuen, “Capital Mobility and the Output-

Inflation Tradeoff” Journal of Development Economics, 2001, http://www.econ. hku.hk/˜cwyuen/research/published/jde01.pdf, 10 Ekim 2001.


144

və Dünya Bankının nəzarətində baş verən bazar mərkəzli sərbəst məzənnə sistemində hər hansı bir artıqlıq ortaya çıxmayacaqdır. Dünya ölkələri dollar, iyen və euro bölgələrindən birinə bağlı qalaraq inkişafını təmin edəcəkdir. MB-larının asılı olmadığı belə bir dünyada yeni bir Bretton Woods sisteminə ehtiyac qalmayacaq, BVF-da sadə-cə bəzi araşdırmalar apararaq əldə etdiyi məlumatları və statistikaları dünya ölkələrinə yayacaqdır.265

6. Büdcə Kəsiri və Aşağı Məzənnə-Yüksək Faiz Həddi

Əlaqəsi Bir ölkədəki faiz hədlərinin artması həm yerli investorların

həm də xarici investorların yerli pula olan tələbini artırmaqdadır. Đnvestorlar əllərindəki valyutaları və ya valyuta cinsindən varlıqları sataraq yerli investisiya vasitələrinə və yerli pula yönəltməkdədirlər. Xarici varlıqlardan yerli varlıqlara doğru başlayan bu keçid yerli pulun dəyərini artıraraq valyuta məzənnələrini azaltmaqdadır. Faiz hədlərin-dəki düşüş də yerli varlıqlardan xarici varlıqlara və ya valyutaya olan tələbi artırdığından yerli pul dəyər itirərkən, valyuta dəyər qazanmaqdadır. Yəni, artan faiz hədləri ilə valyuta məzən-nələri arasında neqativ bir əlaqə ortaya çıxmaqdadır. Məzənnə faiz əlaqəsi aşağıdakı şəkildə göstərilə bilər.266

Faiz Həddi Valyuta Məzənnəsi Yüksək Az Az Yüksək Dövlət xərclərindəki artışın normal dövlət gəlirləri ilə qarşı-

lanmaması dövləti müxtəlif qaynaqlardan borclanmağa məcbur etməkdədir. Dövlət ölkə daxili və ölkə xarici bazarlara və ya MB-na istiqraz sataraq kəsiri ortadan qaldırmağa çalışmaqdadır. Elastik məzənnə sistemində borclanma səbəbiylə faiz hədlərindəki artış, fəal sərmayə axışı səbəbiylə xarici sərmayəni də çəkməkdədir. Xarici sərmayənin gəlişi ilə yerli pulun dəyərindəki düşüş yerli və xarici faiz hədləri bərabərləşənə qədər davam etməkdədir (ABŞ kimi

265 Anna J. Schwartz, “Do We Need A New Bretton Woods” Cato Journal, Vol. 20,

No. 1, Spring-Summer 2000, pp. 23-24. 266 John B. Taylor, a.g.e., p. 916.


145

böyük ölkələr ilə sərmayə hərəkətliliyinin tam olmadığı hallarda fərqli nəticələr ola bilməkdədir). Dövlətin borclanmasındakı faiz cazibəsi bəzən özəl sektoru xaricdən borclanaraq dövlətə borc ver-mələrinə səbəb olmaqdadır. Əlavə olaraq, xaricilər də bəzən daxili bazardan dövlət istiqrazı ala bilərkən, dövlət xarici bazarlarda da istiqraz sata bilməkdədir. Beləcə, büdcə kəsiri, həm özəl sektor, həm də dövlət sektoru vasitəsilə cari kəsirin artmasına səbəb olmaqdadır. Đstiqrazların MB-na satıldığında isə monetarizasiya səbəbiylə inflya-siya ortaya çıxmaqdadır. MB-nın artan pulları APĐ ilə bazardan toplaya bilməsi üçün artan faiz hədləri təkrar ölkə xaricindən sərma-yə axışına səbəb ola bilməkdədir. Dolayılı olaraq, dövlətin bazara istiqraz satmasıyla MB-na istiqraz satması arasında fərq qalmamaq-dadır. Nəticədə, faiz hədləri və buna bağlı olaraq cari kəsirlər artmaqda, xarici borclanmalar ilə valyuta məzənnələri azalarkən yerli pul dəyəri artmaqdadır.267

Büdcə kəsirlərinin səbəb olduğu faiz hədlərindəki artış, infl-

yasiyaya qarşı bir tədbir olaraq lövbər funksiyasını həyata keçirən sabit valyuta məzənnələrində də təhlükəli olmaqdadır. Çünkü sərma-yə hərəkətliliyinin artdığı dönəmdə, sabit məzənnə həddini qoruyucu yöndə aparılan müdaxilələr müxtəlif spekulyativ hücumlara səbəb olmaqdadır. Faiz hədlərindəki artım ölkəyə sərmayə axışını artıraraq yerli pulun dəyərlənməsinə səbəb olarkən ölkədəki bir devalvasiya ehtimalı sərmayə çıxışını sürətləndirərək devalvasiya işini tezləşdir-məkdədir. Xüsusilə mali tarazlıqları və mali sistemi inkişaf etməmiş olan inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yetərli valyuta rezervlərinin olmaması, hər hansı bir devalvasiya ehtimalı səbəbiylə artan valyuta məzənnələrinə yönəlik müdaxilə imkanını da azaltmaqdadır. Dola-yılı olaraq faizlərdəki artım nəticəsində yerli pulun dəyərlənməsi xarici kəsirlər səbəbiylə bir devalvasiyanı vacib qılarkən, devalva-siya ehtimalı ilə artan spekulyativ dəyişikliklər də devalvasiyanı sürətləndirməkdədir. Aparılan devalvasiyalar lazımi tədbirlər alın-madığında tək başına bir çarə olmadığından yeni böhranlara və yeni devalvasiyalara səbəb ola bilməkdədir.268

267 W. Max Corden, a.g.e., pp. 53-54. 268 Nita Ghei, Lawrence E. Hinkle, “A Note on Nominal Devaluations. Inflation, and

the Real Exchange Rate” Exchange Rate Misalignment, Ed. by Lawrence E. Hinkle, Peter Montiel, New York, Oxford University Press, 1999, p. 557.


146

1980-cı illərdən etibarən başlayan maliyyə bazarlarının qlobali-zasiyası ilə əvvəllər yüksək faizlə mümkün olan borclanma imkanları xeyli dərəcədə asanlaşmışdır. Çünkü 1980 öncəsi dönəmə görə, başda ABŞ olmaq üzrə bir çox ölkədə dünya yığım miqdarlarından fayda-lanma imkanı artaraq faiz hədləri düşməyə başlamışdır. Bir çox qurum və quruluş yeni bazar imkanlarından faydalanaraq sürətlə borc-lanmağa başlamışlar. Məsələn, ABŞ-ın1983-cü ildə ixrac etdiyi Eurobond miqdarı 7 milyard dollar ikən, 1986-cı ildə 35.1 milyard dollara çıxmışdır. 1990-cı illərdə bir çox ölkə bənzər mali şərtlərdə bir-birinə yaxın həddlərdə borclanmağa başlamışlar. Buna misal olaraq bu dönəmdəki Tokio Birjasına baxıldığında şirkətlərin borc/ varlıq hədləri bir-birinə olduqca yaxın görünməkdədir.269

Beynəlxalq sərmayə hərəkətlərinin artması ilə bərabər ölkəyə

gələn xarici sərmayələr Keynesçi təsir yoluyla istehsalı, məhsuldar-lığı, məşğulluğu və gəlirləri artırmağa başlamışlar. Bu artışın təmə-lində ölkədəki məhsuldarlığı artıran texnologiya və digər qaynaqların idxalatını təmin edən maliyyə qaynaqlarının tapılması yatmaqdadır. Müxtəlif sektorlarda yaşanan yeniliklər yuxarıda bəhs edilən artışları təmin etmişdir. Bu artımlar bir çox ölkə və bölgənin inkişafına səbəb olmuşdur. Məsələn bu dönəmdə Argentina, Çili, Venesuela kimi ölkələrdə önəmli yeniliklər yaşanmışdır. Ancaq eyni dönəmdə bundan faydalanamayan Meksika kimi ölkələr də olmuşdur.270

Bu dövrdə beynəlxalq sərmayə hərəkətliliyindəki artışa bağlı

olaraq çeşidli səbəblərlə büdcə kəsiri artmış olan bir çox inkişaf etməkdə olan ölkə asanlıqla borclana bilmə imkanı tapmışdır. Çünkü daha əvvəl də bəhs edildiyi kimi bazarlarının inkişafı və qlobaliza-siyası ilə dünyadakı sərmayə miqdarı artarkən, bu sermayənin spekul-yativ hərəkətliliyi də inkişaf etmişdir. Dolayılı olaraq, borclanmaq istəyən ölkənin faiz hədlərindəki artım bu sərmayənin çəkilə bilməsi üçün yetərli olmuşdur. Xüsusilə bu kimi ölkələrdə valyuta məzən-nələrinin sabit və ya tənzimlənə bilən olması məzənnə qeyri müəyyən-liyini azaltdığından faiz hədlərindəki artışa bağlı olaraq mənfəətliliyi artan xarici sermayənin axışı da sürətlənmişdir. Ancaq, məzənnə/faiz fərqinə əsaslı bu pullar spekulyativ məqsədli olması səbəbiylə qısa

269 Roy E. Allen, Edward Elgar, a.g.e., p. 19. 270 R. Devlin, v.d. a.g.e., p. 247.


147

müddətli və istiqrarsızdır. Ən kiçik bir neqativlik bu pulların qaçışını sürətləndirməkdədir.271 Beləcə, riskin ortaya çıxışına görə bəzi ölkə-lərdə xarici borc imkanı artarkən bəzilərində azalmaqdadır. Bu da ölkə pul dəyərlərinin fərqliliyini artırmaqdadır. Belə ki, böhran sonrası faiz-məzənnə əlaqələri ilə əlaqədar olaraq Koreya, Filippin və Taylandın 1997-1998 dönəmindəki həftəlik məlumatlarından istifadə edilərək aparılan bir araşdırmada faiz hədlərindəki artışla Koreya və Filipində pulların dəyərləndiyi görülərkən, Taylanda düşdüyü müşahidə edil-mişdir.272

Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdə xarici sərmayə imkanı yanında

inflyasiya nəzarəti üçün də uyğun bir strategiya olması səbəbiylə seçim edilən sabit məzənnə rejimi, bəzən bu ölkələr üçün təhlükəli ola bilməkdədir. Çünkü müvəffəqiyyətli spekulyativ hərəkətlərə bağlı olaraq sabit məzənnə sistemlərindəki gözlənilməyən ani dəyər itkisi elastik məzənnə sistemlərinə görə olduqca çox ola bilməkdədir. Məsələn, 1994-95 Meksika böhranları əsnasında Pesonun dəyəri bir neçə ay öncəsinə görə yarıya düşmüşdür. Əlavə olaraq, sabit məzən-nə siyasəti tətbiq edən ölkələrdə artan sərmayə imkanları yerli bankların qaynaqlarını da artırarkən, yetərli risk tədbirlərinin alınma-ması ilə buradakı böhranlar ümumi böhranlara səbəb olmaqdadır. Bu əsnada ölkənin qısa dönəm öhdəliyi qarşısında sahib olduğu rezerv-lərin az olması böhranları artırmaqdadır. Çünkü dövlətin hədəfləmiş olduğu məzənnə hədlərinin qorunması və borc öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üçün lazımi rezervlərin olmaması, bir tərəfdən ehtimalları pisləşdirərək tarazlıqdan uzaqlaşmalara səbəb olarkən, digər tərəfdən bu dəyişmələrə qarşı lazımi cavabların verilə bilməməsi səbəbiylə dəyişikliklər böhrana çevrilməkdədir.273

Sərmayə bazarlarının inkişafı ilə artan beynəlxalq pul hərəkət-

ləri bir çox makroiqtisadi dəyişgənə təsir göstərdiyi üçün kontrol edilməsi istənilməkdədir. Ancaq bu nəzarət çox çətindir. Çünkü bazarların inkişafı ilə bu pulların miqdarı artarkən istifadə sahələri,

271 Reuven Glick, Michael Hutchison, a.g.m. http://www.econ.ku.dk/epru/ files/wp/00-

14.pdf. 272 Dongchul Chou, Kenneth West, “Interest Rate and Exchange Rates in the Korean,

Philippine and Thai Exchange Rate Crises” http://www.nber.org/books/mgmtcrises/ introduction8-6-01.pdf, 20 Ekim 2001.

273 Frederic S. Mishkin, Uris Hall, a.g.m. http://www.nber.org/books/woodstock00/financial/10.pdf


148

investisiya imkanları da artmışdır. Dolayılı olaraq, bu pullar spekul-yativ məqsəli olaraq dolaşmaqdadır. Bu pullara yönəlik aparılan bir müdaxilə, onların qaçmasına səbəb olmaqdadır. Bir ölkədəki qazanc əldə etmə imkanlarına (faiz artışı kimi) bağlı olaraq artan sərmayə girişi, bəzi səbəblərin varlığında da ölkədən qaçmaqdadır. Məsələn, makroiqtisadi istiqrarsızlıqlara bağlı olaraq investisiya gəlirlərindəki qeyri-müəyyənliyin artması, vergi tətbiqatlarında subyektiv istəklərə bağlı olaraq qeyri-rasional mükəlləfiyyətlərin artması, mali sistem-dəki işləyişə olan inamın azalması, rüşvət və digər neqativliklərin artmasıyla bərabər mülkiyyət haqqlarını qoruyucu qurumların zəiflə-dilməsi kimi səbəblərlə bu pulların ölkə iqtisadiyyatından çıxışı artmaqdadır.274

Qısaca, beynəlxalq sərmayə bazarındakı inkişaflarla bərabər

artan pul miqdarı spekulyativ məqsədlərlə dünya bazarlarında dolaşmaqdadır. Bu dönəmdə büdcə kəsiri səbəbiylə borclanmaq istəyən ölkələrin faiz hədlərinin artırması bu pulların ölkəyə çəkilməsi üçün yetərli olmaqdadır. Ancaq, bu pullar spekulyativ məqsədli olduqlarından cüzi bir qeyri müəyyənlikdən narahat olaraq ölkədən çıxa bilməkdədir. Bu səbəblə borclanmaq istəyən ölkələr-dəki məzənnə hərəkətliliyinin sabit və ya az olması bu pulların ölkəyə gəlməsini sürətləndirməkdədir. Đsti pul olaraq da adlandırılan məzənnə/faiz fərqinə əsaslanan bu pullar əsasən qısa müddətli olaraq ölkələrə daxil olmaqdadır. Bu pulların ölkə iqtisadiyyatına giriş və çıxışları makroiqtisadi tarazlıqlara təsir göstərməkdədir. Đqtisadiy-yatdakı neqativ bir dəyişmə bu pulların çıxışı ilə böhran səviy-yələrinə çatmaqdadır. Belə ki, 1990-cı illərdə yaşanan bütün monetar böhranlarda onların təsiri görülməkdədir. Bu səbəblə məzənnə/faiz fərqinə əsaslanaraq borclanma imkanı asan olmaqla bərabər əlaqədar ölkələrin böhran ehtimalına qarşı lazımi tədbirləri almaları lazımdır. Bu mövzuda BVF-un da üzv ölkələrə yönəlik təsirli tədbir alma tövsiyələri ola bilər. Çünkü ölkələr böhrana girdikdən sonra çıxışa köməkçi olması üçün BVF-dan yardım istəməkdədirlər. Doğrudur BVF proqramlarının yetərliliyi də müzakirə mövzusu olmaqdadır. Çünkü BVF-dan yardım alaraq proqram tətbiq edən bir çox ölkə

274 Prakash Loungani, Paolo Mauro, “Capital Flight From Russia” April 7, 2000,

http://www.imf.org/external/pubs/ft/seminar/2000/invest/pdf/loung.pdf, 23 Ekim 2001.


149

müvəffəqiyyətə nail olmamışdır. Amma, BVF-nun bu mövzudakı tətbiqatları davam etməkdədir. Belə ki, may 1999 etibariylə 53 üzvi ilə 56 monetar proqram həyata keçirən BVF, 65 milyard dollarlıq yardım öhdəçiliyi altına girmişdir. Bu pullar kredit riskinə baxılmadan aşağı faizlərlə əlaqədar ölkələrə verilməkdədir. Bu da bir çox Amerikalı və Avropalı vergi ödəyicilərinin rifahının bu ölkələrə transferti anlamına gəlməkdədir. Bu səbəblə böhran öncəsi bəzi fəal tədbirlər əlaqədar ölkələrə israrla təklif edilməkdədir.275

275 Lawrence J. McQuillan, “The Case Against the International Monetary Fund”

http://www-hoover.stanford.edu/publications/epp/98/98b.html, 23 Ekim 2001.


150

ĐKĐNCĐ FӘSĐL

AZӘRBAYCAN ĐQTĐSADĐYYATI VӘ AZӘRBAYCANDA ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HӘDDĐ VӘ VALYUTA

MӘZӘNNӘSĐ ARASINDAKI MÜNASĐBӘT


153

I. AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASININ COĞRAFĐ VƏ DEMOQRAFĐK XÜSUSĐYYƏTLƏRĐ

1. Azərbaycan Respublikasının Coğrafi Xüsusiyyətləri 1.1. Azərbaycan Respublikasının Coğrafi Mövqeyi və

Sərhədləri Azərbaycan Respublikası, şimalda Rusiya Federasiyasının

Dağıstan MR (289 km), şimali qərbdə Gürcüstan (340 km), qərbdə Ermənistan (766 km), cənubi-qərbdə Türkiyə (11 km), cəbunda Đran (618 km) ilə sərhəddir. Şərq tərəfdən onu Xəzər dənizi (825 km) əhatə edir. Respublikasnın sərhədlərinin ümumi uzunluğu 2849 km-dir. Sərhədlərinin əksər hissəsini təbii sərhədlər təşkil edir.

Azərbaycan bütövlükdə şimal və şərq yarımkürəsində yerləşir.

Hazırda ümumi sahəsi 86.6 min km2 olan Respublika topraqları, Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsini, Kiçik Qafqazın böyük hissə-sini, onlar arasında yerləşən Kür-Araz ovalığını, Talış, Savalan, Qaradağ, Bozquş silsilələri və Đran Yaylasının bir hissəsini əhatə edir. Ərazinin coğrafi koordinatları 38050’-41055’ şimal enlikləri və 44050’-50051’ şərq uzunluqlarındadır. Ərazi şimaldan cənuba 400 km, qərbdən şərqə isə 500 km məsafədə uzanır.

Azərbaycan Respublikasında Naxçıvan MR, 65 kənd rayonu,

69 şəhər (onun 11-i respublika, 3-ü muxtar respubka tabeliyindədir), 130 şəhərtipli qəsəbə vardır. Ölkə ərazisi, ərazi istehsal kompleks-lərinin yaradılması məqsədi ilə təbii şərait və təsərrüfatın ixtisas-laşdırılması nəzərə alınaraq 10 iqtisadi-coğrafi rayona ayrılmışdır276:

1-Abşeron; 2- Quba-Xaçmaz; 3-Dağlıq Şirvan; 4-Şəki-

Zaqatala; 5-Kür-Araz (Aran); 6-Gəncə-Qazax; 7-Yuxarı Qarabağ; 8-Kəlbəcər-Laçın; 9-Lənkəran-Astara; 10-Naxçıvan.

Azərbaycanın Qafqazda yerləşməsi, qədim Đpək Yolu üzərində

olması, Xəzər dənizindən və Gürcüstan Respublikası ərazisindən

276 Qurbanov Eldar, Coğrafiya, Zirvə Yayınları, Bakı 2000, s. 160


154

Qara dənizə və dünya okeanına çıxmaq imkanının olması, Türk res-publikaları arasında tranzit rolu oynaması baxımından çox əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyə sahibdir.

1.2. Azərbaycanın Đqlimi Azərbaycan ərazisinin mülayim və subtropik iqlim qurşaqlarının

kəsişdiyi yerdə yerləşməsi səbəbi ilə, iqlim şəraiti çox müxtəlifdir. Düzənliklər, dağətəyi zonalar, alçaq və orta dağlıq ərazilər, yüksək dağ zirvələri iqlimin bütün göstəricilərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Ölkə ərazisi yarımsəhra və quru çöl iqlimindən dağ-tundra iqliminədək bir-birindən fərqlənən 4 iqlim rayonu, 8 iqlim tipinə ayrılır. Bu iqlim tipləri və onların səciyyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır277:

1. Yarımsəhra və quru çöl iqlimi. Bu iqlim, Kür-Araz və Samur–Dəvəçi ovalıqları ilə Arazboyu düzənlikləri olmaqla ölkə ərazisinin 50%-dən çoxunu əhatə edir. Kür-Araz ovalığında qışı mülayim, yayı quraq isti keçən yarımsəhra və quru çöl iqlimi, Arazboyu düzənliyin-də isə, qışı soyuq, yayı quraq isti yarımsəhra və quru çöl iqlimi ya-ranmışdır. Kür-Araz ovalığı pambıq, üzüm, meyvə-tərəvəz, quru subtropik bitkilərin yetişdirilməsi üçün əlverişli ikən kəskin rütubət çatışmazlığı olan Arazboyu düzənliklərinin suvarmaya böyük ehti-yacı vardır. 2. Mülayim-isti iqlim. Bu iqlim, Böyük və Kiçik Qafqaz dağları, Talış dağları, Naxçıvanın alçaq və orta dağlıq zonaları olmaqla, ölkə ərazisinin 30%-dən çoxunu əhatə edir. Səciyyəvi xüsusiyyətləri yumşaq qış, mülayim-isti yay və kifayət qədər rütubətlilik olan bu iqlimin, respublikanın müxtəlif ərazilərində bir-birindən fərqlənən tipləri mövcuddur. Bunlar, a) qışı quraq keçən, b) yayı quraq keçən, c) yağıntıları bərabər paylanan mülayim isti iqlimlərdir. 3. Soyuq iqlim. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarını, Naxçıvanın orta və qismən yüksək dağlıq hissələrini tutan bu iqlim, ölkə ərazisinin 20%-ni əhatə edir. Respublikanın müxtəlif ərazilərində bu iqlimin də, a) yayı quraq keçən, b) qışı quraq keçən, c) bütün fəsillərdə bol yağıntılı soyuq iqlim kimi üç tipi mövcuddur.

277 Budaqov Budaq və Qəribli Yaqub, Azərbaycan Respublikasının Fiziki

Coğrafiyası, Öyrətmən Nəşriyyatı, Bakı 1996, ss. 46-49


155

4. Dağ tundra iqlimi. Mütləq yüksəkliyi 2700 m-dən artıq olan Böyük və Kiçik Qafqaz, qismən də Zəngəzur silsiləsini əhatə edən bu iqlim, əsasən quraq qışı və yayı, həmçinin yağıntıların əksəriyyətinin qar şəklində düşməsi ilə səciyyələnir. Dağ tundra iqlim tipi, ölkə ərazisinin çox az (2-3%) hissəsini əhatə edir.

1.3.Azərbaycanın Təbii Sərvətləri Azərbaycanın relyefi: Respublika ərazisində Böyük Qafqaz,

Kiçik Qafqaz, Talış dağları və Kür-Araz ovalığı yerləşir. Ərazinin 18%-ni dəniz səviyyəsindən aşağıda olan ərazilər, 24%- ni 0-200 m hündürlükdə olan sahələr, 15,5%-ni 201-500 m arasında yerləşən sahələr və 15%-ni 501-1000 m hündürlük zolağı,12%-ni 1001-1500 m hündürlükdə olan sahələr, 7,5%-ni 1501-2000 m hündürlüyü olan ərazilər, 7,5%-ni 2000 m-dən yüksək ərazilər tutur. Ölkənin dəniz səviyyəsindən ən yüksəkdə yerləşən nöqtəsi Bazardüzü zirvəsi (4466 m),ən aşağı olan ərazisi isə, Xəzər dənizi sahilləridir (-28 m)278. Göründüyü kimi ölkə ərazisinin 500 m hündürlüyə qədər olan sahələri ümumi ərazinin 57,5%-ni təşkil edir. Əlavə olaraq respublika ərazi-sinin 42%-ə qədərini ovalıqlar təşkil etdiyindən, ölkənin relyef şəraiti təsərrüfatların inkişaf etdirilməsi, istənilən şəkildə məskunlaşma, tor-paqların becərilməsi, suvarılması və yüklərin daşınması, bir sözlə iqtisadi qüdrətin artması və qüvvətləndirilməsinə imkan yaratmaq-dadır279. Faydalı qazıntılar280: Filiz, qeyri-filiz, yanacaq faydalı qazıntı-ları ilə zəngin olan respublika ərazisi, əsasən neft və qaz yataqları ilə məşhurdur. Neft və qaz yataqları Respublika ərazilərindən Abşeron yarımadası, Xəzər dənizinin şelf zonası, Bakı və Abşeron arxipelaqları, Cənub-Şərqi Şirvan, Mərkəzi Aran, Qobustan, Ceyrançöl, Acınohur, Siyəzən zonasında mövcuddur.

Yel və dəri xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunan Nafta-

lan nefti, Azərbaycanın dünyada məşhur olan sərvətlərindəndir.

278 Eminov Z. N., Coğrafiya, AzĐMU-nun t.h. mətbəəsi, Bakı 2000, s. 10 279 Qurbanov, a.k.ə., s. 142 280 Budaqov və Qəribli, a.k.ə., ss. 31-34


156

Republika ərazisində neft və qazdan başqa xüsusillə Qobustan və Đsmayıllı rayonları ərazisində yanar şistlər də vardır.

Azərbaycanın xüsusilə, Kiçik Qafqaz hissəsi, filiz yataqları ilə

zəngindir. Bunlar, dəmir, manqan, titan, xromit, mis, kobalt, poli-metal, sürmə, qızıl, gümüş, molibden, kükürd kolçedanı, bentonit gillər, daş duz, barıt, civə və s. yataqlardır.

Qeyri-filiz faydalı qazıntılarına gəlincə, Azərbaycan ərazisi

əhəng daşları, travertin daşları, mərmər, gips, kvars, dolomit, təbaşir, tikinti gilləri, çaydaşı, qum və s. ehtiyatları mövcuddur.

Su ehtiyatları281: Zənginliyinə görə “mineral sular muzeyi”

adlandırılan Azərbaycanda, kimyəvi tərkibi bir-birindən fərqlənən və müxtəlif müalicəvi əhəmiyyətə sahib ondan artıq mineral su tipi mövcuddur. Kəlbəcərdəki Đstisu, Naxçıvan MR-dəki Badamlı, Sirab, Vayxir, Abşeron yarımadasındakı Suraxanı və Şıx, Dəvəçi rayonun-dakı Qalaaltı, Culfa rayonundakı Darıdağ, Quba rayonundakı Xaltan, Şuşa rayonundakı Turşsu və Şırlan, Qax rayonundakı Süsgən suyu müalicəvi əhəmiyyətinə görə xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Respublika ərazisi termal sularla da zəngindir. Termal bulaqlar

xüsusilə Talış dağları, Böyük və Kiçik Qafqazın cənub və şimal-şərq yamaclarında daha çoxdur.

