Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

107
1 Tayre Aranere (1) Ganndal Fii Buttu, HaDugol, Kurndagol e HuBindangol Hawreeji Din Tawde Hareeji Din ko ka HaQQillaaji YinBe Ben FuData, ko e nder HaQQilaaji YinBe Ben ko Hiwata Buttu ngun Darnetee Ahodal sincungal UNESCO, 1945 Ganndal Fii Buttu, HaDugol, Kurdangol e HuBindagol hawreeji 1. Ganndal fii Buttu

Transcript of Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

Page 1: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

1

Tayre Aranere (1)

Ganndal Fii Buttu, HaDugol, Kurndagol e

HuBindangol Hawreeji Din

Tawde Hareeji Din ko ka HaQQillaaji YinBe Ben

FuData, ko e nder HaQQilaaji YinBe Ben ko Hiwata

Buttu ngun Darnetee

Ahodal sincungal UNESCO, 1945

Ganndal Fii Buttu, HaDugol, Kurdangol e HuBindagol hawreeji

1. Ganndal fii Buttu

Page 2: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

2

2. Kurndagol hawreeji Din

Hunorde

Buttu ko ka nder huuwondiral NiBetee, neDDanke tagidaaka e mun.

Tindol ndii laamateeri kon. Baawo Doo siforndi dahugol no humindi fii

Buttu ngun e gereeji Din, hay e hare: « Mo no faalaa Buttu, o hebilanto

hare” e wi’i maBBe. Kono ganndal fii Buttu dagintaa sugu on maaku :

ka haQQiiQa, Buttu ngun ko e noone faamu goo yaltata.

Dun e wonnde ngun faamu no holli, hawreeji Din no yaadi e ngurndan

neDDanke sabu cerle noneeji fow e Dii banMeeji ganndal, Dowoodi,

faggudu, huuwondiral, leNol, diina, ek.f.), hi ngu holli fahin no haani

wowtinagol huBindagol Din hawreeji no newori fii tabintinngol ko juuti

Buttu ngun e fii no ngu duumora. Tigi-tigi on, ko Dun woni sabu si tawii

e nder ndee tayre yuBBondiral no waDaa hakkunde ganndal fii Buttu

ngun e kurndangol no newori hawreeji Din.

Nbawdi he Botoondi e nde tayre: JaBugol martabaaji, faamuuji, jikkuuji e NeeNe fiino huBindora ngal

ganndal fii Buttu e laawol kurndagol hawreeji Din.

Lowre wonDe Den ender ndee tayre

1. Ganndal Fii Buttu 2. HuBindagol hawreeji

Page 3: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

3

Lowre 1: Ganndal Fii Buttu Nbawdi heBotoondi e ndee lowre :

JaBugol martabaaji, faamuuji, NeeNe a jikkuuji fi no huBindora ngal

ganndal fii Buttu.

Fandaare janndenden / ekkitagol ngol

- huBindagol martabaaji e faamuuji humondirDi e ngal ganndal fii

Buttu

- heBBitagol pehe fii Bantugol ngal ganndal fii Buttu e hoore no

tippi e ko iwri e mojobe jeyaaDe e huuwondiral ngal fow

- nanngangol muraaDi jannugol heeraniiDi ganndal fii Buttu

- jaBugol wowtinaade needi yaadundi e ganndal fii Buttu.

Piiji jeyaaDi e nden jannde Anndal fii Buttu

Anndal fii Buttu no sifora wa laawol no ootigi heBira martabaaji,

ganndal, o heBa nediiji, bawDe e jikkuuji fii no o wuurira no newonira

mo kanko e hoore makko, e kanko e luttuBe Ben e kala ko taarii mo.

Fensitugol Buttu - fewndaare leyDe De alaa e nder hare : cippirgol fi no Buttu

wonira e nder aduna on;

- coccinnde hare hakkunde haBooBe DiDo maa Buri : diisondirgol fii

Buttu ngun:

Page 4: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

4

- fewndaare nantondiral, pottal hakkunde taakanBe leydi, mojobe

huuwondiral, anngal gereeji e jiBoldu ka nder huuwondiral : Buttu

ka huuwondiral;

- fewndaare mojobere yinBe Be haBaa, Be galdaa : wuuridude e

kawte mun Den e nder Buttu;

- fewndaare Buttu e fowtaare ka goDDo;

- fewndaare goDDo mo Bernde mun Butti, no wonkii mun waalii,

fellitugol no Buttini;

- anngal girdi-girdiire e sonko e nder nokkuure : ka Buttiri wa

berDe.

Nooneeji Buttu ngun - Buttu deeYungu : ko buttu ngu aldaa e gere e hawreeji

- Buttu dillungu: ko Baagaa Dun pehe moYYinayDe fii newinanngol

fow ngurndan mun Dan, wonaa tun Buttu ngu aldaa e gere maa

hawreeji. NiBugol Buttu dillungu no hatonnjini e mOYYukiiji

wano :

- yarlondiral

- heDondiral

- hunpondiral

- jaBugol woodeede, giiDe sertuDe e miijooji sertuDi wonannde

lanndal, wonannde goDDun

- wattanngol yiila e ko heNora e nder saai’iiji satteende

- naBidal ngal

- lugginngol miijoo, yurnitoo

- farluyee ka huuwondiral.

No hatonjini non ka Dii moYYukiiji kelDiniree needi ndin.

Ganndal Fii Buttu

Page 5: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

5

“Ko laawol siforngol tabintinngol hoolaare e naBidal hakkunde jamaaji aduna on. Ko Dun firi, ko ekkitagol Danningol e hoore neweende, hawreeji gaB wadeeayDi hakkunde jamaaji aduna on, tentinii tippude e yewtere e diisondiralhara wonaa huutorde jogaaji ma doole. Huulannde ngal ganndal fii Buttu wona Nifugol no wanaa woniri woo, hawreeji Din. Ko heBBitagol pehe fi Nifugol Dun e Baawo doole. Ko Dun waDi, ngal ganndal fii Buttu KO huulani, KO townugol teddina fii hannduyeeji neDDanke Din, yarlondiral ngal e nifugol no haaniri hawreeji Din, tawti Dun Bantal neDDo on e kawtital ngal”.

Tippude e fensitannde nde LeyDe FottuDe Den (ONU) waDi, ganndal fii Buttu ngun ko hawtannde martabaaji, nediiji, jikkuuji e noneeji no wuuwiraa Di jaBaa huutorgol doole, huBinDorgol hawreeji Din taYugol DaDi mun Din rewrude diisondiral hakkunde yinBe Ben, mojoBe Den e laamuuji leyDe Den (haldide LeyDe FottuDe Den A/RES/52/13: ganndal fii Buttu e A/53/243: hollitannde e eBBoore golle fii ganndal fii Buttu2.

“Ganndal fii Buttu ko laawol waylayngol neDDo on, huuwondiral ngal e tugaale laamuuji Din; ko pellital e kuuDe neDDanke en daNata ngal; ngal Beydoo e nder leydi kala, tippude e taariika mayri, e no huuwondiral e tawal e faggudu mayri sifori non… Ngal ganndal fii Buttu no huulani waylugol martabaaji Din, neediiji Din jikkuuji fii yo Di wonu sabu NiiBinngol Buttu e anngal njaggu”3.

Needi Fii Buttu Neugol fii Buttu, ko eltugol daNa taakanjo naBidaaDo, annduDo ko waDDii Dun, joganiiDo Deya jannde uddital, wawDo faamude hitteendi hettaare nden, teddinoowo ndimu tagaaDo e ko senndi mo e Beya

Page 6: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

6

luttuBe, gaynoowo haDugol hareeji Din maa huBindorgol Di laawi Di Doole tawaaka e mun”3. Wano ganndal fii Buttu, needi fii Buttu tippay e no fewndoraa non ka taariika, ka huuwondiral, ka tawal e ka faggudu kala leydi. Hi Den waawi wi’ude wonnde iwdi ngal ganndal fii Buttu ko e nder eBBoreeji toMugol hare nden woni : aala adunayankeejo arano toMuDo hare nden ko ngal ahodal huuBungal fii tertinngol hare ka waDaa aala DoworDo e nder leyDe Den, ahodal Buraangal andireede ndee innde “Paete Briand Kellog “ mg hittaande 1928.

Si iwii e Dun, ndii NjuBBudi LeyDe FottuDe (ONU) sinccaandi hitaande 1945 fii « danndugol jamanuuji arayDi Din bononnde ko woni e hare nden (…) heBBitagol sartiiji hatonjinaaDi fii no nunDal tabitira e fii no farluyeeji yaltuDi e ahdiiji Din e Diya Bulli hannduyeeji adunayankeeji, (…) nawra yeeso huuwondiral ngal, tabintina nguree BurDo moYYude e nder hettaare Burnde yaajude …” (Hunorde Ahodal LeyDe FottuDe Den).

No watti e Dun, needi fii Buttu adday “Faamondiral, yarlondiral e weldigal hakkunde humode aduna on, leYYi Din e feddeeji diina Din”. Ganndal fii Buttu wallay “muraaDi NjuBBudi LeyDe FottuDe Den fii tabintinngol Buttu ngun”. (ToBBere 26, Hollitannde Adunayankoore Hannduyeeji NeDDanke Din. Ko Dun waDi, ganndal fii Buttu, ko kaliifu NjuBBudi LeyDe FottuDe Den e laamuuji tawaaDi e mun Din.

Sabu ko ngol laawol Boorugol jannde nden e eltugol ngol kala ko jaasinta neDDankaalu ngun jokkaa kon, heeraniiBe Ben needi fii Buttu no etaade ittugol ko jiiBata kon ndimu neDDanke ngun sabu anngal, taYa-liBa, giDaale, doolugol e hare. Ka aranun, ndii needi fii Buttu ko nanngananoo, ko fii haDugol kala ko gasata wonnde sabu reeede aduna on, Dun ko wano ndee hare nukleyeer. Ka fewndii Doo, faandaare Burnde httude ndii needi fii Buttu ko NiiBinngol ngal ganndal fii Buttu.

Satteendeeji e sabbunnde ngol laawol NiiBinngol Buttu ngun

No jeeya e ko jaggata ndii needi fii Buttu:

- anngal diisondiral - anngal teddinngal hannduyeeji neDDanke Din; - jiiBugol ngol hunndaari ndin; - anngal teddinngol tagee yinBe Ben; - ardannde bonnde nden;

Page 7: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

7

- anngal wattanngol yiila Beyditoroo kabaaruuji waDuDi Din e nder taarika on;

- anngal teddinngol sartiiji fewjodal ngal; - anngal hiwo; - anngal hunnanngol yinBe Ben ko Be hatonjini fii nguure e maBBe

on ko Buri e fanDude; - anngal Ninnugol sariya on; - anngal kurndagol no gasirta non satteendeeji arayDi e yanude,

e.k.f.

Dun e wonnde, satteede Burnde hittude nden fii nyiiBinngol Buttu ngun e nder laral CEDEAO ngal, haa jooni ko kala kuuDe warraaDe Den doole e bewre addayDe mayde worBe, rewBe e paykoy, lancuru ko darnaa, gaanyugol neDDanke, jaggitugol huuwondiral ngal, doginngol beelol e kulaleeji.

Laawi e pehe fii Bantugol ngal ganndal fii Buttu Bantugol ngal ganndal fii Buttu no waDDi laamuuji leyDe tawaaDe Den e CEDEAO: - tabintinngol Naawoore nunDunde fottindirnde taakanBe leydi ndin

fow ; - tannbitagol njuBBudiiji wonnDi wallude Din no Buttu ngun tabitira.

Ko wano nii kawtitte e njuBBudiiji Di humaaki e laamu jeyaaDi e humodal maa adunayankooji, tawti Dun sarwuusiiji ndin NjuBBudi LeyDe FottuDe (ONU) ;

- keldinngol tanbintinirDe fewjodal ngal e nder humodal ngal, teddina ahadiiji adunayankooji daginaaDi Din ;

- teddinngol sariyaaji njani e cewDi; - hiwugol hunndaari ndin tippude e feMugol ka Booyata jogondiral

neDDanke en e hunndaari maBBe ndin; - jannugol antaaku e annde fii tannbagol Buttu ngun, NeeNal no

diisondirtee fii wuurugol hara no feppi e hoore mun, no feppi e Beya luttuBe

- Bantugol hannduyeeji neDDanke Din

Tayre aranere (1): Ganndal Fii Buttu

Bawgal ngal bittol ngol addata

JaBugol martabaaji, faamuuji Din e jikkuuji Din fii huBindangol ganndal

fii Buttu ngal.

Lowre aranere : Ganndal fii Buttu

Nbawdi ndi lowre nden okkata

Page 8: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

8

JaBugol martabaaji, faamuuji e jikkuuji Din fii huBindango ngall

ganndal fii Buttu ngal.

CEDEAO on no jeyaa e njuBBudiiji lare Afirik BurDi Din hilnaade fii

Buttu e hiwo. Si iwii e ko CEDEAO darinoo kon fii tabintinngol Buttu e

nder leyDe jeyaaDe e mun wano Liberiya, Saralon, Gine Bisaawuu,

Kodduwaar, cedeao heBBintino pehe e aalaaji sar’inDi adunayankooji fii

tabintinngol Buttu ngun. E missal: ngal haldigal fii pehe haDugol,

kurndagol e Nifugol hawreeji Din, tabintinngol Buttu ngun e hiwo ngon

(fottanaaDun diisaanbur 1999). Ngal haldigal no Beyditiraa ngal haldigal

Beyditaangal fii fewjodal ngal e ardiigu LaaBungu ngun (fottanaa Dun e

diisaanbur 2001), ko humindiri ka heni faandaare haDugol ngol e

Danninngol hawreeji Din.

Faandaareeji jannugol ngol/eltugol ngol

- HuBindagol martabaaji e faamuuji wonannde ganndal fii Buttu ngal

- HeBBitagol pehe e faamuuji fii Bantugol ganndal fii Buttu ngal,

wallitora e nder hen ko iwri e mojobe huuwondiral ngal

- Nannganngol muraaDi jannugol wonannde ganndal fii Buttu

- Yettugol darannde wallaynde ganndal fii Buttu.

Boydi : leereeji 4 ngal

Derol fii EBBindagol

Joo-

Dannde BawDe/NeeNe BanteteeDe Piiji BamitaaDi jeyaaDi e

jannde nden Pehe Den Neteendi

1 - Fensitugol piBi BurDi hittude Din e nder ganndal fii Buttu

- Senndindirgol nooneeji Buttu Din

- Martabaaji e piiji humondirDi e ganndal fii Buttu

- Nooneeji Buttu Din

- DaBBitugol Deri e Defte faltorDe Den (woni muulaa Dun maa wonuDun e nder ordinater).

- Golle mojobere - Beydondiral - Tefugol - DenDondirgol

2h

2 - Yiitugol huBindoo nbawdiiji humiiDi Din e ganndal fii Buttu

- No ganndal fii Buttu yaarata e laawi mun

2h

3 - Yiitugol satteendeeji e sabbunndeeji humondirDi Din e ganndal fii Buttu

- Satteendeeji esabbunndeeji humondirDi Din e Buttu ngun

2h

4 - HeBBitagol pehe fii Bantugol ganndal fii Buttu

- Pehe fii Bantugol ganndal fii Buttu

2h

Page 9: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

9

5 - Naadugol ganndal fii Buttu ka muraaDi jannugol

- Tentinen etagol no ganndal fii Buttu jaBiree tippude e mise selluDe e nder jannugol ngol fii hittendi tagee on e erDinngol jannganaakuuBe Ben fii no Betawree e muraaDi e haajuuji kawtitte maBBe Den, koDooli maBBe Din woni ko Be anniyanii hoore maBBe, woni farluyee kawtital ngal

- Aalaaji janngirDi e jannirDi wooDaa

- Deri jannirDi Din - No jooDanDe jannde

nden nawretee non - Ndartugol faamu

jannganaakuuBe Ben

- Taskagol - CoBBuli - Ndarndagol - Misugol - Hollugol no

eBBorta

5h

Misal Derol jannirgol :

Lowre aranere : Ganndal Fii Buttu

Nbawdi ndi lowre nden okkata

JaBugol martabaaji, faamuuji, NeenNe e jikkuuji fii no huBindora

ganndal fii Buttu.

Faandaare jannde nden / ekkitagol ngol

HuBindagol martabaaji e faamuuji wonannde ganndal fii Buttu

NeeNe BanteteeDe

NeeNe

HaQQil/anndal Wonannde jikkuuji/antaaku NeeNe/anndude hoore mun

- Fensitugol Buttu ngun - Yiitugol martabaaji Buttu

Din

- RerDinngol yinBe Ben fii Buttu ngun

- Taskagol mise no hawreeji ka nder koDooli mun rocciniraa

- Taskagol mise neediiji e jikkuuji moYYanDi Buttu ngun.

- Teddinngol Beya luttuBe - Wuuridugol e Beya

luttuBe e nder Buttu

Page 10: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

10

Boydi : 2h

Aalaaji / tannborDi jannde nden / Deri e defte faltorDe

- Nate hollayDe ka gereeji maa hareeji waDi e nokkuure

- Nate holluDe mise wallindiral, nantondiral, yaafondiral, ekf

- EBBooje no jannirtee e nder Dee leyDe CEDEAO

- Defte jannirDe e nder leyDe CEDEAO

- SuutaaDun e Bataake

- Pirintinol harlol fii Buttu ngun (janneteeDo bee heBa pirintinol)

- Ko Yoogaa e nder Bataake

- Nate e pirinti

- Pirinti harlol fii Buttu (jannganaakuujo bee heBa pirinti)

- Pirintiiji e nate nooneeji yogaaji

Lowre aranere (1): Ganndal Fii Buttu Nawroodi kalaare jannugol ngol / ekkitagol ngol

Sagara MuraaDi Pehe Den Jannoowo on (d.s.) JanneteeBe Ben (d.s.)

Ndartugol ganndal ngal jenneteeDo on ardi

- Yeewugol annda yeru ko janneteeDo on hunpitii e yeru ganndal ngal o jogii wonannde piji janneteeDi Din.

- Jaaboolanndi Din winndaaDi/maa wowlaaDi

- Yewta, DenDondira fii lanndi wonannde ganndal ngal Buttu ngu

- Gollugol kaNun tun

- Beydondiral - DenDondiral

Fokkintingol jannde nden

- Holla pirintinol Buttu ngun - Lanndoo Bannginngol mise

Buttu tippude e pirintinol harlol Buttu ngun

- Hawtita holla mise Buttu

- Golle hawtaaDe

Orginngol golle Den e nder mojobe Den/weeBitugol golle mojobe Den

- YuBBinDira ontuma huutorgol ngol mise Den

- Lanndoo jannganaakuuBe Ben moYYinngol kalimaaji yewtuDi fii Buttu

- Fensita mise Den - Yaltintina martabaaji e

faamuuji wonannde Buttu ngun

- MoYYina kalimaaji DIn

- Golle hawtaaDe

- DenDondiral tippungal e seedeeji

Beyditugal faamuuji / kelDinngol e moftugol

- Beyditugol kunnpitti Din hoore ko mojobe Den golli kon;

- YuBBindira golleeji maBBe Din tippude e ndee eBBoore Doo :

- fensitugol faamuuji e martabaaji humondirDi Din e Buttu

- daranDe (neediiji)

- Golle hawtaaDe

Page 11: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

11

addayde Buttu - muraaDi erDinngol fii

Buttu

Etugol / batte Lanndoo jannganaakuuBe Ben :

- Hebbinngol tekkere jeeDiDaBere harlol ngol

- Tentinngol Diya neediiji Buttu jeegoo (6) BannginaaDi ka harlol huutorde kalimaaji maa pirinti maa tinndol

- Mo kala Ninnana hoore mun ko yamiraa kon

- Gollugol kaNun tun

Yiltaneede / gollitirgol

Lanndii moYYinngol wano: - HaBBere kalimaaji, nate

wonannde piiji arayDi e waDuDe e nder ngurndan Dan ko towni fii ganndal Buttu; maa

- KonnguDi fii Buttu fii nooneeji yinBe fow no erDinira Be daranagol Buttu wonannde kanBe e hoore maBBe maa wonadude e woBBe goo; maa :

- Immannde fii jaBinngol barkondiral hakkunde wonnduBe e saare wootere.

- MoYYinii haBBere nden - WaDii eBBooje golle - Ninni eBBoore mun

golle fii rerDingol jamaa on

- Golle hawtaaDe

- DaBBitugol Deri faltorDi

- Nanndintino senndidaango

- Ndarndagol

Lowre 2 : HuBindagol hawreeji Din Nbawdi heBBotoonndi ndee lowre

JaBugol martabaaji, faamuuji fii anndugol laawol huBindagol hawreeji Din. Faandaareeji jannugol ngol / ekkitagol ngol - HeBugol faamuuji e miijooji humondirDi e hawreeji Din e huBindagol

Di - Anndugol laawi haDugol e huBindagol hareeji Din - HeBBitagol pehe fii haDugol, huBindagol e Nifugoll hawreeji Din

ippude e matabaaji e laawi nder-nderji e hoore ertudi yinBe Ben no teddinaa

- Nannganngoll muraaDi jannugol wayllaDi haDugol, huBindagol e Nifugol hawreeji Din

- Yettugol needi wallayndi haDugol, huBindagol e Nifugol hawreeji Din.

Page 12: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

12

Piiji jeyaaDi e ndee lowre Hawre Hawre ko anngal nantondiral hoore piihun ko gasata addude mugo, annde jiBo Bernde maa muusu Banndu. Ko huccondiral, lurral, cergal sabu goDDun : wano miijooji, giiDe ootigi, laawi, dewe, haajuuji, leYYi, hatonjine yinBe Ben. Dun maa waDa Bay ko jeyaaDun e ngurndan neDDanke e kadi ko ko woodaa e nder kala njuBBudi huuwondiral:

- Beynguure - fewjirDe laamuuji - tabintinnDe - njuBBudiiji - ek.f.

Noone hawreeji Nooneeji hawre Din ko wa nii : Hawreeji ka joga huutora : - Hawre hakkunde leyDe ka jogaaji huutoraa - Hawre nder leydi ka jogaaji huutoraa. - Hawre hakkunde leyDe ka jogaaji huutoraa, ko hawre ka leyDe DiDi

maa yoogaaje lurri - Hawre nder leydi ka jogaaji huutoraa, ko hawre daditiidariiBe nder

leydi haBidi e mojoBe jogiiDe joga maa ka mojobe jogiiDe joga galdi.

Hawreeji wonndigal Din Hawreeji wonndigal Din maa hawreeji hakkunde yinBe, ko ka yinBe DiDo galdi ko tiiDi (sabu anngal faamondiral, sikke, nani-nani, Nakkino, anngal hunpondirgol, ek.f.). No ara e wadde kadi, ka gooto e hoore mun lurra ( e misal tawa ootigi yiDaa no yiiri non hoore mun).

Lowre Dimmal (2) : Kurndagol hawreeji Din Sabuuji Din / ko addata kon hawreeji Ko hasii kon, sabuuji hawreeji Din ko : - nani-nani maa sikke (wonannde tagudi, dewal, haQQillaaji,

huuwondiral, leNol, ekf.) - hawkeede e Daweede (giDaale) (nani-nani e sikke, leYYi-leYYi,

bagamma, anngal yarlondiral, pottineede, Daweede sabu tagee mun on, senndindiro debbo e gorko, aNude koDo, fantino banNe diina, giDaale, anngal fotondiral, anngal nunDal, anngal yaafagol…);

- jikkuuji yinBe seluDi (bonki, ngootaaku, sikkitaare, ndeereraaku, sunagol, nawliraaku, ngaNanaandi, marugol monee, anngal hoolaare, himmanngol laamu, kulol, Naande, yiDude gere …)

Page 13: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

13

- cergal miijooji / giiDe / anngal nantondiral, mettu Bernde) - barkiDugol hunpondiral ngal (miijo ngo tippaa e dalil / bonngo,

faayondiral / anngal faamondiral …) - ardannde bonnde e anngal fewjodal (ngeenaari ka huuBi tugaale

laamu Den, anngal Ninnugol Dariya on, laamu ngu teddinaa sariya, baasal, cippiro fii henndagol geBe jawdi …)

- yeebaade laamu ngun - jaasere humodal ngal, haa yawti keeri Di aynaaka moYYa, tawti Dun,

njulorgol hare nden.

Nooneeji hawreeji - Hawreeji Dowoodi (poltik) - Hawreeji huuwondiral - Hawreeji gannde - Hawreeji fagguduyankooji - Hawreeji dewe - Hawreeji leYYi.

Fii kurndagol e haDugol hawreeji Din : NeeNe e pehe Fewndo Buttu, no gasa ka ekkitee wuuragol no hawriri r nder hawreeji sabu jannde nden / ekkitagol ngol NeeNe e pehe no kurndora hawreeji Din; jannga Dun ka lekkolji e ka fottirDe fii eltagol.

No gasa heBirDe e ngol laawol moYYukiiji, neediiji e daranDe, wano nii: pellital, NeeNal, nunDal, naBidal, anngal giDaale, wawde yewtere e faamondiral.

Tallallakkeeji hareeji e gereeji ka joga huutoraa no DuuDi noone : saamugol wonkiiji, lancuru jawle, solugol jokkere enDan, bonu Bernde, fiBagol e cergal, senndondiral diiwe/leydi, kiiDan, Naamugol ko yaDDinta e jiiBaare, jiiBugol hunndaari ndin e ko darnaa kon e leydi ndin, eggudu yinBe Ben, Naawuuji jiiBaare, doolugol e jinaa ko DuuDi, yeebaade cate huuwondiral ngal, wano nii dude Den, labutaaniiiji Din, c.k.f.

Fewndo hare, gereeji Din no sar’iniraa ko wi’etee kon “sariya adunayankoojo fii neDDankaaku” (DIH). “On sariya no huuli hiwugol ngurndan e ndimu neDDankeeBe Be gere ka jogaaji huutoraa hawri e mun, kerna e nder hen tannpereeji maBBe. On sariya, ko moftannde sartiiji adunayankooji kernuDo aalaaji e pehe huutorteeDe Den ka hare, hiwi kadi Be tawaaka Ben e hare nden. On sariya sincaaDo hertinanaa hareeji ka joga huutoraa lontaaki. Oo sariya hannduyee neDDanke NinneteeDo saa’i woo saa’i. Den moftanDe DiDi sartiiji e sariyaaji no humondiri”.

Page 14: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

14

EBBoore jannugol e eltugol no woodaa wonannde on sariya adunayankeejo fii neDDankaaku ngun: e.k.f.

HaDugol hawreeji Din, ko faandaare ndii NjuBBudi LeyDe FottuDe Burnde e hittude, wano seediniraa non e ndee toBBere aranere Sarti MawDo on. Dun e wonnde, gila lannoode Dii duuBi 1980, noone hawreeji Din no waylii fota non. Hawreeji hakkunde leyDe Den no Duytii, hawreeji nder leyDe Den Beydii. Be wonaa Ben daditiidariiBe no ka hakkunde tiindondire wonuBe e gerdude Ben, maa ko Buri Dun, ko kanBe adetee hawreede e mun e nder gereeji Din.

HaDugol hawreeji Din Burtaama immaneede gila ka fuDoBode kitaale 1990 rewude ndee “EBBoore fii “Buttu” nde Butros Butros Galii, hoolaDo kuuBal ONU on waDi. No tentinaa e mun nafa “nguu maamalaaku fii haDugol gereeji Din”. Dun no fensitaa nii : ko pehe fii haDugol gereeji cerle Den hakkunde tindindirBe Ben, etoo wata Den cerle addu hawreeji, kerna kadi layugol mun nde Dun fuDDii”.

Faandaare nguu maamalaaku fii haDugol, ko Nifugol giteeli Din, laatina kurndagol Di no newori nde Di immii ka nder LeyDe hakkunde laamuuji leyDe jeyaaDe Den e ndii NjuBBuDi LeyDe FottuDe (ONU) rewrude hollugol Den leyDe haBuDe anniye moYYo, heYugol hakkunde majje, fottinndinngol e newnanngol tippude e yewtere e diisondiral, feere, ) huutorreende ko hasii kon nde gere fokkiti immagol. Maamalaaku fii haDugol no huutoree e Dii sagaraaji kurndagol, Nifugol e tabintinngol Buttu ngun.

Hitaande 1997, nguu Goomu innitiraangu karnegie fii haDugol hawreeji ka yinBe waraa no sendindiri no moYYiri haDugol e hoore laawol e haDugol tippude e njuBBudiiji Din.

HaDugol e hoore laawol e nder ngal laral CEDEAO, no tippi e kuuDe heeriiDe heBBitaaDe fii kurndagol satteende fokkitunde. No jeyaa e mun lawDinngol hunpitugol, heYugol ngol, fottinndinngol ngol, adintinngol hettugol jogaaji Din, adintina kadi immagol daroo ngol tippude e Dee pehe wano heYugol hakkunde haBuBe Ben maa huutorgol Dii koneli heblinaaDi oo CEDEAO

HaDugol huutorde njuBBudiiji Din, ko laawol heBBitaangol fewndo Buttu, hingol huulani ittugol sabuuji BurDi e luggude hawreeji Din, wano ka galdaa fii heyDintinngol Dowoodi ndin, tabintinirDe Den (ardannde nden) maa e nder heyDintinngol Bantal leydi ndin, kelDinngol kutu laamu ngun ko tefoore wonannde, immagol fii senntinngol ganndal fii Buttu.