Ümimilikdə ölkə ərazisində irili-xırdalı 8400-ə qədər çay vardır.

Onlardan 850-nin uzunluğu 5 km-dən, 21-nin uzunluğu isə, 100 km-dən artıqdır. Orta illik su axını 31 km3 və bunun yalnız 8 km3 Respulika daxilində olan çayların axını əsasən dağlarda yaranır. Çaylar ya Kür və Araz çaylarına, ya da bir başa Xəzər dənizinə tökül-düyündən, qapalı hövzəyə aiddir. Şirin su ehtiyatlarının əsasını təşkil edən çaylar, xüsusilə Kürmük, Tərtər, Katex, Vəlvələ çayları üzərində gur şəlalələr mövcuddur.

Ölkə ərazisində tektonik, buzlaq, uçqun, sürüşmə, relikt, çay-

dərə, laqun və s. mənşəli 700-ə yaxın göl vardır. Sahəsi 1 km2-dən çox olan və böyük əhəmiyyətə malik olan göllərin sayı isə 25-dir.

281 Budaqov və Qəribli, a.k.ə., ss. 53-63


157

Suyunun tərkibinə görə, bir qayda olaraq Dağlıq ərazilərdəki göllər şirin, dağətəyi və düzənlik zonalarındakı göllər isə, həm şirin, həm də şorsuludur. Ölkə ərazisindəki göllərin həm təsərrüfat, həm də məişət əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki, onlardan yaşayış yerlərinə su çəkilməsi, suvarma və balıqçılıq məqsədi ilə istifadə olunur.

Azərbaycanda ümumi sahəsi 87 min hektar olan 140-a qədər

müxtəlif ölçüdə süni göllər də mövcuddur. Bunlardan 34-ü təsərrüfat və ya həm təsərrüfat, həm də enerji məqsədli yaradılan su anbarlarıdır ki, onlardan da ən böyüyü sahəsi 605 km2, orta dərinliyi 27 m olan Kür çayı üzərində yaradılan Mingəçevir su anbarıdır.

Suvarma, şəhər və kəndlərin su təchizatı məqsədi ilə ölkə

ərazisində yaradılan sıx kanallar şəbəkəsi, 1,3 mln. hektar quraq ərazinin təsərrüfat əhəmiyyətini artırmışdır. Ümumilikdə Azərbaycanda yaradılan, uzunluğu 70 min km-dən artıq olan suvarma sistemlərinin uzunluğu ekvatorun uzunluğundan da çoxdur.

Xəzər dənizi respublikanın iqtisadi həyatında xüsusilə böyük

rol oynayır. Ölkədə neft və qaz sənayeləri, balıq istehsalı, su nəqliyyatının inkişafı bilavasitə Xəzər ilə bağlıdır. Xüsusilə, 1993-cü ildən etibarən ölkə iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən nəft strategiyası, məhz Xəzər dənizinin 3000 m dərinliyində yerləşən neft və qaz ehtiyatlarının işlənməsinə yönəlmişdir.

2. Azərbaycan Respublikasının Demoqrafik

Xüsusiyyətləri 2.1. Əhalinin Sayının Dinamikası Və Təbii Artımı 2002-ci ilin əvvəlinə Azərbaycan Respublikasının əhalisi 8

milyon 141 min nəfər təşkil etmişdir. Azərbaycan əhalisinin artımı əhalinin təbii artımı hesabına baş verir. Belə ki, son 5 il ərzində hər il ölkədə 120 min (orta hesabla hər gün 329) körpə dünyaya gəlir. 2001- ci ildə, ölkədə doğum əhalinin hər 1000 nəfərinə hesabı ilə 14 nəfər təşkil edir.

Ermənistanın təcavüzkar siyasəti nəticəsində 1992-1994-cü

illərdə əhalinin ölüm səviyyəsi kəskin artmışdır. Lakin əldə edilən


158

atəşkəs rejimi ilə ölümüm səviyyəsi xeyli azalmış və ölümün səviyyəsi əhalinin hər 1000 nəfərinə hesabı ilə 6 nəfər təşkil edir. Eyni zamanda köprə ölümünün səviyyəsində nəzərə çarpan azalmalar, ölüm səviyyə-sinin azalmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. 2001-ci ildə əhalinin 1000 nəfərinə hesabı ilə bir yaşınadək 13 körpə ölümü qeydə alınmışdır ki, bu da əvvəlki illərdəkindən aşağıdır.

Hal hazırda Azərbaycanda ömür uzunluğu qadınlarda 75 yaş,

kişilərdə 69 yaş olmaqla, orta hesabla 72 yaş təşkil edir. Ölkə əhalisinin artışının dolayılı olaraq göstəricilərindən biri

də bağlanan nikahların və boşanmaların sayıdır. Statistik məlumatlara əsasən 1997 –ci il istisna olmaqla, nikah sayında daimi azalma qeydə alındığı halda, 2000-ci ildən etibarən artım görünməkdə və son 4 ildə ən çox nikah məhz 2001-ci ildə (41861) bağlanmışdır. Yenə statistik məlumatlara görə, 2000-ci ildə 1999-cu ilə görə boşanmaların sayında artım qeydə alınsa da, ümumilikdə boşanmaların ilbəil azaldığı görünməkdədir.

Respublikada əhali artımına mane olan faktorlardan biri də

əhalinin miqrasiyasıdır. 1990-cı ildən sonra əhalinin miqrasiyası mənfi saldo ilə nəticələnmişdir: yəni ölkəni tərk edənlərin sayı, ölkəyə gələnlərin sayından aşağı olmuşdur. Əgər 1990-cı ildə bu fərq –56.4 min nəfər təşkil edirdisə, bu rəqəm son illərdə ölkədə yaşanan müsbət yönlü dəyişikliklər sayəsində azalmışdır. 2001-ci ildə isə bu rəqəm –4.7 min nəfər təşkil etmişdir.

Statistika komitəsinin 2002-ci ilə dair məlumatlarında,

Respublika əhalisinin 4130,1 min nəfəri yaxud 50,7% şəhərlərdə, 4011,3 min yaxud 49,3% kəndlərdə məskunlaşmışdır. 1990-cı illə müqayisədə bu rəqəmlərdə çox da ciddi bir dəyişiklik görülmür. Belə ki, sözü edilən ildə şəhər əhalisi ümumi əhalinin 53,9%-ni, kənd əhalisi isə, 46,1%-ni təşkil etməkdə idi.

2.2. Əhalinin Cins-Yaş Quruluşu Və Milli Tərkibi Statistik məlumatlara görə, 2002-ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisi-

nin 49%-ni yaxud 3 milyon 989 min nəfəri kişi, 51% və ya 4 milyon 152 min nəfərini qadınlar təşkil etmişdir. 1990-cı ildən etibarən bu


159

kişi-qadın nisbətində demək olar ki, ciddi bir dəyişiklik olmamışdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1990- cı ildə kişilər əhalinin 48,8%-ni, qadınlar isə 51,2%-ni təşkil edirdi. 1995- ci ildə isə bu rəqəmlər uyğun olaraq 49,1% və 50,9% idi.

Bütün əhalinin 29 faizini 15 yaşınadək uşaqlar, 6 faizini isə,

yaşı 65-dən yuxarı olan şəxslər təşkil edir. Ayrılıqda kişilər arasında 15 yaşınadək uşaqlar 30%, 65 yaş üzərindəki şəxslər isə 5% təşkil edir. Qadınlar arasında isə bu rəqəmlər uyğun olaraq 27% və 7%-dir.

Azərbaycan ərazisinin kiçik olmasına baxmayaraq, həmişədən

çoxmilli bir ölkə olaraq bilinməkdədir. Ölkə bu gün də həmin xüsu-siyyətini eyni şəkildə qorumaqda və davam etdirməkdədir. Əhalinin son siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə, hal-hazırda ölkənin milli tərkibi aşağıdakı kimidir:

Azərbaycanlılar 90,6% (7953,4 min nəfər), ləzgilər 2,2%

(178,0 min nəfər), ruslar 1,8% (141,7 min nəfər), ermənilər 1,5% (120,7 min nəfər), talışlar 1,0% (76,8 min nəfər), avarlar 0,6% (50,9 min nəfər), türklər 0,5% (43,4 min nəfər), tatarlar 0,4% (30,0 min nəfər), ukraynalılar 0,4% (29,0 min nəfər), saxurlar 0,2% (15,9 min nəfər), gürcülər 0,2% (14,9 min nəfər), kürdlər 0,2% (13,1 min nəfər), tatlar 0,13% (10,9 min nəfər), yəhudilər 0,1% (8,9 min nəfər), udinlər 0,05% (4,2 min nəfər) və digər millətlər 0,12% (9,5 min nəfər).

Öz millətinin dilində sərbəst danışa bilən əhalinin bütövlükdə

ölkə üzrə xüsusi çəkisi 99,2%-dir. Bu göstərici azərbaycanlılar ara-sında ən yüksək 99,8%, ukraynalılar arasında ən az 32,4% təşkil edir.

2.3. Əmək Ehtiyatları Statistik məlumatlara əsasən Azərbaycanda əmək qabiliyyətli

əhalinin sayı 1990-cı ildən 2002-ci ilə qədər əhalinin sayına müvafiq olaraq artım göstərmişdir. Belə ki, 1990-cı ildə ümumilikdə ölkədə əmək qabiliyyətli əhali əgər 3941,0 min nəfər yaxud ümumi əhalinin 55,3%-ni təşkil edirdisə, 2002-ci ildə bu rəqəm 4892,9 min nəfər yaxud 60,1% təşkil etmişdir. Əmək qabiliyyətli əhali arasında artım xüsusilə qadınlar ararsında görülməkdədir. Belə ki, 1990-cı ildə 1000


160

kişiyə düşən əmək qabiliyyətli qadınların sayı 982,3 nəfər təşkil edir-disə, artıq 2002-ci ildə bu rəqəm 1020,8 nəfərə yüksəlmişdir.

1990-cı ildən ölkənin iqtisadi həyatında yaşanan ciddi dəyişik-

liklər ki, bunların başında bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar yaşanan problemlər durmaqdadır, əmək ehtiyatları və onların iqtisa-diyyata cəlbi ilə əlaqədar bəzi problemlərin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu problemlərdən ən mühüm olanı məşğulluq məsələsidir.

Köhnə Sovetlər Đttifaqı ərazisində ortaya çıxan yeni müstəqil

dövlətlər, bəzi obyektiv və subyektiv səbəblərdən 1990-cı illərin ortalarına qədər bir-birindən uzaqlaşma siyasəti yürütməyə başlamış-lar. Bunun da nəticəsi olaraq, Sovetlər Đttifaqından qalma müəssisələr fəaliyyət göstərmə şanslarını tamamilə itirmişlər. Digər tərəfdən köh-nə texnologiyaya əsaslanan bu müəssisələrin yeni bazar şərtlərində rəqabət gücünün olmaması, demək olar ki, bütün müəssisələrin fəaliyyətinin dayanmasına gətirib çıxarmışdır. Bu da təbii olaraq ölkədə işsizlər ordusunun yaranmasına səbəb olmuşdur.

Ermənistanın Azərbaycana elan olunmamış müharibəyə başla-

ması, həm Ermənistan, həm də müharibənin getdiyi Azərbaycan ərazilərində məskunlaşmış əhalinin köçməsi, dolayısı ilə, ölkədə qaçqınlar və köçkünlər ordusunun yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu da öz növbəsində işsiz əhalinin artması deməkdir.

Müstəqilliyin ilk illərində, bir tərəfdən elan olunmamış müha-

ribə, digər tərəfdən daxili çəkişmələrin baş alıb getməsi həmin dövr iqtidarının diqqətini iqtisadiyyatdan yayındırmışdır. Bu da ölkədə bütün makroiqtisadi tarazlığın pozulmasına, işsizlik probleminin daha da dərinləşməsinə səbəb olmuşdur.

Problemin həllinə yönəlmiş tədbirlər, ancaq 1990-cı illərin

ikinci yarısından etibarən alınmağa başlamışdır. Ölkədə lazımi struktur dəyişiklikləri ilə başlanan bu proses, sonradan ölkəyə xarici investorların müxtəlif layihələr üzrə fəaliyyətə cəlbi, eyni zamanda yerli sərmayə sahiblərini ölkə iqtisadiyyatına kapital qoyuluşuna təşviqi ilə davam etdirilməkdədir.


161

Son dövrlərdə işsizlik probleminin həllinə yönəlmiş hökumətin atdığı adımlar da diqqəti cəlb etməkdədir. Belə ki, işsizlərə müavi-nətlərin verilməyə başlanması, ölkənin müxtəlif ərazilərində “əmək bazarları”nın təşkili yalnız təqdirə layiq hal kimi alqışlana bilər. Lakin bunu da qeyd etmək lazımdır ki, işsizlik məsələsi bugünün Azərbaycan iqtisadiyyatının ən ağrılı tərəflərindən biridir.

Rəsmi statistik göstəricilərə görə, 2001-ci ildə ölkə ərazisində

işsizlərin sayı 48446 nəfər, yaxud iqtisadi fəal əhalinin 1,3% qədər-dir. Đşsizliyə görə müavinət alan işsizlərin sayı isə 3117 nəfər, yaxud iqtisadi fəal əhalinin 0,1% qədərdir.

Unutmamaq lazımdır ki, bu rəqəmlər, yalnız məşğulluq xid-

mətində rəsmi status alan şəxslərin sayını göstərməkdədir. Yəni ölkə ərazisindəki işsizlərin sayının real göstəricisi deyildir. 1999-cu ildə keçirilmiş əhalinin qeydə alınması zamanı əhalinin 11,6 faizi işsiz kimi qeydə alınmışdır. Ölkənin müxtəlif yerlərində, ilk növbədə Bakıda və digər şəhərlərdə müşahidə olunan fəhlə bazarları işsizliyin daha da yüksək səviyyədə olmasından xəbər verir282.

Statistik məlumatlara istinadən, 2001-ci ildə Azərbaycanda

məşğul olan əhalinin 1240 min nəfəri, yaxud məşğul əhalinin 33,4%-i dövlət, 2475 min nəfəri, yaxud 66,6%-i qeyri dövlət sektorunda çalışmaqdadır. Məşğul olanların sahələr üzrə bölgüsü 2001-ci ildə onların 39,9 faizinin kənd təsərrüfatı, 17,8 faizinin emal sənayesi, 8,6 faizinin təhsil, 7,2 faizinin dövlət idarəetməsi və müdafiə, 4,6 faizinin səhiyyə və sosial xidmətlər, 4,5 faizinin nəqliyyat və rabitə, 4,5 faizinin emal sənayesi, 4,2 faizinin tikinti və qalanlarının iqtisadiyyatın digər sahələrində çalışdıqlarını göstərməkdədir.

282 UNDP, Azərb. Respublikasında Đnsan Đnkişafı Haqqında Hesabat 2002, s. 32


162

II. AZƏRBAYCAN ĐQTĐSADĐYYATININ SAHƏLƏR ÜZRƏ VƏZĐYYƏTĐ

1. ÜDM Bir ölkənin iqtisadi durumunu dəyərləndirərkən ilk öncə o

ölkənin ümumi daxili məhsulu ələ alınmaqdadır. Mövzunun daha yaxşı anlaşılması üçün ələ alınan 1990-2000-ci illər arasındakı 10 illik bir dövrdə illər etibariylə Azərbaycanda ÜDM rəqəmi aşağıdakı şəkildə reallaşmışdır:

Tablo: 3. Azərbaycanda ÜDM və Adam Başına ÜDM

ÜDM Fərd Başına ÜDM Đllər

Mln. Manat Əvvəlki ilə görə%

Manat $

1990 1466 - 207.8 - 1991 2672 99.3 373,6 - 1992 24100 77.4 3318,6 237 1993 157082 76.9 21302 230 1994 1873387 80.3 250568.4 270 1995 10668800 88.2 1410329,3 319 1996 13663200 101.3 1787651,6 416 1997 15791400 105.8 2045968,7 513 1998 17203100 110.0 2207506,7 571 1999 16489000 107.4 2097090,1 573,7 2000 23591000 111.1 2767765,5 618 2001 26619800 109.9 3331100 689 2002 29600000 110,6 3700000 756 2003* 32800000 109,5 4000000 800

*- Təxmin edilir

Qaynaq: Dövlət Statistika Komitəsi (DSK)1999, 2000; http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/0011.shtml#t11; Zaman qəzeti 18-22 yanvar 2003 s.2; Bülten, Tüsiab Cemiyeti, No: 01/89 14 Yanvar 2003

1990-2002-ci illər arasında Azərbaycanda tabloda verilən

məlumatlara görə, nominal olaraq ÜDM-da artım göründüyü halda, onun real dəyərlərlə ifadəsi, sözü gedən illərin ilk başlarında düşü-


163

şün, 1997-ci ildən etibarən isə artışın olduğunu göstərməkdədir. Buradan, illər etibariylə tabloda verilən fərd başına ÜDM-a baxarsaq, 1990 və 1991-ci illərdə rəqəmin nə şəkildə reallaşdığı haqqında məlumat əldə edilmədiyindən bir şey söyləmək mümkün deyil, 1992-dən 1993-ə qədər isə bir azalma olduğu görülməkdədir. Fərd başına düşən ÜDM rəqəmi 1994-cü ildən etibarən artım göstərməkdədir.

ÜDM-dakı bu konyekturanı açıqlamaq üçün sözü gedən dövrdə

meydana gələn iqtisadi-siyasi-sosial duruma nəzər salmaq lazımdır. 1980-lı illərin sonlarında köhnə Sovet Đttifaqını bürüyən xalqların müstəqillik alovu, 1991-ci ildə bu ittifaqın tamamən çökməsi ilə nəticələndi. Azərbaycanı ələ aldığımızda bir tərəfdən müstəqillik mücadiləsi, digər tərəfdən hələ də bitməmiş olan Ermənistan-Azər-baycan savaşı iqtisadiyyatda çox pis izlər buraxmışdır. Siyasi və hərbi tələblərin daha önə çıxdığı bu dönəmlərdə, iqtisadiyyat tamamilə diq-qətdən kənarda qalmış və müəssisələrin çalışmaması istehsalın azalma-sına bu da nəticə etibariylə ÜDM rəqəminin getdikcə azalmasına səbəb olmuşdur.

Sonrakı dövrlərdə isə, ümumilikdə iqtisadiyyatda az da olsa

müəyyən artımlar meydana gəlmişdir. 1993-cü ildən sonra meydana gələn bu artım isə, ölkədə təmin edilən siyasi istiqrar, Ermənistanla əldə edilən atəşkəs rejimi, yeni iqtisadi və siyasi sistemin qurulma-sında əldə edilən nailiyyətlərlə bağlıdır. Bu dövrdə, öncəki illərin əksinə iqtisadi sahəyə verilən önəm və bazara dövlət müdaxiləsinin gedərək artması və müxtəlif islahatların tətbiqi bu yüksəlişin təməllərindən sayıla bilər283.

Hər hansı bir ölkənin inkişaf dərəcəsini ÜDM və ya fərd

başına ÜDM rəqəmi ilə ölçmənin bəzi yetərsizlikləri vardır. Belə ki, fərd başına ÜDM bir cəbri ortalamadır. Ölkə zənginliyinin 90%-i ölkə əhalisinin 10%-nə getdiyi zaman, sözü gedən cəbri ortalama heç bir şey ifadə etməməkdədir. Hələ bu gün inkişaf etməkdə olan ölkə-lərin gəlir bölüşdürülməsində həddindən artıq ədalətsizlik olduğuna diqqəti çəkərsək284, mövzunun daha da aydın olması üçün iqtisadiy-

283 Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, Đllik Hesabat 2000, s. 8 284 Başkaya Fikret; Azgelişmişliğin Sürekliliği, 3. Baskı, Đmge Kitabevi, Ankara 1994,

s. 35


164

yatın ən önəmli sektorlarında meydana gələn dəyişikliklərə qısaca toxunmanın faydası vardır.

2. Sənaye

ÜDM-un formalaşmasında əsasən sənaye sektoru həlledici rol

oynayır. Analiz edilən illər etibariylə sənaye sektorundakı dəyişmələr (istehsal miqdarı) aşağıdakı kimidir:

Tablo: 4. Sənaye Malları Đstehsalı

Đllər Mln. Manat Əvvəlki ilə nisbətən% 1990 1220 - 1991 2560 91.1 1992 22520 69.6 1993 123013 80.3 1994 1137755 75.3 1995 8855950 78.6 1996 11315428 93.3 1997 12568618 100.3 1998 11619738 102.2 1999 11756610 103.6 2000 15949700 106.9 2001 17626800 105,1 2002 10330400 58,6

Qaynaq: DSK 1999, DSK 2000; Respublika qəzeti, 27 iyul, 2000, s.

5, www.nba.az/az/statistics/makroeconomic_indicators/ macroeconomic.shtml

Sənaye sektorunda, tablodan da göründüyü kimi, 1997-ci ilə

qədər bir düşüş yaşanmışdır. Bilindiyi kimi Azərbaycanda aqrar-səna-ye önəmli yer tutmaqdadır. Dolayısı ilə, aqrar sektorda yaşanan düşüş bu sektora da təsir etməkdədir. Aqrar sahəyə əsaslanan sənaye xari-cindəki digər sənaye sahələrində də yaşanan olaylar o qədər də ürək açan olmamışdır. Sovet Đttifaqından qalma müəssisələr bir-birləriylə sıx əlaqəli olduqlarından (burada nəzərdə tutulan köhnə Sovet Đttifaqını təşkil edən ölkələrdəki müəssisələrlə olan əlaqələrdir), siyasi səbəb-lərdən yeni cumhuriyyətlərin bir-birlərindən uzaqlaşmaları və bu


165

uzaqlaşma meylinin iqtisadiyyata da yayılması respublikaların hamı-sında sənaye böhranını ortaya çıxarmışdır.

Sovet Đttifaqı dövründə qurulmuş müəssisələrin geriləməsinin

bir səbəbi onların əlaqələrinin kəsilməsi idisə, digər bir səbəbi də sahib olduqları texnologiyadır. 1960-1970-ci illərdə qurulmuş bu müəssisə-lərdə sonralar lazımi modernizasiya aparılmamış (yeri gəlmişkən Sovet Đttifaqının dağılmasına səbəb olan iqtisadi geriləmə-nin təməlini bu xüsus təşkil etmişdir), müstəqilliyin əldə edilməsin-dən sonra isə əvvəlki mərkəzi-planlı iqtisadiyyatın bazar iqtisadiy-yatına yerini buraxması bu müəssisələrin rəqabət gücünü sıfıra endirmişdir.

Əlavə olaraq, istər müəssisələrin bir-birlərinə, istərsə də dövlə-

tə olan yığılmış borcları bu müəssisələrin fəaliyyətlərini durdurma-larına səbəb olmuşdur.

Müstəqillikdən sonra atılan önəmli addımlardan biri olaraq

dəyərləndirilə biləcək özəlləşdirmə proqramı da bu mövzuda çox uğurlu olmamışdır. Öncəliklə, Azərbaycanda özəlləşdirmə digər post sosialist ölkələri ilə müqayisədə gec başlamışdır. Bu gecikmə, ölkədəki siyasi istiqrarsızlıq və qarışıq geopolitik durumla izah edilə bilər285. I özəlləşdirmə proqramı çərçivəsində, 1 yanvar 2001 tarixinə qədər 31226 kiçik, 1169 səhmdar cəmiyyətə çevrilən dövlət müəssisəsi özəlləşdirilmişdir286. Digər bir ifadəylə kiçik müəssisələrin 80%,, orta və böyük müəssisələrin 20%-i özəl sektora dövr edilmişdir və bu özəlləşdirmədən dövlət büdcəsinə 72 milyon dollar daxil olmuşdur. Vurğulanan xüsuslar, potensial ehtiyatların səmərəli istifadə edildiyi anlamını verməməkdədir. Özəlləşdirilən kiçik müəssisələrdə 120 min vətəndaşın çalışması, hələ satılmamış hissələrin 500 milyard manat potensial büdcə gəliri olması da faydalılıq nümunələri deyil. 1992-1996-cı illərdə öz-özünə xaotik inkişaf edən bazarın kiçik ticarət və xidmətə qeyri-rəsmi şəkildə iqtisadi fəaliyyətə 450 min işçini və ya əmək gücünün 10%-dən çoxunu cəlb etməsi ilə yanaşı, dövlət özəlləş-dirmə proqramı nəticəsində əmək gücünün sadəcə 3%-nin iş imkanı

285 Hüseynov Azər, “Özəlləşdirmə: Nticələrə Müqayisəli Baxış”, Məşvərət jurnalı, No

19-21 Đyun-Avgust 1999, s. 25 286 Đllik Hesabat 2000, Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, s. 10


166

əldə etməsi, müqayisədə özəlləşdirmənin uğurlarını əslində uğursuz-luğa çevirməkdədir287.

Azərbaycanda ÜDM-da özəl sektorun payı 52%-ə ancaq 1998-

ci ildə çatmışdır. Ölkədə özəl sektor sadəcə dövlət mülkiyyətinin dövri ilə deyil, həm də əlavə olaraq və hələ 1991-ci ildən etibarən təşəkkül etməktəydi. 1995-1997-ci illərdə hər il ortalama 7-8 min yeni kiçik müəssisə, firma, şirkət və s. təsis olunmaqda idi. Özəlləşdirmənin startı verilərkən özəl sektorun ÜDM-dakı payı 10%-dən arıq idi288. Digər yandan, bu günə qədər səhmdar cəmiyyətə çevrilərək özəlləşdirilən müəssisələrin böyük bir qisminin hələki fəaliyyət göstəməməsi kimi faktorları da göz önündə tutarsaq, özəlləşdirmədə çox da müvəffəqiy-yətli olunmadığı anlaşılmaqdadır289.

Ümumilikdə 2001-ci ildə sənaye məhsulu istehsalı 17626,8

mlrd. M olmaqla, ÜDM-un 35,5%-ni təşkil etmişdir290. 2002–ci ildə ÜDM-un 34,9%-nə bərabər olan sənaye məhsulu istehsalının291, 2003-cü ildə ÜDM-un ümumi həcmində 33,5%-lik paya sahib olacağı gözlənil-məkdədir292.

Yuxarıda verilən tablodan da göründüyü kimi, sənaye sekto-

runun yüksəlişi 1997-ci ildən sonraya təsadüf etməkdədir. Azərbay-canda müstəqillikdən sonra sənaye sektorunun inkişafında neft sənayesi önəmli yer tutmuşdur. Mövzuya ifadə etdiyi əhəmiyyətə görə ayrıca toxunmaqda fayda vardır.

Neft sənayesi: Artıq neçə əsrdir nəft sənayesi Azərbaycanın

əsas maye-yanacaq bazası və əsas istehsal sahəsidir. Hələ VIII əsrdə Bakıda çıxarılan neftin satılmaq üçün başqa ölkələrə aparıldığını təsdiq edən tarixi materiallar mövcuddur. Yerin təkindəki netfin çıxarılması xüsusilə Sovet Đttifaqı dövründə baş vermişdir. Đkinci dünya müharibəsi ərəfəsində 23 milyon ton neft hasil edilməkdə idi. 1949-cu ildən etibarən dəniz yataqlarının istismarına başlanması

287 Hüseynov, a.k.m., s.25 288 Hüseynov, a.k.m., s. 26 289 Zaman qəzeti, 12-13 oktyabr, 1999, s. 5 290 http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/001_1.shtml#t1_1 291 Zaman qəzeti, 18-22 yanvar, 2003, s. 2 292 Bülten, Tüsiab Cemiyeti, No: 01/89 14 Yanvar 2003


167

çıxarılan neftin həcmini artırsa da, ümumilikdə 1960-cı illərdən etibarən ölkədə çıxardılan neftin həcmində ilbəil azalmalar müşahidə edilməkdə idi. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1998-ci ildə neft hasilatı 11,4 milyon ton olmuşdur293.

Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra, bu sahədə mövcud

texnologiyanın yeni tələblərə cavab verməməsi, onun modernizasiya-sı üçün ölkədə sərmayə yetərsizliyinin olması və s. kimi səbəblərlə sahənin ölkə iqtisadiyyatı üçün strateji əhəmiyyəti də diqqətə alınaraq, xarici kapitalın neft sektoruna cəlb edilməsi yoluyla yataq-ların istismarına başlanıldı. Bu məqsədlə 1994-cü ilin sentyabr ayında 25-30 il müddətində “Azəri”, “Çıraq” və “Günəşli” dəniz yataqlarından ümumi ehtiyatları 1,7 milyard tondan çox neft və 900 milyard kubmetrdən çox təbii qaz olan xarici neft şirkətləri ilə “Əsrin müqaviləsi” adlı ilk kontrakt imzalandı. Bu kontrakt həm ölkənin iqtisadi strategiyasının, həm də neft sektorunun inkişafında yeni bir mərhələnin başlanğıcı idi.

Sonradan bu tipdəki müqavilələrin sayı gedərək artmağa

başladı və 2001-ci il sonu etibariylə quru və dənizdəki yataqların istismarına yönəlmiş investisiyaların ümumi həcmi 60 milyard ABŞ Dollarından çox olan 15 ölkənin 32 şirkəti ilə 21 beynəlxalq kontrakt imzalanmışdır294. Bu kontraktlar üzrə hasil olunacaq neftin həcmi təxminən 4 milyard tondur295.

Həyata keçirilən neft strategiyası nəticəsində indiyədək Azər-

baycan iqtisadiyyatına 6 milyard ABŞ dolları həcmində investisiya cəlb edilmişdir296.

Neft strategiyasının ölkə iqtisadiyyatındakı əhəmiyyəti xarici

ticarətdə də özünü biruzə verməkdədir. Belə ki, Azərbaycanın 2000-ci il xarici ticarəti 1993-cü ildən sonra ilk dəfə ölkəyə valyuta qazandırıcı şəkildə gerçəkləşmişdir297. Yəni, xarici ticarət balansında

293 Əhmədov Ə. və Hacıyev M., Azərbaycan Đqtisadiyyatı, Səda, Bakı 2000, s. 37 294 UNDP, Azərb. Respublikasında Đnsan Đnkişafı Haqqında Hesabat 2002, s. 29 295 Aras Osman Nuri, Azerbaycan’ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, DER

Yayınları, Đstanbul 2001, s. 57; 296 UNDP, a.k. ə., s. 29 297 http://www.statcom.baku-az.com/index_az.com


168

ixracatın həcmi idxalat həcmindən çox olmuşdur ki, bu da birbaşa Azərbaycandan ilkin neft ixracatına başlanılması ilə əlaqədardır.

Ölkədə başlanan neft strategiyasının bir digər əhəmiyyətli

nəticəsi, ümumi uzunluğu 1730 km olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft əsas ixrac kəməri layihəsinin ortaya çıxması olmuşdıur. Đnşasına artıq başlanılmış olan bu kəmərin Azərbaycan ərazisindəki uzunluğu 468 km təşkil etməkdədir. Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxarılması məqsədi ilə reallaşdırılan kəmərin ölkə iqtisadiyyatına həm birbaşa, həm də dolayılı olaraq müsbət təsirləri vardır. Əlavə olaraq gələcəkdə Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistanda istehsal olunan neftin dünya bazarlarına realizasiyasına da imkan yaratması baxımından, Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəmərinin regional əhəmiyyəti də ortaya çıxmaqdadır.

Ölkədə neft sənayesinin sürətli inkişafı və onun respublika

iqtisadiyyatındaki əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 Dekabr 1999-cu il tarixli 240 saylı “Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun Yaradılması haqqında” Fərmanına uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu (ARDNF) yaradılmışdır. Fond neft sazişlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı əldə edilən gəlirlərin toplanması və səmərəli idarə edilməsi mexanizmidir. Fondun yaradılmasının səbəbi Azər-baycan dövlətinin neft-qaz ehtiyatlarının işlənməsindən əldə ediləcək gəlirlərin yüksək artımı dövründə bu gəlirlərin istifadəsində israfçı-lığın və makroiqtisadi əyintilərə səbəb ola biləcək risklərin qarşısını almaq, neft və qaz hasilatından əldə olunan gəlirlərin ölkənin və onun gələcək nəsillərinin mənafeyi naminə peşəkarlıqla və səmərəli idarə edilməsi təşkil etmişdir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun Əsasnaməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 Dekabr 2000-ci il tarixli 434 saylı Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir298.

31 dekabr 2002-cü il tarixinə olan məlumata görə Fondun

Cəmi Xalis Aktivlərin həcmi 2,349,966 milyon manat təşkil etməkdədir299.

298 http://www.oilfund.az/html/about_az.html 299 Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun Maliyyə Vəziyyəti haqqında

Hesabat, http://www.oilfund.az/html/reports_az.html


169

3. Kənd təsərrüfatı Azərbaycan yüksək səmərəli və çoxsahəli kənd təsərrüfatını

inkişaf etdirməyə imkan verən əlverişli torpaq, iqlim şəraitinə sahib-dir. Ümumi torpaq sahəsindən 48,7%-ni kənd təsərrüfatına yararlı sahələr təşkil edir. Adam başına düşən kənd təsərrüfatı torpaq sahə-sinin həcmi 0.65 hektardır.

Məşğul əhalinin 2001-ci ilə görə 39,9%-nin çalışdığı300 bu

sektorda da, iqtisadiyyatın bir bölümü olaraq, yaşanan geriləmələrdən təsirlənərək bəzi dalğalanmalar müşahidə edilmişdir. 1996-cı ilə qədər yaşanan davamlı azalışdan sonra, ölkədə izlənən iqtisadi və sosial siyasətlər nəticəsində az da olsa bəzi artımlar qeydə alınmışdır:

Kənd təsərrüffatı sektorunda tətbiq edilən siyasətlərdə, Sovet

dövründən qalma kolxoz və sovxozların mülkiyyətinin çalışanlar ara-sında paylaşdırılması və özəl təşəbbüsün təşviqi hədəflənməkdə idi.

Tablo: 5. Kənd Təsərrüfatı Malları Đstehsalı Đllər Mln. Manat Əvvəlki ilə nisbətən% 1990 506.7 - 1991 990.5 100.3 1992 7691 76 1993 52292.4 585 1994 705368.6 87 1995 3566914.1 93 1996 4518260 103 1997 4122370 93.9 1998 4421737 106.2 1999 4730945 107.1 2000 5303400 112.1 2001 5893600 111,1

Qaynaq: DSK 1999, DSK 2000; Respublika qəzeti, 27 iyul, 2000, s. 5,

http://www.statcom.baku-az.com/index_.htm

300 DSK 2002, s. 76


170

Keçən müddətdə ölkədə kənd təsərrüffatı islahatlarını həyata keçirmək üçün uyğun hüquqi bazanın hazırlanması ilə bərabər, əmlak və torpaq üzərində yeni mülkiyyət növlərinin formalaşdırılmasına başlanılmış, müxtəlif kənd təsərrüffatı müəssisələri formalarının inki-şaf istiqamətləri ilə əlaqədar müəyyən hazırlıqlar aparılmışdır. 2000-ci il iyun ayına qədər, ölkədə özəlləşdirilməsi düşünülən torpaqların 98.6%-i özəlləşdirilmiş301, əsasən kəndli-fermer təsərrüffatları olmaqla, kollektiv müəssisələr, kiçik müəssisələr təşkil olunmuşdur.

Bundan başqa, kənd təsərrüffatı ilə məşğul olanlara aşağı

qiymətlə yanacaq satışı və 5 illik (1998-2003-cü illər arasında) onların vergidən azad olunmaları həmin siyasəti dəstəkləyici tətbiqat-lardan sayıla bilər. Bu səbəblərdən kənd təsərrüffatı sektorunun yüksəlişi 1996-cı ildən sonra mümkün olmuşdur.

Ancaq, aparılan araşdırmalar, mövcud qanunvericilikdə olan

yetərsizliklər, islahatların tətbiqindəki nöqsanlar, ucqar ərazilərdə yaşayanların maliyyə problemləri, idarəetmə strukturlarında və bank-maliyyə sistemində islahatların yetərsizliyi, yeni təşkil edilən müəs-sisələrə xidmət verən infrastrukturanın yetərsizliyi, əlavə olaraq, ucqar ərazilərdə idarəçilər və məmurlardan qaynaqlanan problemlər və başqa faktorların bu yeni müəssisələrin normal fəaliyyəti və inkişafına mənfi təsir etməkdədir.302.

Statistik məlumatlara əsasən 2002-ci ildə ÜDM-da 14,2%

təşkil edən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının, 2003-cü ildə ÜDM-un 14,7%-nə bərabər olacağı ehtimal edilməkdədir303.

4.Xidmət Azərbaycanda xidmət sektoru adı altında bir neçə alt sahələr

mövcuddur. Bu sahələrin bəziləri respublikanın ümumi iqtisadi-sosial həyatında həlledici rol oynayarkən, bəziləri isə bir o qədər də inkişaf etməmişdir.

301 Vəliyev Akif, “Yeni Təsərrüfatların Yaradılmasının Əsasları”, Məşvərət jurnalı,

No 7 (31), Sentyabr 2000, ss. 3-4 302 Vəliyev, a.k.m., s. 5 303 Bülten, Tüsiab Cemiyeti, No: 01/89 14 Yanvar 2003


171

Đqtisadiyyatı ümumilikdə sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sektoru olaraq üç sektora ayırdığımızda, xidmət sektorunun 2002-ci il etibariylə digər sektorlara görə ÜDM-da ən çox paya sahib (50,9%) olduğu görülməkdədir304. Bu tendensiyanın 2003-cü ildə də eyni şəkildə davam edəcəyi ehtimal edilməkdədir. Belə ki, 2003-cü ildə ÜDM-da xidmət sektorunun payının 51,8% olacağı gözlənil-məkdədir305.

Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra yeni iqtisadi sistemə

kəçidlə əlaqədar xidmət sektorunun bəzi sahələrində gözə çarpacaq əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermişdir. Bu sahələrin bəzilərində Azərbaycan demək olar ki, inkişaf etmiş ölkələrə çox yaxınlaşmış-dır. Məsələnin əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, burada xidmət sektoru-nun aparıcı sahələrinə ayrılıqda baxmaqda fayda vardır:

Nəqliyyat: Azərbaycanda quru, su, hava və boru nəqliyyat

vasitələri olmaqla nəqliyyat sahələrinin demək olar ki, bütün forma-ları mövcuddur.

Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra dünyaya açılan Azər-

baycanda nəqliyyat sahəsi bir sıra dəyişikliklərlə xarakterizə olun-maqdadır. Belə ki, köhnə Đttifaq dövründə bütünlüklə nəqliyyat xidmətlərinin dövlətin əlində cəmləşdiyi halda, hal-hazırda bu sahədə özəl sektorun payı durmadan artmaqdadır. Belə ki, 01.01. 2002–ci il tarixinə qədər şəxs qismində qeydiyyatdan keçmiş nəqliy-yat müəssisələrinin sayı əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 7,2% artaraq 1473, hüquqi şəxs yaratmadan avtomobil nəqliyyatı ilə fəaliyyət göstərən fərdi sahibkarların sayı isə 8,8% artaraq 9444 təşkil etmişdir. Respublikada avtonəqliyyat vasitələrinin sayı da hər il artmaqdadır. Bu tendensiya 2001-ci ildə eyni ilə davam etmiş və onların sayı əvvəlki illə müqayisədə 10,4 min ədəd artaraq 451 min təşkil etmişdir. 2001-ci ildə nəqliyyat sektorunda fəaliyyət göstərən hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən yük daşınması 93,0 milyon ton, əvvəlki ilə nisbətən 15,6% çox olmuş, yük dövriyyəsi də əvvəlki ilə görə 15,7% artmışdır.

304 Zaman qəzeti, 18-22 yanvar, 2003, s. 2 305 Bülten, Tüsiab Cemiyeti, No: 01/89 14 Yanvar 2003


172

Ümumilikdə Azərbaycanda nəqliyyat sahəsinin inkişafında TRASEKA proqramı, Qədim Đpək Yolunun bərpası mühüm rol oynamaqdadır306.

Rabitə: Sərbəst bazar iqtisadiyyatı yolunu tutmuş Azərbay-

canda keçən 10 il ərzində inkişafı ən bariz görünən sahə məhz rabitə sahəsidir. Xüsusilə 1990-cı illərin ikinci yarısından etibarən bu sahədə dövlət müəssisələri ilə yanaşı qeyri-dövlət sektorunun da inkişafı açıq-aydın görünməkdədir. 2001-ci ildə rabitə xidmətlə-rindən əldə edilən 854,6 milyard manatlıq gəlirin 62,8%-i qeyri-dövlət sektorunun payına düşür. Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu göstərici 1997-ci ildə 31,3% təşkil etməkdə idi. Rabitə sahəsində xüsusi uğurlu sayıla biləcək olanı mobil telefonlarının istifadəsidir. Đlbəil artmaqda olan mobil telefon abunəçilərinin sayı 2002-ci ilin əvvəlinə 870,7 minə çatmışdır ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 63,5 min çoxdur307.

Təhsil: Ümumilikdə inkişaf etməkdə olan ölkələr siyahısına

daxil olan Azərbaycan, təhsil sahəsində demək olar ki, dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə bərabər səviyyədədir. 1999-cu il siyahıya-alınma zamanı əsasən 15 və yuxarı yaşda əhalinin hər 1000 nəfərinə 758 nəfər ali və tam orta təhsilli şəxs düşür. Azərbaycanda 2001-2002-ci tədris ili üzrə 111.4 min uşağın tərbiyə aldığı 1794 məktə-bəqədər müəssisə, 1 milyon 686 min şagirdin təhsil aldığı 4551 ümumtəhsil məktəbi, 48 min tələbəsi olan 66 dövlət orta ixtisas məktəbi, 99 min tələbənin təhsil aldığı 40-dan çox dövlət və qeyri-dövlət ali məktəbləri fəaliyyət göstərməkdədir. Bunlardan başqa ölkə ərazisində təxnikumlar, internat məktəbləri, şikəst uşaqlar üçün xüsusi məktəblər, çox sayda elmi tədqiqat institutları da fəaliyyət göstərməkdədir308.

Təhsil sahəsində çalışanların sayı 376,9 min nəfər, umumi

məşğul əhalinin 10,2%-ni təşkil edir. Ümumiyyətlə respublikada elm, elmi xidmət, təhsil, mədəniyyət və incəsənət sahəsində məşğul əhalinin 11%-i çalışmaqdadır309.

306 DSK 2002, s. 592 307 DSK 2002, s. 592 308 DSK 2002, ss. 183-185 309 DSK 2002, s. 75


173

Səhiyyə: Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra səhiyyə sahəsin-də qeyri-dövlət səhiyyə xidməti verən müəssisələrinin ortaya çıxmasın-dan başqa rəqəmlərlə ifadə ediləcək elə də ciddi dəyişikliklər baş verməmişdir. 2001-ci ildə Azərbaycanda 735 xəstəxana, 1618 ambulatoriya-poliklinika müəssisəsi, 917 qadın, uşaq poliklinika və ambulatoriyası fəaliyyət göstərmişdir. Səhiyyə sahəsində görülən ciddi inkişaf meylləri səhiyyə xidmət keyfiyyətinin artırılması və müasir təchiz və əməliyyat cihazlarının alınıb-quraşdırılması ilə səciyyələn-məkdədir.

Səhiyyə sahəsində çalışanlar ümumilikdə məşğul əhalinin

4,9%-ni təşkil etməkdədir. 2001-ci ildə bütün ixtisaslardan olan həkimlərin sayı 29,1 min nəfər, orta tibb işçilərinin sayı 59,9 min nəfər olmuşdur.

III. 1990-2002-CĐ ĐLLƏR ARASINDA AZƏRBAYCANDA ĐNFLYASĐYA, FAĐZ VƏ

VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ 1. Azərbaycanda Đnflyasiya Müasir iqtisad elmində xüsusi bir yerə sahib olması səbəbiylə,

iqtisadçıların önəmlə üzərində durduqları inflasiya anlayışı müxtəlif şəkillərdə ələ alınmaqda və ifadə edilməkdədir. Verilən təriflər ilk baxışda hər nə qədər fərqli kimi görünsə də hamısında ortaq bir xüsusiyyət vardır ki, bu da qiymətlərin ümumi səviyyəsində əhəmiy-yətli və davamlı artışın olmasıdır. Bu davamlı və əhəmiyyətli artışın səbəbi də pul miqdarında meydana gələn artışdır. Əgər, pul miqda-rında ortaya çıxan artış, iqtisadiyyatda mal və xidmət istehsalının artmasına yol açır və ya bunu təmin edə bilirsə, bu halda qiymətlərin ümumi səviyyəsində bir artım ortaya çıxmayacaqdır. Araşdırmalar nəticəsində iqtisadiyyatlarda qiymətlərin ümumi səviyyəsinin davam-lı bir artım içərisində olduğu ortaya çıxmışdır. Xalq dilində qiymət-lərdə ortaya çıxan hər artım inflyasiya olaraq adlandırılmaqdadır. Halbuki, bu artışların hamısını enflyasionist bir artım olaraq qəbul etmək doğru deyil. Məsələn, inkişaf etmiş bir iqtisadiyyatda 2-3% səviyyəsindəki qiymət artışları, az inkişaf etmiş ölkələrdə isə 5-6% və hətta bəzi iqtisadçılara görə 10%-ə varan qiymət artışları təhlükəli sayılmamaqdadır. O halda bir iqtisadiyyatda inflyasiyanın varlığın-


174

dan söz edilməsi üçün, qiymətlərin ümumi səviyyəsində meydana gələn artışın önəmli olması, yəni yuxarıda verdiyimiz səviyyələrin üzərində təşəkkül tapması lazımdır.310

Bir iqtisadiyyatda dövlət büdcəsinin davamlı kəsir verməsi,

emissiya həcminin ÜDM-dakı artışın üzərində olması, bank kredit-lərinin artması, maaşların yüksəlməsi, dövlətin müxtəlif təşviq məqsədli fəaliyyətləri (məsələn, kənd təsərrüfatı məhsullarının yük-sək qiymətlərlə dövlət tərəfindən satın alınmasıyla bu pulun əlavə satın alma gücü olaraq bazara çıxması), fərdlərin yığımları-nın bazara axışı kimi səbəblər bazardakı pul miqdarının artmasına və dolayısıyla inflyasiyaya yol açan faktorlar olaraq sayıla bilər.

Bəzən, ilk mərhələdə pul miqdarında hər hansı bir artım

olmadan da qiymətlər ümumi səviyyəsinin yüksəlməsinə və iqtisa-diyyatda inflyasionist bir gedişin ortaya çıxmasına yol açan faktorlar vardır. Bunların başında çeşidli səbəblərlə ortaya çıxan mal təklifin-dəki yetərsizliklər gəlməkdədir. Yəni məcmu təklifin məcmu tələbin altına düşdüyü hallar inflasiya üçün zəmin hazırlamaqdadır. Bunu da vurğulamaq lazımdır ki, pul miqdarının artmasıyla deyil, digər faktorlar səbəbiylə ortaya çıxan inflasiya da, nəticədə pul miqdarının artmasına yol açmaqdadır.

Đqtisadçılar, inflyasiyanın bir çox növündən bəhs edirlər.

Bunlardan ən çox duyulanı, Məsrəf inflyasiyası (xammallardan birinin və ya bir neçəsinin qiymətlərində meydana gələn artımlar səbəbiylə ortaya çıxan), Tələb inflyasiyası (bir iqtisadiyyatda nomi-nal gəlirin yenə o iqtisadiyyatdakı real gəlirdən daha çox artması səbəbiylə ortaya çıxan), Maaş inflyasiyası (istehsalda həqiqi bir məhsuldarlıq artışı olmadan maaş artışları səbəbiylə ortaya çıxan) və Xarici Aləmdən Qaynaqlanan inflasiyadır (başqa ölkələrdə qiymət artışlarının təsiriylə ortaya çıxan).311

Yuxarıda verilənlərin xaricində Sinsi inflasiya (qiymət yük-

səlişlərinin xəfif olduğu, yavaş və özünü hiss etdirməyən) və Hiper inflasiya (pulun çox sürətli bir şəkildə dəyərini itirdiyi) çeşidləri mövcuddur.

310 Tevfik Pekin, Makro Đktisat, Đzmir, 1996, s. 55 311 Pekin, ss. 55-56


175

Hökumətlər davamlı olaraq qiymət artışlarını durdurmaqdan söz edərlər, başqa bir ifadəylə inflyasiya ilə mücadilə edərlər. Bunun səbəbləri, inflyasiyanın var olduğu hallarda, ölkədə pula olan etimad azalır, ölkədə gəlir və qaynaq bölgüsü pozulur, fərdlərin yığım istəkləri yox olur, ölkənin tədiyyə balansı, xarici ticarəti pozulur, faiz hədləri yüksəlir, real maaşlar azalır, borclu tərəf qazanclı çıxar, inflyasiyaya qədər vergi ödəməyənlər diferensiallaşdırılmış vergi tətbiqində nominal bir artışa görə vergiyə tabe tutulurlar. Dolayısı ilə, sosial ədalət pozulur. Sosial ədaləti təmin etmək dövlətin vəzifələrin-dən birisi olduğundan inflyasiyayla mücadilə aparılmaqdadır.

Hər bir iqtisadiyyatda, inflasiya rəqəmlərinə baxıldığında ilk

baxışda müəyyən bir təsəvvür ortaya çıxmaqdadır. Amma nə üçün və niyə? kimi suallara cavab verilərkən bu rəqəmlər tək başına aciz qalmaqda və heç bir məna ifadə etməməkdədir. Bu suallara cavab verə bilmək üçün isə, sözü edilən dövrdəki bəzi makroiqtisadi göstəri-ciləri də analiz və şərh etmək lazımdır. Yuxarıdakı vurğulanan əhəmiy-yəti baxımından Azərbaycanda on illik müddət içərisində inflyasiyanın səbəbləri və dəyişmə şəkli aşağıdakı kimi analiz edilə bilər.

Đnflyasiya anlayışı ilə Azərbaycan xalqının tanışlığı 1980-cı

illərin sonu və 1990-cı illərin əvvəllərində olmuşdur. Bu dövrlərdə Azərbaycan köhnə Sovet Sosialist Respublikaları Đttifaqı tərkibindəki müttəfiq respublikalardan biri idi və müstəqilliyi uğrunda savaşmaq-daydı. Digər bir tərəfdən də, Qarabağ uğrunda Ermənistan-Azərbaycan savaşı tam mənasıyla başlamış və ən yüksək səviyyəsinə varmışdı.

Siyasi və hərbi savaşlar xalqı işləmək həvəsindən kənarlaşdır-

mış və iqtisadiyyat tamamilə diqqətdən kənarda qalmışdı. Müstəqil-lik arzusunun Sovetlər Đttifaqına tərs düşməsi hər kəsdə “mərkəzdən qaçmaq”, “Moskvadan mümkün mərtəbə uzaqlaşmaq” düşüncələrini aşılamaqdaydı. Belə bir şəraitdə iqtisadiyyatın maraq xaricinə çıxma-sı isə ölkə üçün böyük və önəmli problemlərin gəlməsinə səbəb oldu.

Ölkənin uğradığı iqtisadi böhranı ÜDM rəqəmi açıqca göstər-

məkdədir. 1990-cı ildə 2500 Milyon $ olan Azərbaycanın ÜDM-u 1991-ci ildə 703 Mln. $-a enmişdi. Bunun səbəbi isə, ölkədə sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sektorlarındakı istehsalın azalması idi. 1990-cı ildə 2033 Mln.$ sənaye malları, 844.5 Mln.$ kənd təsərrüfatı


176

malları, 180 Mln. $ xidmət istehsal edildiyi halda, 1991-ci ildə bu sektorlardakı rəqəmlər bu şəkildə reallaşmışdır: Sənaye malları- 673.684 Mln.$; Kənd təsərrüfatı malları- 260.658 Mln.$; Xidmət- 40.789 Mln.$.312

Rəqəmlərdən də anlaşıldığı kimi, 1991-ci ildə ölkə iqtisadiy-

yatı böyük ölçüdə geriləməyə məruz qalmışdır ki, bunun da təməlində yuxarıda vurğulanan Sovet Đttifaqından tam anlamıyla uzaq durması idi.

Sovet Đttifaqı qurulduğunda, V. Đ. Lenin 1918-ci ildə “Bütün

ölkənin Eyni Şəkildə Đnkişafını Təmin Etmək” məqsədiylə verdiyi deklarasiya ilə Sovet Đttifaqını təşkil edən ölkələr iqtisadi olaraq sıx bir şəkildə bir birinə bağlandı. Bu deklarasiyanın üzdə görünən məqsədi altında yatan əsas hədəf isə, sabah və ya o biri gün ittifaq ölkələrdən müstəqillik iddiasına düşə biləcək hər hansı bir ölkənin tək başına sərbəstcə yaşaya bilməmələrini təmin etmək idi. Bu necə baş verirdi? Məsələn, Azərbaycanda çıxarılan dəmir filizi Gürcüstana aparılıb orada emal edilməkdə və hər hansı bir malın hazırlanması üçün Rusiyaya göndərilməkdəydi. Yuxarıda, Sovetlər Đttifaqından üz çevirmənin Azərbaycana gətirdiyi problemlər deyildiyində tam olaraq bu xüsus nəzərdə tutulmaqda idi. Belə ki, 1991-ci ildə Azər-baycan müstəqilliyini elan etdiyində köhnə Sovet Đttifaqını təşkil edən bütün respublikalar ilə həm siyasi, həm də iqtisadi əlaqələr pozuldu. Bu isə, yuxarıda dəmir filizi misalında verilən Azərbaycan, Gürcüstan və Rusyadakı bu sahədə fəaliyyət göstərən müəssisələrin fəaliyyətlərini dayandırmasına səbəb oldu. Bu isə, özlüyündə sadəcə Azərbaycan üçün deyil, bütün köhnə Đttifaq respublikaları üçün makroiqtisadi sahədə geriləmələrə səbəb oldu. Ölkədə istehsal edilən mal və xidmət miqdarlarındakı önəmli azalmalar sayəsində məcmu tələb, məcmu təklifdən daha çox oldu və iqtisad nəzəriyəsində də bilindiyi kimi qiymətlərin gedərək artması və inflasiya hadisəsinin açığa çıxmasına səbəb oldu. Niyə açığa çıxması, çünki Sovet dövründə də qiymət artışları görülməkdə idi. Fəqət, mərkəzi idarə və qapalı iqtisadiyyatda bu hadisələr xalqa açıqlanmamaqda, səbəbləri izah edilməməkdə və xalq da bunun inflasiya olduğunu bilməmək-dəydi. Digər tərəfdən bu artımlar da böyük ölçüdə, yıxıcı, dağıdıcı

312 D.S.K.,1998, s. 7


177

deyildi. Ona görə də, yuxarıda xalqın inflyasiyayla tanış olmasının 1990-cı illərin əvvəllərində olduğu söylənmişdi.