Page 15: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

15

Fii haDugol hawreeji Din, no immoree fii muuDun tippude e maamalaaku haDoowu ngun – fuDDori waDugol tefoore, gollirgol gunndoo, giYirgol maamalaaku e heYugol hakkunde haBuBe Ben.

No hatonjinaa ka njuBBudiiji adunayankooji Din, njuBBudiiji hawtuDi leyDe yogaaje, fewjirDe humodankooje Den e kawtitte De humaaki e laamu Den gollitira Dowoodiiji haDayDi hawreeji e nder eBBooreeji mun. Yo taw non Din Dowoodiiji haDirDi, ko mojobere immaniiBe haDugol Be iwraa senngo wooto wonin e nanngannde.

No jeyaa e pehe fii haDugol hawreeji Din:

- Yaaduuji yeesooBe Ben ka diina mawBe musidal Ben, koohooBe accanaaBe Ben fii hunpitoyagol e aynugol, tawti Dun yaaduuji fii moYYintinngol e nder laral ngal, fii etugol ko honno fewndoraa e DaBBugol laawi no haDira hawreeji (wano Beydondire fii DNifugolhawreeji Din wonndude e Be Dun fewti Ben fow

- Diisondiral ngal - HeYugol hakkunde haBuBe Ben - Fottinndinngol – sinca Date no yewtidanngol laatora hakkunde

galduBe Ben - Immannde dariiBe fii haDugol Ben - Fewjooje addayDe hoolondiral.

Mise kuuDe selluDe e nder lare Den ; ko waa nii :

a) Darnoodi Buttu e hiwo tippuDun sartiiji Dowoodi fottanaaDi, b) NjuBBuddi huuBundi laral ngal fow fii ewolawDinaago laatiingo :

naBidugol e nootaniiBe Ben laamuuji leyDe maa kawtitte De humaaki e laamu fii moftugol kunpitti e fensito (ECOWAPIN, birooji diiwe Den)

c) MuraaDi nbattirde mawBe Ben, nootaniiDo on ArdiiDo CEDEAO on

d) Golle immiiBe fii moYinngol wano koohooBe accanaaBe : imminaaBe kiliima e digima fii heYugol hakkunde galduBe Ben

e) Tabintinngol sartiiji (keeraaDi) rewrude Ninnugol ngal haldigal fii haDugol hawreeji Din e nder laral CEDEAO ngal (CPCC)

f) Newinngol tokkondiral tabintinirDe hannduyeeji neDDanke Din, tabintinirDe dariiBe fiiriiwugol ngeenaari, jokkuDe kurndagol suBo hooloraaBe jamaa on e feddeegi Dowoodi Din fii kelDinngol kutu majje on.

CEDEAO on no jokki joDDinngol sarwuusi kippuDo tannbagol heYugol ngol (MSO) fii wallitagol njuBBudiiji halfinaaDi Din maamalaaku haDayngu wano nbatirde mawBe Ben e nootaniiBe maa imminaaBe

Page 16: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

16

kilima e digima ArdiiDon on CEDEAO on. Ko Dun waDanaa, ko fii no yinBe Ben Burtira hoolaade, onnde haDugol hawreeji Din, woni e hoore laawol maa tippude e heblinngol njuBBudiiji Din e nder laral ngal no yelaa, no Buri e mOyyude nde netti.

Nooneeji kurndagol e Nifugol hawreeji Anndugol sabuuji hawre nden Maa sabu hawre nden anndee taho. Pegelenhun gootun maa ko Buri no wona sabu hawre.

Fensitannde nafoore maa ellaaji Dii nooneeji kurndagol hawre. Oo sagara kurndagol e Nifugol hawre, ko wonuDo DaBBitude nooneeji no yinBe Ben woni kurndoraade Nifa hawre ka Boyata ko fensitugol nafoore e ella noone bee, wonannde: - ko galduBe Ben woni aynude kon - naBidal galDuBe Ben maa anngal mun - Nifugol hawre nden maa liddu mun - Mi geBoo / geBoDaa maa mii faDa / faDaa maa mi geBoo / faDaa - Huutorgol haQQil fensitoohi e kutu firtugol jiBi-libi - Moftannde eBBooje rewondirDe fii tabintinngol yiitidal ngal.

E nder nooneeji kurndagol hawre, hiDen gasa senndindirde:

- doole / karhugol (gere on) : miijo senngo wooto no jaBineede ngoya senngo; ko sariya BurDo doole on : mi geBoo / an faDaa : haray non yaltaaka e satteende;

- jonnitugol goDDo goonga : ko tippugol e sariya wonDo on e nder huuwondiral ngal. Naawoowo on fewja-BoDDo hetta goonga / oya faDa tippude e sariya on;

- heYugol hakkunde galduBe Ben : Dun waDay si galduBe Ben suBike janano fii heYugol hakkunde maBBe, Be fottana jaBugol fewjoore Yettaande nden. Ko toDDagol neDDo janano on Buri hittude;

- diisondiral ngal : ko nde galduBe Ben fotti hoore ko senndiBe kon.

Ngol laawol adday : “mi geBoto / geBoDaa”;

- newinngol, ko diisondiral newiniraangal sabu ko galduBe Ben fottani kon Nifugol hawre nden haa poomaa hara ko kanBe tigi fottanta fewjooje ko hatonjinaa e mun kon;

- fottinndinngol: ko nde feere Booyaynde heBii fii ittugol satteende nden. Ko nde Butu tigi-tigiiwu fuDDii arde;

- roccinngol hawre nden : ko eBBoore fottanaande fii ittugol satteende nden hara yiitidal ngal wayloto no Buri e moYYirde. Dun firaa, non wonnde mugo jilinoongo yinBe Ben lannii solude;

Page 17: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

17

- waylugol ngol: ko noone BurDo mawnude fii hawtitugol moYYina. galduBe Ben fewjay e Baawo karheede fuDDagol naBidal heyDintinaangal.

Diisondiral ngal, newinngol ngol, fottinndinngol ngol, ko Dii nooneeji kurndaagu Doo Buri wonndannde galduBe Ben e nafoore.

Sagaraaji sappo Nifugol hawreeji Din no newori

1. Etee anndugol pegelehoy menminaykoy hawre nden. EtoDon kadi anndugol ko metti Beya kon e nder needi mon ndin.

2. Duumee e bawgal mon heDagol moYYa DaBBiton kunpitti Din, ko laaBikon, lanndo Don.

3. Anndee nafooje De Banngaa Den – senndindiree nafa mon tigi-tigiijo on e yewtere mon nden maa darnde nde joginoDon Baawo mun.

4. Hilnee sabu satteende nden, tertoDon yinBe Ben. 5. Miijitee hoore Date yogaaje fii ittugol satteende nden – “ko

honDun tanYiniDon ittay satteende nden. DaBBitee Date hara onNaawaali haBuBe Ben.

6. Huutoree sartiiji henuDi fii Naawugol laawi yaltirDi Din e

satteende “Ko honno woBBe goo warri nde Be fotti e sugu nden

satteende.

7. ToDDee laawi yaltirDi e satteende Di haBuBe Ben jaBi.

8. Fottanee laawol Burngol moYYude ngol fii ittugol satteende

nden.

9. Fottanee artugol ka diisondiral si tawii laawol nantondiral

heBaaki.

10. Jokkee naBidugol ngol.

Lowre DiDaBere (2) : Kurndagol hawreeji Din Derol eBBindagol

Tayre aranere (1): Ganndal Fii Buttu, haDugol hawreeji Din

Nbadi ndi lowre nden okkata JaBugol martabaaji, faamuuji, jikkuuji fii huBindagol ngol laawol kurndagol hawreeji Din.

Faandaareeji jannugol ngol /ekkitagol ngol - HeBugol faamuuji e annde humondirDe e hawreeji Din e kurndaagu

mun ngun; - HuBindagol pehe fii haDugol e kurndagol hawreeji Din;

Page 18: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

18

- HeBBitagol pehe fii haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji Din tippa e nder hen e martabaaji e pehe tawal leydi ndin e hoore teddinngol sertudi mun ndin;

- Nannganngol muraaDi jannugol wonannde haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji Din (yarlondiral e Buttu).

Boydi: leereeji 16

Aalaaji (tannborDun jannugol / Deri faltorDi - eBBooreeji Din defte jannirDe darsu arano on; - deftere hertinnde eBBoore CEDEAO on; - nbodooji, nate e pirintiiji ; - defte e Deri faltorDi, tawti Dun kalimaaji yaaduDi e lowre nden - enternet.

Alluwal eBBindagol

Joo-

Dannde

Nbawdiiji/NeeNe BanteteeDe

Piiji nafooji BeyditoraaDi

Pehe Den Netteendi

1 - Fensitugol so’annDe wonannde hawreeji

- Anndugol sifoo nbaadiiji, sabuuji e batteeji hawreeji Din

Hawreeji, hawreeji ka jogaaji huutoraa e noone hawreeji Din

- DaBBitugol Deri faltorDi

(muulaaDi maa maa

fottaaDi ka enternet)

- Golle mojobere

- Beydondiral

- Tefoore

4h

2h

2h

2h

Page 19: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

19

- DenDondiral

- Taskagal Deri faltorDi

- Taskagol nooneeji

hawreeji

- EBBanngol, moYYinngol e

gollitirgol Deri jannirDi

- WaDugol Beydondire

wonndude e naBiDaaBe

jeyaaBe e njuBBudi ndin.

2h

2 - ToDDagol ko wallata haDugol hawreeji Din, kurndagol e Nifugol hawreeji Din

Ko faltata kon, satteendeeji humondirDi e haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji DIn

6h

3 - Anndugol sabuuji e aalaaji fii haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji Din

Deri faltorDi humondirDi e fewndaari laral ngal banMe Dowoodi (poltik)

4 - EBBindirgol modelji haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji

Aalaaji janngirDi e jannirDi Din : - Deri jannirDi Din - No jooDande fii

janngugol ngol nawreetee

- Ndartanngol jannganaakuuBe Ben

Misal Derol jannirgol

Darsu on: ganndal fii Buttu, haDugol e kurndagol hawreeji Din Lowre Dimmere (2) : haDugol e kurndagol hawreeji Din Nbawi ndi lowre nden okkata

JaBugol martabaaji, faamuuji e jikkuuji fii huBindagol laawol kurndagol hawreeji Din.

Innde darsu on/noone ko jannetee kon Buttu ngun, yarlondiral e wallindiral

Faandaare jannugol ngol / ekkitagol ngol - HuBindagol faamuuji e so’anDe, humondirDe e hawreeji Din e

kurndaagu majji; - Anngisagol huuwugol ko haData, ko kurndotoo, Nifa hawreeji Din.

NeeNe

Page 20: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

20

HaQQilaaDe/anndal jeyaaDe e jikku on jikkuuji/antangol ngol

Karallaaku/anndude hoore mun

ToDDagol e sifagol nbaadiiji sabuuji batteeji hawreeji Din.

Tawdeede no kelDiri, no newori ka DaBBugol pehe no Nifira hawreeji Din, rewrude DenDondire ka yeddondirtee wa si ko soobee wonaa maa nanndintingol.

Senndinndirgol, fensita kunpitti wonannde hawre waDunde.

Aalaaji e Deri faltorDi

- nate bara jeego (6) wonannde babbi DiDi (2);

- deftun sariya mawDo leydi ndin

- sariyaaji cewDi duDal ka janngetee Don.

Boydii : leereeji DiDi (2)

No jannde nden/ekkitagol ngol nawretee non e nder jooDannde

Sagara MuraaDi Pehe Jannoowo on JanneteeBe Ben

Ndartugol anndal ngal janneteeBe Ben ardi e mun

Jannoowo on : - Lanndoo fii anndugol ko haa

honto janneteeBe Ben hunpitii, jogii ganndal wonannde darsuuji janneteeDi Din

JanneteeBe Ben : - Jaaboo lanndi Din - Wowla, DenDondira

fii ko humii e faamuuji janneteeDi Din

- QCM - Golle gooto - Beydondiral - DenDondiral

Nanndintinngol - Holla nate bara jeegoo (6) e nder tariika babbi DiDi (2)

- YuBBindirgol ontuma fensitugol bara on.

- Gollitira on bara (e nder mojobe golle), Be hiwritoo ko Be faami kon

- Golle mojobere

Orginngol golle Den ka nder mojobe/hiwrita- gol golle mojobe Den

- Yiila fensito Deri faltanDi Din - Yiila yuBBindiro huBindagol

kunpitti naDooji Din - WaDa sifoore hatonjinaande

fii ituugol kala ko jilBondiri

- Jaaboo lanndii Din - WaDa golle hoore

bara mo o halfinaa on

- Golle mojobere

Beydito faamuuji Burtugol

- Sifoo no newori jiBi-liBi wonuDo on e nder kala bara tippude e hiwritannDe

- Nattira e nder ngurndan wowDan Dan kala bara mo Be

- Golle gooto maa hawtaaDe

Page 21: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

21

kelDinnde, yuBBindira

golleeji waDaaDi Din e nder mojobe Den

- Walla janngooBe Ben nattirgol e nder ngurnDan maBBe (ka Beynguure, ka musidal (bara sifaaDi Din

- Lanndoo janngooBe Ben DenDondirgol e nder mojobere maBBe nden fii waDugol eBBooje wallayDe Bannginngol ko honto hawreeji Din iwri, sabuuji mun Din, no Di sifori, batteeji mun, ko honno Di haDirtee

- Walla janngooBe Ben Bannginngol batteeji e tallallakkeeji yaltayDi e tiiDugol hawre nden

sifii fii mun - Adda eBBooje

wallayDe Bannginngol sabuuji hawreeji Din

- Yaltintina batteeji e tallallakkeeji kuuDe arayDe e waDeede nde hawre nden tiiDi.

Etugol anndal heBiingal ngal e nder jannde nden, annda no Dun fotata

- Nanngana muraaDi Di jeyaaka e eBBoore jannde nden, wano muraaDi ganndal e NeeNal (kuloob wiDagol fii sennbinngol yiitidal gannde leydi ndin e anndugol gannde iwDe ka jananii, newina sinco ngon banMe Neeyal (wano moYYinngol lefi pirintinaaDi, yuBBugol gimDi …)

- YuBBinDira rewrude muraaDi kuloobuuji Din, dente ka maakodetee, wannguduuji fii ganndal, e.k.f.

- WaDa ko yamiraa kon tippude e suBagol noone no Be Bannginira maa sifora no Be tawiri no hawrirani Be woo

- MoYYina haBBere Deri faltorDi Din/ka nder mojobe

- Tawdee e muraaDi kuloob maa kuloobuuji Din.

- Golle gooto maa hawtaaDe

- Golle mojobere - DaBBitugol

Deri faltorDi - Taskagol hawre

no waDiri - Fijo

nanndintin-ngo, senndo-daango

- Sincugol kulobuuji fii wiDo tippude e laawi fottanaaDi darnaa e nder mojobere janngooBe Ben

FaltoraaDun ka Niwre enternet fii ndee tayre aranere: Ganndal fii Buttu, haDugol e kurndagol hawreeji Din

Lowre aranere nden (1): Ganndal fii Buttu

Faamuuji fii Buttu

- http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/paix Ganndal fii Buttu

- http://www3.unesco.org/iycp/fr/fr_sum_cp.htm - http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001130/113034F.pdf

Page 22: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

22

Ganndal fii Buttu -

http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Introductory.pdf - http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm Hawreeji ka joga huutoraa -

http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf MoYYukiiji fii kurndagol e haDugol hawreeji Din : NeeNe e pehe fii kurndagol hawre http://www.ehl.icrc.org/index.php?option=com_content&sectionid=15&task=view&hidemanmenu=1

&id=548 http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Mod

ule2.pdf page 2.

GinDol fii Buttu

Si hiDa felliti noore no Buri joga doole,

Si hiDa felliti junngo fontaango no mari doole,

Si hiDa felliti ko neDDanke en hawti kon no Buri ko senndindiriBe kon,

Si hiDa felliti sertugol ko ngalu wonaa bone,

Si hiDa tenYinira Nokonndo maa giggol ko fanDi woo,

Si tawii tama’u no Burammaa sogitaare,

Si hiDa tuumi ko an woodani waDugol taaBannde aranere nden, wonaa oya,

Si tawii ndarDe paykun waawii wallinnde Bernde maa,

Si tawii a waaway weltorde welo-welo ka kawtal maa,

Si tawii e haQQil maa, koDo ko musiDDo mo hewtinaaDaa,

Si tawii hiDa waawi hettanaade e Baawo njoddi sabu giggol,

Si tawii hiDa jaBa goDDo goo wallito maa,

Si tawii a sennday ko jeyDaa e hoore hiDa tawni e mun peccun BernDe maa,

Si hiDa felliti yaafuyee no muutoo Buri yottagol,

Si tawii hiDa waawi yimude malal Beya, amaa wetaare maBBe,

Page 23: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

23

Si tawii hiDa jaBa dukeede, BeyditoroDaa, a haykaali a bugitaaki,

Si tawii e haQQil maa, oya ko siDDo maa ko adii kon,

Si tawii hiDa jogorii tikkere wa jaasere awaDaa Dun seedee doole,

Si tawii no Buran maa faDugol dii oo Nagol e goDDo goo,

Si tawii hiDa felliti wonnde ko giggol tun woni doole yiltayDe goDDo,

Si tawii hiDa felliti Buttu ngun no gasa,

Awa si wonirii non, Buttu aray.

Pierre Guilbert anouslesamies.centerblog.net/rub-Textes-beaux-textes.html

Tayre Aranere (2)

Hannduyeeji NeDDanke

Adunayankaaku hannduyeeji Din, tawaaDun e fii

yaaral yeeso neDDankaaku ngun, no yeddi wi’ugol ko

kodduryee, maa ko nii haajiraa !

Page 24: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

24

No haani ka annditen Doo wonnde ko tabintinta kon ngartidi

ko gootun e kala neDDanke; e kadi hiDen senndodi

neDDankaaku.

Alain Mouchoux

HikkiiDo e ardiiDo ndii njuBBudi nbattumanngu Eroopu Oslo, Nalaande 21 haa 22 Oktoonbur

Page 25: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

25

Hunorde

Hannduyeeji NeDDanke

1. NjuBBundiiji hannduyee neDDanke adunayankooji, laralyankooji e jeyaaDi ka leyDe

2. Sartiiji, KeeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.

Fewdo hannde, aduna on no tuDii hawreeji buy, Din no toDDaa e nder

lere goo, no tentini laral Afirik ka tawataa ka yewo leYYi e hawreeji

inmiiDi hakkunde musidalji, leYYi-leYYi hadayDi Butu ngun tabitude e

nder leyDe Den. Banngii wonndema mo hatonnjinaa heBBitagol pehe fii

tabintingol Buttu ngun, e nder leyDe CEDEAO Den. Fii no DunDon

laatora, yiilira NaBidal ngal e nder leyDe Den e hakkunde leyDe Den fii

no Burtire hiwude hannduyeeji neDDanke Din.

Nbawdi heBotoondi e nder tayre nden

JaBugol martabaaji, faamuuji, pehe e neediiji, jikkuuji, fii aalaaji e

laawi, sartiiji, eBBooje e noone no hannduyeeji neDDanke Din sifori e

nder njuBBundiiji adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDi ka leyDe.

Lowe wonDe e nder tayre 2mere

1. NjuBBundiiji hannduyee neDDanke adunayankooji, laralyankooji e

jeyaaDi ka leyDe

2. Sartiiji, KeeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.

Page 26: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

26

Lowre 1 : NjuBBundiiji hannduyee neDDanke adunayankooji,

laralyankooji e jeyaaDi ka leyDe

Nbawdi heBotoondi e ndee lowre

JaaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBo pehe, wayla jikkuuji nafayDi

Banta njuBBundiiji hannduyeeji neDDanke adunayankooji laralyankooji

e jeyaaDi ka leyDe fii teddinngol hannduyeeji neDDanke.

Faandaareeji jannde ekkitagol

- Wowtinagol huBindoo martabaaji e anndal ko fewti njuBBundiiji

hannduyeeji NeDdanke adunayankooji laralyankooji e jeyaaDi ka

leyDe.

- HeBitagol pehe fii Bantal njuBBundiiji hannduyeeji neDDanke

adunayankooji laralyankooji e jeyaaDi ka leyDe, e dow, wattano

yiila Deya mojobe huuwondire.

- Ardoo muraaDi Beydo gannde ko fewti njuBBundiiji hannduyeeji

neDDanke adunayankooji, laralyankooji e jeyaaDi ka leyDe

- Wowtinagol heBa jikkuuji newondirDi e njuBBundiiji hannduyeeji

neDDanke adunayankooji e jeyaaDi ka leyDe.

Piiji jeyaaDi e ko jannetee kon

1. Kunpitti hurBuDi

a- Sifoode

Hannduyeeji neDDanke

Hannduyeeji neDDanke ko hannduyeeji Di kala neDDo mari e mun

tawnde ko arti neDDankaaku.

“Koko tabintinta hannduyeeji e nder aduna on fow woni ko hiwata

neDDo kala e mojobe fii kala ko bonnata hettaare makko e ndiimu

makko”2

E maaku oo sar’inoowo J. Mourgeon, hannduyeeji neDDanke, ko

yaanane, ko “sartiiji ardoraaDi sariyaaji Di neDDo kala wonndi e mun, e

nder huuwondiral mun kaNun e yinBe Ben, e kaNun e laamu ngun”.3

Hannduyeeji neDDanke ko catal Burngal hittude wonannde peewal

banMe ka Doowoodi fewndiindi. Hannduyee ko nbawgal

Page 27: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

27

anndintanaangal kala neDDonke, wadugol, maa anngal naDugal huunde,

nafitorgol Dun, huutora Dun, maa tintinnagol fii heBugol nden huunde e

juuDe goDDo.

Hannduyeeji ko nbawgal ngal sariya daginani kala neDDo. Ko

hannduyeeji Di humiiDi e neDdanke, Di kala neDDo heBata gila ka ootigi

jibinaa. Dii fop majji hawtude mun ko fii non ndimu neDDo tabitira.

Dun holli hannduyeeji neDDanke ko hannduyeeji Di waylotaako, ko

adunayankooji, Di senndotaako.

Hannduyeeji neDDo

Hannduyeeji neDDo ko hawtude yaananeeji Di kala gasata heBude. Din

hannduyeeji Di kala wonndi, adunayankooji e Di waylotaako ko Buri kon

no anndintina e nder sariyaaji maa no winndaa e Deri Di martaba mun

wai wa tugalal sariya mo gonngol e Din BurDo nantude innde no wiee:

hollitannde hannduyeeji neDDo e taakannjo, wallifaaDun hitaande

Qamuusu Faransi.

b) Taarika miijol ngon

HaQQil danndirgol neDDo hannduyee maandinaaDi neeBii ko fuDDii.

Gonngol e Deri BurDi anndeede Din ko oo sariya mawDo no innee

(Maana wartal) sincaaDo e ndii leydi Enngele e 1215 tentinDo fii

yaananegol kala neDDo heBo hettaare heeriinde. E on saai Don, laral

Afirik senngo hirnaange, sariya mawDo Mannde on, no wiee

“KOUROUKAN FOUGA” no moobondiro yewtugol no jamaaji mun

gasata huuwondirde tippude e sartiiji fonnuDi fii no Buttu tabitira. E

leydi Enngele, on sariya mawDo mo 1215 Beyditirano hannduyeeji e

1628 (eBBanBe hettaareeji di bontataa fii kaaBe Ben yeeso lanDo on) e

goddo goo nowre Bill Rigts e ndee hitaande 1689.

Immorde waylanduru ko waDi ka teeminal 16 duuBi, o inneteeDo Calzin

weeBiti sarti wonnde yinBe Ben fow no fota yeeso Alla; e oo

sar’innoowo no innee : Grotius holli e 1625, wonnde kala neDDo no

mari farillaaji e haananeeji Di Duytetaake. Dawlaaji AnngeleeBe Ben

wonno tugalal e nder heBBitagol waDa miijol, woni ka weeBitugolDi,

maa Bawta heydintino mun e hitaande 1660; woote ardiiBe sariyaaji

anngeleeBe Ben abeas corpus e ndee hitaande 1679 toNunde kala

sokegol e hoore tooNe.

Page 28: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

28

Iwde e 1688, joDDino sariya waDaa leydi Enngele, ko fewti hannduyee

Di humaaki e dawla on.

FilosofBe fewndo jalBeendi no weeBiti fii mun, no tentini wieteeDo J.

Locke e nder wallinfannde nde o waDi fii telen ka guwenamaa

taakannjo, maakuDo wonnde laamu dagike woo si tawii wonBe

doftaade sariyaaji makko no woniri, o wii kadi hannduyeeji heeroraaDi

kala, ko Din hannduyeeji waDay keerol e doole laamu ngun.

E nder teeminal 18 DuuBi, hollitaande hettaare leyDe fottuDi (Etats

Unis) e 1776 e hollitaande 26 Utu 1789 Porto Faransi wiunooBe kala

neDDo no lanndi e hettaare. Nden hollitaande nde 1789 Krulal mun hari

ko hollugol neDDo kala wonnde jaggal laamu ngun YettanayBe ahadiiji e

kadi hara Be wonay sago hoore maBBe, Be huutora ko Be jeyi. Ko Dun

won “hannduyeeji” wiaaDi ko jamaanu aranuru, ko noone haQQil

hettaare. Hannduyeeji Di jamaanu Dinmuru ndun ko “hannduyeeji on”

(hannduyee gollol, heBo ganndal …) wonDi hannduyeeji-keBal haanuDi

waDaneede ahadiiji e ballal jaggal laamu ngun, ko noone haQQil kafu.

Hannde no wowleede fii hannduyeeji jamaanu tanmuru si fiingu wano

fii hannduyee heBo hunndaari heewundi cellal hannduyee heBo Buttu,

hannduyee heBo ballal. Ngal heBBital moYYino miijol hannduyeeji

neDDanke, tawde Dun ko iwri ko hirnaange leyDe porto, on sabu

lanndagol si hannduyeeji neDDo on ko adunayankooji, Dun addiino ko

menmini liddodire ka leyDe aaraabu tawti e ndii leydi Siini.

No ara taweede e nder dillannde, hollitannde diina lislaamuwal

hannduyeeji neDDanke e sariya mawDo Afirankeejo – hannduyeeji

neDDo e jamaaji. Fow e mun, kuulam wonugol adunayankooji, sartiiji

wonDi e nder hollitannde adunayankoore e hitaande 1948 no DuuDi

jaBuBe.

Page 29: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

29

Ahadi 1325 wanno sabu joopannde mawnde fewdo ka fottangol mayre. TamYinaare, yiiti hannde aala waawayDo wallitaade no haldi-fotti heBora e ngol laawol ngol hinme mun woni fonnugol, e fonnal hakkunde deyun e gorun telen ka Nifugol kala hawreeji waDDi. Nden tamYinaare woni kadi finnde fottanngol fii sariyaaji 1820, 1888 e 1889 nbattu manngu kiiwal leyDe fottuDe, e ahadiiji Di 1820, 1888 e 1889 weeBituDi Di fop majji e nder beyDo wakkilaare no Buttu ngun tabitira, tawnugol hannduyeeji suddiiBe Ben.

Hannduyee neDDo e hannduyee finaa-tawaa Afirik Ko faayere miijagol wonnde jaamaaji Afirik Baawo Doo no majjano ko woni hannduyeeji neDDo. Afirik no mari aadaaji neeBuDi telenma ka hannduyeeji neDDo. E banMe finaa-tawaa Afirik hannduyee on ko sinciraa ko wa sariya tannbitotooDo tabintina miijo anniye. Hannduyee, senndataako e haQQil hiwugol, e haQQil woDDinegol maaku: (KEBA MBAYE), Laral Afirik Doo, mawDo si feYYinii wiete ko tulde gannde sumii.

E maaku ManinkaaBe Ben “batte teppere kaado, alaa ko seedi e batte wonDo sago e hoore mun”. Hannduyee finaa-tawaa haQQil mun, kuulal mun ko no hettaare haani heBorde, e heyDintino aalaaji e finaa-tawaaji mawBe Baawo Doo, okka faamu telen ka neDDankaaku wonndingal ngal, e fii Bantal Afirik; jonnita suddiiDo on ko farliimo wonugol awdi ndi bontata, okkayndi nguedan duhirDo on, hiwoowo dannda ngurndan e BiDDo on, seede ngurndan Dan no jokkondiri ko heyDintinteeDan Dan lannataa; waDa mawDo on seede wonnde ngurndan Dan no woodaa abadan.

c) Sertudi hakkunde holltannde e haldigal

BanMe ka Naawoore, yoworde hannduyeeji neDDo, hollitannde e

haldigal no serti.