Tablo 6: 1990-2000-ci Đllər Arasında Azərbaycanda Đnflasiya Həddi

Đllər 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996

Đnf% 23.1 329.7 1672.4 1129.1 1663.5 411.8 19.9

Đllər 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Đnf% 3.7 -7,6 - 8,5 1,8 1,5 2,8

Qaynaq: Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı, Đllik Hesabat, 1999;

Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı, Đllik Hesabat, 2000, s. 28, DSK, Azərbaycan Rəqəmlərdə, 2003, s. 24

Fəqət, inflasiya rəqəmlərinə baxıldığında, 1991-ci ildən sonrakı

illərə görə inflasiya böyük ölçüdə olmadığı söylənə bilər. Bunun səbəbi isə, öncəki illərdən xalqın əlində qalan yığımların bəzi mal reservlə-rinin bazara sürülməsi və məcmu tələbin müəyyən bir ölçüdə qarşılan-ması idi. Xalqın əldə etdikləri mali gəlir və xərclərində də baş verən dəyişikliklərə diqqəti çəkərsək 1991 və hətta 1992-ci illərdə söylədiyi-mizdə haqlı olduğumuz görüləcəkdir. Belə ki, əgər 1990-cı ildə xalqın gəlirləri 1625 Mln.$ idisə, 1991-də 530.789 Mln.$, 1992-də 516.868 Mln.$ oldu. Eyni şəkildə xərcləmələrdə də 1550 Mln.$ dən 1991-də 493.682 Mln.$, 1992-də 412.120 Mln.$ azalmalar görülməkdədir.313

Yuxarıda yazılanları qısaca bir cümlə ilə ifadə edərsək, Azər-

baycanda inflyasiyanın ortaya çıxmasının təməl səbəbi məcmu tələbin məcmu təklifi aşması olmuşdur.

Đlk başda tələb inflyasiyası olaraq ortaya çıxan inflyasiyanın

Azərbaycanda sonradan gedərək şiddətlənməsi və hətta 1994-cü ildə hiper inflyasiyaya çevrilməsinin təməlində yatan səbəblər aşağıdakı kimi açıqlana bilər:

Yuxarıda ifadə edildiyi kimi, bir tərəfdən Ermənistanla savaş,

digər tərəfdən “mərkəzdən qaçma” düşüncələrinin hələ də davam

313 D.S.K., 1998, s.7


178

etməsi, ölkə içində siyasi istiqrarsızlıq, iqtisadiyyatın nəzarət xaricində buraxılması ümumi etibariylə bu olayın təməl səbəblərindən sayıla bilər. 1992-ci ildə 1M=10R məzənnəsinə görə bazara sürülən ilk milli pul vahidi olan Manat, Rusiya höküməti tərəfindən Rublun bazardan çəkilməsi nəticəsində real pul vahidi olaraq tədavüldə qaldı.

“Manatın bazara sürüldüyü gündən onun dəyərinin qorunması

haqqında kimsə maraqlanmamışdır və Manatın dəyəri tam mənasıyla bazarda müəyyənləşməkdədir” şəklində həmin dövrün Maliyyə nazirinin açıqlaması çox maraqlıdır.

Bu açıqlama, inflyasiyanın sonrakı həyat seyrini anlamada

böyük asanlıq təmin etməkdədir. Belə ki, bu açıqlama, dövlətin iqtisadiyyata maraqsızlığını da ortaya qoymaqdadır.

Bu dövrlərdə, 1994-cü ilə qədər bazara sürülən pul miqdarının

ÜDM-a baxılmadan bir tərəfdən eləcə basılaraq bazara sürülməsi, pul dəyərinin davamlı düşməsinə səbəb olmuşdur.314 Qeyri rasional olan bu pul emissiyası da büdcənin verdiyi kəsirlə əlaqədardır. 1991-ci ildə 21 Mln.$, 1992-də 20 Mln.$ müsbət saldo verən Azərbaycan büdcəsi, 1993-cü ildə 94.586 Mln.$, 1994-də 167.550 Mln.$ kəsirlə müşayət olunmuşdur.315 Pratiktikada, hökumətin yerinə yetirməli olduğu fəaliyyətlərini reallaşdırmada qaynaq tapmadığı təqdirdə emissiyaya getdiyi görülməkdədir. Azərbaycan da bu baxımdan istisna deyildir. Gedərək zəifləməkdə olan iqtisadiyyat, bir yandan da davamlı aparılan emissiya316 təbii bir nəticə ortaya çıxardı. Bu da pul dəyərinin düşməsidir.

Tələbin hələ də təklifdən böyük olduğu bu dövrlərdə, dövlət

investisiyaları müxtəlif metodlarla təşviq etməli olduğu halda, digər respublikalarla əvvəlki iqtisadi münasibətləri qurmağa çalışmaq yerinə, siyasi məqsədləri gerçəkləşdirməyi, iqtisadi islahatlardan üstün tutmuş-dur. Yaxşı bəs, tələbin ödənməyən qismi nə olurdu sualına veriləcək cavab, idxalatın durmadan və davamlı artmasıdır. Xarici ticarətin 1992-2000-ci illər arasındakı dəyişmə şəkli belə açıqlana bilər:

314 Zaman qəzeti, 26 fevral 996, s. 3 315 D.S.K., 1997, s. 201 316 D.S.K.,1997, s. 203


179

Şəkil: 13. 1992-2000-ci Đllər Arasında Azərbaycanın Xarici Ticarəti

Qaynaq: Azərbaycanın Xarici Ticarəti 1992-1996, D.S.K., Bakı, 1997, ss. 19, 31, 39, 62, 86; Azərbaycanın Statistik Məlumatları, D.S.K., Bakı 1998, s.16; Azərbaycan Rəqəmlərdə 1998, D.S. K., Bakı,1999, s.38; Zaman qəzeti, 18-22 yanvar 2003, s. 2; http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/022_1.shtml#t22_1

Qrafikdən də göründüyü kimi, ölkədə illər etibariylə ixracat

getdikcə azalmaqda, idxalat isə bunun tam tərsinə gedərək artmaqda-dır. (Qeyd: 2000-ci il xaric. Bu dövrdə ixracatın artmasının səbəbi Neft Kontraktları çərçivəsində ölkədən xam neft ixracatının başlan-masıdır.) Təbii ki, bunun ölkə iqtisadiyyatında doğurduğu neqativ nəticələri vardır. Bunların başında da ölkədə qazanılan pulun (valyutanın) başqa ölkələrə, başqa ciblərə axmasıdır. Đşin maraqlı tərəfi də idxal edilən mallar içərisində ən böyük paya sahib olanın qida məhsulları olmasıdır. Burada maraqlı olan məsələ, 1980-cı illə-rin ortalarında ölkənin qida sənayesi məhsulları ehtiyacının 70-80%-nin ölkə içərisində istehsal edilərək qarşılandığı halda, bu gün, eyni məhsulların 90%-nin idxal malı olmasıdır.

Đnvestisiyalar mövzusunda verdiyimiz açıqlamadan 1991, 1992

və hətta 1993-cü illərdə ölkə hökumətinin bu sahədə həssas davran-madıqları anlaşılmaqdadır. Belə ki, 1990-cı ildə ölkə iqtisadiyyatına

0

500

1000

1500

2000

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Years

Total Imp./Total Exp. ($)


180

476.667 Mln.$ kapital qoyulduğu halda, 1991-də bu rəqəm 95 Mln.$, 1992-də 236.250 Mln.$, 1993-də 244.755 Mln.$ olmuşdur.317

Xüsusilə 1994-cü ildə Azərbaycanda hiper inflyasiyanın

yaşanmasına gətirən səbəblərin bəlkə də ən birincisi, Rusiya-Çeçenistan savaşı və bu savaş səbəbiylə Azərbaycanın mal daşıma-cılığında xüsusi yerə sahib olan şimal dəmir yolu xəttinin bağlanması olmuşdur. Bunu 1994-1995–ci illər arasında azalma tendensiyası göstərən idxalat qrafikindən anlamaq mümkündür.

1990-1994-cü illər arasında inflasiya həddinin yüksək olma-

sına xarici ticarətlə yaxından əlaqəsi olan bəzi bank və ya maliyyə qurumların açılması və fəaliyyət göstərmələri də səbəb olmuşdır. Sözü gedən illərdə yüksək faiz qarşılığı (Məsələn, ayda və faizə faiz tətbiqiylə 30%) əmanət toplayan bəzi qurum və quruluşlar fəaliyyət göstərməkdə idi. Xalqdan pul toplayaraq bu pullarla ölkəyə mal idxal edən bu müəssisələr, öz ticarət mərkəzlərində, dükkanlarında bu malları satmaqda idilər və öz üzvlərinə, daha doğrusu özlərinə əma-nət verən şəxslərə sözdə müxtəlif üstünlüklər təmin etməklə istehlakçıları çəkən bu müəssisələr, mallarını istədikləri qiymətdən satma və suni olaraq inflasiya səviyyəsini yüksəltmə imkanına sahib idilər. Đstədikləri qiymətdən satma imkanı verən faktor, idxalatın sadəcə bunlar tərəfindən reallaşdırılması, inflasiya səviyyəsini suni olaraq yüksəlmədəki məqsədləri əmanət qarşılığı ödədikləri faizlər idi.

Ölkənin siyasi həyatında istiqrar əldə edildikdən, yəni 1994-cü

ildən sonrakı illər Azərbaycanda demək olar ki bütün sahələrdə islahatların aparıldığı görülməkdədir. Təbii ki, islahatlar ilk başda iqtisadiyyat sahəsində aparılmağa başlamışdır. Bunların da öncülü BVF ilə bərabər hazırlanan 1995-1996 və 1998-2000 iqtisadi inkişaf proqramlarıdır.318

Đqtisadi Đnkişaf proqramının ilk tətbiqatı olaraq ölkədə sərt pul

siyasəti izlənməyə başladı. Tətbiq edilən bu siyasət qısa bir zamanda öz müsbət nəticəsini göstərdi. Belə ki, manatın dollar qarşısında

317 D.S.K.1998, s.7 318 Diyalog dergisi, 1997, s. 40


181

dəyərini davamlı itirməsinin qarşısı alındı. Hətta bəzi zamanlarda manatın dollar qarşısında dəyər qazanması kimi hallara rast gəlindi.

Amma, sərt pul siyasətinin müalicə edici siyasət olmadığına

görə uzun dövrdə tətbiqi doğru deyildir. Çünki sərt pul siyasəti, gəlirlərin müəyyən bir ölçüdə tutularaq, məcmu tələbin limitlən-dirilməsidir. Bu eyni zamanda böyük ölçüdə işsizliyin ləğvinə də imkan verməməkdədir. Đqtisad nəzəriyyəsində Phillips əyrisi olaraq tanınan hadisə 1994-dən sonrakı Azərbaycanda özünü tam mənasıyla sübut etməkdədir:

Şəkil: 14. Azərbaycanda 1994 –1998-ci Đllər Arasında Đnflyasiya

Həddi və Đşsizlik

-500

0

500

1000

1500

2000

23592 28314 31935 38306 42329

Unemployment (person)

Enflation

Level

Qaynaq: D.S.K., 1998, s. 7 Bu əsnada iqtisadiyyatda istiqrarı təmin edici siyasətlər məcmu

tələbi qarşılayacaq mal və xidmətlərin istehsalı, dolayısıyla, məcmu təklifin artırılması ola biləcəyini söyləmək lazımdır.

Uzun dövrdə sərt pul siyasəti tətbiqinin doğru olmadığının bir

sübutu, 1998-ci ildə ölkədə inflyasiyanın yerini deflyasiyaya burax-masıdır. Đnflasiya iqtisad siyasətlərində böyük olmadığı və ya dağı-dıcı olmadığı müddətcə iqtisadiyyatda bir təşviq olduğu, iqtisadiyyatı canlandırdığı, deflyasiyanınsa tam əks bir nəticə ortaya çıxardırğı


182

söylənməkdədir. Azərbaycan kimi inkişaf etmə ehtiyacı duyulan ölkələrdə deflyasiyanın ortaya çıxması isə, iqtisadiyyatın bir az daha geriləməsi anlamını verməkdədir. Sərt pul siyasəti isə, bu nəticəni gətirməkdədir.

1994-cü ildən sonra böyük ölçüdə investisiyaların da istər vergi

dərəcələrində düzəlişlər, istərsə də istiqrarın əldə edilməsiylə təşviq edildiyi görülməkdədir. “Əsrin Müqaviləsi” adı altında imzalanan neft kontraktları və bundan hərəkətlə ölkəyə axan xarici sərmayə ölkə iqtisadiyyatına müsbət yöndə təsir göstərməkdədir.

Bu əsnada istər faiz dərəcələrinin azaldılması və müxtəlif

sahələrdə kredit təmin etmədə yaradılan imkanlar (məsələn, kənd təsərrüfatı sektorunda) ölkədə yerli sahibkarları kapital qoymağa təş-viq etmişdir. Xarici kredit quruluşlarından əldə edilən kreditlərin iqtisadiyyata investisiya şəklində (əsasən infrastruktur sahəsinə investisiyalar olaraq) axması da böyümə və inkişaf proqramının uğurlarından sayılmaqdadır.

1995-ci ildə Milli Bank və Banklar haqqında qanunun qəbulu,

sayəsində 1994-cü ildə 230-a yaxın Bankların sayı 1997-ci ildə 80-a endi.319 Đnflyasiya üzərində oynayaraq pul qazanan bankların qanunla bu tip fəaliyyətlərinin qadağan olunması, bu zamana qədər onların gətirmiş olduqları mənfi nəticələri ortadan qaldıraraq, bazarın rahat-lamasını təmin etdi.

Milli Bankın fəaliyyətlərinin qanuni olaraq müəyyənləşdiril-

məsiylə, həqiqi mənada mərkəz bankçılığı funksiyasını yerinə yetirmə-sində sözü gedən qanunun çox böyük faydası olmuşdur. Bunu Milli Bankın əldə etdiyi rezerv miqdarı da göstərməkdədir. Belə ki, 1992-ci ildə 2 Mln. $ olan valyuta rezervlərinin 1998-ci ildə miqdarı 447 Mln. $ olmuşdur.320 1995-ci ildən sonra Milli Bank həqiqətən də bazarda ortaya çıxan neqativ halların ortadan qaldırılması imkanına sahib olduğunu fəaliyyətləriylə sübut etmişdir.

319 Ercan Sancak, Azərbaycan Đqtisadiyyatı, Bakı, 1999, s. 77 320 Sancak, a.k. ə., s. 59


183

Planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçən Azərbay-canda özəl sektorun inkişafı, dəstəklənməsi və güclənməsi böyük məna ifadə etməkdədir. Sırf bu məqsədlədir ki, 1993-cü ildən başlayan özəlləşdirmə düşüncələrinin ışığı altında, 1995-ci ildə “1995-1998-ci illər arasında Azərbaycanda Özəlləşdirmə Proqramı” işlənərək hazırlandı və tətbiq olunmağa başlandı.321

1999-cu ilin ikinci yarısında dövlətin 1995-ci ildən bu tərə-fə

tətbiq etməkdə olduğu sərt pul siyasətini tərk etdiyini bəyan etməsi ilə, iqtisadiyyatda nisbi dəyişikliklər yaşanmağa başlandı. Đlk başda valyuta məzənnələrində ortaya çıxan artımlar zamanla idxal mal-larına və gedərək bütün bazar qiymətlərinə təsir etməyə başladı. Amma, bütün bunlar sonrakı illərdə öz təsirini göstərdi. Belə ki, 1998-ci ildə 7.6% həddində yaşanmış deflyasiya 1999-cu ildə 8.5% olaraq qeydə alındı322.

Dəyişikliklər 2000-ci ildə də eyni şəkildə davam etdi. Əlavə

olaraq ölkədə 1 yanvar 2001 tarixindən etibarən yeni vergi sistemi və yeni gömrük sisteminin tətbiq olunacağı barədə xəbər, bazardakı dəyişikliklərə daha da sürət qazandırdı. Yeni vergi tətbiqatlarına görə vergi dərəcələrinin azaldılacağı ümid edilərkən, yeni gömrük tətbi-qatlarında da ölkədə istehsal imkanları olduğu halda idxal edilən mallara daha yüksək (10%, 15% və daha çox) gömrük tarifələrinin tətbiq olunacağı gözlənilməkdə idi.

Ehtimalların bazara təsiri isə, bazar qiymətlərindəki artışlarla

xarakterizə olunmaqdadır. Belə ki, 2000-ci ilin birinci yarısında ölkədə istehlak malları və xidmətlərinin qiymətlərində (dekabr 1998 rəqəmlərinə görə) 1.8%-lik bir artım yaşanmışdır.323

Đstər dövlət rəsmiləri, istərsə də iqtisad biliciləri 2000-ci il

etibariylə müxtəlif proqnozlar verdiyi halda, bu dövrdə inflyasiya həddi 1.8% olaraq reallaşdı. Sonrakı iki ildə (2001 və 2002-ci illərdə) isə, yuxarıda verilən tablodan da göründüyü kimi, inflyasiya həddi, müvafiq olaraq, 1.5% və 2.8% olmuşdur.

321 Mülkiyyət qəzeti, 23 Fevral 1997 322 DSK, Azərbaycan Rəqəmlərdə, Bakı 2003, s. 24 323 Respublika qəzeti, 27 Eylül, 2000, s. 6


184

Bu gün də gələcəkdə inflyasiya həddi ilə əlaqədar bəzi ehti-mallara rastlanılmaqdadır. Đqtisadiyyatın ümumi inkişaf tendensiyası diqqətə alınaraq irəli sürülən bu ehtimallara görə, inflyasiya səviyyəsi 2003-cü ildə 2002-ci ildə olduğu kimi, 2.8%, 2004-cü ildə 3.3%, 2005-ci ildə isə 3.5% olacaqdır324.

1994-cü ildən sonra ümumiyyətlə iqtisadiyyatda, o cümlədən

inflyasiya ilə mübarizədə əldə edilən müvəffəqiyyətlərdən bəhs edərkən, hələ də bəzi yetərsizliklərin olduğu unudulmamalıdır. Məsə-lən, ölkədə hələ də böyük ölçüdə işsizlər ordusu mövcuddur, hələ də işləyən insanın aldığı maaş ehtiyaclarını ödəyəcək səviyyədə deyildir, hələ də idxalata bağlı ölkə şəraitindəyik, iqtisadiyyata istənilən səviy-yədə kapital cəlb edilməmişdir, səhmdar cəmiyyətə çevrilərək özəl-ləşdirilən müəssisələrin yarısı işləmir325 və s. Bütün bu yetərsizlik-lərə baxmayaraq, iqtisadiyyatda müəyyən dərəcədə müvəffəqiyyətin əldə edildiyi qəbul edilə bilər.

Đnflyasiya ilə mücadilədə təklif edilə biləcək bir tək məsələ

ölkədə məcmu təklifin artırılmasıdır. Bu əsnada, 1998-ci ilə qədər mücadilə vasitəsi olaraq istifadə edilən sərt pul siyasətinin həqiqətən və tam mənada tərk edilməsi və iqtisadiyyatı sağaldacaq, birbaşa iqtisadi inkişafı hədəfləyən paket proqramlar şəklində tətbiqatlara gedilməsi vacibdir. Bunun həyata keçirilməsi üçün aşağıdakıların reallaşdırılması əsas şərtlərdəndir:

1. Đttifaq dövründən qalma müəssisələrin fəaliyyətlərinin bərpa

edilməsi. Bu həm digər ölkələrlə ikili əlaqələr qurularaq, həm də lazımsa, downsizing (dounsayzinq-kiçilmə) kimi strategiyalar izlənə-rək reallaşdırıla bilər;

2. Mövcud olan müəssisələrin fəaliyyətlərini əngəlləyən əvvəlki vaxtlardan qalma qarşılıqlı borcların dondurulması;

3. Yerli investorlara daha uyğun investisiya imkanı verəcək vergi və faiz dərəcələrinin müəyyən edilərək tətbiqi;

4. Özəlləşdirilmiş müəssisələrin fəaliyyət göstərmələrini təmin edəcək iqtisadi və hüquqi mühitin yaradılması;

324 USACC Investment Guide to Azerbaijan 2001, s. 24 325 Zaman qəzeti, 12-13 oktyabr 1999, s. 5


185

5. Özəl sektorun tək başına cəsarət etmədiyi, fəqət ölkə üçün əhə-miyyət kəsb edən sahələrdə dövlətin sərmayə qoyaraq müəssisələr təşkil etməsi və sonradan bu müəssisələri uyğun bir şəkildə özəl sektora dövr etməsi;

6. Daha çox xarici investorun gəlişini təmin edəcək mühitin hazırlanması və xarici sərmayənin dəstəklənməsi;

7. Ölkədə ümumi etibariylə idxalata rəqib malların xüsusilə, qida məhsullarının, təşviq edilməsi;

8. Müəssisələrin ixracata yönləndirilmələri. Yalnız və yalnız ölkədə həqiqi iqtisadi inkişaf təmin edilərsə,

inflyasiya nəzarət altına alınar və o yıxıcı və dağıtıcı bir şəkil almaz, tam tərsinə, gələcək inkişafları stimullaşdırıcı amil kimi iqtisadiy-yatda rol oynaya bilər.

2. Azərbaycanda Faiz Dərəcələri Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra keçən dövr ərzində

ölkədə faiz dərəcələrinin nə şəkildə dəyişməsi barəsində indiyə qədər verilən, istər makroiqtisadi dəyişikliklər, istərsə də inflyasiya və val-yuta məzənnələrindəki dəyişikliklərə baxaraq müəyyən bir təsəvvür yaranmaqdadır.

1990-cı illərin əvvəllərində ölkədə sürətli bir şəkildə başlayan

iqtisadi geriləmələrin təsiri nəticəsində maliyyə sferasında tələbin gedərək təklifi üstələməsi, bu iki faktoru tənzimləyən faiz dərəcə-lərində artışlara səbəb olmuşdur.

Əvvəlki bölmələrdə verilən məlumatlardan da aydın olduğu

kimi, 1990-cı illərin əvvəllərində ölkədə istehsalın ilbəil aşağı düş-məsi, əhalinin gəlir səviyyəsinin daimi olaraq azalmasına gətirib çıxarmışdır. Đqtisadi nəzəriyyədən də bəlli olduğu kimi, faiz qarşılığı verilən pullar əsasən gəlirin yığım xarakterli saxlanılan hissəsini təşkil etməkdədir. Başqa bir sözlə, əhali gəlirindən ilk əvvəl cari (yemək, içmək, tibbi və s. kimi) ehtiyaclarını ödəməkdə, gəlirin geri qalan hissəsini ya iqtisadi, ya spekulyativ, ya da ehtiyat məqsədilə yığım şəklində saxlamaqdadır. Banklara əmanət olaraq qoyulan pullar da gəlirin məhz bu hissəsidir. Əhalinin gəlirlərində ortaya


186

çıxan azalmalar isə yığım miqdarının azalmasına səbəb olmaqdadır. Hətta bəzi hallarda (xüsusilə yüksək inflyasiya şəraitində) gəlir ancaq cari xərcləri ödəyəcək səviyyədə olur. Belə şəraitdə, fərdlər cari xərclərini azaltmaq yoluyla yığıma getməkdə və bu yığımlarını əsasən dayanıqlı malların satın alınmasına yönəltməkdədirlər. Belə bir imkan olmadığı təqdirdə isə yığımlarını əllərində pul şəklində deyil, banklarda əmanət şəklində saxlamaqdadırlar. Amma məlumdur ki, bu proses yalnız və yalnız bankların əmanət qarşılığı çox yüksək faiz təklif etməsi ilə mümkündür. 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda faiz dərəcələrinin sürətli artışında bu faktorun da danılmaz təsiri olmuşdur.

Digər tərəfdən, mal və xidmətlərin tələbində bir azalma

olmadığı halda onların təklifində ortaya çıxan azalmalar, normal bir hal kimi inflyasiya hadisəsinin özünü göstərməsiylə nəticələnmişdir. Bu halın gedərək dərinləşməsi inflyasiyanın daha da şiddətlənməsinə, bu isə öz növbəsində maliyyə sferasında faiz dərəcələrinin böyük bir sürətlə artmasına səbəb olmuşdur (qeyd: bilindiyi kimi, inflyasiya şəraitində nominal faiz=real faiz+inflyasiya həddi. Đqtisadi nəzəriyyə-də bu hal “Fisher təsiri” adı ilə yer almaqdadır). Azərbaycanda inflayasiya hadisəsinin ortaya çıxışı və inkişaf dinamikası haqqında yuxarıda verilən məlumatlardan da aydın olduğu kimi, 1990-cı illərin əvvəllərində ortaya çıxan inflyasiya, 1992-1994-cü illər arasında xüsusilə yüksək səviyyələrə çatmışdır. Bu da öz növbəsində həmin dövrlərdə faiz dərəcələrinin yüksəlməsinə rəvac vermişdir.

Faiz dərəcələrinin artmasında o dövrdə bir-birinin ardınca sayı-

ları artmağa başlayan və inflyasiyadan pul qazanmaq məqsədi daşıyan bankların da xüsusi rolu olmuşdur (qeyd: bu barədə inflyasiya bölməsində izahat verilmişdir). Onsuz da azalan əmanətləri cəlb etmək üçün həmin dövrün banklarının “əmanətçilərə ən yüksək faiz vəd edən bank” imici yaratmaq məqsədilə başlatdıqları rəqabət, təbii olaraq faiz dərəcələrinin artmasında xüsusi “rola” sahib olmuşdur.

Bütün bu faktorların kompleks təsirinin nəticəsidir ki, Sovet

Azərbaycanında təxminən 0.1% həddində olan əmanət faizləri çox qısa zaman ərzində (3-4 il ərzində) 30-35% həddinə yüksəldi. Bu dövrü xarakterik edən və əvvəlki (Sovet dövrü) bank əmanət siyasətlərindən fərqləndirən ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərdən biri də özəl banklar


187

tərəfindən başlatılan faizə-faiz tətbiqatı olmuşdur. Bu tətbiqata görə, aylıq əmanət faizi 30-35% olan əmanət, müddət sonunda ilkin qoyulan məbləğin bir neçə qatı kimi bir nəticəni doğurmaqdadır. Bu tətbiqatın bir nəticəsi olaraq, xüsusilə əhali tərəfindən əmanətlərin qoyulması üçün özəl banklara üstünlük verilməkdə idi. Sözü gedən dövr bankla-rını bu tətbiqata yönəldən əsas səbəb isə, artıq vurğulandığı kimi ölkədəki yüksək inflyasiya dərəcəsi idi.

Ümumiyyətlə iqtisadiyyatda baş verən dəyişikliklər və yüksək

inflyasiya səbəbiylə, dövlət banklarının da əmanət sahiblərinə təklif etdikləri faiz dərəcələrində ilbəil artımlar müşahidə edilmişdir. Məsələn, Aqrar Sənaye Bankı tərəfindən 1992-ci ildə müddəti bir ilə qədər olan fərdi yığımlar üçün təklif edilən əmanət faiz dərəcəsi 15% ikən, 1993-cü ildə bu rəqəm 50%, 1994-cü ildə isə 150% olmuşdur. Đki ilə qədər olan əmanətlər üçün isə faiz dərəcələri uyğun olaraq 20%, 50% və 200% təşkil etmişdir326.

1995-ci ildən etibarən ölkədə həyata keçirilən irimiqyaslı

iqtisadi islahatların məntiqi nəticəsi olaraq makroiqtisadi səviyyədə stabillik əldə edilməyə başlanıldı. Đstər bank fəaliyyətlərinin tənzim-lənməsi, pul-kredit siyasəti, inflyasiyanın tənzimlənməsi, valyuta siyasəti kimi faiz dərəcələrinin müəyyənləşdirilməsində birbaşa təsir göstərən, istərsə də gömrük xidmətlərinin təşkili, investisiya, özəlləş-dirmə və s. yönümlü dolayılı olaraq təsir göstərəcək iqtisadi islahatlar böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Belə ki, Mili Bank və Banklar haqqında qanunun tətbiqi ilə

struktur dəyişikliklərinin aparılması (əvvəlki bölmələrdə bu mövzuya yer verilmişdir) və Milli bankın həqiqi mənada öz səlahiyyətləri daxilində maliyyə bazarına lazımi nəzarəti həyata keçirməyə başla-ması ilə bəzi banklar bir-birinin ardınca öz fəaliyyətlərini dayan-dırmağa başladılar və əgər belə demək mümkünsə “bank spekulyasi-yası” dayandırıldı. Bu əhəmiyyətli dərəcədə bazarın rahatlamasına səbəb oldu. Eyni zamanda həmin dövr üçün xarakterik olan metro stansiyaları və kolxoz bazarları önündə “ayaqüstü” fəaliyyət göstərən bəzi spekulyantların qanunla fəaliyyətlərinin qadağan edilməsi də əhəmiyyətli bir addım idi.

326 Economic Review, IMF, September-94, s. 66-67


188

Ölkədə Manatın davamlı dəyər itirməsinin qarşısının alınma-sında izlənən sərt pul siyasətinin danılmaz xidməti olmuşdur. Belə ki, zamanla əhalidə milli valyutaya olan inamın artması təmin edilməyə başlanmış, ölkədə inflyasiyanın əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına gətirib çıxarmışdır.

Valyuta siyasətinin müəyyənləşdirilərək tətbiq edilməyə başla-

nılması, manatın dəyərinin dollar qarşılığında davamlı dəyər itirmə-sinin qarşısının alınmasında əhəmiyyətli rola sahib olmuşdur. Bu mövzuda ölkəyə xarici sərmayənin cəlb edilməsinin də rolu çox yüksək olmuşdur. Bu vurğulananların bir nəticəsidir ki, artıq 1995-1996-cı illərdə faizə-faiz yürüdülməsinin, dolayılı olaraq inflyasiya üzərində oynayaraq pul qazanma fəaliyyətinin qarşısı alındı. Bunun bir təsiri olaraq faiz dərəcələrində azalmalar meydana gəldi. Belə ki, istər 1995, istərsə də 1996-cı ildə 6 ay müddətinə qədər olan əmanət-lər üçün tətbiq edilən faiz dərəcələri 50% səviyyəsində olmuşdur327.

Aparılan struktur və iqtisadi islahatların davam etdirilməsi

sonrakı illərdə əhəmiyyətli uğurların əldə edilməsi təmin etmişdir. Qiymətli kağızlar bazarı, özəlləşdirmə prosesləri ilə əlaqədar olaraq korporativ qiymətli kağızlar bazarının formalaşması, ümumi daxili məhsulun həcmində 1996-cı ilə nisbətən 5,8% artımın əldə edilməsi, dövlət büdcəsinin kəsirinin 1997-ci ildə ümumi daxili məhsulun 4%-nə enməsi328, özəl sektorun təşviqi, qiymətlərin liberallaşdırılması, dövlətin rəsmi valyuta ehtiyatlarının gedərək artması, ölkəyə istər neft kontrakları, istərsə də digər sahələrə xarici sərmayənin gəlişi və s. kimi xüsuslar, ümumi həyata müəyyən canlanma gətirmişdir.

Ölkədə iş həcminin artması fərdlərin gəlirinin artmasına səbəb

olarkən, digər tərəfdən ölkədə əldə edilən stabillik ilə banklara itmiş inamın geri qazanılmağa başlanılması əhalini öz yığımlarını banklara əmanət şəklində saxlamalarına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, 1999-cu ildə əmanət və depozitlərin həcmi (xarici valyuta ilə əmanət və depo-zitlər daxil olmaqla) 21,6%, 2000-ci ildə isə 44.3% yaxud, 423.8 mlrd. M artmışdır. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, 2000-ci il ərzində fiziki şəxslərin banklarda olan əmanətlərinin (xarici

327 Annual Report 1995, The International Bank of Azerbaijan, Baku, p. 23; Annual

Report 1996, The International Bank of Azerbaijan, Baku, p. 35; 328 Annual Report 1997, The International Bank of Azerbaijan, Baku, p. 12


189

valyuta ilə əmanət və depozitlər daxil olmaqla) 52.8% artaraq, 396.4 mlrd. M təşkil etmişdir. Bu əmanətlərin 67,2%-ni müddətli, 32,8%-ni isə tələb olunanadək əmanətlər təşkil edir329.

Ümumiyyətlə mart 2001-ci il etibariylə banklar tərəfindən cəlb

olunmuş depozit və əmanətlərin həcmi 1360.9 mlrd. M, bunun 31.6% yaxud, 430.5 mlrd. manatı fiziki şəxslərdən cəlb olunmuş (xarici valyuta daxil olmaqla) əmanətlərdir. Mart 2002 tarixində isə cəlb olun-muş ümumi əmanət və depozitlərin həcmi 1911.5 mlrd. M təşkil etmişdir ki, bunun da 33.6% yaxud, 641.9 mlrd. manatı xarici valyuta da daxil olmaqla fiziki şəxslərdən cəlb olunmuş əmanətlərdir330.

Əmanətlərin cəlb olunmasında diqqəti çəkən bir başqa xüsus,

son dövrlərdə özəl bankların əmanət cəlb olunması mövzusunda xüsusi çəkisinin dövlət banklarına görə daha yüksək olmasıdır. Belə ki, mart 2001 tarixinə olan məlumatlara görə, əhalidən cəlb olunmuş əmanət-lərin 55.5%, mart 2002 tarixində isə 54.6% özəl bankların payına düşür331.

Bütün bu vurğulanan dəyişikliklərdən sonra qeyd etmək

lazımdır ki, 1999-2001-ci illər arasında faiz dərəcələri demək olar ki, sabit qalmış, dəyişməmişdir. Məsələn, 3 aylıq əmanətlər üçün bank-lar tərəfindən illik təxminən 8%, 6 aylıq əmanətlər üçün illik təxmi-nən 10%, 12 aylıq əmanətlər üçün isə, illik təxminən 12% həcmində əmanət faizi təyin edilmişdir332. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu faiz “səviyyəsi əvvəlki ilərdə tətbiq edilən faiz dərəcələrinə görə əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır.

Ümumiyyətlə, 1992-2002-ci illər arasında ölkədəki maliyyə

bazarında faiz dərəcələri ilə əlaqədar baş verən dəyişiklikləri, həmin illərə aid aşağıdakı tabloda verilmiş illik faiz dərəcələrinə baxaraq anlamaq mümkündür:

329 Đllik Hesabat 2000, Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, s. 34 330 Bank Statistikası Bülleteni No: 2 (24), Azərbaycan Respublikası Milli Bankı,

2/2000, s. 17 331 Bank Statistikası Bülleteni No: 2 (24), Azərbaycan Respublikası Milli Bankı,

2/2000, s. 17 332 Annual Report 1999, The International Bank of Azerbaijan, Baku, p. 32; Đllik

Hesabat 2000, Azərbaycan Beynəlxalq Bankı, s. 32; Đllik Hesabat 2001, Azərbaycan Beynəlxalq Bankı, s. 37


190

Tablo: 7. 1992-2002-ci Đllər Arasında Azərbaycan Maliyyə Bazarında Faiz Dərəcələri

Đl 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Faiz Dərə-cəsi

15 50 150 50 29.2 25.3 20.3 19.8 19.5 19.74 15.59

Qaynaq: Tablo, Azərbaycan Banklararası Assosiasiyasından əldə edilmiş məlumatlar əsasında tərtib edilmişdir.

3. Azərbaycanda Valyuta Siyasəti Hər bir ölkə iqtisadiyyatının analizində əsas ölçü vahidi kimi

ələ alınan makroiqtisadi göstəricilərdən biri də valyuta məzənnələri və onların dəyişmə tendensiyasıdır. Valyuta məzənnələri bir ölkənin sahib olduğu iqtisadi dəyərlərin başqa bir ölkənin iqtisadi dəyərləri-nə görə fərqlilik dərəcəsini göstərməklə, ölkələr arasında iqtisadi tarazlığı ortaya çıxaran bir göstəricidir.

Dünya təcrübəsində valyuta məzənnələri ilə əlaqədar müxtəlif

və bir-birindən fərqli siyasətlərin tətbiq olunduğu görülməkdədir. Bu fərqlilik XX əsrdə xüsusilə xarakterik olmuşdur. Belə ki, keçən əsrdə dünyanın bəzi ölkələrində iqtisadi qorumaçılıq (proteksianizm) siya-sətləri yürüdülürkən, bəzilərində açıq sistem anlayışı hakim olmuş-dur. Sovet Đttifaqı kimi tamamilə xaricə qapalı olan bir ölkə iqtisadi sisteminin var olduğu bir dövrdə ABŞ-nın liberal iqtisadiyyat siste-minə sahib olması bu müxtəlifliyin nümunələrindəndir. Həmin dövrdə bəzi ölkələrdə bu iki sistemin qarışığı şəklindəki tətbiqatların da yer aldığı görülmüşdür.

Əsrin sonlarına doğru, 1990-cı illərdə dünyanın siyasi və inzi-

bati arenasında baş verən dəyişikliklərin iqtisadiyyatlara da təsiri, milli şüur, düşüncə və təfəkkür dəyişiklikləri, demokratiya anlayışı-nın dünya səviyyəsində hakim statusa gəlməsi və s. kimi səbəblərlə sərbəst bazar iqtisadiyyatı anlayışı yayılmış və dünyanın demək olar ki, bütün ölkələri tərəfindən qəbul edilmişdir.


191

XX əsrin sonlarında Sovet Đttifaqının dağılması ilə yenidən öz müstəqilliyini əldə edən Azərbaycan Respublikasında, keçən bu on il ərzində valyuta məzənnələri və valyuta siyasətinin analizi bu baxımdan aktual bir məsələdir. Xüsusilə, müstəqilliyin əldə edilməsi ilə Azərbaycanın bir iqtisadi formasiyadan (qapalı sistemdən) başqa bir iqtisadi formasiyaya (bazar iqtisadiyyatına) keçdiyini nəzərə alsaq, məsələnin aktuallığı bir az da artmaqdadır.

Statistik məlumatlara görə, ümumilikdə Azərbaycanda keçən

bu on il ərzində valyuta məzənnələrinin dəyişmə şəkli aşağıdakı kimi olmuşdur:

Tablo: 8. Azərbaycan Respublikası Milli Bankında manatın məzənnəsi

(ilin axırına; milli valyutaya düşən manat)

Xarici valyuta

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

1 ABŞ dolları

14 93 930 4418 4098 3986 3869 4373 4565 4774 4893

1 EKÜ - - - 5682 5089 4 337 4573 4404 42381) 4211 5080

1 Rus rublu

0,1 - - 1 0,7 0,7 188 162 162 158 154

Qaynaq: http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002 /az/024 25shtml#t24_25, DSK 2003, s. 8

Yuxarıda verilən tablodan göründüyü kimi, 1992-ci ildən 1995-

ci ilə qədər valyuta məzənnələrində çox sürətli artımlar meydana gəl-mişdir. Bu artışların səbəbini anlamaq üçün həmin dövrdə Azərbay-canda milli valyuta siyasəti, sosial-iqtisadi-hüquqi şətaiti araşdırmaq lazımdır.

Ümumiyyətlə, valyuta, valyuta siyasəti, valyuta məzənnələri

kimi anlayışlar Azərbaycanda müstəqilliyin əldə edilərək, mərkəzi


192

planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid ərəfəsində ortaya çıxmışdır.

Köhnə Sovet Đttifaqının pulu olan Rubl, beynəlxalq dönərliliyi

olan bir valyuta deyildi. Ancaq ittifaq ölkələri tərəfindən bu valyuta istifadə edilməkdə idi. 1991-ci ildə Đttifaqın dağılması ilə birlikdə müttəfiq respublikalarının hamısında xarici ticarət məsələsi ön plana çıxdı333. Dünya səviyyəsində dönərliliyi olan bir pul vahidinə sahib olmamaları, bu ölkələri ilk etapda xarici ticarət fəaliyyətində barter üsulundan istifadə etməyə məcbur etmişdir.334 Ancaq, barter üsulu-nun çətinlikləri və bu sistemin uzun müddət davam etdirilə bilinmə-məsi, ölkələri öz milli pullarını çıxardaraq dövriyyəyə buraxmalarını bir zərurət olaraq ortaya çıxarmışdır.

Həm bu, həm də o dövrki dövlət siyasətçilərinin mərkəzdən

(Moskvadan) asılılığı bir dəfəlik üzmək məqsədilə Azərbaycan müstə-qilliyini əldə edər-etməz, milli pul olan Manatın tədavülə çıxarılması barəsindəki fəaliyyətlərə başladıldı. 1992-ci ilin birinci yarısına qədər nisbətən kiçik həcmlərdə bazara Rubl sürülməyə başlanılmışdı. Rusiya Mərkəzi Bankından 21% xidmət qarşılığı ödənərək alınmış335 bu pulların, bazarın ehtiyaclarını qarşılayacaq səviyyədə olmaması, nəti-cədə miqdarı 4 milyard Rubla çatan maaş və aylıqların ödənə bilmə-məsinə və bazarda böyük bir pul yetərsizliyinin hiss edilməsinə gətirib çıxardı336. Bu problemlərin həll edilməsi üçün Azərbaycanın o dövrki dövlət səlahiyyətliləri, Azərbaycanın pul və valyuta məzənnələrinə nəzarət sisteminə sahib olmamasına baxmayaraq337, 15 Avqust 1992-ci ildə milli pul vahidi olan “Manat”ı Fransada 1-lik, 5-lik, 10-luq və 250-lıq banknotlar halında çap etdirərək338 bazarda tədavülə buraxdı. Beləcə, ilk milli pul vahidi olan Manat, Rubl ilə birlikdə ölkə daxilində ödəmə vasitəsi olaraq istifadə olunmağa başladı.

333 Eyüp Zengin ve Nesimi Kamalov, “Azerbaycan Dış Ticareti“, Azərbaycan-

Müstəqillikdən Sonra Beynəlxalq Konfransın Materialları, Bakı 3-4 mart 2003, s. 98

334 Kathleen J. Woody, Soviet Banking and Finance, New York, A Woodhead-Faulkner Special Report, 1990, s.171

335 Economic Review, IMF, May-1992, s.28 336 Economic Review, IMF, April-1993, s.25 337 Economic Review, IMF, May-1992, s.11 338 Economic Review, IMF, September-1994, s.84


193

Đnflyasiya hadisəsinin analizi zamanı vurğulandığı kimi, Manat bazara çıxardılarkən, 1 Manat=10 Rubl şəklində qəbul edilmişdi. Təbii olaraq Rublun Azərbaycan bazarından yavaş-yavaş tədavüldən çıxarılması ilə ilk başlanğıcda müəyyən edilən Rubl-Manat arasındakı münasibət getdikcə pozulmağa başladı. 1992-ci ilin sonunda tədavül-dəki ümumi pul miqdarının ancaq 7%-ni təşkil edən Manat (ümumiy-yətlə bu dövrdə bazardakı pul kütləsinin miqdarı 1.854 milyon Manat, ondan 1.657 milyon Rubl şəklində), 1993-cü ilin ortalarına doğru, 70% həcmində idi. Rusiya Federasiyasının 1993-cü ilin iyun ayında 1993-cü ildən əvvəl çap edilmiş və tədavüldə olan Rublun tədavüldən qaldır-ması haqqındakı qərarı, Azərbaycanda Manatın tək pul vahidi olması prosesini sürətləndirdi. Xatırladaq ki, 1993-cü ildə tədavüldə olan pul kütləsinin ümumi həcmi 38.817 milyon Manat (ondan –3.799 milyon Rubl şəklində) olmuşdur.

Müstəqilliyin ilk illərində milli valyutanın dövlət tərəfindən

obyektiv və subyektiv səbəblərlə yetərli dəstək almaması mövzusuna yuxarıdakı bölmələrdə yer verilmişdi. 1995-ci ilə qədər Manatın dəyərini qoruya bilməməsində bu faktorun çox böyük təsiri olmaqla yanaşı, həmin dövr üçün xarakterik olan başqa məsələlər də vardır ki, bunlara aşağıda yer verilmişdir.

Araşdırmalar nəticəsində, Azərbaycanın 1993-cü ildə valyuta

məzənnəsi sisteminin olduqca dağınıq bir gündəmə sahib olduğu ortaya çıxmışdır. Đlin əvvəllərində Dollar və digər valyutaların dəyəri Moskova Đnterbankının çarpaz məzənnələrinə görə müəyyənləşdiril-məkdə idi. Rəsmi məzənnə belə müəyyənləşməklə bərabər, bazar məzənnələri də Azərbaycan Beynəlxalq Bankı və yaxud digər banklar tərəfindən təsbit edilməkdə idi. Beləliklə, bazarda iki valyuta məzənnəsi mövcud idi. Buna əlavə olaraq, ticarət firmaları qarşılıqlı müqavilələrlə müəyyənləşdirdikləri valyuta məzənnələri üzərindən fəaliyyətlərini yerinə yetirirdilər, bu da üçüncü bir valyuta məzənnəsi demək idi. Dördüncü bir valyuta məzənnəsi də var idi ki, bu da sərbəst bazardakı valyuta alış və satışlarıyla meydana gəlmişdi.339

Ölkənin 1992-ci ildən sonra xarici ticarətinin analizində ortaya

çıxan xüsus, 1992 və 1993-cü illərdə xarici ticarətin ölkəyə valyuta

339 Muhammed Akdiş, Azerbaycan’da Bankacılık ve Mali Kurumlar, Bakü,1995, s.

25


194

qazandırıcı xüsusiyyətdə olduğu halda(ixracat idxalat), 1994-cü ildən sonra bu hal tərsinə dəyişmişdir. Đstər sektorlar haqqında, istərsə də inflyasiya ilə əlaqədar verilən məlumatlarda vurğulandığı kimi, bu dəyişikliyin əsasını ölkə daxilində istehsalın kəskin şəkildə aşağı düş-məsi və yerli təklifin tələbin çox-çox altında olması təşkil etməkdə idi. Təbii ki, belə bir halda idxalat miqdarı kəskin şəkildə artmaqda, bu isə öz növbəsində xarici valyutaya olan tələbin artması demək idi.

Digər tərəfdən bu dörv üçün xarakterik olan bir başqa xüsus,

xalqın milli valyutaya (Manata) olan inamının aşağı səviyyədə olması idi. Milli pula olan inamın aşağı səviyyədə olması pulun dövriyyəyə hələ təzə buraxılmış olması, ölkədə tüğyan edən inflyasiya, müstəqil-liyin qorunub qorunmayacağı kimi faktorlar rol oynamaqda idi. Bu vurğu-lanan səbəblərlə, xalq içərisində yığım fəaliyyətlərində istifadə olunan tək vasitənin xarici valyuta (əsasən ABŞ Dolları) olmasını şərtləndirməkdə idi.

Onsuz da, xarici valyuta rezervlərinin çox olmadığı Azərbay-

can iqtisadiyyatında bir tərəfdən də xarici ticarət, digər tərəfdən yığım məqsədilə artan valyuta tələbi, ölkədə ciddi valyuta yətərsiz-liyinin hiss olunmasına, bu da dolayılı olaraq, valyuta məzənnələrinin artmasına səbəb olmaqda idi.

Vurğulanan səbəbləri diqqətə alaraq xatırladaq ki, 1992-ci ildə

1 $=14 M ikən, 1993-cü ildə 1 $=93 M, 1994-cü ildə isə, artıq 1 $=930 M təşkil etmişdir.

Azərbaycanda valyuta məzənnələrinin dəyişmə tendensiyasını

göstərən yuxarıdakı tabloda, 1995-ci ildən 1999-cu ilədək valyuta məzənnələrinin gedərək azaldığı, daha doğrusu, manatın xarici valyu-talar qarşısında dəyər qazanmağa başladığı görülməkdədir. Bu dəyi-şikliyə gətirən xüsusiyyətlər aşağıda izah edilməyə çalışılmışdır.

Ölkədə siyasi istiqrar təmin edildikdən (1995-ci ildən) sonra,

iqtisadiyyatda aparılan iqtisadi reformalar bu məsələdən də yan keçmədi. Belə ki, valyuta sistemini tənzimlənməsi ilə əlaqədar bəzi reformalar hazırlanaraq tətbiq edilməyə başlandı.


195

Đslahatların başında gələn, ölkədə pul siyasəti olaraq sərt pul siyasətinin tətbiqinə başlanılması və pul-valyuta siyasətini həyata keçirəcək orqanların təşkil olunması yaxud mövcud orqanların fəaliy-yətlərində dəyişikliklər edilməsi, bir sözlə struktur dəyişiklikləri idi.

1995-ci ildə Milli Bank və Banklar haqqında qanunun qəbul

edilməsi, ölkənin maliyyə sferasında ən əhəmiyyətli addımlardan biri kimi qiymətləndirilə bilər. Bu qanun ölkədə pul siyasəti və bankların fəaliyyətinə açıqlıq gətirməklə bərabər, Milli Bankın vəzifə və səla-hiyyətlərini yerinə yetirə bilməsi baxımından da olduca böyük əhə-miyyət kəsb etməkdə idi.

Həmin ildə qəbul edilmiş “Valyuta tənzimlənməsinin sərbəst-

ləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə ölkənin valyuta ehtiyatlarının Milli Bank tərəfindən idarə edilməsi ilə əlaqədar idi ki, bu da sözü edilən orqanın sonrakı səmərəli fəaliyyətinin təşkil edilməsi və ölkədə effektiv valyuta siyasətinin həyata keçirilməsi baxımından əhəmiyyətli bir addım idi.

28 aprel 1995 tarixində əvvəl qurulmuş olan Vahid Valyuta

Fondu ləğv edilərək, onun yerinə valyuta qazancı əldə edən bütün qurum və quruluşların valyuta qazanclarının 30%-ni 15 oktyabr 1993- cü ildə qurulmuş olan340 Bakı Bankalararası Valyuta Birjasında satmaları məcburiyyəti gətirilmişdir.

Xarici ticarətə Milli Bank tərəfindən gətirilən CĐF-BAKU

tətbiqatı da ölkənin valyuta siyasətində tənzimləyici bir fəaliyyət olaraq qiymətləndirilə bilər. CĐF-BAKU ibarəsi, idxalat mövzusu olan mallarla əlaqədar müqavilələrin, malların Bakıda təslim qiyməti mənasına gələn mal + sığorta + nəqliyyat + maaşların razılaşma ilə müəyyən edilməsi mənasını verməkdədir. Digər tərəfdən ödəmə zamanını müəyyən edən başqa bir qaydaya görə, Azərbaycana idxal ediləcək mallar, Azərbaycan Gömrüyündən içəri girmədən və Gömrük Giriş Bəyannaməsi banklara təqdim edilmədən mal dəyərinin Azərbaycan xaricinə transferti qadağan olunmuşdu. Bu qayda, Azərbaycana mal idxalını çətinləşdirməkdə idi. Çox sürətli bir şəkildə idxalat akkreditiflərində, mal alış-satış fəaliyyətinə mövzu

340 Annual Report 1996, The International Bank of Azerbaijan, s. 95


196

olan müqavilə məbləğinin 10%-indən və 10 min Dollardan çox olmamaq şərtiylə nağd ödəməyə icazə verilməməkdə idi. Bu miqdarı aşan nağd ödəmələr üçün Milli Bankdan icazə alınması lazım idi. Đxracat fəaliyyətinə gəlincə, ixrac edilən malların dəyəri Azərbaycan banklarına gəlməyənə qədər, ixracatçı firmalara nağd ödəmə aparılmamaqda idi.341

Đstər sərt pul siyasəti, istərsə də struktur islahatlarının bazarın

valyuta ehtiyaclarını qarşılamaq və valyuta dəyərini sabitləşdirmək üçün daha uğurlu olduğu 1995-ci il etibariylə istiqrarını qorumuş olan valyuta məzənnələrindən də anlaşılmaqdadır342. Tətbiq olunan sərt pul siyasətinin müsbət nəticələri çox erkən görülməyə başlandı. Bunu Manatın zaman-zaman Dollar qarşısında dəyər qazanması da isbat etməkdədir. Məsələn, 1996-cı ildə Manat Dollar qarşısında 7% dəyər qazanmışdır.343 Mövzunu nominal rəqəmlərlə ifadə etsək, 1995-ci ildə dollar-manat məzənnəsi 1 $=4418 M ikən, 1996-cı ildə bu məzənnə 1$=4098 M-a enmişdir. Sonrakı illərdə də bu tendensiya davam etmiş, 1997-ci ildə 1 $=3986 M, 1998-ci ildə isə, 1 $=3869 M təşkil etmişdir.

Bu dövr üçün ən əhəmiyyətli hadisələrdən biri də, Manatın

emissiyası ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ki, Milli Bankın 1995-1999-cu illər arasında emissiyaya gedərək bazara sürdüyü pul miqdarı ÜDM-un dəyişmə tendensiyası da diqqətə alınaraq aparılmışdır. Đllər etibariylə emissiyanın miqdarı aşağıdakı kimi olmuşdur:

Tablo: 8. 1995-1999-cu Đllər Arasında Pul Emissiyası (mlrd.manat) 1995 1996 1997 1998 1999 Cəmi 336,4 267,9 342,7 -234,9 216,6

Qaynaq: http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/014_6.shtml#t14_6 Ümumiyyətlə, 1995-1999-cu illər arasında bazardakı pul

kütləsinin miqdarı aşağıdakı tabloda verilmişdir:

341 Gündem dergisi, Mayıs, 1997, s. 24 342 Akdiş, s. 27 343 Diyalog dergisi, TÜSĐAB, Örnek Baskı, Bakü 1997, s.40


197

Tablo: 9. 1995-1999-cu Đllərdə Pul Kütləsinin Strukturu (mlrd. Manat)

1995 1996 1997 1998 1999

Pul kütləsi (M2) 957,6 1204,2 1556,3 1218,5 1404,3

o cümlədən:

Bank sistemindən kənar nəğd pul (M0)

602,4 865,4 1170,5 926 1135,8

Nəğdsiz vəsaitlər (M1) 355,2 338,8 385,8 292,5 268,5

Qaynaq: http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/014_5.shtml#t14_5 Valyuta məzənnələrinin analizində, yuxarıda vurğulandığı kimi

valyuta məzənnələri gedərək 1995-ci ildən sonra azalma göstərsə də, 1998-ci ildən 1999-cu ilə kəçərkən əhəmiyyətli bir artım göstərmişdir. Belə ki, 1998-ci ildə valyuta məzənnəsi 1 $=3869 M ikən, 1999-cu ildə 1 $= 4373M olmuşdur.