- Hollitannde nden ko sifotoo ko fii sariyaaji Din, tentina ko e hoore

eBBooje honed leyDe wonDe e nder mottondiral adunayankoowal

nanondirta e mun fii yo Dun woni feere nde gowernaman kala haani

huutorde. Nde aldaa sattino Naawoore mun, wiaa bee batte junngo

maa bee leydi ndin newna. Newnugol mun ko Buri kon ko si fow

fottanii.

Page 30: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

30

- Haldigal (maa ahadi, maa sariya) ko fewti hannduyeeji neDDo, ko

ahadi adunayankoojo sincanaaDo waDDinDi banMe ka Naawooje

mun; ko leydi kala tawaandi haani deftaade. On ahadi weeBitanee

leyDe Den, ko tuma ennbere ko happanaaBe kon tinmii, newondiraa

e dow sariya, si newnee yamirgol huutorgol mun. On ahadi no mari

hettaaDi sariya hertinaaDi.

d) Ittiri sagaraaji waawayDi hollude no leydi gasata wonirde e

dow sariya adunayankeejo

Newnannde: Saa’i mo tawata leyDe Den jaBay ka konngol, ko woni e nder haldigal maa ahadi ndin. Batte junngo: Saa’i mo tawata leyDe Den janngii, heBii faamu haldigal maa ahadi ndin : ko Bannginngol faale maa anngal tawegol mun, e fii hettaadi sariya Deri maandaaDi, leydi waDiranta batte junngo. Batte junngo no waDiree kadi hara ko e nulal lanDo leydi ndin tigi. “Batte junngo haldigal maa goDDun e DiiDi lintuDen no firi wonnde ko nunnande teri-teriire. Ndee wiaa bee tun, kono haray Bannginii anniye leydi ndin, wonnde Be taskoto Be ndaara, Be eBBana no Be newnira jaBugol. Tawnde on batte junngo wonaa foodaari newannde sariya, haray no farlii ndin leydi haDugol wDo kuuDe De yaadaa e faadaareeji Din, maa sabu ko ahadi ndin sinciraa kon-5. Yetto ahadi ndin : Yetto ahadi sariya on ko sifotoo koko farlii leyfi kala tawegol e mun, Dun wona sabu huutorgol hettaaDi aala NaawirDo on. Ko hasii kon ko Be jaaa on wootani, depiteeBe Ben, hara adoray ndartugo si nanondiri e tugalal sariyaaji Din. Gollirgol on sariya no ara wallitaade leydi, di elle aroyii yaltitude fii no kala weeBitira sokola mun. Yetto ahadi ndin, maa naatugol e huunde ko firi ko wonndema leydi ndin newnii e dow sariya kala hettaadi haldigal ngal. Fii kala naatugol ngol e newnannde e dow sariya fow ko fii tabintino huunde wootere nden kono no gasata yaarude non no serti. BanMe ka newnannde e dow sariya, leydi ndin waDay batte junngo ahadi ndin taho, si newna e dow sariya. No gasata naatireede non ko waDeteeDun nde wootere aldaa e ardogol waDo batte junngo.

Page 31: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

31

WaDo batte jungo ka banMe laamu, no jokki e nder leydi kala no sariyaaji Din sinciraa non woni ka newnannde e dow sariya maa ka naatugol e huunde. Adal leydi ndin newnannde e dow sariya, maa naatude kon woowi, Be taskoto taho ahadi ndin fii anndugol ko pehe honed haanaa YetteeDe, fii newingol laatagol mun”. – 6 NB: Leydi no waawi newnude e dow sariya ahadi, maa haldigal e hoore weeBitugol sokola mun fii hettaaDi sariya hertinaaDi. Dagino sariya on : Ko sagara mo tawata ahadi adunayankeejo no gasa ka yewtane fii mun. Ennbere newnanDe no happa, eBBaa fii dogino sariya on ko hasii kon. Si Dun gasii, ndaaree fii rewondiro keeraaDi Din haani wonirde. Sariya arano hertinaaDo, fayda e nder leyDe BurDe Den ko tugalal sariyaaji makko on. Konote pehe DiDi no haani ka Yettee e dow o hannduyee adunayankoojo : Ngootankaaku wajjudi winngu wonnde hannduyee adunayankeejo,

wonaa koDo e hannduyee nder nderjo on. Ko Dun waDi si hannduyee adunayankoojo sariyaaji e noDi gasata yaarude non huutorte kisan wa lowru sariya banMe ka nokkuure. Din no hollitaa e nder sariyaaji nokkuure ka tawata yinBe Ben waaway yewtude fii majji danndorDun, si aroyi tawde on sariya bonnitaama. “wonanDe ngootankaaku ngun e dowNaawoore no tennbitii wonnde, kala “hannduyee, iwDo mahoodiiji Di wonaa e nder laamuuji, yawti laamu ngun e nbaadi ngootantaaku mun e wonugol tunnbo; Bay Be yiaa e mun hannduyee Be yiaa on njuBBundi eBBaandi dagiindi, haray wonaa hannduyee Bay Dun wonii haray nbaadi haanudi suutaandi e hannduyee doole laamu ngun”. – 7

Yeddondirankaaku certudi on maaku wiuDo wonnde laawol sariya adunayankeewol no serti few e sariya nokkuure. Dun ko firi wonnde laawol sariya adunayankeewol no waawi tawneede e sariya nokkuure woo, si tawii ahadi e dow sariya Yettanaama Dun.

No haanani jannoowo on si arii wDoyde muraaDi Beyduru faamu hakkunde makko e mojobe makko Den dolnorgol yanNO faamu maBBe BanMe lannde ko fewti Naa no leydi ndin eBBiri wonirgol hakkunde makko e sariya adunayankoojo on.

Page 32: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

32

2. NjuBBundiiji adunayankooji, laralyankooji e jeyaaDe kaleyDe

danndo hannduyeeji neDDanke : aalaaji mun e no haani yaarude

Haani yaarude

Hollitannde adunayankoore fii hannduyeeji neDDanke nde 1948 woni

daYYere fii fuDDagol sinco huunde haQQiiQaare eBBooje adunayankooje

yowriiDe e hannduyeeji neDDo. Fii kala Dun innaa bee rewa Naawoore,

jalbeendi mun teddungal ko nden hollitannde adunayankoore hebi kon

ko keBal tinmungal seedintinngal jaahu martaba ko ngal jogii ka

haQiiQa e nder laalagal aduna on fow.

Bawta Dun, yoga e haldide ko fewti hannduyeeji neDDanke hannduyeeji

neDDanke.

Hollitannde adunayankoore fii hannduyee neDDo fottanaande ONU

e 1948 leyDe mottondiral leyDe fottuDe

E Iburiilu 1945, toDDaaDo leyDe 48 mooBonDirno since mottondiral

leyDe fottuDe (ONU) yoworde ko wietee Ahadi. Ngal mottondiral

adunayankowal ko sinciraa ko fii Nifugol hawreeji hakkunde leyDe Den

e fii heBugol newaare no yegondiral NiiBira.

GoDDe e Den leyDe jooma dooleeBe ka ONU hari woniraa yo

hannduyeeji neDDo weeBitee fii mun. Hari Be hoolaaki wonnde leyDe

goo (misidal adunayankowal) waDayno maaku fii no laamu jogori ngal

taakanBe mun tigi mun. Hari hiBe sikka Din piiji weeBitataake so wonaa

ka nder nokkuuli maBBe. Fow e mun, leyDe De maraa doole hay seeDa,

townu no hoore haa hito maBBe jaBaana, barki Alla e mottondiral

leyDe fottuDe ONU e batte yegondiral sattungal Be wawno yollitude

nden innde “hannduyee neDDo” ka ardannde sariya mawDo mottondiral

leyDe fottude. Kono Deri faltorDi nbinndudi mun tentinaano ko honDi e

hannduyeeji neDDo. NeDDo, hay fus alaa ko tabintiniree wonnde Din

hannduyeeji no newanii aduna on fow.

Goomu (no wiee hannde nbattu manngu, fewjodal) hannduyeeji neDDo,

ko sincira ko fii waDugol deftere si fotoonde fii hannduyeeji neDDo Di

fow haani teddinnde e nder aduna on fow, gasayDi fottaneede jaBee fii

Page 33: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

33

mun e nder laalagol aduna Alla on fow. Ko ardino ngun nbattu manngu

ko Eleanor Roosvelt, o tinminiri winndagol e Deri miijo makko, ko ngon

wonoyta hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDanke maa no

wiee DUDH.

Hollitannde: Ko Deri faltorDi deftere, waDundi keeri fii yon de saate

nde daginee e nder leyDe Din, kono Dun waDDaakinde ka banMe

Naawoore.

DUDH Dun ko hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDanke

mottindirde sariyaaji 30 hannduyeeji neDDo Din. Din sariyaaji no

sennditaa e noone kinDe DiDi njane:

- Hannduyeeji taakankaaku e DowooDe : ko hannduyeeji e hettaareeji

danndaydi kala neDDo hakkunde makko e njaggu doole laamu ngun e

Bantugol hettaare e ndimu gooto kala.

- Hannduyeeji faggudu, musildaaji e gannde: hannduyeeji

tannbotitooDi hiwa faggudu ndun, huuwondire Den, e ganndal ngal.

Inmorde e ko ardannde nden weeBitiri non ka hollitannde

adunayankoore, hiwugol hannduyeeji neDDanke addoyay hettaare

nden, nunDal ngal e Buttu e nder aduna on; Din hannduyeeji ko

huwayDi ootigi, haDano lette e njaggu wallamo no heBira ngurndan

yelaaDan fii fow.

Hannduyeeji taakankaaku e DowooDe ko hiwayDi, danndayDi yinBe Ben

hakkunde maBBe e doole laamu ngun tannbitoo Bantal hettaare e

ndimu ngun e kala neDDo. Din no winndaaa e Dii sariyaaji lintaaDi Doo:

4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21.

Hannduyeeji faggudu, musildaaji e ganndal tabintinay no kelDiri

Hiwo faggudu, musildaaku ngun, e ganndal. Din no winndaa e sariyaaji

lintaaDi Doo; 23, 24, 25, 26, 27.

Martabaaji tawaaDi nder hollitannde adunayankoore hannduyeeji

neDDo ko : ndimu, fonnal, hettaare, nunDal, e teddungal ko gasata

wonnde hakkunde yinBe tageefo ngon fow.

WallifiiBe worDe / e suddiiBe hannduyeeji neDDo :

Page 34: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

34

Rene Cassin, jannoowo fii hannduyee, jeyaaDo Faransi,

Peng-Chun Chag, Filosof jeyaaDo Siini hikkiiDo e ardiiDo on,

Eleanor Roosvelt, USA ardiiDo on,

Pr. Valentin Teplikov, jannoowo fii hannduyee adunayankoojo, jeyaaDo

Riisii,

Charles Malik, jannoowo, mo Liban

Dr. (Mrs) Housa Nehta, jannoowo suddiiDo mo Enndi.

Aallaaji adunayankooji moYYinaaDi Din, haldidaaDi, fottanaaDi, waDa

batte junngo ko hakkunde leyDe – maa hakkunde leyDeele Buy

newondiri, Di sariyaaji waDDinDi hakkunde maBBe e Deya leyDe

tawaaDe. No woodi noone haldide buy yoworDi hannduyeeji neDDanke

BeydayDi faamu ittiri njanDuki golle ko fewtiBe.

Guruppu arano on ko haldide huuBuDe ko fexti hawtude kala

hannduyeeji. Den haldide ko yottiiDe.

1. Ka banMe adunayankoojo (ONU): ko fii Dii ahadiiji DiDi

weeBitaaDi e ndee hollitannde adunayankoore hannduyeeji

neDDanke, hawtindirDi hettaare taakankaaku e hannduyeeji

musildaaji waDi huunde wootere siiwi, fonni.

Ahadi adunayankoojo ko fewti hannduyeeji taakankaaku e DowooDe

mun e no gasata yaarude.

Ahadi adunayankoori fo fewti hannduyeeji faggudu, huuwondiral e

ganndal.

2. Ka banMe laralyankoojo

Ka banMe laral ko haldide Den tintmitinta yuBBondiral

adunayankowal ngal kiwal hannduyeeji neDDanke. Di pehe

laralyankooji e aalaaji ndartirDi mun sifa mun yiitaama laral Eroopu,

Amerik e Afirik.

Laral Afirik, ko fii sariya fottanaaDo fii hannduyeeji neDDo e mojobe

(1981) wonndude e nbattu Afirik fii hannduyeeji neDDo. Fewjirdu

mawndu hannduyeeji neDDo e jamaa leyDe Afirik, kaNun kadi no

wallitaade fii hiwugol Banta hannduyeeji neDDo e nder Afirik.

Page 35: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

35

No woodi kadi ahadi ko fewti hannduyeeji suddiiDo ngal yiitidal leyDe

Afirik lollini huutorgol kono newondiraaka taho. No woodi fahin ahadi

ko fewti hannduyeeji e ngurndan laatiDan fayBe Ben fottanaado e 1990.

Ka banMe ka kawtital ko fewti faggudu leyDe hirnaange Afirik

(CEDEAO), no woodi ton ahadiiji kelduDi wano:

- Ahadi cedeao fottanaaDo e 1999 ko fewti Buttu e huBindo hawreeji

Din

- Ahadi ko yowi e neweede heBo wonunde, darnaa, e jinndugol no

faaliraa; fottanaaDun e 1979

- Ahadi ndi 1982, ko fewti jurol sariya taakanyaagal e toolodal ngal.

- Guruppu Dinmo on, ko mottindiri ko haldiDe hertinaaDe, di

faandaare mun woni ko yowii e hannduyeeji fareejo neDDo, ko fewti

wano: mulo wonkiiji, waru yinBe ka hare, e itt wonkiiji Di hattataa,

karhugol gollino yinBe, golle njaggu; fattagol hiwo jamaa, letteeji

sattuDi goo, huemuDi ittayDi neDDankaaku e goDDo.

halDigal fii hiwugol accina mulo wonkiiji Din

halDigal fii haDugol kala nooneeji waDo leYYi-leYYiyaagal.

halDigal fii haDugol lette e goDDe goo ittayDe neDDankaaku e

tagaaDo.

Guruppu tanmo on, ko mottindiri ko haldide ko fewti hiwo wano:

fattiniiBe, Be alaa leydi hoBBe, iwBe e leyDe goo: mise;

halDigal fii hannduyee fayBe

halDigal fii kala noono Burdinndino ko fewti suddiiBe

halDigal adunayankowal ko yowii e hiwugol hannduyeeji kala

gollooBe iwBe e leyDe goo e Beynguure maBbe.

Ka lannoode e waaway hawtindirde kala haldide ko fewtihaasondiralji

Di kuulal mun woni danndugol haDa: haasondiral leNol, Burndino

hakkunde gown e deyun, haasondiral ka jannetee, wano fii ka heBo

golle e ka njoddi. Kala halDigal no eBBani waDDiiDi mun e no Den leyDe

gasata tinmunirde ko fottanaa kon e tawdegol noone eBBooje ndartirDe

sertuDe.

Page 36: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

36

Haldide BurDo Den winnday waDa kaydi rapol fii eBBooje YettaaDe e

batte ko leyDe Den heBi e nder mun, Dun weeBitiree soono kala fii

tabintingol hannduyeeji fottanaaDi, wonDi e nder halDigal ngal.

Din kaydiiji, ko giral jooma gannde en, toDDaa ko ardoo ngal fii

taskagol, ndarta golle maBBe (e misal : ngiral ardiingal hannduyeeji

neDDo joDDinangal fii ko fewti ahadi hannduyee taakankaaku e

dowoode). Ngal giral, ara lannditaade leydi, ko honno ndin woni

gollirde fii tabintingol Din hannduyeeji annditanaaDi kala neDDo.

Fow e mun, no woodi ka banMe adunayankoojo, noone no wullitanDe

Den yurnitore, e no liYYereeji kala neDDo maa leydi weeBitiree ka kene

telen anngal teddingol hannduyeeji neDDanke Din.

Ka bii 2007, ndartannde adunayankoore tabitude saayiiji waDaa on alaa

wallay nbattu ardiingu hannduyeeji neDDo (giral joDDinaa ngal

hakkunde laamuuji fii hiwugol hannduyee neDDo (giral joDDinaa

taskagol no hannduyeeji neDDo fewndori r leydi kala. Golle maggal ko

ndartugol duuBi nay (4) kala inmorde e kaydi rapol ko leydi kala

wadato; wallitagol leyDe 193 tawaaDe ka mottondiral leyDe fottude.

(ONU) fii no Dun wayliree no moYYiri e wakkilingol leyDe Den no

huuwondiral Niibira hakkunde maBBe, e senndodugol pewje moYYe

Den. Faandaare maggal ko waDugol diisondiral hakkunde leyDe Den fii

tinmintingol golleeji gire haldiDe Den.

3. WoDDiiDi adunayankooji leyde Den

- WaDDineede doftagol: Laamu ngun no haani munNagol ka huutoral

hannduyeeji mun. E misal :

- WaDDineede hiwugol: Laamu ngun no haani haDude anngal

teddingol hannduyeeji Di woBBe goo bonni. E misal danndo

hannduyeeji suddiiBe Ben e fee battane bonDe naamuuji goo.

- WaDDineede laatingol: Laamu ngun no haani Yettude pehe banMe

ka woote sariyaaji, ka laamu, ka Naawoore, e ka jawle, gasayDi

wallude fii laatingol hannduyeeji neDDanke.

Anngal eddingol Din waDDiiDi ko bonnugol sariya Din hannduyeeji

4. Pewe jeyaaDe ka leyDe fewti hannduyeeji neDDo

Page 37: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

37

Fii tannbitagol fewjodal (demokarasi) e nder huuwondiral ngal, bee

huutoral kelDungal hannduyeeji neDDanke Di wona e sookeeje kala

laamuuji Din no haani Yettude pehe haanuDe Den fow fii laatingol

hannduyeeji neDdanke. Kala laamu no haani eBBannde pehe, itta

aalaaji e jawle gaseteeDe huutoreede Den fow fii no hannduyeeji

neDdanke Bantora, fii Ninno on hannduyee. Laamu ngun no haani ka

joDDina sariyaaji wootaaDi haanuDi Din, fii wadugol loyru sariya kala

bonnuDo, e etagol no bonnanaaBe Be hettira ko jeyi, tippira fii haDul

anngal sariya. Tugaale laralyankooje fii hannduyeeji neDDo yurnitoto

wullitannde, e liYYereeji (himmeeji) ko tawaaka e bawngal Naawoore

maBBe.

5. Yiitindino sariyaaji jeyaaDe ko leyDe hannduyeeji neDDanke

Laamu ngun no waDDiiDun yiitinngol sariyaaji jeyaaDi e leydi ndin

kaNun e sariyaaji adunayankooji fi hannduyeeji neDDanke. Haldide

fewtude hannduyeeji Din ko fii fow; Bay ko gasayDi sollintinde no

kelDiri hannduyeeji annditanaaDi kala bani-aadama. No haani haray ka

yiiten pehe fii tabintingol e nder kala leydi e kala taakannjo ko

waDDiiDun.

Kuugal inmorgrl hannduyeeji neDdanke no haani ka senndodee, e

mojobe goo, gire, maa mottondire waDDinaDe hiwugol Din hannduyeeji

e cippirgol fii no joopanDe e ahadiiji Din laatora e mo kala.

Derol ebBoore golle

Tayre 2 : Hannduyeeji neDDanke

Lowre 1 : NjuBBudiiji adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDe ka

leyDe

Nbawdi heBotoondi e nden lowre

- JaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBo pehe, wayla jikkuuji nafayDi

fii, Banto njuBBudiiji hannduyeeji neDDanke adunayankooji

laralyankooji, e jeyaaDi ka leyDe.

Faandaareeji jannde /ekkitagol

- Wowtinagol huBindo martabaaji, e anndal ko fewti njuBBundiiji

hannduyeeji neDdanke adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDi ka

leyDe

Page 38: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

38

- HeBBitagol pehe fii Banta njuBBudiiji hannduyeeji neDDanke

adunayankooji, laralyankooji e jeyaaDe ka leyDe, e dow

haQQDilangol ballal Deya mojobe jokkere enDan.

- Ardoo Beydo ganndal e faamu ko fewti njuBBundiiji hannduyeeji

neDDanke adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDe ka leyDe.

- Wowtinagol heBa jikkuuji newondirDi e njuBBundiiji hannduyeeji

neDDanke, adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDe ka leyDe.

Netteendi: waQutuuji 22

Aala / tannborDi jannde / jannirDun

- eBBoore jannde e defte jannirDe danndagol ngal

- deftere faltorde ko ngam kawtital faggudu leyDe hirnaange – cedeao

walli fii:

- nbodo

- nate

- Deri faltorDi e winndanDe cerle.

Lowre 1 : NjuBBudiiji adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDe ka

leyDe hannduyeeji neDDanke

Haatimere eBBoore

Jan-nde

Nbawdiiji/NeeNe huutorteeDe

Piiji, jeyaaDi e nden lowre

Laawi (pehe) reweteeDi

Saai happaDo

1 Anndal soanDe Den (miijo) e sartiiji humondirDi e hannduyeeji neDDanke

soanDe, piiji jeyaaDi e winndanDe Den ko fewti njuBBundiiji adunayankooji, laralyankooji e jeyaaDi ka leyDe hannduyeeji neDDanke

Taskoral Deri faltorDi Din

2h

2 Anndugol aalaaji Din e no Di haanaa huutoreede ko fewti hiwo hannduyeeji neDDanke

Hettugol mooBindira aalaaji e pehe huutoreeDe, jeyaaDe ka leyDe laralyankooje e adunayankooje hannduyeeji neDDanke

2h

3 Anndal waDDiDi adunayankooji leyDe Den.

WaDDiiDi leyDe Den fii ko fewti hannduyeeji neDDanke

4 Hollugol ittiri hitte yiitinndinal winndanDe Den fii no Dun tabintiniree

Pehe, laawi jeyaaji e leyDe Den banMe ka hannduyeeji neDDanke.

Yetta misal e ko waDunoo Nenntintino

4h

5 HeBugol jikkuuji nafayDi fii Bantal hannduyeeji

deltanDe fii ko fewti moYYino jikkuuji e

Yetto misal e ko waDunoo; eDai

4h

Page 39: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

39

neDDanke. Bantugol teddina hannduyeeji neDDanke.

faltorDi. Fijo tiyaater

6 Jittugol ellaaji ko fewti anngal teddingol hannduyeeji neDDanke.

Pehe jittirde hawreeji, huutoraaDe ka tawata anngal teddungal hannduyeeji neDDanke no woodi.

2h

7 Yiitugol pehe nafayDe fii hiwugol teddina hannduyeeji neDDanke.

MoYYino jikkuuji nafayDi tabintinafayDi fii hiwugol teddina hannduyeeji neDDanke

MuraaDi inmino huunde ka huuwondiral Fijo tiyaater

2h

8 JaBugol hannduyeeji neDDanke e nder muraaDi humondirDi e jannirDi Din.

- Taskagol ndaaraa defte jannde e worBe jannirtee fii kala dude

- Winndo Deri jannde - Fokkintino sagaraaji no

jannde nden yaarata /ekkitagol

- Ndartugol eta keBe Den

6h

Misal Derol jannde

Damal: Hannduyeeji neDDanke

Lowre 1: NjuBBundiiji aduyankooji, larayankooji e jeyaaDe ka leyDe hannduyeeji neDDanke

Nbawdiiji heBotooDi e nder lowre

JaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBa pehe, wayla jikkuuji nafayDi fii,

Banto njuBBudiiji hannduyeeji neDDanke adunayankooji laralyankooji,

e jeyaaDi ka leyDe.

Faandaareeji jannde /ekkitagol

- Wowtingol huBindoo martabaaji, e anndal ko fewti njuBBundiiji

hannduyeeji neDdanke, adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDi ka

leyDe

Alluwal jannde nden/laawol ekkitagol : DaBBito hannduyeeji NeeNe ekkiteteeDe

NeeNe Gannde / faamu Jikkuuji e no huutortee NeeNe/- luggino faamu

Page 40: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

40

yurnitoo

- Anndugol noone hannduyeeji neDDanke

- Anndugol soanDe humondirDe e hannduyeeji neDDanke

- Teddingol hannduyeeji dinmooBe mun

- Huuwugol ko waDDii Dun

- Etagol annda ko aalaaji honDi gasata huutorde fii Beydugol faamu, laatina huunde si yanii

- Yurnitagol ndaara huunde ko fewti: anndal hannduyeeji neDDanke.

Netteendi : leerji 2

Aalla / tannbitordun jannde

Aallaaji adunayankooji ; laralyankooji e ka leyDeele (ahadiiji, haldide,

fottanaaDi, …) tugalal sariyaaji leydi, sariyaaji, nbodo, nate, e

tannbitorDi goo. (sites web).

Lowre 1: NjuBBundiiji aduyankooji, larayankooji e jeyaaDe ka leyDe hannduyeeji neDDanke

No jannde nden / ekkitagol haani yaarude

Sagaraaji MuraaDi Laawi reweteeDi Jannoowo gorko/debbo worBe janneteeBe

rewBe janneteeBe

Ndartugol eta ko janngaa e ko maaditaa

- Eta annda ittiri faamu e ganndal janneteeBe (testi) ko fewti ko piiji gaseteeDi janneede Din

- Jaaboolto ko lanndaa.

- QCM - Golle ko

fewti kala

No huunde nden yaarata

- Fewjugol suBa annde. Yetta e misal natal ka jamaa woni e wullitaade ko Makkani Dun. WonBe e wullitaade Ben no jogii alluuje njane ka winndaa goDDi e Din hannduyeeji neDDanke : hettaare hollugol miijo mun, hannduyee heBugol needi e ganndal, hannduyee heBo golle anngal Burdindoneede;

- WoBBe e Ben wullitiiBe no jogii leDDe e kaaYe.

Yamirooje : - Sifagol ko woni ka natal - Anndugol hannduyeeji wullitaaDi fii

mun, e tinminirgol Din hannduyeeji neDDanke Din e dow wallitorgol winndanDe wooduDi Din

- Bayta huutorgol doole fii yo hannduyeeji mun teddine, hollaBe yo Be suBo laawi rewetooDe goo.

- Sennditugol winndanDe De aalaaji mun Buri hittude Din ; mojobere kala winndannde

Jaaboto ko lanndaa Sifoto ko woni ka natal

Lannde jaabanDe Golle hawtaaDo

Page 41: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

41

Fokkintingol muraaDi hakkunde mojobe Den/saata golleeji hollaaDi wadegol e nder mojobe Den

- Ardoto taskagol ngol fii hoBe heBira faamu mun.

- Etoto no yewtere diisondiral laatora - Ardoto Beydo faamu ko jannaa kon

- Taskoto natal ngal, ndaara

- Huuway yamirooje Den

Yewtere yegondiral NeeNal satteende ittirtee

BeyditirDi faamuuji /maandagol waDa siiwannde

- Ardoto yewtere yegondiral - Ardoto siwugol senndindira

- Ardoto ko Be gasata jaabaade e De toBBe Doo: Noone hannduyeeji, aalaaji hiwirDi, pehe reweteeDe.

- Yewtere yegondiral

- Siiwannde

Ndartugol/Eta muraaDi Din

- WaDay lannDe ka konngudi maa ka binndi fii ndartugol ko jannaa kon.

- Jaaboto ko lanndaa

- Golle ko fewti kala

Sottino/ndarta, annda si faltaama

SuBagol huunde : e misal, ka duDal ka jannoton arDiiDo nbinndudi surnal lekkol mon on yaltinaama golle, tawde winndande ko waDi kon e wi’i yeesooBe lekkol on. Giral ardiingal hannduyeeji lekkol mon on no DaBBude laawi fii no danndira mo. Tippude e aalaaji e pehe geseteeDe reweede, wooduDe Den. Sifee no gasoton yaarude, wade ko gasata tannbaade miijo mon ngoo

SuBay laawol reweteengol e aalaaji tannbitorDi Dun

- Golle kafu (hawtaaDe)

- Nennbino - Fijo

tiyaater

Lowre 2: Sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori

Nbawdi JaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBa pehe, wayla jikkuuji nafayDi fii,

Banta njuBBudiiji hannduyeeji neDDanke adunayankooji laralyankooji,

e jeyaaDi ka leyDe.

Faandaareeji jannde /ekkitagol

- Wowtingol huBindoo sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji

neDDanke sifori.

Page 42: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

42

- HeBBitagol pehe fii Bantugol sartiiji, keeraaDi e noone no

hannduyeeji neDDanke sifori e dow wattano yila e Beyditugol Deya

mojoBe huuwondire.

- Ardoo muraaDi Beydo gannde ko fewti sartiiji, keeraaDi e noone no

hannduyeeji neDDanke sifori..

- Wowtinagol, heBa jikkuuji newondirDi e njuBBundiiji hannduyeeji

neDDanke.

Piiji jeyaaDi e nden lowre

1) Sartiiji yuBBondirDi e hannduyeeji neDDanke

Adunayankaaku, e anngal waylagol hannduyeeji neDDanke ko

adunayankooji, Di bontataa. Kala tagaaDo, no yaanani Dun huutorde

Di, ka o hikkori woo e nder aduna on. Hay gooto waawa Di accande

goDDo, alaa kadi wawDo haDude Dinmo mun huutorgol gooto e Din

hannduyeeji.

Anngal senndugol mun: hannanyeeji neDDanke senndotaa.

Hannduyee taakan, poltiiki, faggudu, e huuwondiral senndotaako e

ndimu neDDanke ngun. Di fow martaba mun ko gootun, Din waawaa

ka wallinireede no walliniraa woo.

YuBBondiral e jokkondiral mun : tabintingol, Ninna handuyeeji Din

fow maa seeDa e majji no yuBBondiri ko ardii kon e laatino hannduyeeji

goo.

Fonnal e anngal Burndinndingol : Kala tagaaDo no yaanani Dun

huutorde hannduyeeji mun Din fow, rewaa leNol, nbaadi, gorun maa

deyun, iwdi, duuBi, denngal, diina, leydi maa huuwondiral ka o woni,

woni jukkurma, jooma jawdi, ka o jibinaa maa kala darned nde o jogii

wano tentiniraa non ka aalaaji ko fewti hannduyeeji neDDanke.

Tawegol e yollitagol : yinBe Ben fow e jamaaji Din no hanndi e

heBugol ballal no tawiree e hoore soobee, e no newori r dow

wallitagol fii no kala heBira neweende ko fewti fii tabintino Bantal

banMe ka taakanyaagal, faggudu, huuwondiral, ganndal, e ka

Dowoode ka tawata e nder majji, hannduyeeji neDDanke Din

reweendeeji heewuDi no waawaa laatineede.

Page 43: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

43

Farluyee sifagol no laatori, holnugol hannduyee : LeyDe Den e

wonBe fuDDaade ko farlii Dun no haani jaabaade noone no Be woni e

laatibirde hannduyeeji neDDanke Din. Si hawrii Be Doftaaki keeraaDi

Naawoore wonDi e nder aalaaji ko fewti hannduyeeji neDdanke Din,

Be hannduyeeji Makkinanaa Ben no waawi wullitaade ka sariya, ka

suudu Naawoore maa Naawirdu goo nanondirde e keeraaDi sariya on,

e no gasata yaarude non, tippirde e no sariya on holliri.

2) Noone no hannduyeeji neDDanke sifori

- Hannduyeeji neDDanke ko humondirDi Di seeData wonDi e kala

tagaaDo, ko adunayankooji; ko woodaaDi gila ka jibinegol tagaaDo.

(bani-aadama)

- Ko hannduyeeji fewtuDi fii ndimu ngun tigi e martaba ngootaaku ko

woodani kala tagaaDo

- Ko hannduyeeji fonnirDi Di seeda, yuBBondirDi

- Alaa feere no Di acciranee goDDo, maa goDDo yia Din mo jaBitanee

Dinmoojo mun

- HiDi waDDini, no tentini fii leyDe Den, e ardiiBe huuwondire goo

duhiiBe/suddiiBe, farluyee telenma ka huuwugol huunde maa

yeggitugol waDugol nde

- Ko hannduyeeji tabintinaaDi e nder aduna on

- Ko hannduyeeji hiwaaDi ka banMe Naawoore

- Ko hannduyeeji hiwaydi neDDo, mojobe yinBe.

3) KeeraaDi hannduyeeji neDDanke

- KeeraaDi hannduyeeji neDDanke Din no winndaa maandimaa e nder

njuBBundiiji Naawooje adunayankooje, laralyankooje e jeyaaDe ka

leyDe. Ko eBBooje gollitirDe e Naa no yaarata fii wonBe fuddaade

farluyeeji mun banMe gire joDDinaaDi e leyDe no De waDira sifoode

golle Ahadiiji adunayankooji leyDe Den no ayniraa mojobe ganndal

Be faawaaki e goDDo no wiee: “gire ndartirDe ahadiiji maa gire

haldide”.

4) Sabbunndeeji e fallereeji ko fewti hannduyeeji neDDanke

- Hawreeji sukkuDi ka leyDe de keeruduDen

- Anngal teddingol hannduyeeji neDDanke tuma hare yani

- Anngal anniye Dowoode nafaynde fii teddingol, hiwa hannduyeeji

neDDanke

Page 44: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

44

- Anngal anndugol aalaaji e winndanDe ko fewti hannduyeeji

neDDanke

- Lougol nantondiral sariyaaji waataaDi ka leyDe kaNun e Dii anndaaDi

e nder aduna on

- Miskinaaku jamaaji Din, e Burndinndinal ko woni e huuwondire den

fow. 9

5) Laawol ngol finned mun yowori fii hannduyeeji neDDanke e Beydo

ganndal e faamu majji

Sartiiji wonDi finnde hannduyeeji neDDanke Din no nawri kala eBBoore

janndeeji e nder moYYingol muraadu ndun, annda no ndu gasata

yaarude e no ndartirtee.

- Laawol ngol finnde mun yowori fii hannduyeeji neDDanke no tuggori

e hoore, sarti tawinirDo mo firo mun woni ardagol, ndartul

tinmungal jamaaji Din no golleeji eBBaaDi Din woni e yaarude iwdo

ka joodagol miijo moYYina, siwa, waDa saai golleteeDo, no gollirtee,

e no ndartirtee.

- DowooDi laamateeriiji e fii Bantal ngal no yiiliraa no duumori e no

Kediri fii laatingol faandaareeji ko fewti hannduyeeji neDDanke.

L’ABDH on (laawol ngol finnde mun woni fii hannduyeeji neDDanke)

wallitoto fii no yeDDeendi laatiindi gasa wonnde e nder no muraadu

ndun woni e yaarude hara ko adday Dun battane duumiiDe fonnaaDe.

KeeraaDi e DowooDe Din e no muraaDi fii Bantal no gasata yaarude non

no hawtindiraa waDaa e nder njuBBundi hannduyeeji e waDDiiDi

yulondirDi, Di handuyee adunayankoojo on wallifii.

Hannde, hiDen hanmi firugol, en fow e nder sincoodi leyDe fottude

Den, laawol naBidal fii Bantal ngol catal mun woni hannduyeeji neDDo.

TaakanBe Ben Beyditante ganndal e faamu fii ko fewti hannduyeeji

neDDanke no waawira taweede e no muraaDi moYYino Dowoode

laamateeri wonaydi goDDi e sabu moYYingol ngurndan maBBe.

Si en yeti e misal muraadu, ko sartiiji tati (3) wonata sabu haa laamu

ngun waDa hitte e mun : Si hawri Dii sartiiji tati (3) wonDi ley Doo

tinmii no hasii haa takko pellet ko ardiiBe laamu ngun newnaDe :

Page 45: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

45

Muraadu ndun, maa huunde nden no wonndi e hitte njane.

Feccere njande jamaa on no tintinnii koyo muraadu kuugal

fokkintine.

Muraadu ndun no hittani laamu ko ndun muraadu fewtina, tawde

kadi ngun laamu no gasa waawude laatingol golle De hollaa.

Lowre 2: Sartiiji, eBBooje e noone no hannduyeeji neDDanke sifori

Nbawdi JaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBa pehe, wayla jikkuuji nafayDi fii,

Banta sartiiji, eBBooje e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.

Faandaareeji jannde /ekkitagol

- Wowtingol huBindoo sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji

neDDanke sifori.

- HeBBitagol pehe fii Bantugol sartiiji, keeraaDi e noone no

hannduyeeji neDDanke sifori e dow wattano yila e Beyditugol Deya

mojoBe huuwondire.

- Ardoo muraaDi Beydo gannde ko fewti sartiiji, keeraaDi e noone no

hannduyeeji neDDanke sifori..

- Wowtinagol, heBa jikkuuji newondirDi e njuBBundiiji hannduyeeji

neDDanke.

Piiji jeyaaDi e nden lowre

1) Sartiiji yuBBondirDi e hannduyeeji neDDanke

Adunayankaaku, e anngal waylagol hannduyeeji neDDanke ko

adunayankooji, Di bontataa. Kala tagaaDo, no yaanani Dun huutorde

Di, ka o hikkori woo e nder aduna on. Hay gooto waawa Di accande

Dinmo, alaa kadi wawDo haDude goDDo huutorgol gootol e Din

hannduyeeji.

Anngal senndugol mun: hannanyeeji neDDanke senndotaako.

Hannduyee taakaau, Dowoode, faggudu, e huuwondiral senndetaake

Page 46: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

46

e ndimu neDDanke ngun. Dii fow martaba mun ko gootun, Din

waawaa ka liBereede nii tun.

YuBBondiral e jokkondiral mun : tabintingol, Ninna handuyeeji Din

fow maa seeda e majji no yuBBondiri ko adii kon e laatino hannduyeeji

goo.

Fonnal e anngal Burndinndingol : Kala tagaaDo no yaanani Dun

huutorde hannduyeeji mun Din fow, rewaa leNol, nbaadi, gorun maa

deyun, iwdi, duuBi, Denngal, diina, leydi maa huuwondiral ka o woni,

woni jukkuDo, jooma jawdi, rewaa ka o jibinaa maa ndarnde ko jogii,

fow no fota, wano tentiniraa non ka aalaaji ko fewti hannduyeeji

neDDanke.

Tawegol e yollitagol : yinBe Ben e jamaaji Din, fow no hanndi e e

walliteede e hoore soobee, e no newori e dow ballal fii kala heBira

neweendeeji ko fewti fii tabintino Bantal banMe ka taakanyaagal,

faggudu, huuwondiral, ganndal, ganndal e ka Dowoode ko tawata e

nder majji, hannduyeeji neDDanke Din reweendeeji heewuDi no

waawaa laatineede.

Farluyee sifagol no laatori, holnugol hannduyee : LeyDe Den e

wonBe fuDDaade ko farlii Dun no haani ka Be jaabo noone no Be

woni e laatibirde hannduyeeji neDDanke Din. Si hawrii Be Doftaaki

keeraaDi Naawoore wonDi e nder aalaaji ko fewti hannduyeeji

neDdanke Din, Ben NakkinanaaBe Din hannduyeeji mun no waawi

wullitaade ka sariya, ka suudu Naawirndu maa nokku goo,

nanondirde e keeraaDi sariya on, e no gasata yaarude non, tippude e

no sariya on holliri.

2) Noone no hannduyeeji neDDanke sifori

- Hannduyeeji neDDanke ko heeroraaDi Di seeDataa wonDi e kala

tagaDo, ko adunayankooji; ko woodaaDi gila ka jibinegol tagaaDo.

- Ko hannduyeeji sifuDi fii ndimu tabintunay e martaba nannduDo ko

woni e kal tagaaDo

- Ko hannduyeeji fonnirDi Di senndaa, yuBBondirDi

- Di waawaaka accaneede goDDo, maa yia Din no jaBitanee Din moojo

mun.

Page 47: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

47

Haatimere eBBoore golle

Jan-nde

NeeNe huutorteeDe Piiji, hawtiraaDi jeyaaDi e nden lowre

heBBitagol laawi reweteeDi (pehe)

Saai happaDo

1 Anndal eBBooje e sartiiji ko fewti hannduyeeji neDDanke

Sartiiji e eBBooje Taskoral Deri faltorDi Din

2h

2 WeeBitugol noone no hannduyeeji BurDi hittude neDDanke sifori

Nooneeji BurDi hittude neDDanke sifori

2h

3 HeBitagol laawi reweteeDi fii Bantal hannduyeeji BurDi hittude neDDanke.

Laawol ko fewti “hannduyeeji neDDanke”.

Brainstorming DaBButgol wattitorDi (defte e ordinaterji). Yegondiral dental, golle kafu, golla kala

4h

4 Wowtinagol heBa jikkuuji nafaydi fii teddingol sartiiji, eBBooje e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.

Dettal ko fewti fii Bantal jikkuuji sifiiDi teddingol e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.

Tefoore, golleeji ardaaDi, renndino, fijo tiyaater ; pirintino.

4h

5 JaBugol sartiiji, eBBooje e noone hannduyeeji e nder muraadi janeteeDi

- Taskagol aalaaji jannde, e no jannirDe Den fow.

- Winndugol Deri jannirDi.

- Ardagol jannde nden/ekkitagol

- Ndartugol eta jo jannaa kon.

6h

Misal Derol jannde Lowre 2: Sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori

Alluwal jannde nden / Laawol ekkitagol : Bantal hannduyeeji neDDanke sifori

Nbawdi JaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBa pehe, wayla jikkuuji nafayDi

Banta sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.

Page 48: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

48

Faandaareeji jannde, ekkitagol

- Wowtingol huBindoo sartiiji, huuBuDi e keeraaDi ko fewti

hannduyeeji neDDanke sifori.

Lowre 2: Sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori

NeeNe gaseteeDe ekkiteede

NeeNe

Gannde Jikkuuji Golle NeeNe

- Anndugol sartiiji eBBooje teri-teriije ko fewti hannduyeeji neDDanke

- Teddingol hannduyeeji DinmooBe mun.

- Wadugol ko farlii Dun.

- Teddugol anndaa beru aalaaji gasayDi huutoreede fii Beydo faamu e taYoo kutu satteendeeji arayDi yannde.

Netteendi : leerji 4

Aalla / tannborDi

SuutaaDi e nder aalaaji adunayankooji, laralyankooji e resiyonalji (ka

bitti 1 haa 7, haldidal Beyditaangal ko fewti fewjodal ngal e ardannde

moYYere), jeyaaDe ka leyDe, maa kala winndannde nde Dun fewti,

tannbitorDi radiyo e telewiisiyon ekw.

No jannde nden haani yaarude / ekkitagol

Sagaraaji MuraaDi Laawi reweteeDi Jannoowo gorko/debbo worBe janneteeBe

rewBe janneteeBe

Ndartugol eta ko janngaa e ko maaditaa e mun

- Eta annda ittiri faamu e ganndal janneteeBe (testi) ko fewti ko piiji gaseteeDi janneede Din

- Jaaboolto ko lanndaa.

- QCM - Golle ko

fewti kala

No huunde nden yaarata

- Etoo annda ittiri faamu e ganndal janneteeBe Ben (worBe e rewBe) inmorde e ko jannetee kon.

- WoBBe e Ben wullitiiBe no jogii leDDe e kaaYe.

Muraandu aranuru : - Yamirgol janneteeBe Ben yo Be waDii

fijo tiyaater ka tawata goDDi e hannduyeeji neDDanke annditunaaDi fow, adunayankooji no bonnitaa (ka hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDanke) lanndooBe yoBe toDDe hannduyee MakkinaaDi Din.

WaDay fijo tiyaater on, toDDoo hannduyeeji tanndaaDi Din.

Page 49: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

49

Fokkintingol muraaDi Din

Muraandu Dinmuru : - Jannoowo on gorko/debbo waDa

mojobe golle, yamiraaBe jannugol ardoode hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDo.

- Yamiroore: janngugol jaabo lannde ko fewti sartiiji teri-teriiji, eBBooje fii hannduyeeji neDDanke.

- Yamira jokkitagol janngugol sartiiji Din wano, toBBe : 4, 18, 23; lanndooBe yoBe eto Be yiita e nder majji noone no hannduyeeji neDDanke sifori.

Be fow Be hawtitay Be jannga maa Be janngira gooto-gooto lannde ko jannoowo on gorko/debbo wolli Be.

Jannugol e taskorgol aalaaji faaminirDi / ndartugol, hubindo.

MuraaDi hakkunde mojoBe Den/saata golleeji diBe holli waDugol nder mojobe Den

- Ardoto taskagol ,golf ii janneteeBe Ben heBira faamu

- Etoto fii no yewtere diisondiral laatora - Ardoto Bey Beydo faamu ko janna.

Saatay golleeji DiBe waDi jannoowo on ka hitaande aranere.

- Yegondiral ka nbatu mooBii NeeNal no martabaajl

-

BeyditirDi faamuuji sellino/jannde e siiwugol

- Etay ittiri faamu maBBe, hara ko inmorde waDanaaBe Naa jiBi-liBi ka fewti ittugol boto e hannduyeeji neDDo..

- WaDay jiBi-liBi on - Golle ko fewti kala

Sottino/huutorgol faami

Wallay sukkaaBe sincugol gire fii Bantugol hiwa hannduyeeji neDDanke.

Inminay fii no huuwondiral sinciree fii Bantala kuloobuuji hiwa hannduyeeji neDDanke e nder waDugol pedoyer

- Inmino fii huuwon-diral tawegol joddino mottondiral suBa ardotooBe fow fottani.

SutaaDun e hollitannde wuluure duuBol, kawtital leyDe fottuDe lewru Deesanbur 2000, hollitannde wuluure duuBol ngol

Hannduyeeji neDDo, fewjodal e ardannde moYYere

Page 50: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

50

Hay fus alaa ko haData en Bantugol fewjodal ngal e tannbitogol hannduyee neDDo, kaNun e teddinngol kala hannduyeeji neDDo e hettaare yoltiinde bawDe mun annditanaande kala e aduna on, tawtude hannduyee heBugol Bantal, yaara yeeso. Tippude e Dun, men haldanii - Teddingol e ardagol huutorgol e hoore no tinmiri hollitannde

adunayankoore hannduyeeji neDDo Din. - Wonirgol etagol fii no hannduyeeji taakanBe, e Dowoodi faggudu,

huuwondiral e ganndal kala neDDo tannbitee, hiwee e nder leyDe Den fow.

- Tannbitagol nbawdiiji gasayDi nafude fii laatingol qartiiji e waDugol martabaaji, e teddinngol hannduyeeji neDDo, tawnude hannduyeeji miskinBe Ben.

- Cippirgol fii haDugol kala noone njaggu ko fawaa e suDDiiDo accu, huutorgol hollitannde nden fii kala noone sariya Burndinndino, ko fewti suDDiiDo.

- Yettugol pehe fii tabintingol teddungal e hiwugol hannduyeeji yottirDi iwBe e leyDe, gollooBe iwBe e leyDe e Beynguureeji mun, fii haDugol, donkina kala kuuDe leYYi-leYYi e xénophobie nde ennbere mun Burtaytun DuuDudi e nder huuwondire Den fow.

- Tamondirgol golla fii no laawol Dowoodiiji fonnirDi fottanee e nder leyDe Den fow wallayDi tawegol taakanBe Ben e huuwondire Dowornde nden fow.

- Tanbitagol hannduyeeji kunpitirDi Dn waDugol golle yottirDe ko waDDiiBe, e hannduyee jamaa on hunpitegol.

Hiwugol mojobe miskinBe Ben Hay fus alaa ko haData en etagol no tanpereeji feYYituDi e battane bonDe albalawji e kuuDe yewo leNol, hareeji huutorayDi joga e kala satteendeeji yanayDi goo yawneteeDi faabore fayBe Ben e jamaaji taakanji Din fow heBu ballal faabegol, hiwee no haaniri, fii yoBe yiitu laawol noBe wuwira no moYYiri. Tippude e Dun, men haldanii - YanNugol, tannbito hiwugol taakanBe Ben e nder satteendeeji

yanayDi goo yuBBondirDe e hannduyee adunayankoojo neDDanke - Tannbitagol gollidugol e leyDe aduna on fow, e ndr Dun senndota e

leyDe tolnuDe fattiiBe ari Ben donngal ngal, Be jonnindira juude fii wallitagol fattiiBe e kala ittaaBe e leyDe e Baawo yiDe mun hootugol ka mun Be hiwiree e hoore nndimu, Be fudditoo ngurndan yelaaDan e nder huuwondire ka Be jeyaa.

Page 51: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

51

- Wakkinlinngol newnanegol no ahadi fii hannduyeeji paykun, kaNun e haldide Di fawaaka goDDo ko fewti tawegol fayBe e hareeji Di joga, yeeyo fayBe, caginagol fayBe, e Yettugol nate ka sifa Din piiji NidduDi waDetee hara fayBe no tawaa.

Yoltingol faaleeji tentinaaDi laral Afirik Men tanbitoto tabitugol fewjodal ngal e nder laral Afirik. Men wallito AfirikkeeBe Ben cippiro ko Be woni e wadde tabintingol Buttu e Bantal duumiingal ngal, e reugol basal fii yo laral Afirik ngal yollito e nder faggudu adunayankooru. Tippude e Dun, men haldanii - Tannbitagol no huuBiri nbaaloodiiji Doworde e muuji fewjode

sincaaDe hesun Afirik. - Wakkinlingol, tannbito kala pehe laralyankooji e ka leyDe dii surugol

hareeji Din, e Bantugol fii tabintino Buttu Dowoode nden, e tannbitagol ballal kaalisi no haaniri fii muraaDi waDeteeDi e laral Afirik fii no Buttu ngun NiiBira..

- Yettugol pehe yottiiDe fii reugol basal, e laatingol Bantal Namaake, hakindaare welugol marse Den, Beydagol ballal leydi fii Bantal (ADP), e DuuDal golleji jamanDe arayBe golla. YoBee Don e Don, kaNun e sottino gannde NeeNal gollirDe.

- Wallugol Afirik heBugol banndiiji yelaaDi fii dartagol layugol ndee nawnaare VIH yewaynde wonku no wiee SIDA, e nawnaaje goo raBayDe.

Defte e Deri YoogaaDi e mun AGI, MARC. E miijo adunayankaaku maakugol ko kaNun woni sabu sincugol ngoo miijo hannduyeeji neDDo, yoworde wallifannde e ngurndan Rene Cassin. Antibe ; winndande ALP’AZURE, 1980. - KABA Sidiki, hannduyeeji neDDanke leydi Senegaal, yuBBoodi Xaam

Saa yoon, 1997 - SECK Cheikh Yérim, Kéba M’BAYE, sifoore ngurndan, e cippiro

Naawoowo kunmaluuji (ko waDi inmorde deftere nden ko Robert Badiner ; ko waDi hollitannde ko : AMADOU MAKHTAR M’BOW). Karthala, Paris, 2009.

Page 52: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

52

Deri YoogaaDi ka Enternet

Deri nafayDi goo YoogaaDi ka siiti web www.amnesty.org/fr: Jokkugol yuBBondiral ngal « anndal hannduyeeji neDDanke”» www.un.org/pubs/cyberschoolbus/ : oo siiti Doo ko fii fayBe e sukaaBe fii anndal hannduyeeji neDDanke www.ohchr.org/fr: suivre le lien «Jokkugol yuBBondiral ngal « hannduyeeji mon neDDanke Din fii no hunpitoro Den fii aalaaji adunayankooji neDDanke. Jokkugol yuBBondiral ngal “gire adiiBe hannduyeeji neDDanke » fii no hunpitoro. Den ko woni Dii komiteeji jokkuDi laatingol hannduyeeji neDDanke Din. HiDon waawi kadi hunpitaade ko leyDe honed dagini Din aalaaji, henndu kaydi rapol Den leyDe

BeyditiiDi e mun

BeyditiiDun 1:

Laawol ngol finnde mun yowori hannduyeeji neDDanke e nder sagara eBBore nden

Page 53: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

53

Ko hondun wonii laawol ngol finnde hondun yowori hannduyeeji neDDanke ?

- ABDH ko fewti ko sifori e huutoral

miijjol hannduyeeji neDDo e nder kaydiiji rapol, yewtereeji, aalaaji jannirDi, e poroseeji kawtital leyDe fottude (ONU).

- ABDH no huulani waDugol sarti fii

tannbitagol huuwondirteeBe e leyDe Den, yo taw hara hiDe teddini hannduyeeji neDDo.

- ABDH on, firo mun, ko heBBitagol miijo,

jokka no muraaDi Din laatora ko fewti hiwugol hannduyeeji neDDo

Ko hondun wonii laawol ngol finnde hondun yowori hannduyeeji neDDanke ? Ko ka miijo fii faamugol sabaade ko haDi laatingol hannduyeeji neDDanke yoworDi eBBooje e sartiiji adunayankooji hannduyeeji neDDo – nde kuulal mun woni Bantal nbawdiiji marBe hannduyeeji wullitagol hannduyeeji mun e P.C tinmingol ko waDDiiDun. Yamirooje CCE/UNDAF, 2007, P14

Ko honDun wonii laawol ngol finnde mun yowori hannduyeeji neDDanke ? - Laawol Bantal ngal inmorde mun ko

keeraaDi e sartiiji adunayankooji fii hannduyeeji neDDanke

- Annditude wonnde kala tagaaDo no mari

hannduyeeji, e no kadi waDDiiDi fii yinBe fawtaaBe.

- No tentini fii mojobe waDaaDi sera maa

BurdinntinaaBe. - No huulani laatingol hara wonaa e hoore

hawjere hannduyeeji neDDanke fonnude hitte e laatagol sagara Bantal

Fii honDun henNanten jokkugol laawol ngol finnde mun yowori hannduyeeji neDDanke fii Bantal ?

- Martabaaji yottiiDo - Hitte ko mari fii pehe wallayDe Bantal - Sabuuli laamuuji – martabaaji

BeyditiiDo e leyDe fottuDe (NU)

Page 54: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

54

Faamu kafaangu leyDe fottuDe (NU) telenma HRBA on Faanda : Kala eBBooje golle wallindiral ngal fii Bantal no haanuno nawrude yeeso laatingol hannduyeeji neDDanke (dh) wano hollira non ka hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDanke e nder aalaaji goo kadi adunayankooji. Sagara on no yaarata : KeeraaDi e sartiiji hannduyeeji neDDanke ko hollayDi laawol fii kala wallondiral e eBBoore golle fii Bantal e banMeeji Din fow e sagaraaji no eBBoore golle Den yaarata non Laatino: Allondiral fii Bantal Beyday nbawdiiji yinBe fawtiiBe fii yoBe laatun ko waDDiiBe, e marBe hannduyeeji, wullitagol fii hetto hannduyeeji maBBe.

EBBooje golle fii wallondiral fow no haanuno nawrude yeeso, laatino hannduyeeji neDDanke (DH) wano holliraa non ka hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDanke (DUDH) e nder aalaaji goo kadi adunayankooji hannduyeeji neDDanke - Faanda/laatingol hannduyeeji neDdanke

woni faanda kala eBBoje fii Bantal - HRBA no dolnori tefugol annda pehe De

leyDe fottuDe Den (nu) e gollideteeBe goo suBiiBe ngol laawol Doo.

EBBoore muraadu ndun ko e nder fottanannDi e gire leyDe fottuDe (NU) adunayankooje Yoogata hunpitorDun.

KeeraaDi e sartiiji hannduyeeji neDDanke ko hollayDi laawol fii kala wallondiral e eBBoo golle fii Bantal e banMeeji din fox e sagaraaji no eBBoore golle Den yaarata non Sagara on no yaarata : KeeraaDi e sartiiji hannduyeeji neDDanke wallay yeDDugol laatinteeDi Din e no Di gasata yaarude non. KeeraaDi hannduyeeji neDDanke waDay keeri “ngesa” ka Bantal ngal gasata waDeede Don Sartiiji hannduyeeji neDDanke eBBay pehe no gasata warreede fii no Bantal ngal laatoraa

JaBugol keeraaDi, sartiiji hannduyeeji neDDanke e kala sagaraaji mo eBBoore golle Den yaarata …

Ndartugol - Siiwa

Toppitagol e ndartugol

Laatino golle

Anndal ardoteeDi

EBBannDe golle no

yaarata e miijo eBBoore saai

Page 55: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

55

ABDH on no haani heBaneede faamu yaajungu

HeBugol faamu naamuuji e martabaaji newiay golle laawol ngol finnde mun yowori hannduyeeji

neDDanke (ABDH Faamu yaangungu wallay no Buri yeDDirDe musildaaji Din huBindagol eBBooji Din. Fow e mun, wullitanDe faamuuji waawaata holliteeDe fii seedintingol bonno sariya hannduyeeji neDDo. Antal faamuuji goo no waawi wonnde wullitanDe ko fewti hannduyeeji neDDanke. Cedef no soobinii waylugol sifaa faamuuji fina – tawaaji si tawii Dun adday Burndinndino hakkune gorun e deyun

BeyditiiDi e mun

Sartiiji hannduyeeji neDDo

Adunayankaaku, Di waylotaako Di senndataako.

yuBBondirDi, yiitiduDi, fonnuDi, Di

Burndinndinaa tawegol e yollitegol jonnitegol

haanane, e Doftagol sariya on

Gollidugol fii Bantal wallay no “PC” Din

Beydira nbawdiiji mun fii no Di tinminira ko

waDDiiDi e / maa “DD” ji Din fii noDin

tabintinee.

Laatino : Huuwondiral hakkunde yinBe Ben e

laamu ngun (wullitannde – waDDiiDi)

Ardogol ko woni daYYere kala Bantal ngal Dun

ko golle haldidaaDe, lannitora BeyDo nbawdiiji

fii wallitugol, e laatingol hannduyeeji

naDDanke.

LeyDe Den no hatonjinii e nbawdiiji fii

tannbitagol njuBBundiiji hiwirDi e taskagol

ndaara huutoral waDDiiDi maBBe.