Yeri gəlmişkən ifadə etmək lazımdır ki, bu artış, həmin dövrdə

Rusiya Federasiyasında baş verən böhranla əlaqədardır. Böhranın birbaşa Azərbaycan iqtisadiyyatında ciddi zərərləri görünməsə də, xüsusilə psixoloji və qismən də olabiləcək maddi zərərlərdən qorun-maq məqsədilə xalqın kütləvi şəkildə xarici valyutaya yönəlməsi, valyuta məzənnələrində bu artışı meydana gətirmişdir.

Tablodan da göründüyü kimi, məzənnələr sonrakı dövrlərdə

artım göstərsə də (2000-ci ildə 1 $= 4565 M, 2001-ci ildə 1 $= 4774 M, 2002-ci ildə 1 $= 4893 M), bu artım anormal xarakter daşımamış, ümumiyyətlə iqtisadiyyatın inkişaf tempinə uyğun şəkildə dəyişmiş-dir. Bu isə, valyuta siyasəti ilə əlaqədar hələ 1995-ci ildən başlanan islahatların sonrakı dövrlərdə də eyniylə davam etməsi ilə izah edilə bilər. Belə ki, bu gün Azərbaycan Respublikasının daxili valyuta bazarı üç valyuta bazarından və bankdaxili valyuta mübadilə əməliy-yatlarından (BDMƏ) ibarətdir. Bu üç valyuta bazarları: 1- Babı Banklararası Valyuta Birjası (BBVB), 2- Mütəşəkkil Banklararası Valyuta Bazarı (MBVB) və 3- Açıq Banklararası Valyuta Bazarıdır (ABVB).


198

Bu adları keçən valyuta bazarlarından MBVB 1997-ci ildən BBVB-nin tərkində, keçici olaraq və kommersiya banklarının liberal valyuta bazarı olaraq fəaliyyət göstərməkdədir. Ancaq, 1998-ci ilin ikinci yarısında ABVB-nin fəaliyyətə başlaması ilə bu qurum tədri-cən öz aktuallığını itirməyə başlamışdır. Misal üçün qeyd edək ki, 1999-cu ildə BBVB-nin əməliyyat həcmi 290,5 mln. $, MBVB-nin fəaliyyət həcmi 206,2 mln. $, ABVB-nin əməliyyatlarının həcmi 283,1 mln. $ təşkil edirdisə, 2000-ci ildə BBVB-nin həcmi 186,0 mln. $, MBVB-nin həcmi 123,6 mln. $, ABVB-nin həcmi isə 450,4 mln. $ təşkil etmişdir344.

Azərbaycanda valyuta siyasəti ilə əlaqədar struktur islahatları

ilə yanaşı lazımi qanunvericiliyin hazırlanmasında da böyük işlər görülmüşdür. Bu müddət ərzində istər valyuta siyasəti, istər sahib-karlıq fəaliyyəti, istər xarici və daxili investisiyalar, onların təşviqi, qorunması haqqında, istər daxili bazarın inkişafı və sərbəst bazar iqtisadiyyatının təkmilləşdirilməsi və inkişafı haqqında qanun, fər-man və sərəncamlar hazırlanaraq qüvvəyə minmişdir. Bu da həm bir başa, həm də dolayılı olaraq valyuta siyasəti və valyuta məzənnələri tətbiqatlarının uğuruna şərait yaratmışdır.

Vurğulanan islahatlarla yanaşı, ölkədə valyuta ehtiyatlarının

artırılmasına təsir göstərən bir çox başqa xüsuslar da olmuşdur. Bun-lardan ən əhəmiyyət kəsb edənlərindən birisi, ölkəyə xarici sərmayənin cəlb edilməsi olmuşdur. Başlanğıc olaraq 1993-cü ildə “Əsrin müqaviləsi” və ondan sonra imzalanan neft sazişləri vasitəsilə ölkənin xüsusilə neft sektoruna xarici sərmayənin axınının başlanıl-ması, sonra-dan Bakı-Tbilisi-Ceyhən kimi iri neft ixracı kəməri layihəsinin ortaya çımasına səbəb olmuşdur. Neft sahəsində tətbiq edilən bu strategiya, 1995-ci ildən etibarən ölkədə valyuta rezerv-lərinin artırılmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Əldə edilən xarici valyutanın səmərəli istifadəsini təmin etmək məqsədilə başqa bir struktur islahatına gedilmiş və Neft Fondu yaradılmışdır. Bu konrtaktlardan stimullaşdırılaraq iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarına da xarici sərmayə axını başlamışdır.

344 Đllik Hesabat 2000, Azərbaycan Respublikası Milli Bank, Bakı, s. 42


199

Respulika Prezidentinin Yeni Azərbaycan Partiyasının on illiyinə həsr olunmuş yubiley tədbirində söylədiyi nitqdə bu xüsusa ayrıca yer verilmişdir. Ölkə Prezidənti, iqtisadiyyatın sürətlə inkişaf etməsində xarici sərmayələrin Azərbaycana cəlb olunmasının əhə-miyyətini vurğulayaraq, neft strategiyasının həyata keçirilməsi ilə Azərbaycana 6 milyard dollar həcmində xarici sərmayənin gəldiyini, yaradılmış Neft Fondunda təxminən, 670 milyon dollar vəsaitin toplanaraq (bunun sadəcə qacqınlara, məcburi köçkünlərə evlər tikdirmək üçün 76 milyon dollar ayırılmışdır) valyuta ehtiyatı kimi saxlandığını, ölkənin mövcud valyuta ehtiyatları həcminin 1 milyard 300 milyon dollar olduğunu da qeyd etmişdir. Ölkəyə cəlb edilən xarici sərmayələrin 30 faizini qeyri-neft sektoruna yönəldiyini də vurğulayan Prezident, ümumiyyətlə, neft sektoru ilə qeyri-neft sektoruna birlikdə Azərbaycana 9 milyard dollar məbləğində sərmayə cəlb olunduğunu söyləmişdir. Qarşıdakı iki-üç ildə Azərbaycanın neft sektoru-na və başqa sektorlara 10 milyard dollara qədər sərmayə gələcəyinə ümid etdiyini bildirən ölkə rəhbəri, bütün bu fəaliyyətlərin yaxın gələcəkdə Azərbaycan xalqının rifahının yüksəldəcəyini qeyd etmişdir345.

Neft kontraktları sayəsində ölkədən neft ixracatının başlanması

ilə 2000-ci ildən etibarən Azərbaycanın xarici ticarətində də müsbət yöndə dəyişikliklər qeydə alınmışdır. Belə ki, 1993-cü ildən sonra, ixracat miqdarı idxalat miqdarını üstələmiş, dolayısı ilə, xarici ticarət yenidən ölkəyə xarici valyuta qazandırıcı xüsusiyyət almışdır346.

1995-ci ilə qədər ölkədə tək bir yığım vasitəsinin xarici valyuta

olması və bu səbəblə də xarici valyutaya olan ehtiyacın yüksəkliyi vurğulanmışdı. Đslahatların başlanması ilə müxtəlif investisiya vasitələ-rinin (səhmlər, istiqrazlar və s.) ortaya çıxması ilə tək xarici valyuta üzərində olan bu mərkəzləşmə müəyyən ölçüdə azaltması, valyuta məzənnələrinə öz təsirini (müsbət mənada) göstərməyə bilməzdi.

Azərbaycan valyuta bazarında gərginliyin azaldılmasında

Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı, Avropa Birliyi və Türkiyə

345 http://www.az-muallimi.ab.az/newspapers_48.shtml 346 Eyüp Zengin ve Nesimi Kamalov, “Azerbaycan Dış Ticareti“, Azərbaycan-

Müstəqillikdən Sonra Beynəlxalq Konfransın Materialları, Bakı 3-4 mart 2003, ss. 99-100


200

Eximbankı kimi beynəlxalq arenada fəaliyyət göstərən qurum və quruluşlardan əldə edilən kreditlərin də əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Məlumat üçün qeyd edək ki, 1995-2000 –ci illər arasında cəmi 1158 milyard $ xarici borc alınmışdır. Alınan kreditlərin 63%-i iqtisadi islahatlar üçün hökumətə verilən borclardır. Bunun 16%-i hökumətə verilən və hökumət tərəfindən istifadə etdirilən borclar və 21%-i isə hökumətin qarantiyası ilə verilən kreditlərdir. 2000-ci il etibariylə alınan borcların 78.9 milyon dolları geri ödənmişdir. Qalan borc miqdarı isə cəmi 1079,1 milyon $-dır. Bu rəqəm ölkənin 2000-ci il ÜDM-nun 21.9% həcmində olmuşdur347.

Manatın xarici valyutalar qarşısında dəyərinin müəyyənləş-di-

rilməsində ən əhəmiyyətli məsələlərdən biri də bazara manatın emissiyası ilə bağlı olduğu xüsusu artıq yuxarıda vurğulanmış, Milli Bankın bu sahədə apardığı uğurlu fəaliyyətə yer verilmişdi. 2000-2001-ci illərdə də Milli Bank 1995-ci ildən götürdüyü bu kursu davam etdirmiş, 2000-ci ildə 226,7 mlrd. manat, 2001-ci ildə isə, 115,9 mlrd. manat emissiya aparılmışdır348.

Həmin illərdə bazarda mövcud olan ümumi pul kütləsinin

həcmi və onun strukturu isə aşağıdakı şəkildə olmuşdur:

Tablo: 10. 2000-2001-ci Đllərdə Pul Kütləsinin Strukturu (mlrd. manat)

2000 2001 Pul kütləsi (M2) 1661,1 1755,6 O cümlədən: Bank sistemindən kənar nəğd pul (M0) 1349,8 1469,0 Nəğdsiz vəsaitlər (M1) 311,3 286,6

Qaynaq: http://www.azstat.org/publications/yearbook/ 2002/az/014_5.shtml#t14_5

Əlavə olaraq onu qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə pul siyasəti-

nin tətbiqi ilə əlaqədar, Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı əlaqədar təşkilatlar ilə birlikdə ənənəvi olaraq hər il üçün ayrılıqda

347 Sinan Oğan, “Bağımsızlığının Onuncu Yılında Azerbaycan Ekonomisi ve Türkiye ile

EkonomıkĐ Đlişkileri”, http://www.ceterisparibus.net/arsiv/s_ogan.pdf, 12 mart 2003 348 http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/014_6.shtml#t14_6


201

bir pul və valyuta siyasəti haqqında fəaliyyət planları işləyib hazır-layır və tətbiq edir. 2000, 2001 və 2002-ci illər üçün hazırlanmış olan bu planlar müvəffəqiyyətli şəkildə tətbiq edilmişdir. Belə ki, planda nəzərdə tutulan hədəflər reallaşdırılmışdır.

Göründüyü kimi, ölkədə valyuta, valyuta məzənnələri sahəsin-

də baş verən dəyişikliklər müxtəlif səbəblərdən asılı olaraq dəyiş-mişdir. Amma, demək olar ki, günümüzdə bu sahədə fəaliyyət bütünlüklə iqtisadi önündə duran hədəflər istiqamətində və onların bir qanadı olaraq yürüdülməkdədir. Bu səbəblə, bəzi iqtisadçılar və iqtisadi qurumlar tərəfindən, ümumi iqtisadi tendensiya diqqətə alınaraq, valyuta məzənnələri ilə əlaqədar bəzi ehtimallar irəli sürülməkdədir. Bu proqnozlara görə, valyuta məzənnələri 2003-cü ilə 1 $= 5059.9 M, 2004-cü ildə 1 $= 5166.4 M, 2005-ci ildə 1 $= 5313.1 M349 olaraq gözlənilməkdədir.

349 USACC Investment Guide to Azerbaijan 2001, s. 24


202

ÜÇÜNCÜ FӘSĐL

ĐQTĐSADĐ-RĐYAZĐ ANALĐZ


205

I. ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HƏDDĐ VƏ VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ƏLAQƏLƏRĐNĐN KORRELYASĐYA

VƏ REQRESSĐYA ANALĐZĐ

1. Ümumi Olaraq Đnflyasiya, Faiz Həddi və Valyuta Məzənnəsi Əlaqələri

Bazar iqtisadiyyatında iqtisadi fəaliyyətləri qiymətlər yönlən-

dirməkdədir. Sağlam bir iqtsadiyyatda, fərqli bazarlardakı qiymətlər arasında bir tarazlıq qurulmalıdır. Bir iqtisadiyyatda başlıca 4 bazar vardır. Yenə bu bazarlarda 4 təməl qiymət ortaya çıxmaqdadır. Đqti-sadiyyatdakı bazarlar-mal, sərmayə, pul və əmək bazarlarıdır. Bu bazarlarda ortaya çıxan qiymətlər də ardıcıl olaraq, mal qiymətləri (inflyasiya), faizlər, valyuta məzənnələri və maaşlardır. Hər bazarın qiyməti, o bazardakı təklif və tələbi tarazlaşdırmaqdadır. Bu qiymət-lərin təklif və tələbi tarazlaşdırması qədər digər bazar qiymətləri ilə tarazlıq içində olması da əhəmiyyətlidir. Bazar iqtisadiyyatında qiy-mətlər arası tarazlıqlar iqtisadiyyatı yönləndirməkdədir. Qloballaşan dünyada qiymətlər arasındakı tarazlıqlar daha da əhəmiyyətli hala gəlməkdədir. Çünki beynəlxalq maliyyə axınlarının artdığı günümüz dünyasında, qiymətlər arası natarazlığın təsiri qapalı iqtisadiyyatdan daha çoxdur. Beynəlxalq maliyyə axınlarının sərbəst olduğu günü-müz dünyasında bazar qiymətləri arasında tarazlıq qurulması, satın alma gücü tarazlığı və faiz tarazlığınının əhəmiyyətini ortaya çıxarmaqdadır. Satın alma gücü tarazlığı, iki ölkədə inflyasiyaya baxmayaraq xərclənəcək pul ilə eyni malın alına bilməsidir. Yəni ölkələr arası inflyasiya və valyuta məzənnəsi tarazlığı əhəmiyyət daşımaqdadır. Faiz tarazlığı, yığımların iki ölkədə eyni qazancı əldə edə bilməsidir. Yəni, ölkələr arası inflyasiya və faiz həddi tarazlığı əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Bu iki tarazlıq birlikdə, fərqli ölkələr arasındakı inflyasiya, valyuta məzənnələri və faizləri tarazlaşdır-maqdadır.350

Burada fərqli inflyasiyaya sahib ölkələr arasında satın alma

gücü və faiz tarazlıqlarının bərabərləşdirməyə çalışdığı faiz həddi ilə

350 Özer Ertuna, “2000 Yılı Đstikrar Programı”, Muhasebe ve Finansman, S. 6, Nisan

2000, s. 13.


206

valyuta məzənnəsi, eyni zamanda real bölmə ilə maliyyə bölməsi ara-sında əlaqə quran pulun qiymətləridir. Pulun zamanlar arası qiyməti faiz həddi, məkanlar arası (beynəlxalq) qiyməti də valyuta məzən-nəsidir. Dolayısıyla bəlli bir inflyasiya səviyyəsində pulun zamana və məkana bağlı olaraq qiymətləri ortaya çıxarkən bu qiymətlər, beynəlxalq tarazlıq baxımından da əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Bu da satın alma gücü və faiz tarazlığına görə müəyyən olunmaqdadır. Qısaca, qloballaşan günümüz dünyasında ölkə içi və ölkələr arası tarazlıq baxımından inflyasiya fərqliliyinə bağlı olaraq, faiz həddi və valyuta məzənnəsi tarazlığının təmini əhəmiyyət daşımaqdadır. Bu səbəblə, bu hədlərə təsir edən faktorlar ilə bu hədlərin təsirlərinin müəyyən edilməsi lazımdır.

Pulun qiyməti deyə biləcəyimiz faiz, istehsaldan əldə edilən

əlavə dəyərlə ödənməkdədir. Yəni, pulun özü istehsal tərəfindən for-malaşdırılmaqdadır. Buna görə real bölmə-maliyyə bölməsi əlaqəsi və buna bağlı olaraq borclu-alacaqlı əlaqəsi qurulmaqdadır. Bu əlaqə-lərdə müəyyən edici olan, ödənəcək faizdən daha çox istehsalın reallaşdırılmasıdır. Real yığımmali yığım əlaqəsi taraz olmalıdır. Əldə edilən qazanclar bu iki bölmə arasında taraz tutulduğunda problem ortaya çıxmaz. Ancaq yığımların mali bölməyə yönəlməsi, real bölmənin gəlirini azaldaraq istehsalın azalmasına səbəb olacaq-dır. Đstehsalın azalması da mali bölmənin son ödəmələrinin aparıl-masını çətinləşdirməkdədir.

Mali bölmədə faizlər səbəbiylə qazancların yüksək olması,

sərmayənin mali bölməyə axmasına səbəb olmaqdadır. Bu əsnada real bölmə fəaliyyətləri azalıb istehsal azalmaqdadır. Mali bölmənin borc ödəmə zamanı gəldikcə yeni maliyyə ehtiyacı artmaqdadır. Bu da faizlərin artmasını zəruriləşdirməkdədir. Real bölmədə istehsalın azalması, mali bölmənin riskini artırdığından faizlər daha da artmaq məcburiyyətində qalmaqdadır. Yəni, mali bölmə şişməyə başlaryar-kən bunu tarazlaşdıracaq real bölmənin olmaması iqtisadi böhranları qaçılmaz hala gətirməkdədir.

Mali bölməylə real bölmə arasındakı əlaqələri pozan faktorlar,

bu iki bölmə arasında əlaqə quran pulun zaman və məkan qiymətlərinin pozulması, qloballaşan dünyada satın alma gücü və faiz tarazlığı təsiriylə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə özünü göstərmə-


207

yə başlayır. Beləcə daxili bazarlardakı natarazlıq xarici bazarlara da yayılmış olur.

Qısaca, inflyasiya, faiz həddi və valyuta məzənnəsi üçbuca-

ğında, bu üç faktor arasındakı əlaqə və qarşılıqlı təsiri aşağıdakı şəkildə göstərə bilərik:

Şəkil: 15. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsi Arasındakı Əlaqə Đnflyasiya səviyyəsi artarsa;

a) Valyuta məzənnəsi: Qiymətlərin artdığı bir şəraitdə dəyəri düşən yerli puldan dəyərli olan xarici valyutaya keçid başlamaqdadır (Dollarizasiya). Atran valyuta tələbi də valyuta məzənnələrini artır-maqdadır.

b) Faiz Həddi: Đnflyasiyanın artdığı bir bazarda nominal faiz

hədləri də real faizin üzərinə inflyasiya həddinin əlavə olunması ilə müəyyən olunmaqdadır. Yəni, Nominal Faiz = Real Faiz + Đnflyasiya Səviyyəsi (Fisher təsiri). Digər tərəfdən, inflyasiya şəraitində qeyri-müəyyənlik və istiqrarsızlıq səbəbiylə faiz hədləri artmaqdadır.

Faiz hədləri artarsa;

a) Đnflyasiya: Faiz hədlərinin artışı istehsalda məsrəflərin artmasına səbəb olduğu üçün qiymətlərin artması kimi bir nəticəni ortaya çıxarmaqdadır. Dolayılı olaraq, inflyasiyanın səviyyəsi artmaqdadır.

b) Valyuta məzənnəsi: Faiz hədlərinin yüksək olması, ilk mərhə-lədə xarici valyutanın gəlməsi səbəbiylə mövcud valyuta tələbini aşan

Đnflyasiya Səviyyəsi Faiz Həddi

Valyuta Məzənnəsi


208

xarici valyuta təklifinə səbəb olmaqdadır (Hot money=Qaynar Pullar). Ancaq yerli pulun yüksək dəyərli olması və xarici ticarətin bundan neqativ yöndə təsirlənməsi ilə ortaya çıxan qaynar pulların da istiq-rarsız olması bunun davam etməsini əngəlləyəcəyindən valyuta məzənnələri getdikcə artmaqdadır.

Valyuta məzənnələri artarsa;

a) Đnflyasiya Səviyyəsi: Valyuta məzənnələrindəki artım Marshall-Lerner Şərtinə uyğun olduğu müddət ərzində xarici ticarət üzərində müsbət təsir göstərməkdədir. Ancaq inkişaf etməkdə olan ölkələrin çoxunda istər istehsal üçün lazımi xammal, istərsə də istehlak malla-rının bir qisminin xaricdən təmin edilməsi səbəbiylə valyuta məzənnə-lərindəki artım bu malların məsrəflərini artırdığından məsrəf inflyasi-yasının artmasına səbəb olmaqdadır. b) Faiz həddi: Valyuta məzənnələrindəki artım valyutaya olan

ehtiyacın ifadəsidir. Bu ehtiyacın qarşılanması üçün faiz hədlərinin artması ehtimalı çox yüksəkdir.

2. Đnflyasiya, Faiz Həddi və Valyuta Məzənnəsi

Əlaqələrinin Korrelyasiya Analizi Tablo: 11. 1990-2002 –ci illər Arasında Azərbaycanda Đnflyasiya, Faiz,

Valyuta Məzənnəsi

Đl 1990 1991 1992 1993 1994 1995 Đnf% 23.1 329.7 1672.4 1129.1 1663.5 411.8 1 $= - - 14 93 930 4418 Faiz - - 15 50 150 50

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 19.9 3.7 -7.6 - 8.5 1.8 1.5 2.8 4098 3986 3869 4373 4565 4774 4893 29.2 25.3 20.3 19.8 19.5 19.74 15.59


209

Tablo: 12. Đnflyasiya ilə Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsi Arasındakı Korelasyon Əmsalları

Đl Đnflyasiya Faiz Valyuta məzənnəsi

Cari 1.00 0.68 -0.03 Bir Sonrakı 0.40 0.66 -0.47 Đki Sonrakı -0.73 0.14 -0.82 Üç Sonrakı 0.26 0.48 -0.64

Tablo: 13. Faiz ilə Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsi Arasındakı

Korelasyon Əmsalları


Cari 0.68 1.00 -0.67

Bir Sonrakı 0.04 0.82 -0.85

Đki Sonrakı -0.92 0.55 -0.96

Üç Sonrakı -0.45 -0.18 0.36

Tablo: 14. Valyuta Məzənnəsi ilə Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsi

Arasındakı Korelasyon Əmsalları


Cari -0.03 -0.67 1.00

Bir Sonrakı 0.73 -0.60 0.83

Đki Sonrakı 0.48 -0.72 0.57

Üç Sonrakı -0.29 -0.63 0.59


Əlaqələrinin Reqressiya Analizi

1990-cı ildə müstəqilliyini qazanan Azərbaycan iqtisadiyya-tında inflyasiya səviyyəsi, faiz dərəcəsi və valyuta məzənnəsi 1996-cı ilə qədər istiqrarsız bir inkişaf göstərmişdir. 1996-cı ildən sonra əldə edilən iqtisadi istiqrar ilə birlikdə bu makro iqtisadi dəyişgənlərdə də istiqrarlı inkişaf tendensiyası görünməyə başlamışdır. Bu səbəblə, apardığımız reqressiya analizi üçün məhz 1996-cı ildən sonrakı dövr göstəriciləri ələ alınmışdır. Ancaq, 6 illik göstəricilərin reqressiya analizi üçün yetərli olmadığı da reallıqdır. Gələcək illərdə reallaşacaq göstəriciləri də daxil etməklə daha sağlam nəticələr əldə edilə bilər.


210

Bu baxımdan, apardığımız reqressiya analizi gələcək analizlər üçün təməl təşkil edə bilər.

3.1. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Đnflyasiya Üzərindəki Təsiri

Asılı Olmayan Dəyişənlər: Bir il əvvəlkinə aid inflasiya, cari ilə aid faiz və bir il əvvəlkinə aid valyuta məzənnəsi

Asılı Dəyişən: cari ilə aid inflyasiya. SUMMARY OUTPUT

Regression StatisticsMultiple R 0.96

R Square 0.92

Adjusted R Square 0.80

Standard Error 2.46

Observations 6.00

ANOVA

df SS MS F Significance FRegression 3.00 138.35 46.12 7.65 0.12

Residual 2.00 12.06 6.03

Total 5.00 150.42

Coefficients Standard Error t Stat P-value Lower 95% Upper 95% Lower 95.0% Upper 95.0%Intercept -114.94 31.78 -3.62 0.07 -251.67 21.79 -251.67 21.79

Enf_t-1 -0.06 0.17 -0.32 0.78 -0.79 0.68 -0.79 0.68

Faiz_t 1.56 0.71 2.20 0.16 -1.49 4.60 -1.49 4.60

Dev_t-1 0.02 0.00 4.14 0.05 0.00 0.04 0.00 0.04

RESIDUAL OUTPUT

Observation Predicted Enf_t Residuals Standard Residuals1.00 2.67 1.03 0.66

2.00 -6.39 -1.21 -0.78

3.00 -8.81 0.31 0.20

4.00 0.53 1.27 0.82

5.00 4.05 -2.55 -1.64

6.00 1.65 1.15 0.74 F=7.65

Fα=19.16 (at 5% siginificance level).


211

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

1997 1998 1999 2000 2001 2002

Enf % Predicted Enf %

Şəkil: 16. Real və Reqressiya Yoluyla Təxmin Edilmiş Đnflyasiya

3.2. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Faiz Üzərindəki Təsiri Asılı Dəyişənlər: Bir il əvvəlkinə aid inflyasiya, bir il əvvəlkinə aid faiz və cari ilə aid valyuta məzənnəsi Asılı Dəyişən: cari ilə aid faiz Fα=19.16 (at 5% siginificance level).

10

12

14

16

18

20

22

24

26

28

30

1997 1998 1999 2000 2001 2002

Faiz Predicted Faiz

Şəkil: 17. Real və Reqressiya Yoluyla Təxmin Edilmiş Faiz


212

3.3. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Valyuta Məzənnəsi Üzərindəki Təsiri

Asılı Olmayan Dəyişənlər: Bir il əvvəlkinə aid inflyasiya, bir il əvvəlkinə aid faiz və bir il əvvəlkinə aid valyuta məzənnəsi

Asılı Dəyişən: cari ilə aid faiz. SUMMARY OUTPUT


R Square 0.68


Standard Error 2.79

Observations 6.00

ANOVA


Residual 2.00 15.56 7.78

Total 5.00 47.98

Coefficients Standard Error t Stat P-value Lower 95% Upper 95% Lower 95.0% Upper 95.0%Intercept 5.93 106.50 0.06 0.96 -452.29 464.15 -452.29 464.15

Enf_t-1 -0.03 0.53 -0.06 0.96 -2.33 2.26 -2.33 2.26

Faiz_t-1 0.68 2.27 0.30 0.79 -9.07 10.43 -9.07 10.43

Dev_t 0.00 0.01 -0.02 0.99 -0.06 0.06 -0.06 0.06

RESIDUAL OUTPUT

Observation Predicted Faiz_t Residuals Standard Residuals1.00 24.23 1.07 0.60

2.00 22.13 -1.83 -1.04

3.00 18.99 0.81 0.46

4.00 18.63 0.87 0.49

5.00 18.05 1.69 0.96

6.00 18.20 -2.61 -1.48

Fα=19.16 (at 5% siginificance level).