KeeraaDi hannduyeeji neDDo WadorDun eBBaa Dun BurDun fanDude hannduyee Noone wullitanDe Burde fanDude tawnaaDe ka soobe hannduuye on

Fewndo sagara eBBoore golle Den, eBBooje Den hollay laawol anndugol no so’anDe fii Bantal ngal woniri wano hannduyeeji neDDanke (ndartugol). Siiwugol annda golle e nbawdi marBe hannduyeeji e fawtiiBe yinBe

Page 56: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

56

Tayre (7)

Page 57: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

57

Yiitinndinngol LeyDe Laral Ngal

“Ko Dun waDi, maa njuBBudi ndin … CEDEAO on

heBa bawDe e tere De leyDe Den fow hawti fii no

fewjoje Den Ninniree e fii yuBBindirgol Dowoodiiji

kawtital ngal”

Page 58: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

58

1. Wenceslas Sacrecoeur Monwala. HeBBitanDe yiitinndinngol leyDe Afirik Den : Fensitannde kernododi tabintinirDe CEDEAO on. 2009. Derol ka Yoogaa Nannde 15/06/2012. http : //memoire online.com/04/31/4492/m

Yiitinndinngol leyDe taral ngal

- Laawol e kalufu CEDEAO on

- Fokkitannde CEDEAO hawtuDo

jamaaji Din

Hunorde

De hettu tun ndimu majje, leyDe laral hirnaange Afirik Den suBii ndii

Dowoodu yiitinndinaaku fii Bartugol Dii hoggoji Di laamuji kolonaaku

waDunoo Din. Tawi Den leyDe ko huulannoo, ko tabintinngol diisondiral

hakkunde mun fii laatinngol faandaareeji hawtaaDi banMe Bantal, tawti

Dun De heBa fokkintannde timmunde fii NiBugol, leelDina naBidal

majje. Nden himmannde luttu wonnde jawlol DowOOdi naBidal ngal e

nder laral ngal e nder Dii duuBi sappo feYYuDi.

Fii no ndin DowooDi yiitinndinaaku heBira batte hoore ngurdan kawtitte

Den, jamaaji Din KaNun kadi huBindoo Dun, ardiiBe laamuuji leyDe

CEDEAO Den fottani ngol laawol innaa ngol “guDe 2020” oii iwgol e

CEDEAO hawtuDo leyDe Den yaha e cedeao hawtuDo jamaaji Din.

Ndee anngisaare laamuuji leyDe hirnaange Afirik Den hawtitugol golla,

immoDa fii laatingol yiitinndinal hagiigawal, no Bangiri sincugol

tabintinirDe larayankooje e diiwaanuyankooje wano ngal kawtital

BanMe faggudu leyDe hirnaange Afirik – CEDEAO, ngal pottal banMe

faggudu e mbuuDi leyDe hirnaange Afirik UEMOA, njuBBudi fii

fiirinngol Senegaaliwol (OMVS), goomu hawtuDo laamuuji Din fii

accimugol yoorungun e nder leyDe Sahel Den (CILSS) ardode dii gaaBi

parawol jaalibawol (Niiserwol), e.k.f.

Nbawdi ndi tayre nden okkata

JaBugol matabaaji e faamuuji, antaaku e jikkuuji wallayDi kelDinngol

yiitinndinal leyDe laral ngal.

Page 59: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

59

No jeyaa e Tayre nden Lowre DiDi (2)

1. Laawol e Kaliifu CEDEAO

2. Fakkitannde CEDEAO HawtuDo Jamaaji Din.

Lowre aranere (1): Laawol e Kaliifu CEDEAO Din Mbawdi ndi lower nden okkata JaBugol matabaaji e faamuuji, antaaku e jikkuuji wallayDi Bantugol

laawol suBaangol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on.

Piiji jeyaaDi e lower nden

Ngal kawtital fagguduyankowal leyDe hirnaange Afirik Den – CEDEAO,

ko mottondiral larayankowal ngal leyDe sappo e jowi jeyaa e mun,

sincaagol gila hitaande 1975. Kaliifu mun on, ko kelDingoll yiitinndinal

fagguduuji “e nder kala banMeeji muuDin, ila mbaylaaku ngun,

naBuduuji Din, huupondiraaku foccungu ngun, naBi e kuuranji Din,

demal ngal, ngaluuji hunndaari ndin, ari e ngeygu ngun, fii mbuudi Din

e naraari ndin e fii haajuuji huuwondiral e ganndal Din …”.

Hitaande 1993, bawgal CEDEAO on yanNano haa tawni e nder ahadal

ngal tabital leyDe jeyaaDe e mun Den, tentina e muuDun fii Buttu ngun

e hiwo ngon. Nden heBBitannde adduno siiNugol haldigal hitaande 1999

Page 60: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

60

fii ndee feere haDugol, kurndagol e NiBugol hawreeji Din, tabintina

Buttu ngun e hiwo ngon.

Laamuuji leyDe sappo e jowi no jeyaa e CEDEAO on : Benen, Burkinaa

Fasoo, Kap-Weer, Kodduwaar, Gammbii, Ganaa, Gine, Gine-Bisaawu,

Liberiyaa, Mali, Niiser, Niseriya, Senegali, Saralon, Togoo).

E wi e FMI on, adudu ko gollirDe Den to’I kon ender hitaande (PIB) e

eBBondiral mawdiiji soodugol e yoBugol (PPA) e nder Dee leyDe

CEDEAO no jori miliyarji 564,86 dola US. Sabu Dun, darnde kawtital

ngal hakkunde leyDe alDuDe Den banMe faggudu e nder aduna on, ko

noogay e jowaBere. Laral CEDEAO ngal no yoni kiloomeeterji miliyonji

5, 1; adadu jamaaji Din no yoni miliyonji 299.

Taarika e iwdi CEDEAO

Ngoo miijo sincugol kawtital e nder hirnaange Afirik, ko gila hitaande

1964 fuDDii. Ko William Tubman ardiiDo leydi Liberiya ndin weeBiti

ngon miiji. Ahadal siiNaa hakkunde Kodduwaar, Gine, Liberiayaa e

Saralon lewru Feewiriyee 1965; kono ngal ahodal barkaali. Lewru 1972,

Seneral Gowon mo Niseriya e Seneral Eyadema mo Too nanngiti ngon

miijo, Be waDi eBBooje, Be yiitidi e o leyDe sappo e DiDi (12), Be

toriiDe wallitagol, ila lewru Suwiyee noBi lewru Uut 1973. Dental

waDaa Lome (Togoo) fii taskagol eBBoore ahadal ngal.

HeeraniiBe e sar’inooBe yiitidi Akkraa (Gana) lewru Sanwiyee 1974,

tawti Dun yiitidal yaakoraaBe laamuuji leyDe Den laatii Liberiyaa lewru

Sanwiyee 1975. Den yiitide DiDi taskino luggini nden eBBoore ahodal.

Ka sakkitorun leyDe hirnaange Afirik sappo e jowi (15) siiNi ngal Ahodal

sincugal ngal kawtital fagguduyankowal leyDe hirnaange Afirik Den

(Ahodal Lagos) Nannde 28 Ma’aaMu hitaande 1975. Deri ahodal ngal:

siiNa Lome (Togo) Nannde 5 Noowaanbu 1976. Ahodal ngal heyDintinaa

fii yawnugol yiitinndinngol fagguduuji Din e lewru Suwiyee 1993.

CEDEAO pn toDDaama wonugol gootal e tugaale jowi tannbiiDe ngal

kawtital fagguduyankowal leyDe Afirik Den (AEC), COMESA, CEEAS,

IGAD, SADC e cedeao, Den kawtitte larayankooje e AEC siiNi Ahodal

naBidugol e lewru Feewiriyee 1998.

Faandaareeji e sartiiji CEDEAO Din

Page 61: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

61

CEDEAO on no faandii kelDinngol naBidal ngal e yiitinndinal ngal

banMe faggudu, huuwondiral e ganndal fii darNugol pottal banMe

faggudu e mbuuDi tippude e yiitinndinal tinmungal fagguduuji leyDe

jeyaaDe e mun Den. Ngal yiitinndinal adday newagol nguuree jamaaji

Din, laatina yaaral yeeso ngal e Bantal huuBungal Afirik on fow.

Ahodal heyDintinaangal ngal hitaande 1993, gasaynoongal yanNugol

naBidal ngal banMe faggudu e DowooDi hakkunde laamuuji leyDe

jeyaaDe e CEDEAO on, Banngiri faandaare mun banMe faggudu, Dunle

ko laatinngol oo Marse hawtaaDo, e nbuuDi wooti. Faandaare nden

banMe Dowoodi (politik) ko laatinngol ngun nbatu manngu (diisorde)

hirnaange Afirik, ngun nbatu fii faggudu e huuwondiral e Naawirde

CEDEAO nden fii lontinngol tirbinal woodaaDo on. Dun wallay

Ninnugol fejooje kawtital ngal. Ngal Ahodal no laaBe poy halfini

kawtital ngal haDugol e Nifugol hawreeji Din e nder laral ngal.

E nder golle mun Den, CEDEAO on no tippi e sartiiji BurDi e hittude.

Ko DiiDoo:

- Fotondiral e yuBBondiral laamuuji leyDe jeyaaDe Den e mun - Wallindiral e hawtitugol fewja - NaBidal hakkunde laamuuji leyDe Den - Feppondirgol Dowoodiiji Din e yiitinndinngol eBBooreeji Bantal Din - Anngal bagondirgol laamuuji leyDe jeyaaDe e mun - LaaBal , nunDal banMe faggudu e huuondiral - Tabintinngol Buttu ngun, deeYere nden e hiwongon - Nifirgol no newori liddondire Den - Teddinngol, Bantugol e danndugol hannduyeeji neDDanke Din - Bantugol fewjodal ngal (demokarasii).

TabintinirDe CEDEAO on

Fii huntugol haajuuji mun Din, CEDEAO on no joDDini Dee tabintinirDe

Doo:

- Dental ardiiBe laamuuji leyDe Den e fewjoDe mun

- Nbatu yaakoraaBe Ben

- Ninnorde nden

- Nbatu manngu (diisorde) kawtital ngal

- Nbatirde banMe faggudu e huuwondiral (sincetee)

- Banki Naadudi jawdi e Pantal CEDEAO on (nde BIDC)

- Maritoral laral ngal fii Bantal cedeao (FRDC)

- Banki Laral ngal fii Naadudi Jawdi CEDEAO on (BIDC)

Page 62: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

62

- Wallitorde fii mbuuDi hirnaange Afirik (AMAO)

- Tabintinirde mbuuDiDin hirnaange (IMAO)

- NjuBBuDi hirnaange afirik fii cellal ngal

- Gomuuji hertinaaDi (kiDi yoni jeegoo, antanDi, hertaniiDi)

- Feere fii haDugol, kurndagol e Nitugol hawreeji Din e fii Buttu ngun

e hiwo ngon fottanaaDo hitaande 1999. Tugaale hawtuDe Den feere

nden, ko ardorde nden, Ninnirde nden, batirde fii heeYo e hiwo nde

laamuuji leyDe sappo (10) tawaa e mun (Burkinaa Fasoo, Ganaa,

Gine, Liberiyaa, Mali, Niser, Niseriya, Senegaal, Saralon, Togoo).

Lowre aranere (1): Laawol e Kaliifu CEDEAO on Laawol, kaliifu e martabaaji BurDi e hittude Laawol CEDEAO ngal Sincugol laral ka keeri alaa alDungal, ka Buttu e nantondiral tabiti, tippungal e arDannde laabunde, ka jamaaji Din geBotoo ngaluuji heewuDi, barkina Di rewrude udditugol udditugol Date addayBe Bantal duumiingal e hiwo hunndaari ndin.

Kaliifu CEDEAO on KelDinngol naBidal ngal e yiitinndinal ngal fii sincugol pottal banMe faggudu nder hirnaange Afirik fii newinngol nguuree jamaa mun on, feNugol kelDina tabita faggudu ndun, wallitoo seminbinngol naBidal laamuuji leyDe jeyaaDe e mun Den, wallitoo yaaral yeeso e Bantal Afirikki on fow.

Martabaaji CEDEAO on BurDi e hittude Din Fiira Tabintinngol e kelDinngol Fiira golle Den adday jogorgol CEDEAO on e nder aduna on wa missal yiitinndinal faggudu e nbuuDi gaseteengal Nennbeede maa teddineede.

Teddungal Sincugol hunndaari teddondiral hakkunde golle nooBe CEDEAO on e laamuuji leyDe jeyaaDe Den e mun, e kadi teddina sincooBe Ben, heBBitotooBe Ben, heyDintinooBe Ben, layina kunnpitaaku ngun e nder kawtital ngal.

Sertudii ndin Annditugol jaBa, faama, rerDina, teddina sertudi humode Den, leYYi Din, gannde Den e nder kawtital men ngal.

NunDal ngal

Page 63: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

63

Gollugol hara sinccali fii tabintinngol sartiiji banMe ligge Den BurDi e nder hen, sabu huuDe mun Den, hoolaare e teddungal fee jamaa on.

Tawtindiral Wakkilagol fii yanNugol tawtindiral ngal e kunpital ngal fii no sertudi ndin telemma noone no golle gasetee nawreede, telenma jeyireede e nokkuure laral ngal e telenma ganndal ngal e nder kawtital ngal, teddiniree nokku woo ka laawi DoworDi Din fattantee e ka fewjooje Den darnetee.

Henagol (laaBal) Huutorgol pehe henuDe, laaBuDe fii lollinngol fewjooje Den e Date heBBitorDe laawi DoworaaDi Din.

Gaynugol golle Bannginngal gaynugol mun golle e humagol mun e kelDere, e moYYuki, e noone no gollirtee ko Buri e moYYude e nder aduna on, holla kadi darannde mun sitornde ndimu e anniye moYYinngol kala ka ootigi golli e nder laral ngal.

NunDugol RerDina kala taalanjo nunDugol e wowlugol seekodaaBe mun ko moYYi woni ka e nder kawtital ngal, woni e nder tabintinirDe Den tippude e sartiiji BurDi hittude Din e nder laral ngal.

Beteyaagal Fewjugol e hoore no faltii, hunpitii e dow hakkindal, tipuugol e googa kan e Baawo gilDaale.

Antal timunngal Yaccinagol e Baawo siccere fii tabintinngol sartiiji BurDi e farlude, yeru ko gasata kon, e nder jokkugol haaju mun, haaju humodal ngal fow, haaju laral ngal maa haaju aduna on fow.

Tugaale yiitinndinal ngal 6. YenNinugol maral ngal e nder laral ngal (wano Beydugol e

kelDinngol kutu yinBe Ben, fotondiral rewBe Ben e worBe Ben, newinngol hunndari kala ko nannganaa); taakanyaagal gootal e nder laral ngal.

7. Buttu e hiwo: hunndaari ndin e nder laral ngal newoo, hiwee, seeda e hawreeji, e ngeygu toMaangu, e bugitagol woBBe.

8. Ardannde nden: ardannde moYYunde Dowoodi ndin e faggudu ndun, e hoore Dun laaBal e mokobayaagal e nder huutorgol ngalluuji hawtaaDi Din, tawti Dun hannduyeeji nrDDanke Din no danndaa.

Page 64: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

64

9. Yiitinndinal ngal banMe faggudu e nbuuDi Din/ngeygu, marse Den, nbuuDi Din; tore nden; leyDe Den; Dowoodi ndin: marse goote e nder laral ngal fow wonndude e nbuuDi gooti e nbattiigu keyeeji kelDungu e njuBBuDi njoBudiiji Din sar’inaandi.

10. YeNugol banMal jeyitoral ngal: luujondiral kelDungal e yuBBondiral hawtaari ndin e jeyitoral ngal, hunndaari addayndi yeNugol hawtaari e jeyitoral ngal

11. Buttu, hiwo, ardannde moYYunde 12. Bantal e naBidal 13. Anntal giDaale, Burondiro e Baawo gere 14. Yiitinndinal fagguduuji Din e nbuuDi Din 15. Beydugol kutu tabintinirDe Den 16. Yaadannde ko eBBanaa kon fow e ko wonaa laatineede kon

fow e nder laral ngal

Derol eBBindagol

Nbawdi ndi lower nden okkata JaBugol martabaaji e faamuuji, antal e jikkuuji wallayDi sennbinngol laawol jokkaangol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on.

Faandaareeji jannugol ngol/ekkitagol ngol

1. HuBindagol martabaaji e faamuuji wonannde laawol jokkaangol ngol e kaliifu CEDEAO

2. Bantugol pehe e kuuDe wallayDe lollinngol fii laawol jokkanngol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on

3. Nannganngol muraaDi jannugol wallayDi lollinngol fii laawol jokkanngol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on

4. Yettugol daranDe wallayDe lollinngol fii laawol jokkanngol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on

Boydi : lereeji 12

Aalaaji/tannborDun jannde nden/Deri e defte faltorDe - EBBoreeji Din e defte jannirDe darsu fuDDoraaDo on - Ahodal heyDintinaangal CEDEAO on ngal suwiyee 1993, Deri pottal

Afirik ngal, Deri haldide Den fii cedeao, sariyaaji leyDe Den - Deftere faltorde fii CEDEAO - Nbodooji (filmuuji) nate - Deri faltorDi nooneeji yogaaji - Enternet Lowre aranere (1): Laawol e kaliifu CEDEAO on Alluwal eBBindagol

Page 65: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

65

JoDDan- nde

Kutu/NeeNe BanteteeDe

Piiji BeyditoraaDi Pehe Den Netteendi

Anndugol laawol ngol, kaliifu CEDEAO on

Faamuuji e martabaaji humondirDi e laawol ngol, e kaliifu on e martabaaji

CEDEAO

- DaBBitugol Deri faltorDi (mulaaDi maa iwDi ka Niwre enternet

- Golle hawtaaDe - Beydondiral - Tefoore - DenDondiral

2h

2 LaBBinngol sartiij Din e martabaaji BurDi hittude Din e nder CEDEAO

Sartiiji e martabaaji BurDi e hittude

4h

3 Naadugol oo darsu nder muraaDi jannugol ngol

moYYingol Deri jannirDi jooDanagol jannugol ngol ekkitagol ngol

2h

4 Nannganngol muraaDi wallayDi lollinngol laawol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on

Pehe no golliree wallayDe lollinngol laawol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on

4h

Misal Derol jannirgol Lowre aranere (1): Laawol e kaliifu CEDEAO on Nbawdi ndin lowre nden okkata JaBugol martabaaji e faamuuji, antal ejikkuuji moYYanDi lollingol laawol CEDEAO on e Ninnugol – kaliifu mun.

Innde darsu on / ko wonaa/janneede kon : Laawol, kaliifu e martabaaji CEDEAO BurDi hittude Din

Faandaareeji jannde nden/ekkitagol ngol HuBindaol martabaaji CEDEAO on wonannde laawol mun ngol e kaliifu mun on

NeeNe BanteteeDe

NeeNe

haQQil /anndal Jikkuuji/antal ngal Karallaaku/anndude hoore mun

- Jownugol YiYYal laawol e kaliifu CEDEAO on

- Sifoo martabaaji cedeao BurDi hittude Din

- HeBugol darannde yaadunde e martabaaji BurDi hittude Din

- JaBugol sertudi ndin banMe leydi ndin, ganndal ngal e leNol ngol

- Keldinngol teddinngol koDo

Fensitugol martabaaji cedeao BurDi hittude Din

Aalaaji/tannborDun jannugol ngol/Deri faltorDo on - eBBooreeji ko jannetee, defte jannirDe darsu fuDDorteeDo on

- ahodal heyDintinaangal CEDEAO on lewru Suwiyee 1993, Deri pottal

Afirik, nooneeji Deri ahode cedeao on, sariyaaji leyDe Den

- nbadooji, nate

Page 66: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

66

- Deri faltorDi nooneeji yogaaji

- enternet

No jooDannde fii jannugol ngol/okkitagol ngol nawretee

Sagara MuraaDi

Jannoowo on Jannoowo on JanneteeBe Ben Pehe Den

Ndartugol annde De Be ardi Den

Hunpitoo yeru faamu e ganndal ngal janngoDe jogii wonannde darsu janneteeDo on

Jaboo ko Be lanndaa kon Q.C.M. Golle gooto

Fokkintinngol jannde nden

Tannoowo on lanndoo janneteeBe Ben lintugol noone dewiis leyDe goo jeyaaDe e CEDEAO

janneteeBe Ben DenDondira fii Din dewiisji fii Bannginngol nannduki e yottondiral njordi majji

- DenDondiral - Beydondiral - DaBBitugol Deri faltorDi

(mulaaDi maa iwDi ka Niwre enternet) tippude e ahodal fii cedeao on mo lewru Sanwiyee 1993 e sariya mawDo leydi ndin.

- Golle gooto Yeewo Lanndi-Jaabaaji

Lowre aranere (1): Laawol e kaliifu CEDEAO on

Sagara MuraaDi

Jannoowo on Jannoowo on JanneteeBe Ben Pehe Den

Etugol/Batte Den - Jannoowo on yamira janneteeBe Ben winndugol haBBere Deri hoore martabaaji cedeao on, tawa no humindiri Dun e fewndaari leyDe jeyaaDe e ngal

janneteeBe Be senndidii e nder mojobe tosooke Be winnda haBBere Deri nden

Golle gooto

Page 67: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

67

kawtital fii no etira ko haa honto wattanaa yiila e muuDun.

Nattaneede/Ninnugol - Jannoowoo on wallitoo yuBBindirgol Nalaande finndino (rerDino) hawrondira e yontere ganndalyankoore) fii senndugol martabaaji leYY goo maa leyDe goo.

JanneteeBe Ben yuBBindira Nallal finndino (maa rerDino) fii duDal ngal ka kartiyee maBBe.

Nanndintino senndodaango : maaginaaku, barahoy daBBoy, Dental

Nbawdi ndi tayre nden okkata

JaBugol martabaaji e faamuuji, antal e jikkuuji lollinnayDi laawol ngol, walla Ninnugol kaliifu CEDEAO on.

Faandaareeji jannde nde/etugol ngal

1. HuBinDagol martabaaji e faamuuji humonDirDi e laawol e kaliifu CEDEAO on

2. Bantugol pehe e kuuDe lollinayDe laawol ngol walla Ninnigol e kaliifu CEDEAO on

Piiji BeyditoraaDi e jannde nden

CEDEAO on

Ngal kawtital fugguduyankoowal leyDe hirnaange afirik ko mottondiral laralyankoowal leyDe sappo e jowi, sincaangal hitaande 1975. Kaliifu mun, ko kelDinngol yiitinndinal fagguduuji leyDe Den fow “hentinii Dii banMeeji mun Doo: niBaylaku, naBuduuji,, hunpondiraaku locciingu, kuuranji Din, demal ngal, ngaluuji hunndaari ndin, ngeygu ngun, haajuuji humondirDi e nbuuDi Din e maraari ndin, haajuuji hucowondiral e ganndal …).

Hitaande 1993 bawgal mun ngal yanNaa e nder ngal ahodal fii tawnugol tabital laral ngal banMe Buttu ngun e hiwo ngon. Nde heBBitannde addu no siiNugol Deri hitaande 1999, wonannde feere fii haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji Din e tabinntinngol Buttu ngun e hiwo ngon. Hannde leyDe 15 no jeyaa e cedeao on. Ko wa nii : Benen, Burkina Faso, Kap-Wer, Kodduwaar, niiser, niseriya, Togo, Saralon, Gine, Senegal, Mali, Gine Bisaawu.

Lowre Dinmere (2) : Fokkitanngol cedeao hawtuDo jamaaji Din Nbawdi ndi lower nden okkata

Page 68: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

68

JaBugol martabaaji, faamuuji, antal e jikkuuji wallayDi daNugol taakanyaagal sitorngal finere e mokobaaku e nder laral CEDEAO ngal.

Faandaare jannde nden/ekkitagol ngol 1. HuBinDagol martabaaji e faamuuji humonDirDi e yiitinndinal /

leyDe laral ngal 2. HeBBitagol pehe e kuuDe huulanDe lollinngol nguuree BurDo

newaade hawtaaDo e nder laral CEDEAO ngal 3. Nannganngol muraaDi jannugol huulanDi huBindagol sabbunnde

yiitinnDinal leyFe laral ngal.

Piiji tawaaDe e jannde nden Nooneeji e Date yiitinndinal ngal

Yiitinndinal banMe DowOOdi e sariya

- Tabintinngol oo sarti wonannde Bural kawtital CEDEAO ngal hoore

leyDe jeyaaDe Den e mun banMe Ninnugol fewjooje Den

- Fewjoore sincugol tabintinirDe wonuDe hoore leyDe Den, hafinaaDe

aynugol e heYugol wonannde Ninnugol fewjooje Den, wano :

Naawirde nden, nbatu manngu ngun, nbatirde fii faggudu ndun e

huuwondiral ngal

- NaBidal banMe Dowoodi

- Tontugol jinnduru yinBe Ben, e eBBoore fottanaande ka dental lewru

ma’aayu 1978. No jeyaa e den eBBoore calDi tati (3):

accinngol

yaananeede duumagol e leydi

jaananeede tabitugol e leydi.

BanMe faggudu nbuuDi Din (marse kawtaaDe, nbuuDi kawtaaDi,

nbaylaaku, oogirDe, banMal jeyitoral ngal, demal, e.k.f.

- YanNugol eBBooreeji kawtital ngal, naada e mun muraaDi kesi wano

feppinndinngol Dowoodiiji Din wonannde faggudu ndun e maraari

ndin.

- Naadiranngol tabintinirDe kawtital ngal jawdi ko De hatonjini e mun

fii Ninnugol eBBooreeji fottanaaDi Din eBBanngol sagalle e hoore

kala marsandiisi iwayDo e leydi yaha e leydi, sagalle yonayDe fecco

gootel e hoore teemedere (0,5%) ko on marsandiisi jarikon. Ko nden

feere Don tannbotoo jawdinngol yiitinndinal leyDe laral ngal.

NaBidal banMe duuNugol (duuNo)

Page 69: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

69

- EBBoore tontugol nbattiigu ngun fii tabintinirgol seeDa-seeDa pottal

fii duuNo hakkunde leyDe jeyaaDe Dene kawtital ngal

- Ngal pottal fii duuNo adday riwrugol fewDii hannduyeeji fii duuNo e

ittinooji tabintinanooDi, Dee howe De njardi mun daranooki tawti

Dun, tabintinngol ko wietee kon “njardi duuNo hawtaandi ka (TEC)

leyDe sappo e DiDi (12) ittii kowe njardi duuNo ko iwi e toore nden :

Benen, Burkina Faso, Kap-Wer, Kodduwaar, Niiser, niseriya, Togoo,

Saralon, Gine, Senegaal, Gannbi Mali e Gine Bisaawu.

- JoDDinngol njuBBudi fii fensitirgol konputa adaduuji duuNo ngon

(SYDONIA) e nder laawol kelDinngol jawdi wonunndi iwe ndin ka

duNo e nder leyDe jeyaaDe Den e kawtital ngal.

Lowre Dinmere (2) : Fokkitanngol CEDEAO hawtuDo jamaaji Din

NaBidal banMe ngeygu

- FeNugol nge hewrundugel (logiciel) EUROTRACE fii fensitugol

adaduuji ngeygu ngun ka jananiri. YuBBindira luumooji Din e nder

CEDEAO on

- Fewjoore nde leYiru maarasi 2000 ittugol keeri wonnDi hakkunde leyDe sappo jeyaaDe e kawtital ngal: Benen, Burkina Faso, Ganaa, Kodduwaar, Niiser, Niseriya, Togoo.

Yiitinndinal banMe huuwondiral e ganndal (needi e jannde, senndooji, cukaaku, cellal, safari (wanngudu) e.k.f.

- No gasa ngal Datal, ko Burngal e hittude Bay ko e maggal fuData e nder jamaa on faale heBugol ngurndan hawtaaDan. On faale jamaaji Din feMibe woo si tawii henanii Din jamaaji hiDa jeyaa e huuwondiral gootal woni fii yiitinndinal ngal, maa needi fii Buttu ngun, Dun fow ko e duMayee jamaa on rewrata.

- Laatinngol ngal yiitinndinal ganndalyankoowal rewray ko woowi e kooli (lanjariiji), luumooji, e moottondire goo adunayankooje. Dun e wonnde, ko haData kon laatinngol Dun ngol, ko anngal humondirngol ngol e Beya luttuBe e anngal anndondiral addayngal giggol e woowandiral ko banMe galli tun humondiral ngol giggol jeyaa e mun Banngi. Tawaa non, ko gallinoowo tun woni hawrondirde e yiDuBe Dun, wonaa jamaaji DiDi.

WeeBitannde nde hitaande 2011 nden, faandaare mun ko kelDinngol yiitinndinal leyDe laral e ngeygu ngun hakkunde leyDe jeyaaDe Den e kawtital ngal. Worin darsu on, ko: “kelDinngol ngeyngu ngun e nder

Page 70: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

70

kawtital ngal tippude e naBidal hakkunde laamuuji Din e jeyitorDe Ben (wonuBe gollannde hoore mun)”. - Lekki gasayki taskeede lugginee fii mun no tanYinaa haa takko pellet

ko feppinndinngol eBBooreeji fii jannde nden kduDe. E hoore ngol feppinndinngol wonaa puufindiro tun ko Beydindirgol.

- Fii Dun Don, missal gaseteengal holleede ngal, ko nodditugol koolol dude Den (Bay ko e yirde sukaaBe Ben rewretee) ka mojobe jannganaakuuBe fijooBe Ben kippuuji Din koBBataa wa si ko leyDe maBBe Den koBBi. Ko yotaw hiBe sennditaa e nder mojobe hawtuDe jeyaaBe e layDe sertuDe tawaaDe e cedeao. Ko Don mo kala e maBBe hollata ko gaynata, hara ko e nder luujondiral wonaa e nder ponngondiral. Haray kippuuji Din wonataa ayBe wonBe tiindondirde; ko Di nokku ka yiitinndinal leyDe laral ngal lasindetee. KoBBannde nden wonataa hannde ka di ponngondiro, wonay non duDal jokkere enDan hakkunde leyDe Den, miginaaku ngun wonataa hannde kadi huunde Bannginnde heeroodi ganndal, wonay non duDal hunpondiraaku hakkunde leyDe.

- Si wonii ndee so’annde yiitinndinal jaBaama e nder leyDe Den wano ngal missal dow Doo holliri non, haray maa kadi ka kawtital leyDe, wowle fii ndee so’annde yiitinndinal ngal Banme tagee on. Ko Dun waDi, nde mojobe hawtuDe jeyaaBe e leyDe buy, koyoete wattanngol yiilia e hitteendi tagee on.

- CEDEAO on ko kawtital fagguduyankoowal. Haana ka ndarDe mun yiiliree ka haanaa sabu wowtinaare gollirgol feere yejjintinaynde wonnde, lollinngol fii cedeao on, ko e feNugol hatonjinal jamaaji leyDe jeyaaDe Den e muuDun hawtirgol wuuwrida, naBida, rewrata. Haa takko pellet, ko Dun Don Buri wonndude e nafoore. Tawa le, fii ittugol kulol ngol neDDo fow tagidaa fii jamano e mun, maa tippee e cate DiDi :

- Paykun kun, - Kunnpa kan e welo-welo anndugol ko anndaano.

No haani rerDinngol paykun kun anndugol sertudiiji Din, rewra e sowinndirgol yiitide Den e DenDondire fiiruDe Den. Ko yo taw mokobaa on Ben no reenii e Bannginngol hownitaare mun Bay ko “kaNun” addi goDDun ka “fottirde fii geBagol e geBugol”. “No waawi hawnude mo lugginaali, tawde no jeyaa e tagoore ndenwowtinaare senndindirgol yinBeBen, rerDina Be bagondirgol, re’indira : no gasa Bay o hoolaaki Den batte yaltuDe e liufannde makko fantinaande, oo neDDo faaletee yi’ude ka Den batte yiltaade makko e

Page 71: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

71

no wa’I non, nde o sawri, o yooBo joga, o DaDDa ko Dowta mo moYYa. Nde himo yaha waalagol, o soka baafe makko Den; ka suudu makko o soka ka o marata Don keyeeji makko Din; o woodaa, gollanooBe laamu jogiiBe joga fii donkinngol kala bone mo o waDaa. Yo o lannditi hoore makko ko honno o jogorii NokonndooBe makko Ben, nde himo sawra hara himo yiiBii joga; nde himo soka baafe fayBe makko Ben e gollanooBe mo Ben; nde himo sokaka o marata Don keyeeji makko Din. Si o warrii non, taw si o tooNaa neDDankaaku ngun wano mi woni huutorde nii konnguDi an Din ? Woni nun, woni kanko, men tooNaa tagudi neDDon on fii Dun Don. Himme e liiYande makko fantinaaDe, kanko neDDon on, wonaa junnubaaji, wanaa fii kuuDe makko De liiYanDe makko fantinaaDe addi mo waDugol, Dun non fannamaa yinBe Ben anndaali sariya toMuDo Dun on; e kadi Be waawataa anndude sariyaaji Din fannamaa Di darnaaka; tawa le sariya hay e gooto darnetaaka fannamaa yinBe Ben nantondiraali ko honnbo haani darnude sariya on” HOBBES BanMe huBBudi ndin, hunpondiraaaku focciingu ngun, naBuduuji

Din (ka njordi, ka weeyo, ka baharu)

- HuBBudi ndin EBBoore fottanaande lewru ma’aayu 1982 ka dental ardiiBe leyDe e

fewjirDe, no wi’ee “EBBoore gasodik fii hirnaange Afirik: e hoore lanndal cedeao on, Banki Adunayankoojo on nannganii taskannde fii ndaarugol ko honno nden nden eBBoore laaterta.

E ngol laawol, Dee leyDe Benen, Ganaa, Niseriya, Togoo, fottanii laatinngol oo gaasodik wallayDo huutorgal gaaz yaltoowo on leydi Niseriya fii nafa lenDe nay hinmuDi keldinngol keBal huBBudi ndin.

MoYYinngol eBBoodi fii yiilugol Bantal aalaaji to’irDi huBBudi e tokkindirgol hakkunde leyDe jeyaaDe Den e cedeao on, Boggi naBirDi huBBudi ndin.

Sincugol njuBBudi fii huBBudi iwndi e lastirik e nder hunaange Afirik innaandi “Powex Pod Ouest Africain”

Hunpondiraaku Focciingu - EBBoore fottanaande e ngal dental ardiiBe leyDe e fewjirDe, ka

jooDannde maBBe nde lewru ma’aayu 1979 INTELCOMI: humindirgol ca’e laamu leyDe CEDEAO Den huutorde talifon e fax:

- INTELCOMII: taskannde fii ndaarugol ko honno heyDintinngol Date talifon Den, telex e fax laatinirtee

- Udditugol nbeddaaji yawtuDi leyDe Den

Page 72: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

72

- EBBoore fottanaande ka dental waDungal lewru diisaanbur 1980 – Lome. Dun ko oo nbedda Doo mo junndi mun yoni kiloomeeterji 4560. Kiloomeeterji 3894 laatinaama e muuDun.

- Newinngol naBuduuji Din ka njordi - Kartal cedeao asirans oto. LeyDe sappo e DiDi (12) tabintinii kartal

ngal: Benen, Burkina Fasoo, Ganaa, Kodduwaar, niiser, niseriya, Togoo.

- Haldigal battinaangol fii taransit e Datal hakkunde leyDe Den (TRIE): ko fii newinngol, yawna formaliteeji taransit marsandisiiji Din hakkunde leyDe jeyaaDe Den e CEDEAO on. LeyDe jowi e majje Ninnii haldigal ngal: Benen, Kodduwaar, Niiser, Niseriya, Togoo.

BanMe Dowoodi fii hunndaari ndin - EBBoore golle laralngal moYYinaande wonndude e CILSS on - Cippiro fii haDugol wulaa on fontaade - kelDinngol sarwuusiiji metewo Din (qantara) ka leyDe BanMe Buttungu e hiwo ngon - Fottanaa tertagol bagondiro hitaande 1978 - Fottanaa faabondirgol banMe danndo - Fottanaa sartiiji Dowoodi CEDEAO on lewru Sanwiyee 1991.

Hollitannde nden ko tefoore fii sartiiji fewjodal Din - ECOMOG: mojobere aynaynde NiBo hawreeji Din e nder CEDEAO

on nde fewjoore dental ngal hitaande 1990 sinci. Fannpokonu leydi Liberiyaa: leyDe CEDEAO naBuDi Ben konu hen:

Benen, Burkina Fasoo, Gannbii, Ganaa, Gine, Mali, Niiser, Niseriya, Togoo, Senegaal, Saralon.

LeyDe goo : Uganndaa, tansanii Fannpo konu Saralon: leyDe naBuDe hen konu : Ganaa, Gine, Mali,

Niseriya, Senegaal. Fannpo konu Saralon: leyDe naBuDe hen konu: Benen, Gannbii,

Niiser, Niseriya, Togoo.

Fannpo koneeli tippungo e ahode hakkunde leyDe - Feere fii haDugol e kurndagol hawreeji Din fottanaa Dun e ngal

dental hitaande 1998. Deri faltorDi eBBanaaDi fii haDUgol hawreeji Din: njuBBudi fii Yeewo e aynugol, tawti Dun tere fii heerugol hawreeji fuDDiDi Din.

JonDe nay fii Yeewo gaali : Kotonu, Uagadudg, Banjul - Fottirde fii Yeewo e aynugol, fee yiilirde wonunde nden Abuja - Sinceede nbatirde fii heYugol e hiwugol nde jeyaa e mun leyDe

jeenay tawaaDe e CEDEAO

Page 73: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

73

- Sinceede nbatirde mawBe - Mottindirgol koneeli sabbinteeDi - Happannde ngeygu naadugol yaltinngol e moYYinngol jogaaji cewDi

Din. Hollitannde mun nden fottanaa ka dental e lewru oktoonbur 1998

- Fottaneede eBBoore golle e sartiiji no nawretee - Bantugol ganndal fii Buttu - Eltugol daditii dariiBe Ben e hiwooBe Ben - Aynugol jogaaji cewDi Din ka keeri - Sincugol banki kunnpitti e winndirde larayankoore fii jogaaji cewDi

Din - Moftugol e lancugol jogaaji yawtuDi happu ko waDaa Liberiyaa e

Mali - Newinngol diisondiral ngal e moYYinooBe yeeyooBe jogaaji Ben CaDeele e moYYereeji wonDi e ngol laawol yiitinndinal leyDe laral

ngal - Toppitagol yiilinndinal leyDe laral ngal, ko feere Burnde e kelDude

fii ittugol satteendeeji Bantal leyDe Den, jillirDi CEDEAO on, tawde leydi kala no sifori lo’ere wonannde jawdi ndin, wonannde nbadiiji faggudu mun. si iwii e Dun, sabu faadere marse Den e nder kala leydi jeyaandi e Afirik, hawtugol wakkiloo, holla anngisaare banMe Dowoodi tinmunde wallay yawnude yenugol ngol e Bantal ngal, Beyda e nder hen tore nden, naadudi jawdi ndin e nbattiigu ngun.

Ko moYYereeji honDi woni e yiitinndinal leyDe Den? De marse barkiDuDe wonuDe sabu fanDugol suuseetiiji Din maa

poroseeji Din waaway mottondirde DeBurta heBude doole. YanNugol marse Den no wona sabu yeNinngol naadudi jawdi ndin e

leyDe jeyaaDe Den e CEDEAO on, Beyda kelDere tore nden, arda e geBagol annde e NeeNe.

Yiitinndinal ngal wallay laBBinngol e tabintinngol heyDintino faggudu ndun; Dun adda batte kelDuDe wonannde teddinngol sariyaaji leyDe Den e hannduyeeji humondirDi e jeyaal, fiirugol njuBBudi Nawugal ngal, e laaBal ardannde nden.

Tippude e pehe tabintinanaaDe laral ngal, leyDe jeyaaDe Den e CEDEAO on waaway kelDinnde bawgal mun diisondirgol e nder aduna on. HiDe gasa mottindirde e nder mojobe fii ngal diisondiral. Wonirtaano non ado mun, sabu ko hittantandii leydi Doo hittantaa ndii Daa.

Page 74: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

74

LeyDe tosooke Den no gasa geBaade ko tiiDi e nder naBidal hakkunde leyDe kawtital ngal rewrude hawtindirgol ngol e senndugol ko heBotoo kon.

Yiitinndinal ngal wallay fii haDugol hawreeji Bay adday hoolondiral, newinay naBidal banMe hiwo.

Dun moYYereeji saatiiDi ko e kelDere yiitinndinal ngal humii Bay Dun iiway satteendeeji Din e sonyaaji Din ka keeri (formaliteeji Di laamu ngun yamiri e sertudi etoodi marsandiidiiji Din). Sabu Dun, sarti laatagol din moYYereeji ko yeru anngisaare e hofo londiral leyDe jeyaaDe Den e kawtital ngal Ko yiitinndinal leyDe laral ngal jari kon (ellaaji mun Din) Ko yewtaa Don fii mYYereeji, ko Don kadi yewtetee fii ko jari kon : Duytagol caDeele Den wano ka duuNugol no waawi yiltindirde

nbattiigu ngun – lontinirgol marsandiisiiji Di sattaa coggu iwDi e lerDe De jeyaaka e kawtital ngal marsandiisiiji BurDe sattude coggu iwDi e leyDe naBitude. Ngol yiltindirgol addii caDeele e nder kawtitte buy ;

Pehe yiitinndinal ngal no Duyta naatanayDi hawtaandi ndin, iwrayDi Din ka duuNugol. Yeru ko Din perdi jari kon no humondiri e kutu leyDe jeyaaDe Den ka kawtital fottanngol Date goo fii naadugol jawdi ;

Yiitinndinal ngal no adda Duytagol bawDe leyDe Den ka fewjugol maa haykeede martabaaji ganndal goo. Kono ko hasii kon, yiitinndinal ngal adday moYYereeji Buri ko ngal ardata e ellaaji.

CaDeele Den e sabbunndeeji Din - CaDeele Den - DewDe Den - Humodankaaku /humodankaaku - Ardannde bonnde - Jaasere anndal ngal/faamu ngun - Anngal huutorgol aalaaji sar’inaaDi Din fii tontugol jinnduru jawle

Den e yinBe Ben - Anngal hiwo ngon - Jarugol naBuDuuji Din e hunpondiraaku foccingu ngun - Baasal ngal - Lo’ere tanbintinirDe Den - Anngal tabital ngal banMe Dowoodi e ardannde bannde nden : ko

daditii darii en jagitata kon laamuuji Din soono e nder leyDe goo waDay batte bonDe e hunndaari ndin banMal Dowoodi e leyDe

Page 75: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

75

hirnaange Afirik Den lo’ere fagguduuji leyDe Den : keBal hakindiigal jeyaaDe hirnaange Afirik no yoni dola US410.

Nooninngol fagguduuji leyDe Den no yakkunoo LeyDe CEDEAO on ko yalti e coNal e ka oogirDe tun to’aynoo, tawa

wonaa ko huutortee e nder leyDe hirnaange Afirik Den . Nbaylaandiiji moYYinngol piiji Bantaaka haa ka tawata adday Bantal

ngeygu ngun hakkunde leyDe kawtital ngal. Anngal Date, hunpondiraaku focciingu e huBBudi Tokkondiral Date Den no Nakki e hoore De moYYaa Niwre talifonji Din no jaasi e kadi talifon on no satti coggu HeBugol huBBudi ndin no Makki, kuuran on no satti coggu - Woode ede howe DuuDuDe De sar’inaaka : baraasiiji Din ka Date –

sonjaaji laamuuji Din - YoBugol ko haldaa fotta kon fii tannbagol Ninnirde kawtital ngal.

Sabunndeeji Din - Sartiiji Di leyDe jeyaaDe e kawtital ngal haani hunnude JaDDinngol sartiiji tabital ngal banMe Dowoodi Joddinngol njuBBudi sar’inaaku e Naawugol renuDi laaBuDi Eltugol gollooBe fii no Be kelDira, Be gaynira haaju, tawa hiBe yoni

molon. MuraaDi gaseteeDi nannganeede ka leyDe JaDDinngol sartiiji tabital ngal banMe Dowoodi Ardannde moYYunde tentinii tippude e fewjodal ngal (demokaraasii)

e rewrude e heyDintinl njuBBudi faggudu ngun. BanMeeji heeriiDi humondirDi yiitinndinal fagguduuji Din Newinngal jinnduru yinBe Ben Duytugol baaraasiiji Din ka Date yuBBindirDe leyDe Muulugol, lollina huutorgol karneyaadu CEDEAO on KelDinngol naBidal sarwusiiji poliisi leyDe jeyaaDe Den e kawtital

ngal Jinndini marsandiisiiji Din - Muulugol e lollinngol kaydiiji duuNo feppindiraaDi Seedee ka iwi Lintannde ko duuNetee kon Karne taransit e Date yuBBindirDe leyDe Den Naadugol fii jinndino marsandiisiiji Din e nder ndee eBBoore

feppinndinngol njuBBudiiji faggudu ndun (PAS)

Page 76: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

76

Pottal fii duuNo : heBlinngol leyDe Den fii no De naatira e ngal pottal fii duuNo, warra Dun Duytugol coggu ko duuNirtee kon nde marsandiisi naatata e leydi Pottal fii duuNo HeBlinngol leyDe Den fii no De naatira e ndii kawtudi nbuuDi

CEDEAO on Fiirinngol kurndagol faggudu ndun fii no sartiiji yiitinndinal

fottanaaDi Din Sincugol goomu fii aynugol e nder kala leydi jeyaandi e cedeao Naadugol sartiiji yiitinndinal ngal nder ndee eBBoore feppinndinngol

njuBBudiiji faggudu ndun. - Jawdinngol muraaDi CEDEAO on Ninnugol ko haldaa fotta kon fii ittu-ittuuji yahanayDi kawtital ngal LeyDe Den dagina ko haldaa fottaa kon Wattugol fii itti-ittuuji hayanayDi kawtital ngal ka nder sariya fii

maraari leydi ndin Mottindirgol ko yalti e ittu-ittuuji Din, wallinoya Di ka konti

CEDEAO. - Pehe fii tannbagol tabintinirDe Den Ninnugol ko haldaa fotta kon fii ittu-ittuuji yahanayDi kawtital ngal Sincugol goomu hawtuDo yaakorDe fii Yeewugol Ninnugol fewjooje

CEDEAO, goomu yiitidayDo wonnde wonnde. - NaBidal e walliroDe jawdi Ben : Waddanngol fii no eBBooje BurDe

hittannde Den CEDEAO wattiranee yiila e mun ka wallirooBe Ben jawdi, tentinii CEA, BAD, FMI, Banki Aduyankoojo on, e UE.

- MuraaDi nannganteeDi banMe lara ngal Senngo Dowoodi - Aynugol Ninnugol : Ko haldaa fotta kon bagondirtaake (1981) Ko haldaa fotta kon bagondirtaake wallindirgol danndindira Sartiiji Dowoodi CEDEAO ndin fottanaaDi lewru Suwiyee 1991. Senngo Dowoodiiji Din e eBBooje Den; toDDagol hittuDun ko

gasetee nannganeede - Newinngol (hibinngol) nbattiigu ngun - Coggeeli duuNugol fottanaaDi (pottal fii duuNo) - Yiitinndinal fagguduuji Din

Page 77: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

77

- Luujagol moYYino toBBe adaduuji Din. Miijitagol fii eBBoore newinngol nbattiigu ngun no Buri e fiiride - E missal, naadugol fii mun ka nder pas maa eBBooje heyDintinal

faggudu ndun - Ninnirde CEDEAO on e AMAO etay wakkilaare kala leydi jeyaandi e

kawta ngal e nder laatinngol sartiiji yiitinndinal fagguduuji Din - Aynugol Ninnugol ko haldaa fottaa kon fii ittu-ittuuji yahanayDi

kawtital ngal. - Pehe fii kelDinngol tabintinirDe Den HeyDintinngol tabintinirDe Den (Ninnirde ndene maritoral CEDEAO

on) DaBBugol gollooBe gaynooBe haaju, nunDuBe ka tabintinirDe

CEDEAO (tertugol fotinndino leyDe Den fii Yetto gollooBe) JoDDinngol Naawirde mawnde CEDEAO on. Lowre Dinmere (2): Fokkitanngol CEDEAO hawtuDo jamaaji Din Derol eBBindagol

Nbawdi nditayre nden okkata JaBugol martabaaji e faamuuji, heBa antal e jikkuuji addayDi taakaNaagal sitorngal finere e mokobaaku e nder laral CEDEAO on. Faandaareeji jannde nden/ekkitagol ngol 1. HuBindagol matabaaji e faamuuji humondirDi e yiitinndinal leyDe

laral ngal; 2. Bantugol pehe e kuuDe huulanDe lollinngol nguure kawtaaDo BurDo e

moYYude e nder laral CEDEAO ngal; 3. Nannganngol muraaDi jannugol huulanDi ittugol satteendeeji

yiitinndinal leyDe laral ngal.

Nettendi : leereeji 18 Aalaaji/tannborDun jannde nden/Deri faltorDi (maa defte faltorDe) Ahodal heyDintinangal lewru Suwiyee 1993, Deri pottal afirik, nanondire fii CEDEAO on, deftere anndirde fii CEDEAO, sariyaaji leyDe Den.

Alluwal eBBindagol

JoD Dan nde

BawDe/NeeNe BanteteeDe

Piiji BeyditoraaDi Pehe Den Netteendi

Page 78: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

78

1 HuBindagol matabaaji e faamuuji humondirDi e yiitinndinal martabaaji Din

Martabaaji e faamuuji humondirDe e yiitinndinal leyDe laral ngal

- DaBBitugol Deri faltorDi

2h

2 HeBBitagol muraaDi lollinayDi fii yiitinndinal leyDe laral ngal

Pehe gaseteeDe huutoreede fii yiitinndinal leyDe laral ngal

- Golle hawtaaDe 2h

3 ToDDagol caDeele humondirDe e laatinngol yiitinndinal leyDe laral ngal

CaDeele e ko haData laatinngol yiitinndinal leyDe laral ngal

- Nooneeji muraaDi hawtaaDi wallayDI yiitinndinal ngal

2h

4 Naadugol oo darsu yiitinndinal leyDe laral ngal e nder muraaDi jeyaaDi Din e jannde nden

- Fensito aalaaji jannirDi Din e janngirDi Din e iwDi jannde nden fow

- MoYYinngol Deri jannirDi

- Nawroodi jannde nden

- Ndartanngol janneteeBe Ben

- Beydondiral - Tefoore - DenDondiral

6h

Misal Derol jannirngol Tayre: Yiitinndinal leyDe laral ngal Lowre Dinmere: Fokkitannde CEDEAO Jamaaji Din

Nbawdi ndi lowre nden okkata JaBugol martabaaji e faamuuji, antal e jikkuuji addayDi taakanyaagal siforngal finere e mokobaaku e nder laral CEDEAO. Faandaareeji jannde nden/ekkiatgol ngol 1. HuBindagol matabaaji e faamuuji humondirDi e yiitinndinal leyDe

laral ngal; 2. Bantugol pehe e kuuDe huulanDe lollinngol nguure kawtaaDo BurDo e

moYYude e nder laral CEDEAO ngal; 3. Nannganngol muraaDi jannugol huulanDi ittugol caDeele yiitinndinal

leyDe laral ngal.

Innde darsu on/fokkinntinngol jannde nden : Martabaaji yiitinndinal lerDe laral ngal NeeNe BanteteeDe

NeeNe

haQQil /anndal Jikkuuji Din/antal ngal Karallaaku/anndude

Page 79: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

79

hoore mun

- HuBindagol laandaareeji yiitinndinal ngal

- HuBindagol batteeji yiitinndinal ngal hoore jamaaji Din

- Teddinngol tabintinirDe larayankooje Den

- Yarlondirgol/barkondirgol - Wuuridugol

Hollugol jikkuuji wallayDi ittugol caDeele yiitinndinal ngal

Netteendi leereeji 4

Nawroodi jooDannde nden

Sagara MuraaDi

Fii jannoowo on Fii janneteeBe Ben Pehe Den

Ndartugol annde De janneteeBe Ben arDi

- Lanndoo jenneteeBe Ben fii anndugol yeru ko Be hunnpitii, ganndal maBBe wonannde ko wonaa jenneede kon

Be jaboo lanndi Din Q.C.M.

Golle gooto

Sagara MuraaDi

Jannoowo on JanneteeBe Ben Pehe Den

Fokkintinngol jannde nden

- WeeBitanaa janneteeBe Ben fillol hollungol taakanjo cedeao e nder satteendeeji banMe sariya e huuwondiral e nder leydi jeyaandi e laral ngal hara wonaa ka o jibinaa Don. Ontuma jannoowo on lanndooBe ko Be yi’i e mun nder DenDondiral fii muuDun.

E nder DenDonire, Be holla ko Be miijii fii satteende hollaande nden.

- DenDondiral - Beydondiral - DaBBitugol Deri

faltorDi (muulaaDi maa ko wonaa) tippude e ahodal cedeao ngol ngal lewru Suwiyee 1993 e sariya mawDo leydi ndin.

- Golle hawtaaDe - Yeewo lanndal –

Page 80: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

80

jaabaaji.

Orginngol muraaDi e nder mojobe Den

- YuBBindira si no gasa yaltannde fii Yeewinngol jinnduru yinBe Ben e jawle Den e keerol, lannditoo kadi janneteeBe Ben ko Be Yeewi

- EBBana kaydi lanndi fii faandaareeji yiitinndinal leyDe laral ngal e jinnduru yinBe Ben e jawle Den

- EBBana jannetee Ben waDugol mojobe tosooke fii janngugol Deri faltorDi wallayDi.

Anndugol taariika yiitinndinal ngal e faandaare jokkaande nden

- Hollugol nooneeji maa nbadiiji yiitinndinal ngal

- Banngina sabbunndeeji e satteendeeji e kala ko haData jeyaaDi e mun, sifoo fii CEDEAO

- Yeewa jinnduru yinBe Ben e jawle Den ka keerol, Be jaaboo lanndi Din

- E nder mojobe De feYYaa nayo maa njowo, DaBBitee jaabaaji lanndi Din (janngugol fensita e nder hen ahodal ngal e toBBere sariya mawDon on yewtunde fii naBidal ngal hakkunde leyDe Den, tawti Dun njuBBudi CEDEAO ndin

Fensito, kelDinngol moftugol

- Okka mojobere bee saa’I fii holltugol battane taskannde mun nden

- Wallitoo guBBindirgol e feMugol kunnpitti mottindiraaDi Din, Beydita hunnpitti goo, fii moftugol ngol.

- HiwritanntooBe kala mojobere janneteeBe hollitay Beya luttuBe ko yalti e taskannde maBBe nden

- Wakkiloo moftugol kala annde heBiiDe e nder jannde nden, Dun wona ko tabintinaa Baawo DenDondiral ngal hakkunde mojobe Den: sabinntinngol tawegol jeyaaDO e leydi e nder laandaareeji yiitinndinal ngal wano toDDoraa non e nder ngal ahodal lewru suwiyee 1993.

- Nooneeneeji e nbadiiji yiitinndinal

- Yaananegol jinndugol e piiji sakkiDi yiitinndinal ngal.

- Hollitugol golleeji mojobe Den

- DenDondiral hakkunde janneteeBe Ben e jooDannde

- Golle moftugol hawtaaDe.

Page 81: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

81

Ndarto / batteeji

- Yamira janneteeDe Ben waDugol tefoore ka nokkuure maBBe wonannde ko sakkotoo kon yiitinndinal ngal

- Sennditoo e mojoboy waDa tefoore nden

- Derol lanndi fii tefoore nden

Yiltaneede/gollitirgol

- Wallitoo yuBBindirgol Nallal rerDino e nder yontere fii ganndal ngal, lamitoore Dun fii senndogol, hollondira matabaaji Diya leYYi maa Deya leyDe.

- YuBBindira Nallal rerDino ka duDal maa ka kartiyee

- Dental - Nanndintino - Senndodaango - Maagino, e.k.f.

Deri e defte faltorDe yowiiDe ka Niwre enternet : Yiitinndinal leyDe laral ngal relatif au mécanisme de prévention, de gestion, de règlement de conflits, de maintien de la paix et de la sécurité. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012). http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocoles/Protocole-additionnel-sur-la-Bonnegouvernance- et-la-democ.pdf • « Tout le monde veut sauver la planète, mais personne ne veut descendre les poubelles. Jean Yanne. [En ligne]Page consultée le 15/06/2012 http://scarlettsansrhett.wordpress.com/2009/05/30/tout-le-monde-veut-sauver-la-planetemais- personne-ne-veut-descendre-les-poubelles/ • Saphir Développement. Assistance en Santé publique. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012) http://saphirdeveloppement.org/domaine-competences/assistance-sante-publique.html • L’Oms penchée sur les Africains. 20 Novembre 2006. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.destinationsante.com/fr_depeche.php?id_rubrique=26&id_article=19917&cat=1 • Census.gov, People and household, International programs, main data, International data base. 2012. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.census.gov/population/international/data/idb/region.php • Plaquette de l’ONG Planet’Ere. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.planetere.org/ancien_site/telech_doc/plaquette_ong.pdf

Page 82: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

82

• Wenceslas Sacré Coeur MONZALA. Les initiatives d’intégration régionale en Afrique de l’Ouest : analyse du cadre institutionnel de la CEDEAO. 2009. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://www.memoireonline.com/04/11/4492/m_Les-initiatives-dintegration-regionale-en- Afrique-de-lOuest--analyse-du-cadre-institutionne17.html

Yiitinndinal ngal: FogganDe Yettitirgol ndun muraadu karallaaku

Lazare Ki Zerbo (tokkondiral fii ardannde nden Burkinaa Faso Dii Derik o eBBore etugol yaadu yiitinndinal e nder Afirik DuuBi cappanDe nay feYYi gila yiitinndinal ngal fuDDaa. Batteeji mun Din no waDaa e DiDi si hiDi kelDi. Dii njuBBudiili hawtuDi guwernamanji hollii lo’ere mun, awa kadi Di alaa jogondirDe naBiDa. Be ngal yiitinndinal Buri hittannde Ben (Dun ko himtorooBe ko yalti kon ka toore, kawtitte leyiije wonnDe Den ka keeri) wattanaaka yiila e mun e nder Dowoodiiji guwernamanji Din fii yiitinndinal ngal. Ko Dun waDi, sabuuji ndee satteende yiitinndinal ngal e nder leyDe Afirik Den no humondiri e foggannde ardannde nden. Dun Don non no lanndii lawDinngol heyDintinal njuBBudiiji hawtuDi guwernamanji Din. Ngal heyDintinal rewray e hettugol tunnbe fii diisondiral ka tawetee e mun njuBBudiiji fii huuwondiral e njuBBudiiji fii ligge, hate non yurmitee duke Dowoodiiji fewndirDi Din, eBBooje heBBitee. I. Yiitinndinal leyDe afirik Den : WaDugol dariiBe fii mun Ben ka

tunnbo TaskanDe, ndartannDe e etooji waDaaDi Din no holli Dun Doo: Anngal fiira Banngungal tabintinirde kal a hoore e mun, tentinii

banMe kurndagol e dankagol.