3000

3200

3400

3600

3800

4000

4200

4400

4600

4800

5000

1997 1998 1999 2000 2001 2002

Devaluasyon Predicted Dev


213

Şəkil: 18. Real və Reqressiya Yoluyla Təxmin Edilmiş Valyuta Məzənnəsi

SUMMARY OUTPUT


R Square 0.96


Standard Error 125.61

Observations 6.00

ANOVA


Residual 2.00 31555.39 15777.69

Total 5.00 863636.00

Coefficients Standard Error t Stat P-value Lower 95% Upper 95% Lower 95.0% Upper 95.0%Intercept 5821.59 2475.47 2.35 0.14 -4829.50 16472.69 -4829.50 16472.69

Enf_t-1 22.63 18.30 1.24 0.34 -56.11 101.37 -56.11 101.37

Faiz_t-1 -123.14 53.94 -2.28 0.15 -355.21 108.93 -355.21 108.93

Dev_t-1 0.30 0.32 0.93 0.45 -1.09 1.70 -1.09 1.70

RESIDUAL OUTPUT

Observation Predicted Dev_t Residuals Standard Residuals1.00 3916.40 69.60 0.88

2.00 3996.18 -127.18 -1.60

3.00 4320.78 52.22 0.66

4.00 4514.50 50.50 0.64

5.00 4842.61 -68.61 -0.86

6.00 4869.52 23.48 0.30


214

II. ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HƏDDĐ VƏ VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ƏLAQƏLƏRĐNĐN SÜNĐ SĐNĐR

ŞƏBƏKƏLƏRĐ VASĐTƏSĐLƏ ANALĐZĐ

1. Süni Sinir Şəbəkələri və Đstifadə Metodu

Đnsan oğlunun ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, öyrən-mə qabuliyyətinin olmasıdır. Đnsan, ətrafında baş verən dəyişiklikləri izləyərək yeni şeylər öyrənməkdə, təcrübələr qazanmaqdadır. Đnsanın yeni şeylər öyrənməsi, ətrafındakı dəyişiklikləri anlaması beynin rəhbərliyindəki sinir sistemi sayəsində mümkün olmaqdadır.

Đnsan vücudundakı sinir şəbəkəsinin çalışması, neyronların

(sinir hüceyrələri) digər hüceyrələrdən və ya xarici aləmdən gələn məlumatları dentrit adı verilən əlaqə vasitələri ilə alaraq bəlli bir qruplandırma içində yenə akson (axon) olaraq bilinən əlaqə vasitələri ilə daşıması nəticəsində elektro-fizioloji şəklində baş verməkdədir.

Bir çox araşdırmada bioloji sinir sisteminin xarici aləmdəki

məlumatları əldə etmə şəkli modelləşdirilərək qarışıq, xətti olmayan hesabları asanlıqla və sürətli şəkildə nəticələndirə biləcək süni sinir şəbəkələri inkişaf etdirilməyə başlanmışdır. Süni sinir şəbəkələri, bioloji sistemdə olduğu kimi müstəqil və bir-birinə qarşı aktiv olan hüceyrələrin ierarxiyalı bir təşkilat içində sistem xaricindəki obyektlərin qarşılıqlı təsirləndiyi bir strukturdur.351

Süni sinir şəbəkələri son dərəcə paralel, alqoritmik və ədədi

olmayan məlumatları analiz edə bilməkdədir. Bəlli proqramlama dilində kodlanmış klassik alqoritma metotlarından fərqli olaraq tərsinə determinist olmayan yolları izləyən və qarantiyalı olmayan müvəffə-qiyyəti daimi təkrarla yaxalayan heuristique metodlar anlayışıdır. Đnsan beyninə bənzər tərzdə daha əvvəl öyrənilən anlayışları, qaydaları, obyektləri və digər informasiya məlumatlarını təcrübə ilə ümumiləş-dirərək yeni nəticələr çıxara bilər. Yəni, sistem eyni və bənzəri işləri

351 Melih Saraoğlu, “Beyin Sinyallerinin Geri Yaymalı Yapay Sinir Ağı ile Eğitilmesi

ve Haritalanması” Yayınlanmamış Dok. Tezi, Sakarya Üniv. Fen Bilimleri Ens. Eylül, 1998, s. 40.


215

yerinə yetirərək o işi və ya işləri bir əvvəlkindən daha effektiv olaraq yerinə yetirərək dəyişiklikləri ortaya çıxarmaqdadır. Ancaq bu funk-siyalarına baxmayaraq süni sinir şəbəkələrinin yaxın bir gələcəkdə insan beyninin yerinə keçəcəyini söyləmək mümkün deyil.352

Xaricdən gələn çox sayıda inputlar müəyyən ağırlıqlarla əla-

qələr quraraq bəlli bir funksiyaya görə toplanmaqda və proseslərdən keçərək yenə bəlli bir fonksiyayla outputa çevrilməkdədir. Yəni, süni sinir şəbəkələrində xarici aləmdən gələn məlumatlar içərdə analiz edildikdən sonra xarici aləmə məlumat olaraq göndərilməkdədir.

Süni sinir şəbəkələrinin fəaliyyət şəkli maddələr halında

aşağıdakı kimi göstərilə bilər:353

� Misallardan öyrənmə: Süni sinir şəbəkələrinə öyrənməsi istə-nən input/output əlaqələrinin misalları verilir. Süni sinir şəbəkələri verilən bu misallardan istifadə edərək bəzi ümumiləşdirmələr aparır.

� Forma tanıma ve sinifləndirmə: Süni sinir şəbəkələrinə veri-lən inputlar bəlli uyğunlaşdırmalarla sinifləndirilir. Lazım gəldiyində bu məlumatlar yaddaş köməyi ilə istənən outputlara çevrilir.

� Əksik məlumatları tamamlama: Süni sinir şəbəkələri yadda-şındakı tam olan örnək məlumatlarından istifadə edərək əksik məlu-matın olduğu örnəkləri tamamlaya bilir. Buna görə əksik olan örnək yenidən hazırlana bilər.

� Öz-özünə uyğunlaşma: Süni sinir şəbəkələri öz-özünə öyrən-mə qabuliyyətinə sahib olduğundan şəraitdəki dəyişikliklərə uyğun-laşa bilməkdədir.

� Xətalara imkan vermə: Süni sinir şəbəkələrində istifadə olunana məlumat bütün şəbəkə boyunca yayıldığından bəzi məlumat-ların itirilməsi və ya bəzi prosesdaxili funksiyaların bilərək və ya bilməyərək şəbəkədən çıxarılması şəbəkənin işlərliyiniə cox təsir göstərməyəcəkdir. Dolayısı ilə, hesablama işlərindəki əksikliklər pis nəticələrə səbəb olmayacaqdır.

352 Jean-Paul Haton, Marie-Christine Haton, Yapay Zeka, Çev., Ayşen Ekmekçi, Alev

Tüter, Cep Üniv., y.y., Đletişim Yay. t.y., ss.10-11. 353 Akif Kurt, “Yapay Sinir Ağı Kullanarak Esnek Üretim Sistemlerinin Modellenmesi”

Yayınlanmamış Dok. Tezi, Sakarya Üniv. Fen Bilimleri Ens. Kasım, 1998, ss. 30-31.


216

Süni sinir şəbəkələri ilə əlaqədar tədqiqalar 1940-cı illərdə başlamışdır. Bu dövrdə McCullah və Pitts ilk dəfə biyoloji sinir hüceyrəsi modeli ortaya qoymuşlar. 1949-cu ildə Donald Hebb “Organization Behavior” adlı kitabında hüceyrəvi səviyyədə öyrənmə mexanizmalarından bəhs etmişdir. 1960-ci ildə Widrow və Hoff uyğunlaşan öyrənmə sistemini ortaya çıxarmışlar. 1976-cı ildə Grosper uyğunlaşan rezonans nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. 1984-cü ildə Kohenen “Self Organizing Maps” olarak adlandırdığı öyrədənsiz öyrənən şəbəkə ortaya çıxardı. 1990-cı illərdən bu tərəfə bir çox sahədəki araşdırmalarda istifadə edilərək əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermişdir.354

Süni sinir şəbəkələri başda mühəndislik olmaq üzrə tibbi

təşhislər, istehsal nəzarəti, uçuş nəzarəti, ərazi sinifləndirməsi, axın böyüklükləri və maliyyə təxminləri kimi son dərəcə alternativ, paralel, bəzən ədədi olmayan, qarışıq problemlərin həllində istifadə olunmaqdadır. Bu şəbəkə sistemi tamamiylə paralel, uyğunlaşan, öyrənə bilən və paralel bölüşdürülmüş bir hafizəyə sahibdir. Şəbəkənin maliyyə sahəsində geniş istifadə olunduğu yerlər aşağıda-kılardır:355

Đflas təxminləri

Kredit kartı tətbiqatları

Đpoteka tətbiqatları

Mal marketinqi

Qiymətli kağızların sinifləndirməsi

Birja təxmminləri

Bank iflas təxminləri

Pay sənədi seçimi

Valyuta məzənnəsi təxminləri

Daşınmaz əmlak dəyərinin müəyyənləşdirilməsi

354 Feyzullah Temurtaş, “Kimyasal Sensör Dizilerinde Yapay Sinir Ağları ve Bulanık

Mantık Uygulamaları: Gazların Sınıflandırılması ve Gaz Konsantrasyonların Belirlenmesi” Yayınlanmamış Dok. Tezi, Sakarya Üniv. Fen Bilimleri Ens. Haziran, 2000, ss. 9-10.

355 Edward Gately, Neural Network for Financial Forecasting, USA, John Wiley & Sons Inc., 1996, p. 4.


217

Hasilat təxminləri

Mal ticarəti

Arbitraj qiymətləndirməsi

Şirkətin maliyyə gücünün analizləri

Opsiyon qiymətləndirməsi

Satış strukturunun müəyyənləşdirilməsi

Sərmayə bazarları analizləri

Təşkilati qərarlərın verilməsi

Qiymətli kağızların risklərinin müəyyənləşdirişməsi

Đqtisadi göstəricilərin təxminləri

Mülkiyyət vergi analizləri

Nağd axımı təxminləri

Qiymətli kağızlar investisiya fondu seçimi

Bazar trend dəyişikliklərinin təxmini

Đşçi ehtiyaclarının təxmini

Firma istehsal təxmini Görüldüyü kimi bir çox iqtisadi fəaliyyətlə əlaqədar olaraq

mövcud şərait analizləri və inkişaf təxminləri bu şəbəkə sistemi ilə analiz edilə bilməkdədir. Bu araşdırmada da Türkiyə iqtisadiyyatında artan büdcə kəsirlərinin inflyasiya, faiz və valyuta məzənnəsi üzərindəki təsirlərinin nə olduğu bu şəbəkə sistemi vasitəsiylə analiz edilərək gələcəkdə nə ola biləcəyi təxmin edilməyə çalışılacaqdır.


Arasındaki Əlaqələr Bir ölkə iqtisadiyyatının sağlam böyüyə bilməsi və rifahın art-

ması üçün mal bazarı (real) ilə pul və sərmayə bazarlarının müəyyən bir tarazlıq içində inkişafı lazımdır. Dolayısı ilə, ölkədə əldə edilən milli gəlir, istər istehlak yoluyla, istərsə yığımlar yoluyla olsun müəyyən bir tarazlıq içində təkrar mal bazarlarına yönləndirilə bilərsə, iqtisadi inkişafı davam etdirmək mümkün olmaqdadır. Milli gəlirin, iqtisadiyyatda hər hansı bir əksikliklərə səbəb olmadan


218

istehsal prosesində qala bilməsi mal, pul və sərmayə bazarlarının tarazlıqda olmasına bağlıdır. Bu bazarlardakı təklif və tələbin ortaya çıxardığı qiymətlər bir-birləri ilə tarazlıqda olarsa, bazarlar arasında disbalansın ortaya çıxması üçün hər hansı bir səbəb qalmayacaqdır.

Bazar qiymətlərinin tarazlıqdan uzaqlaşması, milli gəliri istehsaldan uzaqlaşdıraraq spekulyativ məqsədləri önə keçirəcəkdir. Bu da istehsalın azalmasına və buna bağlı olaraq digər neqativ dəyişmələrin ortaya çıxmasına səbəb olacaqdır. Beləcə mal, pul və sərmayə bazarları arasındakı qeyri-tarazlıq bu bazarların göstəricisi olan qiymətlər ümumi səviyyəsi, faiz həddləri və valyuta məzən-nəsinin yenidən tarazlığa gəldiyi mərhələyə qədər sürəcəkdir.

Ölkəmizdə iqtisadi tarazlıq halını görə bilmək baxımından da bu hədlərin bir-biriylə olan əlaqəsini müəyyənləşdirmək əhəmiyyət-lidir. Buna görə, illər etibariylə ölkəmiz iqtisadiyyatında ortaya çıxan inflasiya, faiz və valyuta məzənnəsi hədləri arasındakı əlaqələr analiz edilərək iqtisadi tarazlığa olan təsirləri haqqında bir fikir əldə ediləcəkdir.

2.1 Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Đnflyasiya Üzərindəki Təsiri

Inputlar: Bir əvvəlki ilə aid inflyasiya, cari ilə aid faiz və bir əvvəlki ilə aid valyuta məzənnəsi

Output: cari ilə aid inflyasiya Weightlerin minimum dəyəri -0,1

Inputların sayı 3 Weightlerin maksimum dəyəri 0,1

Outputların sayı 1 Learning əmsalı 0,1

Örnək sayı 6 Momentum əmsalı 0,7

Hiden unitlərin sayı 10 Inputlar üçün scaling əmsalı 6000

Hiden layerlərin sayı 1 Outputlar üçün scaling əmsalı 50

Đl 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Đnf % 3.7 -7.6 - 8.5 1.8 1.5 2.8

Təxmini Đnf. 3.65 -7.73 -8.42 1.71 1.62 2.91


219

2.2. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Faiz Üzərində Təsiri

Inputlar: Bir əvvəlki ilə aid inflyasiya, bir əvvəlki ilə aid faiz və cari ilə aid valyuta məzənnəsi

Output: cari ilə aid faiz. Weightlerin minimum dəyəri -0,1 Inputların sayı 3 Weightlerin maksimum dəyəri 0,1 Outputların sayı 1 Learning əmsalı 0,1 Örnək sayı 6 Momentum əmsalı 0,7 Hiden unitlərin sayı 10 Inputlar üçün scaling əmsalı 6000 Hiden layerlərin sayı 1 Outputlar üçün scaling əmsalı 100

Đl 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Faiz 25.3 20.3 19.8 19.5 19.74 15.59

Təxmini Faiz 25.30 20.19 20.49 19.17 18.50 16.67

2.3. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsinin Valyuta

Məzənnəsi Üzərindəki Təsiri

Inputlar: Bir əvvəlki ilə aid inflyasiya, bir əvvəlki ilə aid faiz və bir əvvəlki ilə aid valyuta məznnəsi

Output: cari ilə aid valyuta məzənnəsi

Weightlerin minimum dəyəri -0,1

Inputların sayı 3 Weightlerin maksimum dəyəri 0,1

Outputların sayı 1 Learning əmsalı 0,1

Örnək sayı 6 Momentum əmsalı 0,7

Hiden unitlərin sayı 10 Inputlar üçün scaling əmsalı 6000

Hiden layerlərin sayı 1 Outputlar üçün scaling əmsalı 8000

Đl 1997 1998 1999 2000 2001 2002

1 $= 3986 3869 4373 4565 4774 4893

Təxmini Valyuta Məz. 3900.68 4065.28 4271.03 4561.70 4747.69 4910.03


220

Q A Y N A Q L A R

1. Adriana Arreaza, Bent E. Sørensen,and Oved Yosha, “Consumption Smoothing Through Fiscal Policy in OECD and EU Countries” Fiscal Institutions and Fiscal Performance, Ed. by James M. Porterba and Jürgen von Hagen, Chicago, The University of Chicago Press, 1999

2. Akhtar Hossain, Anis Chowdhury, Open-Economy Macroeconomics for Developing Countries, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Limited, 1998

3. Akif Kurt, “Yapay Sinir Ağı Kullanarak Esnek Üretim Sistemlerinin Model-lenmesi” Yayınlanmamış Dok. Tezi, Sakarya Üniv. Fen Bilimleri Ens. Kasım, 1998

4. Ali Özgüven, Đktisat Bilimine Giriş, 7. Baskı, Đstanbul, Filiz Kitabevi, 1997

5. Andrés Solimano, “Globalization and National Development at The End of the 20th Century: Tensions and Challenges” January 18-22, 1999, http://www.worldbank.org/html/dec/Publications/workpapers/wps2000series/wps2137/wps2137.pdf 10 Temmuz 2001.

6. Andrew West, “Devaluation is Not the Answer” April 11, 2001, http://www.capitalismmagazine.com/2001/ april/aw_devaluation.htm, 30 Mayıs 2001.

7. Anna J. Schwartz, “Do We Need A New Bretton Woods” Cato Journal, Vol. 20, No. 1, Spring-Summer 2000

8. Annual Report 1995, The International Bank of Azerbaijan, Baku





13. Aras Osman Nuri, Azerbaycan’ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, DER Yayınları, Đstanbul 2001

14. Asaf Savaş Akat, “Kronik Enflasyonla Mücadele: Sorunlar, Çözümler, Tereddütler”, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Yıl 29, S. 2, Şubat 1992

15. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun Maliyyə Vəziyyəti haqqında Hesabat, http://www.oilfund.az/html/ reports_az.html

16. Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, Đllik Hesabat 2000

17. Bank Statistikası Bülleteni No: 2 (24), Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, 2/2000

18. Başkaya Fikret; Azgelişmişliğin Sürekliliği, 3. Baskı, Đmge Kitabevi, Ankara 1994

19. Betty C. Daniel, “Fiscal Policy and Inflation” Federal Reserve Bank of San Francisco July 13, 2001,

http://www.frbsf.org/publications/economics/letter/2001/el2001-20.html, 06 Eylül 2001.


221

20. Big MacCurrencies, 25 Nisan 2002, www.economist.com/market/ bigmag, 10 Haziran 2002.

21. Budaqov Budaq və Qəribli Yaqub, Azərbaycan Respublikasının Fiziki Coğrafiyası, Öyrətmən Nəşriyyatı, Bakı 1996

22. Bülten, TÜSĐAB Cemiyeti, No: 01/89 14 Yanvar 2003

23. Carl E. Walsh, Monetary Theory and Policy, London, The MIT Press, 1998

24. Carlos Végh, “Monetary Policy, Interest Rate Rules, and Inflation Targeting: Some Basic Equivalences” Documentos de Trabajo Del Banco Central No: 32, April, 1998,

http://www.bcentral.cl/Edudios/DTBC/32/ dtbc32a.pdf, 10 Ağustos 2001.

25. Carmen M. Reinhart, Vincent R. Reinhart, “Some Lessons for Policy Makers Who Deal With the Mixed Blessing of Capital Inflows” Capital Flows and Financial Crises, Ed. by Miles Kahler, USA, Cornell University Press, 1998

26. Cédric Tille, “Beggar-Thy-Neighbor or Beggar-Thyself? The Income Effect of Exchange Rate Fluctuations” September 22, 2000, http://www.ny.frb.org/rmaghome/ staff_rp/sr112.pdf, 17 Ekim 2001.

27. Chan Huh, Kenneth Kasa, “Export Competition and Contagious Currency Crises” January 16, 1998, FRBSF Economic Letter,

http://www.frbsf.org/econrsrch/ wklyltr98/e198-01.html, 17 Ekim 2001.

28. Christofer F. Baum, Mustafa Çağlayan, Neslihan Özkan, “Exchange Rate Effects on the Volume of Trade Flows: An Empirical Analysis Employing High-Frequency Data” http://fmwww.bc.edu/ec.p/WP488.pdf, 13 Ağustos 2001.

29. Coşkun Can Aktan, “Monetarizm ve Rasyonel Beklentiler Teorisi” Politik Đktisat, 2000,http://members.nbci.com/anayasal_iktisat/monetarizm/aktan-monetarizm.htm, 27 Ağustos 2001.

30. Currency Devaluation and Revaluation, http://www.ny.frb.org/pihome/fedpoint/fed38.html, 10 Ağustos 2001.

31. Currency Devaluation and Revaluation, BanxQuate, http://www.banx.com/banx/trasury/devarev.htm, 12 Mayıs 2001.

32. David Fielding, Michael Bleaney, “Monetary Discipline and inflation in Develo-ping Countries: The Role of the Exchange Rate Regime” Oxford University Papers, Newjersy, Vol. 52, Number: 3, July 2000.

33. Diyalog Dergisi, TÜSĐAB, Örnek Baskı, Bakü 1997.

34. Dongchul Chou, Kenneth West, “Interest Rate and Exchange Rates in the Korean, Philippine and Thai Exchange Rate Crises” http://www.nber.org/books/ mgmtcrises/introduction8-6-01.pdf, 20 Ekim 2001.

35. Doug MacKenzie, “Keynesian Economics”, July 09, 2000, http://www.kean.edu/~dmackenz/keynes.html, 23 Ağustos 2001.

36. Douglas W. Elmendorf, “The Effect of Interest-Rate Changes on Household Saving and Consumption: A Survey” June 27, 1996, http://www.federalreserve. gov/pubs/feds/1996/199627/199627pap.pdf. 05 Eylül 2001.

37. Dövlət Statistika Komitəsi (D.S.K.), Azərbaycan Rəqəmlərdə, Bakı 1998.

38. Dövlət Statistika Komitəsi (D.S.K.), Azərbaycan Rəqəmlərdə, Bakı 2003.


222

39. Dövlət Statistika Komitəsi (D.S.K.), Azərbaycanın Statistik Məlumatları, Bakı 1997.

40. Dövlət Statistika Komitəsi (D.S.K.), Azərbaycanın Statistik Məlumatları, Bakı 2002.

41. E.V. K. FitzGerald, “Capital Surges, Investment Instability and Income Distribution After Financial Liberalization” Oxford OX1 3LA, April, 1999,

http://www.devinit.org/findev/Working%20papers6.htm, 23 Ağustos 2001.

42. Economic Review, IMF, April-1993

43. Economic Review, IMF, May-1992

44. Economic Review, IMF, September-1994

45. Edward Gately, Neural Network for Financial Forecasting, USA, John Wiley & Sons Inc., 1996

46. Edward Hochreiter, “The Case for Hard Currency Strategies for Emerging Market Economies” Exchange-Rate Policies for Emerging Market Economies, Ed. by Richard J. Sweeney, Clas G. Wihlborg, Thomas D. Willett, Oxford, Westview Press, 1999

47. Eliana Cardoso, “Virtual Deficit and the Patinkin Effect” IMF Staff Papers, Vol. 45, No: 4, International Monetary Fund, December 1998

48. Elmer Sterken, Jan Jacobs, “Macroeconomics in Datastream” November, 1996, http://www.eco. rug.nl/ccso/cc50series/ccso30.pdf, 20 Ağustos 2001.

49. Emin Ertürk, Makro Đktisat, Đstanbul, Alfa Basım Yayım, 1999

50. Eminov Z. N., Coğrafiya, AzĐMU-nun t.h. Mətbəəsi, Bakı 2000

51. Enflasyon Anatomisi, http://www.activefinans.com/ activeline/sayi4/ anatomi.html 26 Mayıs 2001.

52. Ercan Sancak, Azərbaycan Đqtisadiyyatı, Bakı, 1999, s. 77

53. Ercan Uygur, “2000’li Yıllarda Türkiye Ekonomisi ve Ekonomi Öğretimi”, Türkiye Ekonomi Kurumu Birinci Ulusal Đktisat Öğretimi Kongresi, Ankara, Adalet Matbaacılık Ltd., Ekim 1993

54. Erdinç Özselçuk, “Enflasyonun Kaynakları ve Kısa Dönem Enflasyon Modeli, 3. Đzmir Đktisat Kongresi Gelişme Stratejileri vw Makroekonomik Politikalar, Ankara, DPT, 1993

55. Eugene F. Brigham, Louis C. Gapenski, Financial Management Theory and Practice, Eighth Edition, Florida, The Dryden Press, 1997

56. Eyüp Zengin ve Nesimi Kamalov, “Azerbaycan Dış Ticareti“, Azərbaycan-Müstəqillikdən Sonra Beynəlxalq Konfransın Materialları, Bakı 3-4 mart 2003

57. Fatima Silva, Jose Monteiro, “Information on Inflation Expectations Contained in the Prices of Financial Assets” Economic Bulletin, Banco de Portugal, December 2000,

http://www.bpotugal.pt/publish/bolecon/docs/2000_4_1_e.pdf, 18 Ağustos 2001.

58. Feyzullah Temurtaş, “Kimyasal Sensör Dizilerinde Yapay Sinir Ağları ve Bulanık Mantık Uygulamaları: Gazların Sınıflandırılması ve Gaz Konsantrasyonların Belirlenmesi” Yayınlanmamış Dok. Tezi, Sakarya Üniv. Fen Bilimleri Ens. Haz., 2000


223

59. Francisco L. Lopes, “The Transmission Mechanism of Monetary Policy in a Stabilising Economy: Notes on the Case of Brazil” http://www.bis.org/publ/pky03b.pdf , 26 Ağustos 2001.

60. Francisco L. Lopes, “The Transmission Mechanism of Monetary Policy in a Stabilising Economy: Notes on the Case of Brazil” http://www.bis.org/publ/pky03b.pdf, 06 Mayıs 2001.

61. Fred H. Gowen, “Deficits, Interest Rates, and Monetary Policy” Monetary Theory and Monetary Policy, Edited by Thomas Lys, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Limited, 1997

62. Frederic S. Mishkin, Uris Hall, “Financial Policies and the Prevention of Financial Crises in Emerging Market Countries” September 24, 2000, http://www.nber.org/books/woodstock00/financial/10-24-00.pdf, 20 Mayıs 2001.

63. Gary M. Walton, Frank C. Wykoff, Understanding Economics, New York, A Division of the Mc-Draw Hill Companies, 1998

64. Gazi Erçel, Yeni Rota: Enflasyon Hedeflemesi, http://www.activefinans.com/activeline/sayi8/enflasyon.html, 25 Nisan 2001.

65. George G. Kaufman, “Banking and Currency Crises and Systemic Risk: Lessons From Recent Events” Economic Perspectives, Federal Reserve Bank of Chicago, Volume XXIV, Issue 3, Third Quarter 2000

66. George Hondroyiannis, Evangelia Papapetrou, “An Investigation of the Public Deficits and Spending Relationship: Evidence for Greece” Public Choice, Vol. 107, No: 1-2, April 2001

67. George T. Mccandless, Macroeconomic Theory, International Edition, Mexico, Prentice-Hall, 1991

68. Gian Maria, Milesi-Ferretti, “Why Capital Controls? Theory and Evidence” Positive Political Economy: Theory and Evidence, Ed. by Sylvester Eijfinger, Harry Huizinga, Cambridge University Press, 1998

69. Giancarlo Corsetti vd. “Competitive Devalüations: A Wefare-Based Aproach” December, 1998, http://www.ny.frb.org/rmaghome/staff_rp/sr58.pdf, 16 Ekim 2001.