Page 83: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

83

Lo’ere yuBBindiro ngon e nootondiral tabintinirDe Den. BarkiDugol batteeji Dowoodiiji fewndiiDi Din wonannde ko dariiBe

Ben fii mun sabbori yiitinndinal leyDe laral ngal. Waajondiraama laabiiji buy Dun waajuuji no yaadi e miijooji jeyaaBe Ben e Dee kawtitte De humaaki e laamu wonannde De tabintinirDe hawtuDe guwernamanji e no yiitinndinal ngal woni yaarude non. HiDen yi’a satteendeeji e ngaameelo hooreeBe Den tebintinirDe e hooreeBe banMe DowooDi Ben, fewjugol e Ninnugol pehe hatonjinaaDe Den. E nder yiitinndinal lare Afirik Den, inmanude banMe DowwoDi sellunde jokkaali yewtereeji njani waDaaDi Din fii Ninnugol DowooDiiji Din banMe faggudu. Pehe YettaaDe Den ka dente lare wattetaake few e nder Dowwoodiiji Din, ebbooje golle Den e sariyaaji leyDe Den. Ngon ngaameelo no iwra ko Buri kon e Dii sabuuji hikkudi Doo: Pehe yaakoraBe laamu Ben ka leyDe jinnduBe ko hasii kon fii hiwugol

geBal leydi mun ndin, maaDun geBal kaNun tigi e hoore mun. Satteendeeji laatinngol ko haldaa fottaa kon fii yiitinndinal ngal,

sabu ko sarwuusiiji ardiigu ngun ka leyDe welaa dillinnde. Jaasugol hettindaade sartiiji Yeewo ngon ndarto ngon (wonannde

huutoral jawle Den e kurndagaagu tabintinirDe Den), tawti Dun ko tawi kon Din sartiiji weeBitanaaka jamaa on.

Jaasere humondiral hakkunde wakkilaare gollooBe waynondiraaBe Ben e ko fawaa kon e hoore maBBe (wonannde bonnere).

Fiirinngol Dee tabintinirDe hawtuDe guwernamanji, yuBBindiraaBe wonay sabu tonooji yinBe maa leyDe feMiiDi bonnude. Si miijo lugginaama hoore no yiitinndinal ngal wonaa nawreede non, Dunadday ngal lanndal hikkiingal Doo: ko dariiBe honnBe wonani tigi-tigi yiitinndinal leyDe afirik Den? Ko honnBe Buri marde kutu fawtagol yaadu yiitinndinal ngal (eBBanngol pehe Den, eBBanngol laawi no laatinirtee, aynugol Ninno ko haldaa-fottaa kon)? Jaabawol Din lanndi no laaBi poy: huutorooBe Ben ko hasii kon e banMeeji BurayDi to’ude Din e nder ngal laral; tawti kadi njulaaBe Ben, kawtitte leyiije Den ka dowry leyDe, tentinii Dee kawtitte hawtuDe keeri e leyDe goo kawtiraaDe. Haa jooni, kawtitte Den ka dowri (tentinii Dee yawtuDe keeri leyDe) tabintinaaDe e nder laawol nbawdinngol kawtitte leyiije Den. Hollaali weeBiti pehe mun e eBBooje mun gasayDe kelDinngol ngal

Page 84: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

84

yiitinndinal. Ka haQQiiQa, no anndaa Den pehe eBBooje no woodaa bii neeBi Dun e wonnde Dowoodiiji senndayDi leyDe Den no lontondiraynoo duuBi buy Baawo hannde. Haa jooni, Ben dariiBe tawnaaka e Bantugol yiitinndinal ngal; Be tawaama e yewtereeji lannBe Ben, tawa fewndo Dun waData pehe Den alaa arde maaDun alaaka Ninneede no kelDiri. No haani ka dariiBe Ben newnanee, tippude e njuBBudiiji woodaDi Din maa e pehe heBBiteteede, yiilugol no yiitinndinal ngal wonaa nawreede non. II. Fii fiirinngol kaliifu dariiBe leyiiBe Ben Yewtere nden fii yiitinndinal ngal laati yewtere karallaaku ko Buri kon haa fewndo hannde. Dun hawnaaki, Bay no eBBanngol fii Dowoodiiji yiitinndinal leyDe laral ngal wonaa nawreede non, Ninnoodi mun ndin e etugol ndarta Di warra no woowiraa waDireede non e nder kala leydi. Satteende nden fii Bantal Afirik Doo, ko Dun woni satteende yiitinndinal ngal, ko NaabonDo ardannde nden wonaa nawreede woni mun. Haa jooni fewjooje Den ko e laawol karallaaku tippi. Ko Dun addi gollidugol e karalloBe iwDe leyDe porto, Bannita kadi yeru seeDa huBindiiBe jeyaaBe ka leyDe Afirik. Den giiDe waawataano wattannde yiila e anndeeji dariiBe Ben tigi, hatonjinBe yi’ugol batte golleeji fii Bantal ngal. Ko yaaral yeeso kesal tippungal e ngal fewjodal lutti ko inmantee, si wonaa Dun waylanduruuji Din banMe dowoodi waDataa batte laatiiDe. Maa inmanee fii yiltugol, miijooji Din e no wonaa gollireede non, Dun le, ko tawnugol dariiBe Ben ka heBBitagol pehe, laawi no Den pehe e ndarto ngon ngol) Ninnirtee. Ebboore nden, ko waylugol fewardannde nden, waDugol dariiBe Ben ka tunnbo pehe woodaaDe. Dun Don waDay batte e BorDi yogaaji: - Ardannde tabintinirDe Den : ko Dun woni maa dariiBe Be humondiraa

e laamu ngun tawee e kurndagol tabintinirDe Den, Be diisodee ado goDDun fewjeede (wonannde eBBanngol Dowoodiiji Din, kurndagol ngol)

- Hettindagol sartiiji Yeewo ngon e ndarto ngon, Dun weeBitanee jamaa on, bonnuDo woo donkinee.

- Newinngol, holna laawi nodditirDi e wullitorDi e hoore laamuuji leyDe Den maa banMeeji Din laamuuji (e misal wano sarwuusiiji

Page 85: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

85

duuNo leyDe Den, maa poliisi keeri Din) jiBayDi maa jaggayDi Ninnugol no selliri ko haldaa fotte kon.

Ko satteendeeji lanndiiDi immanagol haa ka muutii seeDa, kisan-kisan. III. Fii laawol heyDintinngol njuBBudiiji hawtuDi guwernamanji Din

e feere yiitinndinal ngal.

Sagaraaji DiDi no weeBitaa 1) Diisondiral hakkunde mojobe huuwondiral ngal e kawtitte leyiije

Den (diiwe Den e misidaaji wonuDi Din ka keeri, tentinii Din sakkitori).

Ngal diisondiral no huulani Dii faandaareeji hikkuDi Doo: addugol dariiBe Ben nannganngol taskagol, duka mise yiitinndinal, Be eBBana heyDintinal laawol no Dun warretee e ko waDDiiBe kon kanBe dariiBe Ben. Kawtitte leyiije Den wonuDe Den ka keeri no fewtinii yiitinndinal ngal, no maritori ganndal Yoogaangal e nder yanngodal ngal. Tippude e muraaDi Di Den kawtitte heBBitii e faamuuji heBiiDi e mun, laawi heBike fii nannganngol Dowoodiiji hawtaaDi. Den kawtitte no jogii fahin eBBooje pehe newnanayDe Dun tawegol ka kurndagol tabintiniDe Den. Wano non, njuBBudiiji gollooBe Ben (njula, naBooBe, gollanooBe hoore mun maa Be jeyiraaka ka laamu, yesooBe gollirDe, huutorooBe (ko to’aa maa yeeyaa …) no faami ko woni kon e nder Din Dwoodiiji, no jogii kaNun kadi miijooji e eBBooje fii mun. Ben dariiBe etay Dowoodi naBidal ngal fii wallitagol njBBudiiji hawtuDi guwernamanji e laawol yiitinndinal ngal. Ko yalti kon e taskannde maBBe nden no haani yaltitude e laawi gaseteeDi wattaneede yiila e mun, e pehe fii eBBanngol moYYina yiitinndinal ngal, e kaliifu wallirooBe jawdi Ben. No hitti fota non yo nduu muraadu etugol ko golla kon e eBBanngol ka fokkitiraa (e duMayee kawtitte De humaaki e laamu Den) halfinee njuBBudi huBindiidi hoore mun fii newinngol taskannde nden. Si feYYii e etugol ko gollaakon, ko addugol Be, kanBe dariiBe Ben yurmitagol pehe wonaaDe huutoreede fendoDoo Den fii nawroodi Dii

Page 86: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

86

njuBBudiiji hawtuDi guwernamanji, eBBooje jokkaaDe Den e noone no De wonaa heBBitoreede. Satteende Burnde e mawnude nden e nder ndun muraadu, ko hollitugol laawol gasayngol addude ardannde jonnaynde dariiBe jeyaaBe Ben e kawtitte De humaaki e laamu Den nbawdi heBBitagol pehe fii yiitinndinal ngal, wattanngol yiila e ndin, aynugol ngobe ndartugol ngol. Weltoren non tawde e oo saa’i Doo, ngal tokkondiral yeesooBe gollirDe Be hirnaange Afirik Ben (reao) inmanike joDDinngol Yeewirde kuuDe De haanaa Den. Ko non heBBitanDe kelDude heBorta. Tokkondire e njuBBudiiji huuBuDi laral ngal no woodaa, woni to’ooDe banMe demal, yesooBe gollirDe, maa jokkuBe liggeeji goo. No haani ka tippe e tokkondire e njuBBudiiji woodaDi fii nannganngol taskannde nden. Fii Beya dariiBe luttuBe, maa eBBanee nooneeji taskannde huuBudi kala humodal e nooneeji DenDondire e Beydondire huuBuDe laral ngal fow. 2) Yeewugol eBBooje e heBBitanDe Dowoodiiji, laawi e pehe

wonannde tabintinirDe Den. Tippude e batteeji yaltuDi e ngal maakodal, golle Den, ko : eBBanngol laawi fii heyDintinngol tabintinirDe Den eBBanngol Dowoodiiji e pehe, tentinii holluDi no gasetee Ninnireede. E nder nden huulannde, pehe YetteteeDe Den fii no dariiBe leyiiBe Ben laatinirta kaliifu mun on toDDete, fensitee. No jeyaa e Den pehe Dowoodi fii hunpital, fii kelDinngol nbawdiiji tokkindirgol ngol, maa ka Buri hittude, nbawdiiji tefanngol ngol. E ngol laawol, pilaasi e kaliifu hertinanaaDo Dowoodiiji fii naBidal ngal fensitete fahin, Din wona catal diisondiral ngal fii ndartugol heyDintinal njuBBudiiji hawtuDi guwernamanji Din e ballal naBidaaBe Ben fii laatinngol yiitinndinal ngal no ngal fotata fodde. WallirooBe jawdi Ben no tiiDinorii waDugol tawtindiral ngal e ardannde moYYinde nden sarti. Ko Dun waDi, maa eBBooje yaltuDe e laamu Den Banngira anngisaare laamuuji leyDe Den e wallirooBe jawdi Ben teddinngol tewtindiral ngal e ardannde moYYunde nden.

Tayre 4

Page 87: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

87

Fewjodal e Ardannde MoYYunde

Page 88: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

88

Fewjodal faamaangol wonaa laawol waDungol hakkunde yinBe Ben, immorde ko haBBaa tun, fottindiro ka miijo; fewjodal, ko laawol hoore no newri. Ngol waDaa ko haa honto goDDo heBata Bantal e nder wonndiigu si hinaa ka wakkilaare e faale kanko neDDo on happani mo Don”. 1. YewtaaDun e Dengal Faransi : Eduwar Hario-Derol ndaraangol Nannde 15-6-

2012.

1 Ciations Françaises. Edouard Herriot. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://www.citations-francaises.fr/Une-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalitechimerique-est-unregime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702.html

Page 89: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

89

Fewjodal e Ardannde MoYYunde Hunorde Satteendeeji DuuDuDi taskaaDi banMe Bantal wano yeenugol, maa anngal deeYo ndii, e.k.f. no holli Makkere ganndal fii fewjodal maa ardannde fewjodal ko « lanndoDen fii anndugol fii jamaa on » no heeranii ndun muraadu ; maa si hinaa Dun, haray ko moYYuki honki e peewal honngal laamiiBe Ben « e innde jamaa on » jogii e nder Dii njuBBudiiji Dowoodi innaaDi ko siforDi fewjodal (demokarasii) e nder laral CEDEAO.

E kadi, no haani ka aaden fellita wonnde, BurBe Ben e taakannBe Ben no jogii faamu, needi, nbawdi e eltannde hatonjinaaDun fii tawdegol no haaniri e haajjuji hawtanndi ndin, dannda e nder hen handuyee mun, hara hiiBe waDorde kala ko farliiBe. EBBoore Dun Be etoto Bantugol fewjodal ngal e ardannde moYYunde. Ndee tayre fii fewjodal e ardannde moYYunde, ko fii Dun fokkitanaa. Bawgal ngal ndee tayre addata

JaBugol faamuuji, martabaaji, pehe e needi moYYiri fii Bantugol fewjodal ngal.

Lowre Den

1. Fewjodal 2. Ardannde Lowre aranere (1): Fewjodal

Bawgal nga ndee tayre addata

Page 90: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

90

JaBugol faamuuji, martabaaji, pehe e neediiji moYYuDi fii Bantal fewjodal ngal.

Faandaareeji jannde nden/ekkitagol ngol

1. HuBinDoo faamuuji Din, martabaaji e sartiiji yaaduDi e fewjodal. 2. Fokkintina pehe fii Bantal ngal/ganndal fii fewjodal hara e nder hen

ootigi huutorto martabaaji tawal mun e martabaaji mojobe huuwondiral goo.

3. Fokkintina muraaDi jannugol wurna dude Den wallayDi tabintinngol e Bantugol ngal ganndal fii fewjodal.

4. JaBa heerode neediiji BantayDi ngal ganndal fii fewjodal.

Piiji janneteeDi Din Sifaande so’annde nden Jamaa ngol konngol “demokarasii (fewjodal) ko e haala girek “demos” e “Kartos” (faamu) iwi.

Dun kono Abraham Lenkolnu firiri mon « Laamu jamaa on, immorde jamaa en e fiijamaa on ».

Fewjodal no siforee nii kadi “Laamu naBiraangu e hoore jamaa on no yaanani Dun ». « Sugu laamu ngu tawata Bure mun Den, ko jamaa on jeyi ».

« Laamu ngu kaNal Dowoodi mun woni e juuDe taakanBe leydi ndin fow, woni non ko taakanjo kala e hoore mun aynata, woni o halfinnde ndun muraadu nootaniiBe mo Be o suBii ».

« Fewjodal ko laawol ka yinBe Ben fow waawata follude yesooBe mun hoore Buttu e kadi ka tawetee kadi laamu ngun no waawi laamaade sabu jamaa on no newnanii Dun, daginani Dun laamagol ».

Jamaa on Doo, ko denndenaangal taakanBe kala leydi, gasayBe wonnde lanBe maa laamaaBe.

Huutoral fewjodal ngal : immorde jamaa on kaNun tigi maa rewrude e nootaniiBe Dun. Ka ottorun e nder leydi Greesadinoodi ndin, fewjodal ngal ngal laatinirteno/immorde jamaa on tigi ; ko woni Dun, ko taakanBe Ben (si hi fii sonnaaBe Ben, paykoy koy jiyaaBe Ben) mooBondirayno ka fottirde fii darnugol kanBe tigi sariyaaji : ko fewjodal tawtindiro taakanBe Ben no tawnaa ka darnugol sariyaaji e Ninnugol Di . ila Di ka yewtetee Don hara ka Dii huutortee Don ; hannde e nder ko Buri kon e Dii laawi

Page 91: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

91

Dowoodi a taway ko fewjodal Booriingal e Be yinBe suBii, Ben suBaaBe laamoo e innde jamaa on.

Martabaaji, sartiiji e cate fewjodal ngal NjuBBudi Dowoodi fewjodal no sifori martabaaji, sartiiji, tabintinirDe, kuuDe e ganndal, e.k.f. ko Dii woni cate bdin njuBBudi,, Dun siforaaDi BurDu Din no Banngi, ko wa nii : hettaare, fottondinal, suBondiro hettinaangol laaBungo, Baawo giDaale, e hoore senndondiral bawDe tabintinirDe laamu ngun. Dun e wonnde, no woodi nooneeji fewjodal Di Banngaa, tawa wonaa sariyaaji winndaaDi, hara non ko fottanaaDun ko mo kala teddinta (wano munNagol nde ootigi faDi ka suBindiro, tertagol memmnngol gereeji, e.k.f.).

Martabaaji fewjodal ngal Ko martabaaji DiDi kelDuDi woni ko tabintini fewjodal : Din Be, ko hettaare nden e fonnannde nden. Din martabaaji no fenNinaa e nder hollitanDe hannduyeeji fow, ndee nde hitaande 1789 e nder nde hitaande 1948. Martabaaji joono arii wattii e majji wa : manNodiral (ngal), teddungal, naBidal ngal (ballondiral), senndondiral ngal, nantondiral ngal ka nder huuwondiral, jaBugol certal, wallindiral, Buttu, e.k.f.

Sartiiji fewjodal ngal SuBannde e ammino huuBongo waaway jonnude mo kala feere

wootere gasaynde newnannde ootigi waDugol batte fewjooje njane wonaaDe Yetteede Den.

Bural jamaa on: laamu ngun, ko e juuDe jamaa on woni laamiiBe Ben, ko Be jamaa on halfini laamu.

Sarti DuuDal ngal e hannduyeeji Be DuuDaa Ben : Ko BurBe DuuDude Ben jogoto laamu ngun; kono hannduyeeji Be DuuDaa Ben ko du’aaDi hiweede.

Tippugol e sariyaa mawDo on: Laamuuji Din e kernoodi bawgal laamiiBe Ben no sifaa ka nder Ben fow. Yurnitagol si tawii Ninnugol sariyaaji, Din nonbinndin sariya mawDo hiwuDo on hannduyeeji taakanBe Ben fow. Yurnitagol si tawii Ninnugol sariyaaji, Din no tippi e sariya mawDo on, ko waajibi fii tabintinngol teddungal sariya MawDo on.

Senndondiral bawDe tabintinirDe laamu ngun/darno sariyyaji Din, Ninnugol ngol, Naawugol ngol): taweteeDo on ka suBagol sariyaaji (jeyaaDo ka nbattu manngu humodal) wonataa Ninnoowo Din

Page 92: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

92

sariyaaji (Ninnirde nden maa guwernaman on). No hatonjinaa e tabintinirde tammere fii Naawugol laaBal Ninnugol sariyaaji Din (tabintinirde Naawoore nden.

NunDal ngal e anngal giDaale Fewjooje/laamu ngun no haani tippude e nunDal e anngal giDaale

NjuBBudi Naawugalndi humaaDi e laamu maa e goDDo NjuBBudi Naaungal no haani woDagol giDaale hara kadi no senndondiri e Deya tabintinirDe laamu ngun.

Okkindiro haQQilaaji e hoore nunDal e laaBal Bernde

Yaananeede yewtugol ko falaa hollude Bangiginngol ko woni e mun, maa hunpitirgol maa binndol maa mottondirgol.

Koneeli Din Doftoo laamu leydi ndin : jaagarafaaBe koneeli Din, Bay wonaa Be jamaa on suBii, ko ardiigu leydi ndin haani kurndaade daditii dariiBe jeyaaBe Ben ka konu.

DuuDal feddeeji Dowoodi Din e suBolaamotooBe nunDungo, ngol haDugol alaa e mun : suBongon, tawnugol feddeeji yogaaji, ngo kahaaka, siforDi uddital, tippuDi e sariya.

Jeyaa hawtaandi ; Bantal kala ko moYYani laaBuDihuuwondiral ngal fow

Tawtindiro : takanBe Ben tawetee no haanuri e haajuuji huuwondiral ngal

Laamu tippungu e sariya : laamuuri hawtaandi din ko sariya on Doftotoo; ko Dun kernata bawDe Din laamuuji. Fewjooje Den fow no haani sabu Dun, tippude e sariya MawDo leydi ndin, e ahode adunayankooje Den, e sartiiji cewDi Din.

Lontondiral ka laamu : no yiDaa, ender fewjodal, ka haajuuji hawtaandi ndin yo nawre lontondiral feddeeji Dowoodi sertuDi. Yaandungol taakanBe: no haani ka taakanje on Ben aynugol newnanee hunpitagol kanko tigi, maa rewrude nootaniiBe mo “dalil ittanngol hawtaandi ndin (…), e kadi wattanngol yiili no Dun wonaa huutoreede non”. Jamaa on fow kadi no haani “lanndaade kala gollanoowo jamaa on no Dun dankoraa” fii no Be waawira hunnude ngol Yeewugol e hunpitugl ko farliiBe. Lowre aranere (1) : Fewjodal Aalaaji e tabintinirDe fewjodal ngal Fewjodal ngal no sifori fahin woodeede aalaaji e tabintinirDe. Linten :

Page 93: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

93

- Wonannde laral/ngal, hiDen waawi lintude e misal ndee Naawirde afirikiyankoore fii hannduyeeji neDDanke Din, hadigal Beyditaa ngal fii fewjodal ngal e ardannde nden, Naawirde nden fee CEDEAO on.

- Ka senngo leyDe, nbatu nanngu humodal ngal (darnooBe sariyaaji Din), ko tabintinirde Burnde e hittude e nder fewjodal siforngal nootanagol. TabintinirDe hawtaandi goo wano heYanoowo hawtaandi ndin, diisorde nden fii hannduyeeji neDDanke Din, goomu humodal fii handuyeeji neDDanke Din e.k.f. Den tabintinirDe no wayloo tippude e heeroodi kala leydi.

- No tawee ka duwe leydi nbatirde wano nbatirde fii dowry ndin, nbatirde perefektiirji Din, nbatirde komiinji Din ka toDDaaBe jamaa on fottata.

- Ko sariya MawDo on tabintita hannduyeeji taakanBe Ben kadi ko Dun kernata lanBe Ben laamu maBBe ngun

- HalfinaaBe Naawugal ngal: haanaa Yucowanaade laamu woo, Dun ko sarti fewjodal laaBungal.

- Huuwondire De humaaki e laamu Den no halfinaa hoynugol nbawdi laamu ngun, maa heYugol hakkunde DooworaaBe haBuBe.

- Dendenaangal hunpitooBe: no haani newinaneede gollugol e Baawo karheede; gootun e ko Buri hittude kon e golle maBBe Den ko hollitugol lamaaBe Ben e laamiiBe Ben jiBi-liBuji waDayDi banMe Doowodi hawtaandi ndin.

- Diiseee ko laawol neconanayngol lanminooBe Ben subotooBe Ben suBangol hoore mun ko hawrani Dun banMe Doowodi hawtaandi ndin, banMe sariya mawDo on maa sar’inaaku heeriingu.

- EBBoore tawtindiraande fii naatayDi yalta (eBBoore wintaari) : Faandaare nden eBBoore, ko hawtugol dankoo, Yewttoda feere, Be fewjoda fii muuDun.

Satteendeeji fewjodal ngal e nder laral ngal Bantal e tabintinal fewjodal ngal e nder leyDe cedeao no hawra (feggo) e satteendeeji mawDi e nder majji, en lintay: - Humanbinnaaku: jaasere ennbere jannguBe abajada Ben e nder

leyDe suuDuDe cedeao on, no haDi taakanBe Ben anndugol, tortoo haanundeeji maBBe, maa taweede maBBe e muraaDi hawtaandi ndin. Sabu Dun, no haani moYYa ka laamuuji Din Beyda wintaari ndin ka banMe needi; Dun ko sarti tentinaaDo fii Bantugol ganndal fewjodankaaku e nder ngal laral.

- Musinngaaku e leYYi-leYYi : No hawri, Do’o, ka watten yiili e teddingol gannde yinBe leydi ndin, hitinngol yillindiro gannde Den, udditoo e Beya immorde needi ndin fii Buttu ndin e huBindagol satteendeeji Din

Page 94: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

94

- Anngal wattugol yiili (anngal teddingol) ngol e martabaaji tawal men ngal: Din martabaaji no gasa jiiBeede sabu oo Banngannduyee yuBBondiral leyDe aduna on. No haani ka hiwen Di fii ko Di ndonateeri gannde waasundi Balal

- Jaggitirgol laamu ngun doole konu : jattugol taamu ngun immorde konu ngun, e nder fewjodal, ko huccuDun ko sariya mawDo on tabintini kon. Ko fowtuDun felleede e donkineede sabu ko jamaa on tun fotti yiilindirde laamu ngun e nder fewjodal.

- Jaggutugol laamu tippude e waylirgol sariya mawDo on e Baao diisondiral timmungal

- Baasal ko masiibo haDayngo tabintinngol e sellinngol fewjodal ngal. Baasal no haDa goDDo heBude needi e ganndal, haDa mo taweede e haajuuji hawtaandi ndin. Baasaladday guuyaale e senndo ngeenaaje

- Anngal Buttu ka huuwondiral e ka banMal Dowoodi nde suBoode waDi. Ko Dun wonata ko Dun haData tabital laamuuji leyDe Den. Dun no woniri kadi sabu tuDugol annde jamaaji leyDe CEDEAO on.

- Jayre tebintinirDe laamu ngun : anngal holaare ko humii kon e tabintinirDe laamu ngun, sabu nguya on e senndo ngeenaaje, no wona ella tiiDuDo haDayDo laatagol fewjodal ngal.

- Hoolagol tabintinirDo hawaandi ndin no haani artireede tippude e Dowoodi siforndi laaBal e Yeewugol no jawle Den wonaa huutoreede.

- feYYintinngol keerol e nder laamu ngun : anngal teddinngol hannduyeeji neDDanke Din, waylugol (jiiBindira) sariya mawDo leydi ndin, feYYintingol nbawdi ndin hoore laamaaBe Ben.

Derol fii keeBoodi (eBBindagol) Lowre aranere (1) : Fewjodal

Nbawi heBotonndi e ndee lowre JaBugol faamuuji, martabaaji, pehe e daranBe moYYe fii teddinngol (Bantugol) fewjodal ngal.

Faandaareeji jannde nden / ekkitagol ngol

1. HuBindagol faamuuji, martabaaji e sontiiji humondirDi e fewjodal. 2. HeBBitagol pehe fii Bantugol ngal ganndal fii fewjodal e hoore no

tippi e martabaaji tawal men e ko iwri e mojobe sertuDe e nder huuwondire Den.

3. Nannganngol muraaDi jannugol e ngurndan fii anndinagol keeraniiDi tabintingol e Bantugol ganndal fii fewjodal.

4. Yettugol daranDe hatonjinaaDe fii Bantugol ganndal fii fewjodal.

Boydi (neddi) leereeji 18

Page 95: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

95

Piiji jeyaaDi e nder nden jannde / tannorDun jannde nden - EBBoore jannde defte jannginirDe Den darsu fuDDorDo on jannde

nden - Deftere cedeao Yentinteende - Siniman, nate, pirinti e Nenti èpirinti) - Defte e Deri faltorDi.

Haatimere (Alluwal) fii eBBo ngon

Sagara Nbawdi / NeeNal Piiji janneteeDi tawnaaDi

Pehe Boydi boowandi

1 Fensitaa faamuuji humiiDi e martabaaji wonndude e so’anDe

Martabaaji, sartiiji e cate fewjodal ngal

- Tefugol fii gannde

yaaduDe e ko fokkitanaa kon (Deri mo defte ko masin tappinda ko Yettaa ka enternet)

- Golle hawtaaDe - Golle hawtaaDe - Hottagol ?

(Brainstorming) - Tefoore - Diisondiro (DenDondir - Nentingol ko waDi - Nenbintino - Fijo jokkintinaangu

haala e kuuDe - Jannde fii ndartugol

3h

2 JaBugol aalaaji, pehe keraaDi e sartiiji fii no fewjodal ngal nawretee

Aalaaji, tabintinirDe e aalaaji fewjodal ngal

3h

3

3 SuBindira sattanuuji Din e farlii Di

Satteendeeji fejodal ngal ka humodal maa e nder laral

2h

4 EBBugol ko waDetee fii Bantugol fewjodal ngal

Nafoore kawtal hunpitooBe ko Nalli Ben wonannde ganndal fii fewjodal yottiingal - Teddinngol

sariyaaji e sartiiji Din

- Diisondiral fii happugol yeru feddeeji Dowoodi Din

- Buttinngol e laBBinngol laawi fi laamunngol ngol

- e.k.f.