70. Gil Bufman, Leonardo Leiderman, “Monetary Policy Strategies for Disinflation Lessons from Recent Experience in Transition Economies and Israel” Central Banking, Monetary Policies, and the Implication for Transition Economies, Edited by Mario I. Blejer, Marko Skreb, Boston, Kluwer Academic Publishers, 1999

71. Gil Bufman, Leonardo Leiderman, “Monetary Policy Strategies for Disinflation Lessons from Recent Experience in Transition Economies and Đsrael”, Central Banking, Monetary Policies, and the Impilication for Transition Economies, Edited by Mario I. Blejer, Marko Skreb, Boston, Kluwer Academic Publishers, 1999

72. Graham Dawson, Inflation and Unemployment, England Edward Elgar Publishing Ltd. 1992

73. Guillermo A. Calvo, Carmen M. Reinhart, “Capital Flow Reversals, the Exchange Rate Debate, and Dolarization”, Finance & Development, Volume 36, Number 3, September, 1999,

http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/1999/09/calvo.htm, 16 Ekim 2001.


224

74. Gündem Dergisi, Mayıs, 1997

75. Hali Edison, Carmen M. Reinhart, “Stopping Hot Money” November 29, 1999, http://www.nber. org/books/iase12/hotmoney.pdf, 20 Ekim 2001.

76. Horst Köhler, “New Challenges for Exchange Rate Policy” January 13, 2001, http://www.imf.org/external/np/speeches/2001/011301.HTM, 13 Ağustos 2001.

77. How the Exchange Rate Effects the Balance of Trade, http://www.uh.edu/˜pt.hompo/econ.334/class/3.pdf, 12 Ağustos 2001.

78. http://www.az-muallimi.ab.az/newspapers_48.shtml

79. http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/001_1.shtml#t1_1

80. http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/014_6.shtml#t14_6

81. http://www.econ.ku.dk/epru/files/wp/00-14.pdf.

82. http://www.oilfund.az/html/about_az.html

83. http://www.statcom.baku-az.com/index_az.com

84. Hüseynov Azər, “Özelleştirme: Neticələrə Müqayisəli Baxış”, Məşvərət jurnalı, No 19-21 Đyun-Avgust 1999

85. Hüsnü Erkan, “Kronik Enflasyon Ekonomiye ve Đstihdama Etkileri”, Türkiye Đşverenler Sendikaları Konfederasyonu Semineri, Đstanbul, Kasım 1997

86. IMF Staff, Exchange Rate Rejimes in an Increasingly Integrated World Economy, June 2000,

http://www.imf.org/external/np/exr/ib/2000/062600.htm 28 Haziran 2001.

87. Ireneo Miguel Moras, “Exchange Rate Based Inflation Stabilization With a Currency Board” August 19, 1999,

http://www.aaep.org.ar/espa/anales/pdf_98/moras.pdf, 10 Ağustos 2001.

88. Isabelle Weberpals, “The Liquidity Trap: Evidence From Japan” Working Paper 97-4 Bank of Canada

http://www.bankofcanada.ca/publications/working.papers /1997/wp97-4.pdf, 24 Ağustos 2001.

89. Đbrahim Tanyer, “Keynes’de Faiz Oranı, Sermayenin Marjinal Etkinliği ve Yatırım Analizi” Hacettepe Üniversitesi Đ.Đ.B.F Dergisi, C. 12, 1994, ss. 33-34.

90. Đlker Parasız, Monetarizm, 2. Baskı, Bursa, Ezgi Kitabevi Yayınları, 1996.

91. Đllik Hesabat 2000, Azərbaycan Beynəlxalq Bankı, Bakı.

92. Đllik Hesabat 2000, Azərbaycan Respublikası Milli Bank, Bakı.

93. Đllik Hesabat 2001, Azərbaycan Beynəlxalq Bankı, Bakı.

94. Đsmail Bircan, “Enflasyon Niçin Düşürülmek Zorunda”, Đktisat Dergisi, Mayıs 1998.

95. Jacop A. Frenkel, Morris Goldstein, Paul R. Masson, Characteristics of a Succesful Exchange Rate System, Washington, IMF, 1991.

96. James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, Principles of Macroeconomics, Florida, Harcourt Brace Jovavovıch Inc., 1990.

97. James K. Galbraith, “The Asian Crisis and the Butterfly Effect” July, 1998, http://csf.colorado.edu/pen-1/jul98/0083.html, 18 Ekim 2001.


225

98. James Tobin “The Interest-Elasticity of Transactions Demand for Cash” The Review of Economics and Statistics, No.38, 1956

99. James Tobin, “Liquidity Preference as Behavior Towards Risk” The Review of Economic Studies, No. 67, February, 1958

100. James Tobin, Lives of Laureantes, Seven Nobel Economics, 1986, http://cowles.econ.yale.edu/ archive/people/tobin/lives86.htm, 25 Ağustos 2001.

101. James Tobin, Stephen S. Golub, Money, Credit, and Capital, Boston, Irwing McGraw-Hill Companies, 1998

102. Jean-Paul Haton, Marie-Christine Haton, Yapay Zeka, Çev., Ayşen Ekmekçi, Alev Tüter, Cep Üniv., y.y., Đletişim Yay. t.y.,

103. Jeff Madura, Financial Markets and Instıtutions, Second Edition, West Publishing Company, New York, 1992

104. Jill A. Holman, “Government Budgetary Policies, Economic Growth, and Currency Substitution in a Small Open Economy” Federal Reserve Bank of Kansas City, December, 2000,

http://www.kc.frb.org/publicat/ reswkpap/PDF/rwp00-08.pdf, 20 Ağustos 2001.

105. Jilleen R. Westbrook, Thomas D. Willett, “Exchange Rates as Nominal Anchor: An Overview of the Issues” Exchange-Rate Policies for Emerging Market Economies, Ed. by Richard J. Sweeney, Clas G. Wihlborg, Thomas D. Willett, Oxford, Westview Press, 1999

106. John Eatwell, “Citizen Keynes” The American Prospect, http://www.prospect.org/print/V5/16/eatwell-j.html, 22 Ağustos 2001.

107. John Rea “U.S. Emerging Market Fund: Hot Money or Stable Source of Investment Capital?”

http://www.itcilo.it/english/actrav/telearn/global/ilo/equity/icihotus.htm, 19 Ekim 2001.

108. John Soloman, Economics, Second Edition, New York, Wheatsheat Prentice Hall, 1994

109. Joint Ministerial Statement, Third APEC Finance Ministers Meeting, March 17, 1996,

http://www.apecses.org.sg/virtualib/minismtg/mtgfin96.htm, 28 Mayıs 2001.

110. Joseph Stiglitz, “Đçerden Biri: Dünya Ekonomik Krizinde Neler Öğrendim” Çev. Seyhan Erdoğdu, Mülkiye Dergisi, Cilt 29, S. 222, Mayıs-Haziran 2000

111. K. Alec Chrystal, Simon Price, Controversies in Makroeconomics, Third Edition, Great Britain, Harvester Wheatsheaf, 1994

112. Karl E. Case, Ray C. Fair, Principles of Economics, Fifth Edition, New Jersey, Prentice Hall International Inc., 1999

113. Kathleen J. Woody, Soviet Banking and Finance, New York, A Woodhead-Faulkner Special Report, 1990.

114. Keith Pilbeam, Đnternational Finance, Second Edition, London, Macmillan Press Ltd. 1998

115. Keith Rankin, “Interest Rates and Inflation” January 29, 1999, http://www.ak.planet.gen.nz/~keithr/rf99Interest Inflation.html, 04 Eylül 2001.


226

116. Knut Anton Mork, Macroeconomics For Managers, California, Wadsworth Publishing Company, 1992

117. Kôno Ryûtarô, “The Liquidity Trap and Monetary Relaxation” Japan Echo, June, 1999, http://www.japanecho.co.jp/docs/html/260309.html, 24 Ağustos 2001.

118. Laurence S. Copeland, Exchange Rates and International Finance, Second Edition, Wokingham, Addison-Wesley Publishing Company, 1994

119. Lawrence J. McQuillan, “The Case Against the International Monetary Fund” http://www-hoover.stanford.edu/publications/epp/98/98b.html, 23 Ekim 2001.

120. Lawrence S. Ritter, William L. Silber, Gregory F. Udell, Principles of Money, Bankings & Financial Markets, 10th Edition, New York, An Impirit of Addison-Wesley Longman Inc. 2000

121. M. D. Little, Richard N. Cooper, W. Max Corden, Sareth Rajapatirana, Boom, Crises, and Adjustment, New York, Oxford University Press, 1993

122. M.R. Vane, J. L. Thomson, An Introduction to Macroeconomics Policy, New York, Harwester Wheatsheaf Publıshed Inc. 1989

123. Marco Del Negro vd. “Global Monetary Integration” Journal of Money, Credit and Banking, May, 2000,

http://www.clev.frb.org/CentralBankInstitute/pubs/gmi. htm, 20 Haziran 2001.

124. Mark Crosby, “Real and Nominal Interest Rate Determination” Econochat, 13 February, 2000,

http://www.ecom.unimelb.edu.au/ecowww/Econochat/February2000.pdf, 18 Ağustos 2001.

125. Martin Brownbridge, Colin Kirkpatrick, “Financial Regülation in Developing Countries” The Journal of Development Studies, Volume 37, Number I, October 2000

126. Mauro Boianovsky, “Real Balances, the Price Level and the Unit of Account: from Wicksell to Patinkin and Beyond” The American Journal of Economics and Sociology, October, 1998, http://www.findarticles.com/cf_0/m0254/4_57/53449343/66/article.jhtml?term=, 28 Ağustos 2001.

127. Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, Second Edition, London, The Johns Hopkins University Press, 1995

128. Mehmet Özgen, “Gelişmekte Olan Ülkelerde Faiz Politikaları” Maliye Dergisi, S. 116, Ocak-Şubat 1994

129. Meir Kohn, Money, Banking and Financial Markets, Chicago, The Dryden Press, 1991

130. Meir Kohn, Money, Banking, and Financial Markets, Orlando, The Dryden Press 1990

131. Melih Saraoğlu, “Beyin Sinyallerinin Geri Yaymalı Yapay Sinir Ağı ile Eğitilmesi ve Haritalanması” Yayınlanmamış Dok. Tezi, Sakarya Üniv. Fen Bilimleri Ens. Eylül, 1998

132. Merih Paya, Makro Đktisat, Filiz Kitabevi, Đstanbul, 1997


227

133. Michael Greener, “Devaluation”, 1994, http://www.xrefer.com/entry/ 106475, 8 Ağustos 2001.

134. Michael Hutchison, “Japan’s Recession: Is The Liquidity Trap Bacs?” FRBSF Economic Letter, June 16, 2000,

http://www.frbsf.org/econrsrch/wklyltr/2000/eı2000-19.html, 24 Ağustos 2001.

135. Michael J. Boskin, “Deficits, Public Debt, Interest Rates and Private Saving: Prespectives and Reflections on Recen Analyses and on US Experience”, Private Saving and Public Debt, Edited, by Michael J. Boskin, John S. Flemming and Stefano Gorini, New York, Basil Blackwell Ltd., 1987.

136. Michael Parkin, Melanie Powell, Kent Matthews, Economics, Third Edition, Edinburg, Eddision Wesley Longman Ltd., 1997

137. Michael R. Baye, Dennis W. Jansen, Money, Banking and Financial Markets, Boston, Houghton Mifflin Company, 1995

138. Michael V. Posner, “A Survey of Debate”, Private Saving and Public Debt, Edited by Michael J. Boskin, John S. Flemming and Stefano Gorini, New York, Basil Blackwell Ltd., 1987

139. Michal Oulik, “Why Monetarists and Keynesians Disagree About the Relationship Between Money &Inflation” 1996, http://www.aapi.co.uk/~oulik/ Essay1.htm, 30 Ağustos 2001.

140. Michel Debré, , “Determination of Spot Exchange Rates” Management and Control of Foreign Exchange Risk, Ed. by Laurent L. Jacque, Second Edition, Boston, Kluwer Academic Publishers, 1998

141. Mike Kenedy, Yeni Rota: Enflasyon Hedeflemesi, http://www.activefinans.com/activeline/sayi8/enflasyon.html, 25 Nisan 2001.

142. Miles Livingston, Money and Capital Markets, Third Edition, Florida, Blackwell Publishers Ltd, 1996.

143. Milton H. Spencer, Orley M. Ames, Contemporary Macroeconomics, Eighth Edition, New York, Worth Publishers, 1993

144. Milton H. Spencer,Orley M. Ames, Contemporary Macroeconomics, Eighth Edition, New York, Worth Publishers, 1993

145. Modern Monetary Theory, http://teachx.rutgers.edu/gag/NOTES/macnotes8.html, 23 Ağustos 2001

146. Muhammed Akdiş, Azerbaycan’da Bankacılık ve Mali Kurumlar, Bakü,1995

147. Murat Gener, “Döviz Politikaları-II” http://www.ntvmsnbc.com/news/95323.asp?cp1, 01Eylül 2001.

148. Mükerrem Hiç, Para Teorisi ve Politikası, 8. Baskı, Đstanbul, Menteş Kitabevi, 1992

149. Mülkiyyət qəzeti, 23 Fevral 1997

150. N. Gregory Mankiw, Macroeconomics, Forth Edition, New York, Worth Publishers, 2000

151. N. Ralph T. Byrns, Economics, Fifth Edition, New York Harper Collins Publishers Inc., 1992


228

152. Nazım Ekren “Ekonomi Yönetiminin Performansı: Stratejik Değişim ve Yenilenme Đhtiyacı” Active Bankacılık vw Finans Makaleleri-II, Đstanbul, Alkım Ltd, 2000

153. Niranyan Tripathy, International Fisher Effect: Assuming, Spring, 2001, http://www.coba.unt.edu /FirelTRIPATY/f4500/F45ch08/sld011.htm, 18 Ağustos 2001

154. Nita Ghei, Lawrence E. Hinkle, “A Note on Nominal Devaluations, Inflation, and the Real Exchange Rate” Exchange Rate Misalignment, Ed. by Lawrence E. Hinkle, Peter J. Montiel, New York, Oxford Univerity Press, 1999

155. Notes on the Dornbusch Model, http://www.econ. washington.edu/user/cmengel.pdf, 30 Mayıs 2001.

156. Olivier Blanchard, Macroeconomics, Second Edition, Prentice-Hall Inc. New Jersey, 2000.

157. Orhan Oğuz, Đktisada Giriş, Đstanbul, Marmara Üniversitesi Yay. No:513, 1993.

158. Özer Ertuna, “2000 Yılı Đstikrar Programı”, Muhasebe ve Finansman, S. 6, Nisan 2000.

159. Paul Bernd Spahn, “The Tobin Tax and Exchange Rate Stability” July 13, 1996, http://www.worldbank.org/ondd/english/0696/articles/0130696.htm, 25 Ağustos 2001.

160. Paul Davidson, “Krugman, Cui, Jbod and Logical Inconsistencies” February 25, 1999, http://csf.colorado.edu/forums/pkt/feb99/0324.htm, 30 Ağustos 2001.

161. Paul R. Gregory, Roy J. Ruffin, Basic Economics, Boston, Scott, Foresman and Company, 1989

162. Paul R. Masson, Tamim Bayoumi, and Hossein Samiei, “International Evidence on the Determinants of Private Saving” The World Bank Economic Review, Vol. 12, No. 3, 1998

163. Paul Wachtel, Macroeconomics: From Theory to Practice, New York, Mc-Draw Hill Inc. 1989

164. Percy L. Greaves, “On Current Monetary Problem”, http://www.mises.org/efandi/ch43.asp 10 Mayıs 2001.

165. Peter B. Kenen, The International Economy, Fourth Edition, UK. Cambiridge University Press, 2000

166. Peter Isard, Exchange Rate Economics, Cambridge University Press, Great Britain, 1995

167. Peter Kenen, “Floating Exchange Rates Considered: the Influnce of New Ideas, Priorities, and Problems” The International Monetary System, Edited by Peter Kenen, Francesco Papadia, Fabrizio Saccomanni, Cambridge University Press, 1994

168. Peter S. Rose, Money and Capital Markets, Seventh Edition, USA, Irwing McGraw-Hill, 2000.

169. Pierre-Richard Agénor, Peter J. Montiel, Development Macroeconomics, New Jersey, Princeton University Press, 1996


229

170. Prakash Loungani, Assaf Razin, Chi-Wa Yuen, “Capital Mobility and the Output-Inflation Tradeoff” Journal of Development Economics, 2001, http://www.econ. hku.hk/̃ cwyuen/research/published/jde01.pdf, 10 Ekim 2001.

171. Prakash Loungani, Paolo Mauro, “Capital Flight From Russia” April 7, 2000, http://www.imf.org/ external/pubs/ft/seminar/2000/invest/pdf/loung.pdf, 23 Ekim 2001.

172. Qurbanov Eldar, Coğrafiya, Zirvə Yayınları, Bakı 2000.

173. R. Devlin, v.d. “Surges in Capital Flows and Developments: An Overview of Policy Issues” Coping With Capital Surges, Edited by Ricardo Ffrench-Davis, Stephany Griffith-Jones, Colorado, Lynne Rienner Publishers, 1995.

174. R. Glenn Hubbard, Money, the Financial System and the Economy, USA, Addison-Wesley Publishing Company, 1995.

175. Ralph T. Byrns, Gerald W. Stone, Economics, Fifth Edition, New York, Harper Collins Publishers Inc. 1992.

176. Respublika qəzeti, 27 Sentyabr, 2000.

177. Reuven Glick, Michael Hutchison, “Stopping Hot Money or Signaling Bad Policy? Capital Controls and the Onset of Currency Crises” August 4, 2000, http://www.econ.ku.dk/epru/files/wp/00-14.pdf, 19 Ekim 2001.

178. Reuven Glick, Michael Hutchison, Ramon Moreno, “Is Pegging the Exchange Rate a Cure for Inflation? East Asian Experiences” Exchange-Rate Policies for Emerging Market Economies, Ed. by Richard J. Sweeney, Clas G. Wihlborg, Thomas D. Willett, Oxford, Westview Press, 1999

179. Richard J. Sweeney, “Intervention Strategy and Purchasing Power Parity” Exchange-Rate Policies for Emerging Market Economies, Ed. by Richard J. Sweeney, Clas G. Wihlborg, Thomas D. Willett, Oxford, Westview Press, 1999

180. Richard Ruggles, “The Nature of Price Flexibility and the Determinants of Relative Price Changes in the Economy” Pricing Systems, Indexes, and Price Behavior, Northampton, Published by Edward Elgar Publishing Ltd. 1999

181. Robert A. Mundell, Economic Policy, Exchange Rates, and Capital Mobility, October 13, 1999, http://linkage.rockefeller.edu/wli/news/mundell.html, 30 Mayıs 2001.

182. Robert Haney Scott, Money Financial Markets and The Economy, Singopore, Prentice Hall, Simon Schuster(Asia) Pte Ltd, 1995

183. Robert J. Carbaugh, International Economics, 6th Edition, Ohio, South-Western College Publishing, 1998

184. Rodney Schmidt, “Taxing International Short Term Capital Flows” August 17, 1994, http://www.attac.org/fra/gouv/doc/canada2.htm, 16 Ekim 2001.

185. Roger W. Garrison, “Is Milton Friedman a Keynesian?” Dissent on Keynes: A Critical Appraisal of Keynesian Economics, Ed. By Mark Skousen, New York, Praeger Publishers, 1992

186. Roy E. Allen, Edward Elgar, Financial Crises and Recession in the Global Economy, Second Edition, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Limited, 1999


230

187. Rudiger Dornbusch, Exchange Rates and Inflation, Sixth Printing, London, The MIT Press, 1995

188. Rudiger Dornbusch, Stanley Fisher, Richard Startz, Macroeconomics, Seventh Edition, New York, Irwing McGraw-Hill, 1998

189. Rudiger Dornbush, Stabilization, Debt, and Reform, New Jersey, Prentice Hall Inc., 1993

190. Russell Baker, Walter Heller, Keynesian Fiscal and Monetary Policies, http://www.drfurfero.com/books/ 231book/ch15i.html, 24 Ağustos 2001.

191. Ryan C. Amacher, Holley H. Ulbrich, Prenciples of Economics, Fifth Edition, Ohio, South-Western Publishing Co., 1992.

192. Sebastian Edwards, “Exchange Rates Anchor and Inflation: A Political Economy Approach”, Positive Political Economy: Theory and Evidence, Ed. by, Sylvester Eijffinger, Harry Huizinga, Cambridge University Press, 1998

193. Sebastian Edwards, “Exchange Rates Anchor and Inflation: A Political Economy Approach”, Positive Political Economy: Theory and Evidence, Ed. By. Sylvester Eijffinger, Harry Huizinga, Cambridge University Press, 1998

194. Sergio L. Rodriguez, “Supply Side Effects of Interest Rate Policy,” September 1999, http://www.dii.uchile.cl/˜lacea99/papers/127.pdf, 20Nisan 2001.

195. Sergio L. Rodriguez, http://www.dii.uchile.cl /˜lacea99 /papers/127.pdf, 20 Nisan 2001.

196. Shmuel Kandel, Aharon R. Ofer and Oded Sarig, “Real Interest Rates and Inflation: an Ex-Ante Empirical Analysis” Ed. by Marcello De Cecco,Lorenzo Pecchi, Gutavo Piga, Managing Public Debt, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Limited, 1997

197. Shoji Nishijima, “A Comparison of Currency Crises in Asia and Latin America” RIEB,

http://www.rieb.kobe-u.ac.ip/˜nishijima/UCSDpaper.PDF 13 Ekim 2001.

198. Sinan Oğan, “Bağımsızlığının Onuncu Yılında Azerbaycan Ekonomisi ve Türkiye ile EkonomıkĐ Đlişkileri”, http://www.ceterisparibus.net/arsiv/s_ogan.pdf 12 mart 2003

199. Stanley Fischer, “Maintaining Price Stability” Finance Development, Washington, IMF, December, 1996

200. Steve H. Hanke, “Some Reflections on Currency Boards” Central Banking, Monetary Policies and the Implication for Transition Economies, Edited by Mario I. Blejer, Marko Skreb, Kluwer Boston, Academic Publishers, 1999

201. Subrata Ghatak, Monetary Economics in Developing Countries, Second Edition, London, Macmilan Pres Ltd., 1995

202. Tamim Bayomi, Barry Eichengreen, “Economic Performance Under Alternative Exchange Rate Rejimes: Some Historical Evidence” The International Monetary System, Edited by Peter B. Kenen, Francesco Papadio, Fabrizio Saccomanni, Cambridge University Press, 1994

203. Tevfik Pekin, Makro Đktisat, Đzmir, 1996

204. The Economy in The Long Run,


231

http://www.uh.edu/˜skalemli/lect9-10chp7.pdf, 20 Ağustos 2001.

205. The Marshall-Lerner Condition, http://www.bized.ac.uk/virtual/dc/trade/theory/th12.htm, 13 Ağustos 2001.

206. The Transmission of Monetary Policy to the Economy, http://www.rba.govau/MonetaryPolicy/ about_monetary_policy.html, 25 Ağustos 2001.

207. Thomas C. Melzer, “Price Stability Policies For Growth” October 28, 1997, http://www.stls.frb.org./general/ speeches9 Nisan 2001.

208. Thomas M. Humphrey, “Fisher and Wicksell on the Quantity Theory” Economic Quarterly, Federal Reserve Bank of Ricmond, Volume 83/4, Fall 1997

209. Thomas M. Humphrey, “Mercantilists and Classical: Insights from Doctrinal History” Economic Quarterly, Federal Reserve Bank of Ricmond, Volume 85/2, Sipring 1999

210. Tim Schilling, Strong Dollar Weak Dollar, Fedaral Reserve Bank of Chicago, http://www.chicagofed.org /pulications/strongdollar/strongdollar.pdf, 28 Haziran 2001.

211. Tom Petruno, “Devaluation a Sign of Weakness” Los Angeles Times, August 24, 1998 http://devnews.com/ 1998/biz/9808/24/08230038.htm, 10 Ağustos 2001.

212. UNDP, Azərbaycan Respublikasında Đnsan Đnkişafı Haqqında Hesabat 2002.

213. USACC Investment Guide to Azerbaijan 2001.

214. Ünal Korukçu, Seminer Konuşması, Faiz Politikaları ve Türkiye’deki Uygulamalar, Đstanbul, Đktisadi Araştırmalar Vakfı, 1993.

215. Villi Wiium, “Multivariate Calculus & Economics Modelling” http://www.nuigalway.ie/ecn/staff/wiium/teaching/ec211/t06_211pdf, 24 Ağustos 2001.

216. Vito Tanzi, Mario I. Blejer, and Mario O. Teijeiro, “Effects of Inflation on Measurement of Fiscal Deficits: Conventional Measures” How to Measure the Fiscal Deficit, Ed. by Mario I. Blejer and Adrienne Cheasty, Washington, International Monetary Fund, 1993.

217. Vəliyev Akif, “Yeni Təsərrüfatların Yaradılmasının Əsasları”, Məşvərət Jurnalı, No 7 (31), Sentyabr 2000.

218. W. Max Corden, “The World Financial Crisis: Are the IMF Prescriptions Right?” The Political Economy of International Financial Crisis, Ed. by Shale Horowitz, Uk Heo, New York, Rowman & Littlefield Publishers Inc. 2001.

219. W. Max Corden, Economic Policy, Exchange Rates and The International System, Fourth Edition, Great Britain, Biddles Ltd. 1994.

220. Walras Law and Macroeconomics, http://www.ecom.unimelb.edu.au/ecowww/rdixon/wlaw.htm , 29 Ağustos 2001.

221. Əhmədov Ə. və Hacıyev M., Azərbaycan Đqtisadiyyatı, SƏDA, Bakı 2000.

222. William H. Branson, “High World Interest Rates: Shortage of Saving or Liquidity” Ed. By Peter B. Kenen, Francesco Papadia, Fabrizio Saccomanni, The International Monetary System, Cambridge University Press, 1994.


232

223. William Poole, “Are Real Interest Rates Too High?” September 21, 1999, http://www.stls.frb.org /general/speeches/990921.html, 14 Ağustos 2001.

224. Yukinobu Kitamura, “Indexed Bonds and Monetary Policy: The Real Interest Rate and The Expected Rate of Inflation” http://www.imes.bg.or.ip/japenese/a1197/ mc15-1-1.pdf, 19 Ağustos 2001.

225. Zaman qəzeti, 12-13 oktyabr, 1999

226. Zaman qəzeti, 18-22 yanvar, 2003

227. Zaman qəzeti, 26 fervral 1996

228. Zeynel Dinler, Đktisada Giriş, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 1993.

ĐNFLYASĐYA, FAĐZ,ebooks.azlibnet.az/download/xoM8Xd7i.pdf · Nominal və Real Faiz...

Documents

Transcript of ĐNFLYASĐYA, FAĐZ,ebooks.azlibnet.az/download/xoM8Xd7i.pdf · Nominal və Real Faiz...