4h

5 JaBugol faamuuji fii fewjodal ngal nder golleeji fii faamugol Din

- Fensitugol aalaaji jannirDi e janngirDi janmirDi e nder cuuDi dude Den

- MoYYungol Deri tinndinirDi

6h

Page 96: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

96

- Nawroodi jooDande fii jannde nden /ekkitagol ngol

- Ndartingol ko jannaa kon

Misal Derol jannirngol Lowre aranere (1): Fewjodal

Nbawdi heBotoondi e ndee lowre JaBugol daranDe hatonjinaaDe Bantay ganndal fii fewjodal

NeeNal fokkintanaangol / jannetee ngal

NeeNe

Ganndal darDe Nbawdiiji

- Yaltinngol sagaraaji no suBoodi ndin yaarata

- Fensitugol boneeji fiBuDi e anngal teddingol laawi fewjoDaaDi Din fii suBoodi ndin.

- JaBugol battane suBoodi ndin - Teddina sartiiji suBoodi ndin - Teddinngol sartiiji laaBotiral

ngal e fennugol (falaaBe Ben laamu)

Beyda luggingol miijo Fensita taskoo laawol fii suBagol ngol

Boydi: leereeji 4

Aalaaji / tannborDun jannugol ngol / wallitorDun fii jannugol Sariya suBodi ndin, sariyaaji duDal ngal, Batakal duDal ngol, Bataakoy hunpitirkoy, Deri hiwrotorDi (muraaDi maa yewtereeji) nate e nboDooji suBoodi ndin, aalaaji fii ndin suBoodi (kankiranbun kun, kaydihoy urBa on tefirDo ko feYYi kon ka kun, kaydi suBirdi, Deri hiwritorDi, wirngallo, karanbi ndaha ka mentataako, alluwal njanal, ekf.

Nawroodi jooDannde fii jannde nden

Sagara MuraaDi

Jannoowo on JanneteeBe Ben Pehe Den

Ndaarugol anndal ngal janneteeBe Ben ardi e mun

- Landoo fii anndugol ko haa honto almuBBe Ben hunpiti e anndii oo faamu mo Be jannetee

- JanneteeBe Ben - Jaaboo landi Din

Hollee ko haani jaabaade kon fow (HHJF) Mo kala jaaba noonee mun.

Hunpita, Fokkintina

- Hollaa goDDun e jiiBi – jaBuune ko feYYi e suBoodi

- Landoo lande ko Burtata faaminnde

- Watta yiili (Yeewa)) - Yewta fii ko hollaa

ken

Mo kala jaboo kaNun tun

rginngol golle - Senndita janneteeBe Ben e - Mojobun kala sifoo Golle ka nder

Page 97: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

97

Den ka nder mojobe hollita golle mojobe Den

nder mojoBoy - lanndooBe yo Be sifo ko Be

anndi e nder suBoodi gera Be

- Yurnitoo ko feYYi Baawo suBoodi ndin wadde jiiBoldu ndun sabu Den wadadde, sabu Din wadde, bone muuDun)

- LandooBe ko waawetee waDeede fii accinngol Dun

- Yamira yo Be hollitu ko Be taskii kon

laawol fii suBoodi ndin

- Ado suBoodi ndin (warree mojobun)

- Fewndo suBoodi ndin - Baawo suBoodi ndin - Yurnitoo sabuuji e

bone ko waDi Baawo suBagol ngol

- Be yewtidana - Be eBBana laawi fii no

Buttira - Be ahoda goDDun

mojobe, ontuma ka kawtitaa Noone no martabaaji Din Burtirtee faameede, Maagino nanndintinal senndoDaangal

Beydito laamu / kelDinngol e moftugol

- Burta faaminnde e timminnde :

- Fensito so’annDe hittuDe Den

- Ndaara sagaraaji Din tati ka fii suBoodi

- Wallitoo janneteeBe Ben Be annda sabu e bone, ko woni kon Baawo suBoodi ndin wadde.

- Nawra janneteeBe Ben fii yo Be Yettu ahadiiji feewnDi fii suBagol ngal hoore nunDal e Buttu

- Gera haa janneteBe Ben suuta haQQiiQa on Be waDa Dun e nder Dun e nder haatimere (alluwal)

- Oo windina Be

- Sifoo, fensita : Yie Den (so’anDe Den)

- Sagaraaji Din 3 ka suBugol

- Maandina sabuuji e boneeji ko arata Baawo suBBoodi ndin wadde

- Yurnitoo sabuuji e boneeji Din

- Yewttida fii mun - Be annda sagaraaji

tugiiDi e fii suBoodi - Hiwritoo golle maBBe

Den

Fow hata golla Laawol Buttingol satteende nden

Cortewol MuraaDi

Faaminoowo AlmuBBe Pehe

Eta ko heBii kon anndal ngal janneteeBe Ben ardi e mun

- Landoo janneteeBe Ben yo Be

- Bannginngol sagaraaji suBoodi ndin

- Yaltintina satteendeeji arayDi e wadde e kala sagara

- Hollita feere fii no Din iwra

- WaDa ko lanndaa kon (immorde okkindiro haQQille fii ka maandinanoo kon e nder sagara feYYiDo on).

Mo kala golla kaNun tun.

Page 98: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

98

Lowre Dinmere (2): Ardiigu moYYu Bawgal ngal ndee lowre addata JaBugol faamuuji, martabaaji, pehe e daranDe moYYe fii Bantal ardiigu moYYu.

Faandaaje fii ganndal / e ekkutugol 1. HaBindoo faamuuji Din, martabaaji e sartiiji yaaduDi e ardiigu

moYYu 2. Fokkitirna pehe fii Bantal ganndal fii ardiigu moYYu hara ootigi

huutorto martabaaji jeyaaDi ka mun wonndude e martabaaji mojoBe yinBe goo e nder huuwondire Den.

3. Nanngana kuuDe jannugol e woorwondiral ka dude fii no ardanndde moYYu nde tabitira.

4. Yettugol daranDe moYYude fii Bantal ardannde moYYunde nden. Piiji janneteeDi Yurnitannde Dii satteendeji wonayDi sabu ngenaari hollii wonnde, e nder leyDe cedeao Den sonjaaji Din no DuuBi fii tabintinngol (laamu darorngu sariya. E ko Din sonjaaji addata ella fii NiBingol ardannde moYYunde nden. Ngol konngol ardannde moYYunDe ka Borii, ko e nder tuumannde banMe faggudu e taskuyee ardiigu laawol enngele e amriken en. Ko hitaande 1990, MankirDe jawdi adunayankoore nden (b.m) weeBiti weeBiti Dun, waDi Dun sarti haanuDo fii kala ko fewti e Dowoodi fii Bantal. Fiiro ko woni ardiinde moYYunde E Baawo fensitugol luugina fewjodal, en waaway, rewrude e laawol newingol,, fottanngol wonnde, ko naBidal laamiiBe e laamaaBe e nder kurndagol haajuuji hawtaandi ndin, ko lanndii : - woodeede tabintinirDe fewjodaaDe - nawroodi Deen tabintinirDe no yaadiri e laawol e nbinndin sariyaaji

DIn - teddingal sartiiji, hawranDi fewjodal ngal “ardannde moYYunde ko

denndaangal pehe sartiiji tugaale fewjoore nden, kunpital ngal e reenongon gasayDun maYYinnde nawroodi e aynugol laamu tabintinirDe maa njuBBudi, wonuDun jeyal hawtaandi (maa laamu), maa ko yinBe jeyani hoore mun mun, laralyankoojun maa adunayankoojun ».

Sartiiji ndee ardannde moYYunde

Page 99: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

99

Ko sartiiji nay woni catal ardannde tippunde e fewjodal

Jogagol ko waDDii Dun : Dun no faawii laamuuji Din e taakanBe leyDe Den.. LeyDe jeyaaDe Den e cedeao feppindirii sariyaaji mun Din e aalaaji adunayankooji fii hannduyeeji neDDanke Din, wano ndee hollitannde winndereyankoore fii hannduyeeji neDDanke Din e ahode aduyankooje goo. HaDataa, haa jooni satteendeeji humondirDi humondirDi e fii Dee ngeenaaje e teddinngol ko wi’aa koo « laamu tippungu e sariya ». ko Dun woni, satteendeeji Din fii ardannde tippunde e fewjodal ittortaako tun sincugol tabintinirDe fewjodaaDe. Ko Dun iri, ko wonndema woodeede Den tabintinirDe yonataa fii NiBugol ardannde moYYunde. Ko wadDii Dun yeesooBe Ben ila ka humudal haa ley soobinagol fii no sariyaaji e sartiiji Din Ninniree no Buri e moYYirde, fii no Nawugal ngal sifoora anngal giDaale e hurgeedee hoore jokkagol e sariya mawdo on. TaakanBe Ben no haani gonDinde wonnde, balle De jamaa on sabborii laamu ngun e kawtitte leyiije Den, maa De heYa e nder keeri maraari hawtaandi ndin, woni banMe huwrooBe Ben maa banMe jawdi e bawgal yuBBindirgol on farluyee wonataa ko yalti e immande taakanBe Ben cuppet maa e ko Be tagidaa e mun ; on farluyee, ko ekkiteteeDo tippude e moftannde ennde, antaaku e anndade hoore mun. Fii no Dun laatora maa taakanBe Ben heBa ganndal taakannaaku (ganndal wonndiigu). Ganndal taakanaaku, ko «denndenaangal miijiiji, pellite, giiDe e kuuDe tabintinaaDe e nder taarika on, haa Dun fow jogondira wona mowre wootere ». Perkoor ka yiidigal surta Meksiko Sitii, settanbur 1999 kawtitte De humaaki e laamu Den no waawi wqDude e ngol laawol golle timmuDe. HiDe waawi wallitaade no sennbiri fii no leydi ndin wonira leydi sariya; ngal Banta ganndal wondiigu wonndude hannduyeeji neDDanke e Buttu, e fewjodal. HiDe haani kadi wonude sabu hunpitugol ko feYYata, maa ko saatii, ka De jippira fii accinugol tooNe feYYutuDe e anngal donkinngol ngol bonnuBe sariya e nokkeeli Din fow tentinii si De darorike wa dandooBe Ben BuruBe Ben lo’ude e jamaa on. - Laabondiral ngal : Dun no fuDDori jaBugol fow hunpitaako ko

fewndii kon (hoore yen). Kala Be Dun fewti no haani newnanneede heBugol laawol fii Dun ; heBa kadi feere yiidugol e tabintinirDe Den. Kadi hunpitti heBotoonDi Din wona timmunDi fii no ootigi faamira e

Page 100: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

100

no o waawira jokkitorde lanndalji Din. Laamu ngun ko tawantee, ko fii yo maakiti on rewu sariya, yo duuti Din wonu ko yamiraa kon, e fii yo ngurndn jamma on Burtu newaade.

Fii no golle mun Din sennbira, laamu ngun no haani hunpitude no haaniri kala fewjooje immorde taakanBe Ben. Dun kadi wonay sabu Be tawee e polgal Dowoodi laamu ngun. - Leydi sariya: piiji NaawitirDi Din no haani fonnude fow, sariyaaji

humiDi e neDDo.

- Huuwondiral: No haanunoo ka worBe Ben e rewBe fow yidaa fii Yettudugol feere fii moYYugol sariyaaji Din kanBe tigi maa Dun Be iwtira Baawo sincodiiji newnaaDi dariiDi fii nafa maBBe.

Kawtital njanal no humii hoore newnaneede jogondinngol e yewtugol ko haani. Dun no faawi kadi heBugol doole hatonjinaade fii no tawre no maYYiri Yettugol sariya. Sifa wa no taakanBe Ben moBorta fii waylugol goDDun maa daroo fii yo laamu ngun wallito fii ittungol satteendeeji maBBe humiiDi e laawi laamu ngun maa Dun oo’o, wallitooBe fii ittugol satteendeeji Din. Den golle no waawi wadeede hoore fabo o fedde De wonaa laamuuyankooje (FWL). Ko ardannde moYYere nden sabboraa kon e ngal laral cedeao on heBii alaaji kelDuDi fii aynutugol ardande moYyere e nder ngal laral: - O portokol A/SP1/12/01 hoore fewjodal e nder erdande moYYere,

BeyditaaDo e dendaangal yewtooje waDaakDe fi hiwugol Buttu, yewta fii dandugol fitina, tabintingol Buttu e kisal.

- O portokol fii yaadu e ynBe Ben no Be yidiri haanunnde daakagol e tabutungol mo hitaande 1979.

- O portokol fii sartiiji takankaaku kawtital ngal mo hitaande 1982.

Konon non, fii kala De pehe fow Yettaama, haa jooni a hawray : - Tabutugol ngeenaari : haa jooni ngeenaari no woodi e nder leyDe

Den, ngeenaari lanndaadi e jonnaandi no waDa immorde ka ngaluuji, ka wondiingal maa ka sartiiji laamu mo e ka laawol fii fow no wonira ka fewjodal. No wia wa.

- Golle nafayDe fow kono Dental wadungal ngal golle Den golliraali no inniraa nen tawa Den golle Beyditay ittu yoBay duudi.

Page 101: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

101

- O jannoowo jeyaaDo ka laamu. On fii hi mo jonnana faggantooBe hoore mun, ronka lanninde ko happaa kon hoore le janngooBe Ben, si hitaande nden lannii, Be ndartay.

- Maa satteende ka ngurndan hara ko woni sabu Dun ko wintaari (frais) Boriindi e ngeenaari. Dun, ko Buri kon, wattete ka coggu.

- Satteende yowiinde e Baawo anngal waawugol yondinireede fii laamu, ma jonnutugol mo kala ko wonani Dun ka nder laamu. Ko watta Dun, ko anngal laaBotiral e ardiigu moYYu.

- Anngal teddingol ko fow jey kon. Satteendeeji humiiDi e anngal yiilondiral jawle Den e yaha yiltoo yinBe Ben: Dun no wondi e sonjaa immoode Bittingol yinBe Ben ka keeri. Kadi, ka nder leydi, yinBe Ben e jawle Den hiwaaka. No woodi, kadi, sonjaaji humiiDi ka ardiigu. No haani ka wowlen fii majji Din ko : - Dowoodiiji BurdinDi yinBe Ben - Anngal laaBotiral - Anngal wattanngol yiili e neBeendi ndin si wonii ko ndaarugol Deri

humiiDi e laral ngal - Anngal Yurnitagol jawle Den - Duytoral maa anngal sariya e nder leydi ndin - Bittugol ngol ka keeri - Kun… Ko wia won in, cedeao woni goDDo e Be yaakiteraaBe ko Buri e moYYude e nder yiidoral. Ko Beydugol wakkilaare fii no ardiigu moYYu ngun Bura anndaade. Tayre 4: Fewjodal e anndude e ardiigu moYYu Lowre 2: Ardiigu moYYu Nbawdi heBotoondi e nde lowre JaBugol faamuuji e martabaaji, pehe e daranDe moYYe fii teddingol Bantugol ardiigu moYYa ngun.

Faandaare heBotoondi e nde /ekkitagol ngol 1. HuBindagol faamuuji, martabaaji e sartiiji humondirDi e ganndal

ardiigu moYYu. 2. HeBBitagol pehe fii Bantugol ngal ganndal fii ardiigu moYYu e hoore

no tippi martabaaji men e kala ko addi huuwondiral ngal fow. 3. Nannganngol muraaDi jannugol e ngurndan fii anndinagol fii

tabintingol ardiigu moYYu ngun. 4. JaBugol darned hatonjinaade Bantay ganndal fii ardiigu moYYu ngun.

Boydi leereeji 18

Page 102: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

102

Piiji jeyaaDi e nder nden jannde / defte fii nden jannde - EBBo e defte fii janngooBe e nder jannde gaBBorde nden - Deftere cedeao Yentinteende - Nboto, nate e nenti (dessins) - Defte e Deri DuuDuDi - Enternet

Haatimere fii eBBo ngon

Peccun Nbawdi/NeeNalNeeNal fokkitanaa ngal

Piiji janneteeDi tawaaDi Pehe Boydi boowaandi

1 Fensita faamuuji, martabaaji e kalfe

Martabaaji, sartiiji fii ardiigu moYYu ngun

- Tefugol fii gannde yaadude e Dun (Deri maa ko

- Yetta ka enterent - Golle kawtital - Hottagol - Tefoore - Yewtodugol

dandagol ballal yinBe maa mooBodalji

- Nentingol - EBBoore - Fijo jokkinanaa

jokkintiraandu ndu haala fii hollugol

- Jannde fii ndaarugol

2h

4h

2h

4 EBBugol ko waDetee fii Bantugol ardiigu moYYu ngun

- Fiira annduuji Din - Nooneeji kuuDe fii moYYu - e.kf.

4h

5 JaBugol faamu fii ardiigu faamu fii ardiigu moYYu ka golleeji fii jannugol

- Fensita, senndinndira alaaji jannirDi e hakkunde duBe Den

- moYYingol Deri jannirDi - jokkugol peccoy jannde

nden/ekkitagol ngol - ndartinngol ko jannaa kon

Nandolla Derol jannirgol Faamu: fewjodal e ardiigu moYYu

Page 103: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

103

Lowre 2: Ardiigu moYYu

Nbawdi heBotoondi e nde lowre JaBugol faamuuji wonndude e martabaaji, pehe e dared moYYude fii Bantugol ardiigu moYYu ngun. Innde ko jannetee kon/saai ekkitagol Sartiiji, daYYere e saggunde ardiigu moYYu ngun Faandaare heBotoonde e nder golle jannugol/tindinoo Waawugol faamuuji Din, martabaaji Din humondirDi e ardiigu moYYu. NeeNal fokkitanaangal

NeeNe

YowiiDun e faamu YowiiDun e needi YowiiDun e nbawdi

- anndugol ko sartiiji e daYYe ko pokkintinaa kon

- annda saggundeeji ardiigu moYYu

- fensita ko jeyaa e nder ardiigu.

- Bangina nunDal - Wona lugginoowo haQille - fiBiiDo e ko feewi ma ko moYYi - watta yilli e nunDugol yiili e

nunDugol woni gorko maa deftoo, paykun maa mawDo.

- Dannina gere gere humiiDo e ardiigu bongu

- moYYina ko yuBBindiri wondiigu moYYu

- holla ko Buttinta gereeji Di holluDon Din.

Lowre 2: Ardiigu moYYu Innde jeyaaBe e o cukkito nde yaakorde needi e jannde e nder humodal

Yettoore e inde mako

MuraaDu makko Ganndal makko

Ekwe Abiola Direkter cukkitode nden

YaltuDo ka duDal humondiraaji ardiigu

G

Ekwe Nester Sekerter Seneral Hooreejo taskertooDo mawDo ka fii duuti

G

Koffi Gergwar FawiiDo on fii yaadu JogiiDo DESS G

Ekwe Alimatu Hooreejo Ardiigu e nbuuDi

Jannoowo fii taskoore neDDanke S

Ekwe Koniwa LanDo cukkitordu ndun Hooreejo needi boobohoy S

Kamara Tofa Werloowo on MarDo kaydi fii dogingol otoo-cat B G

Jeng Hanri Hooreejo on ka fii kaydiiji

WallifitooDo G

Wala Hanriyet Sekerter Feereejo JogiiDo kaydi fii labugol G

Laawol no fiinungol yaarata non

Page 104: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

104

Certewol MuraaDi

Muraadu faaminoowo on AlmuBBe Pehe

Ndaarugol ko Be anndunoo ko Bejogino

Faaminoowo on : - Lanndoo fii yo andu ko haa honto

Be hunpitii e anndi o faamu mo o jannetee.

AlmuBBe Ben: - Jaboo lanndal ngal

- MHJ - Mo kala

jaboo kaNun tun

Fokkintinaa - Hollita nde faandunde Do janngooBe Ben :

- “Jonte DiDi Baawo yiitidal yaakitiraaBe leydi ndin, e hoore hollungol faale lanDo leydi ndin, o cukkiito halfinaaDo weedi e jannde, makaaDo Moodi Ekwe Hassan Isolaa, yaltini inDe jeyaaBe Ben e nder cukkito mo o ardii (ndaraa winditannde immaande nden). Baawo yaltingol makko nden winditannde, on yaakiteraaDo adanaama landal iwrungal ko yaakitorde aranuru”.

- Jaboo maa lanndoo almuBBe Ben lannde fii faamu ko Be maa Be lanndii.

- Be ndaara maa Be yurnitoo winnditannde nden

- Lanndoo lannde fii no Burtira faamirde.

Wallitoo dentun kun ka golle maBBe / holla golle waDaaDe Den ka dentun

- Senndita almuBBe Ben e nder dentoy koy yinBe 5 maa 6;

- yetooBe lande hollitaaDe Den ka fii golle :

- Yurnoo winnditannde nden, ndaara si jannde nden no yaadi e golle innaaDe Den. Yurnitoo kadi si dulniiBe Ben e sonnaaBe Ben no huutoraa no sariya on holliri non;

- Holla ko fii honDun nde wallitannde yaakitaado arano on ko huunde haanunde;

- EBBee ko waawata wonude jaabawol gasungol.

- Be fensita winnditannde nden ka dentun maBBe

- Annda jiBolduuji Din - Bangina ko Be miijii

waaway Buttinde.

Golle moobayde fow (yiltidal fow. Si gasi Be yiitida ka dentoy maBBe.

BeyditanaaBe faamu on, Be lintoo, Be hollita ko woni Yial ngal ganndal

- Hollita golle waDaaDe Den ka dentun

- WallitooBe, BeyditanaaBe jaaba on

- O anndiniraaBe seeDa-seeDa goDDun kadi e ardannde Bonnde, Dun waaway wonude :

- Ardannde nden ka renndo Ardannde nden ka faggunde

- Ardannde nden ka Dowoodi

- Holla golle waDaaDe Den ka dentoy fii :

- Ardannde Bone (yiDangol yinBe mun Ben tun, Burdindingol worBe Ben e sonnaaBe. Den, salagol huutorgol wondaaBe Ben, …)

- Bonundeeji waawuDi

Golle kafu fow (Be fuDDora dental njannal ngal. Si Dun gasii Be yiltoo ka dentoy maBBe).

Page 105: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

105

- Ka fewjugol kala huunde inniraande jamaa on

- Wallitoo ka suutugol ko Beydii kon e ko Be holli maa hollaa kon fii Dun

- Fensita ko woni ardannde moYYere

- Ko seedintinta e ko waawi wonude sabu fii ardannde moYYunde

- Sabbunde ardannde moYYunde.

yaltutude Baawo dun; - Be holla kanBe, si ko

kanBe fewjaynoo, ko honDun Be waData

- Be jaboo lannde Diya ardanndeeji bonuDi.

- Be tawe e moYYingol ngol Yial ko Be janngi den Nannde.

Be ndarta ko Be janngi, lannda batte maBBe on.

- Ardoo Be e joDDingol ngol duDal labutaani togoowo on ka nokku fii faamingol (maa kala mottondiral);

- Lanndoo almudo kala yo dagin jaabawol mun fii gooto kala eBe winnditaaBe e ngal mottondiral hoore Be huutoray sartiiji.

- Hoolla ko yinBe fottaa taweede e ngal mottondiral hoore Be huutoray sariyaaji joDDinaaDi fii newingol golle wonduBe Ben

Mo kala golla feere

YuBBindira ko janngaa kon e ko feYYi maa ko waawi arde/huutoraa Dun nokku go’o

- MoYYina haatimere. AlmuBBe Ben waDa e mayre nooneeji ardannde bonde ko Be hawrii e mun ka Bey nguure, duDal fii faamino, hoDo, saare, laral, humoda on fewndori wo e nder Di lebbi tati (piiji feYYudi, sabu ko immini Dun, bonunde Dii. Be wowla kanBe ko henDunBe. Be waDaynoo fii kala bone hunk o Be hawri.

- WaDa golle lanndaa De Den

- Lebbi tati kala, Be anndina fow ko Be feYYini.

- Mo kala golla feere

- Nanndintira

- puDDintinoo ko waDaa kon tawaaBe goo

Sifande weBon : Fewjodal e ardannde moYYunde Lowre 1 : Fewjodal Sifooje so’ande nden http://www.universalis.fr/encyclopedie/democratie/ - http://aceproject.org/main/francais/ve/vec05b01.htm

Lowre 2: Ardannde moYYunde http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocoles/Protocole-additionnel-sur-la-Bonnegouvernance- et-la-democ.pdf

Fewjodal (Nbinndn makaaDo Daniel Gaksi, tindinoowo fii tanakuyee fewtuDoo Dowoodi ka duDal mangal Pari 1- Pantheon-Sorbonne).

Page 106: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

106

Fewjodal ko noone kawtital fii Doowodi ka sifoore, inneteno fewjodal ko huunde nde Abraham Lincoln sifornooni « Laamu jamaa on, Booriingu e jamaa on, fii jamaa on ». wa nowooniri non e nder kala yuBBoodi fii Dowoodi, « jamaa on, no anndaa ko dendaangal taakanBe Ben. Ben no hoDi e tunbere. Ko e nder tunbere, Be yinbE laamaa. Ko senndi yuBBoodi fii fewjodal e yuBBoodiiji luttuDi Din, ko tawde laamaaBe Ben no waawi wonnde kadi lanBe yewtideeBe fii kala ko woni ko fii saare nden, fii Bantal mayre. Ko tawde jamaa on ko o YuwiiDo (YuuwaniiDo laamu ngun) e yaakitoraaDo (jogiiDo laamu ngun), waawirte inneede yuBBondire fii fewjodal ko fii nafa jamaa on. Ko fii jamaa on, De yuBBondire woni dugude. Anndugol ko haa honto maa ko honno “jamaa) on waawirtee taweede ka laamu woni haQQiiQa, sobee tabintinoowo fii fewjodal ngal e nder Di njuBBuli fii Dowoodiiji. Ka Be ynBe Gerek, ila ka adal haa ka Yannu sappo e jeenayBo, laamu ngu innetee ko e fewjodal tigi tawaa, to laamu ngu tawetee e mun, sariyaaji Din, ko yewteteeDi. Be diisondira haa tawa tintidal lawlungal yinBe leydi ndin fow urBay fii no sariyaaji waawa huutoreede. Sugu ngun laamu, no innee ko laawol fii fewjoda ngal tigi. Lammininngol ngol lanBe Ben hara ko wBe lamii no faw, no waawa inneede ko laawol lammingol yinBe neDaaBe, yinBe waawayBe ronuse laamu ngun. Yaari, seeDa-seeDa, ha tawi laamu fow ngun (ko Dun woni laamu ngu jamaa on suBii, feYYini yeeso), ko sugu laamu ngu lawol fii fewjodal. Hande-hande, nooneeji suBagol ardotooBe Ben fow no innee ko humiiDun fii fewjodal. Ko cae seDaaje tun ka suwisBe Ben wonina non. Fewjodalji luttuDi Din fow ko ardinDi yesooBe Ben. Ko woni fewjodal, ko denndaangal sincoodi, bindi NawiDi, ko kala piiji huutorteeDi, ko needi. Kadi, no inne ko kala nandino, maa kala ka yinBe suBaa, darnaa e nder fedde. Di sincodiil no mari farilla (normu). Ka waDi Dun, ko sabu hiDi mari lebuddaaji Di tultata maa eteteeDi. Ka daginteeDi sabu ko kanji laBBini Dowoodi ndin. Ko Di holli Dowoodo ko huunde mawnunde ko sabu majji sig ere no wadde fii tabintingol maa waylugol fedde fii Dowoodi ndin. Anndalji Bay jeyaaDi e haanunndeeji ma e ganndal timmungol no tentini fii lintereeji (limodaaDun) NawirDi maa sincodeeji, maa haQQilleyankooji. Gannde timmuDe, lugguDe no holli hattande (kattateeji) e ellaaji fewjodalji feeNuDi. De gannde no holli Date duuDiDe fii no Dun wonira ko gasi, ko yelaa, ko yaarata no inniraa non. Tanakuyeeji humiiDi e fii wonndiigu ala yurnitaade ko Dun maa ko Dun, ko ni maa ko ni, no hawri maa hawra, ma nakkagol fewjodal ngal. Kongon miijo Den woni miijo tasakuyeeji humiiDi e fii wonndiigu ko ngon miijo woni ko Nentinten. Di tasakuyeeji ko fokkintino, ko faamugol, Bangina laawi no fewjodal ngal hanaa

Page 107: Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar

107

nawreede tawete e nde hollitande dendaangal ko Banginaa ko honno fotti yarirde. Di fewjodalji joonii. Na laawiDIn fow woni ko yaltintinaa Do. Immorde Dun, feddeeji anndaaDi Din no waawi yaltintinde no Di yuBBodeeji fii fewjodal naBini ko fiBi kon e ko woni kon yaltintinde. Ko Dun wonata ko jogitotoDen kon e nde taskande fokkutunde. Tefooje waDaaDe e tasakuyeeji humiiDi e fii wonndiigu wo waawi wonndude e ko tawetee no jilBi. Kono non, kadi, hi De waawi wonude sabu fokkitande kala falaaDo Bannude njuBBudiiji fii fewjodal e ko Di enndiraa kon ka aranun, miijo majji on tigi.