BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

NQ 21 • İYON (HAZİRAN) 2014

Texnikanm inqilabi flmksiyası 299

TEXNİKANIN İNQİLABİ FUNKSİY ASI

Lamatı 8/iyeva

BD U-nun folsafo kafedrasının doktorantı

Açar söz/ar: texnologiya, tabiat, texniki taraqqi, informasiya camiyyati.

Kmo'leBbıe CJZooa: mexHOJlozuu, npupooa, mexuul./ecKoe pa:ıeumue,

umjJopMat(UOHHOZO o6uıecmea.

Keywords: technology, nature, technical development, information society.

İnsanın t~bi~td~n, t~bü yaşayış mühitind~n asılılığı b~ş~r tarixinin bütün m~rh~l~l~rind~ mövcud olmuş, daim d~yişilmiş v~ ziddiy~tli sur~td~ inkişaf etmişdi.

Tarix boyu insanlar öz d~yişdiricilik qabiliyy~tini inkişaf etdirib t~kmill~şdir~r~k, h~r d~f~ t~bii mühitd~n öz m~qs~dl~ri üçün istifad~ edihn~si imkanlannı artırmışlar v~

bununla da t~bi~tl~ öz qarşılıqlı münasib~tl~rinin xarakterini d~ d~yişdirmişl~r.

Texniki imkanlan bskin ş~kild~ artmağa . başlayan insan t::ıbi::ıtl::ı eynil::ış::ın

m::ıxluqdan ondan f::ırql::ın~n f~al varlığa çevrildi, t::ıdric::ın t~bi::ıti özün::ı yad olan bir

qüvv::ı kimi q~bul etm::ıy::ı başladı. F.Bekon bu bar::ıd~ yazırdı ki, elm v~ texnikanın m::ıqs::ıdi t::ıbi::ıt üz~rind~ ağalıq etm~kd~n ibar::ıtdir. Bunun üçün is::ı t::ıbiati d::ırk

etm::ık, onu smağa m::ıruz qoymaq lazımdır. "Qoy heç k~s t::ıbi~ti kifay::ıt q::ıd::ır

öyr~nm::ıd~n idara etm::ık v~ ya onu d::ıyişdirm::ıya ümid etmasin".

Texnikaya, onun camiyy~tdaki yeri va oynadığı roluna gör~ münasibatl::ır hamiş::ı müxt~lif olmuşdur. Belaki teXnikanın yenic~ meydana g::ılib formalaşdığı dövrd~ ona optimist mönasibat mövcud olmuşdur. İnsan texnikada özünün t~biat üzarinda

güclülüyünü görmüşdü. Promotey, Dedal v~ onun oğlu İkar haqqmda ravayatlarda, Babilistan qüll::ıl::ırinin tikilm~si haqqmdakı dini yazılarda da bunu aydın görm~k olar. Orta ~srl~r d~ texnikaya mönasibat d~yişilir, ona şeytan ~mali kimi baxılırdı. Hamin dövrda bir çox te?Cnika yaradıcılan inkivizisiyanın qurbanlarma çevrilmişl~r. Texnikaya optimis baxışlar maarifçilik dövründ::ı barpa olunınağa başladı. ETI -in baş verdiyi XX asrin 50-70-ci iliarinda texnikanın süratli inkişafı. va onun maişata, istehsala daxil olaraq keyfiyy::ıti yüks::ıltmasi böyük ruh yüksakliyin~ sa bab olmuşdur.

Ancaq bu uzun sürm~di, belaki 70-ci illard::ın başlayaraq texniki pessimizm, texnika vahim::ısi formalaşmağa başladı. Bir qrup filosof va sosioloqlar ETT-in ekoloji

300 Larnan 8/iyeva

n~tic~huinin insana yad bir qüvv~ olduğunu ir~li sürüb ~saslandınnağa başladılar. ist~r texniki pessimizm, ist~rs~ d~ texniki optimizm ümumi r~ıs~fi m~nada texnisizm nn~riyy~l~ri olmaqla texnikanın nisbi müst~qilliyini birt~r~fli ş~kild~ izah edirl~r. Ancaq n~:l:}r~ alınmalıdır ki, texnika sivilizasiyanın asası v~ m~hsuludur ondan nec~ istifad~ olunması isa camiyy~tin mad~niyyatindan asılıdır.

Ümumiyyatla hayatın bütün axarını texnika ila doldurmaq qazaların va bir sıra başqa tex.niki hadis~l~rin sayını çoxaldır. Bütün bunlara baxmayaraq na:l:}ra çatdırılmalıdır ki, tex.niki taraqqi qarşısıalınmaz prosesdir.

İnformasiya-kompyuter inqilabı icti.mai hayatın bütün sahalarini - maddi istehsal va amak, siyasat va tahsil, in~sanat va s. sahalarİ alıata etmişdir. Artıq texnika va texnologiyanın t~biat va camiyyata tasiri bilvasit~ deyil bilavasitadir. Yani bu t~sir artıq dolayısı ila deyil birbaşadır . Belalikla camiyyat hayatının yeni sferası- "texnosfera" meydana g~1ir. Onu yaratmaqla insan tabiatİ sıxışdırır, bu da bir sıra falakatlara gatirib çıxarır, t~bii ehtiyatların yenidan b~rpa olunması presesi kasilir.

Son dövrlarda "hipermodernizm" va yaxud "texnos" termini meydana galib. Hipermodernizma postmodernizm da deyilir. Texni.kanın faaliyyat vasit~hırindan m~daniyy~tin yerin~ keçan bir dünya - Texnos yaranır. Bu n~z~riyy~nin

tar~fdarlan göst~rirlar ki, axırda madaniyyat ölür va texnologiyaya çevri1ir. Bu n~:l:}riyya tasdiq edir ki, t~kamül bütövlükda min illarla v~hşilik va barbarlıqdan, sonra isa asrlarla m~d~niyyat va sivilizasiyadan keçir; indi isa biz informasiya va texnika dövrüna daxil oluruq.

Hipermodernizm tarafdarları sübut etmaya çalışırlar ki, ~g~r tabi~t -naturalizm, madaruyy~t - modernizmdirsa, Texnos - hipeı]IlQdernizmdir. T~biat

artıq keçmiş, baş vermiş Varlıqdırsa, madaniyyat indik.i döVÜrda baş veran proses- Yaranmadırsa, Texnos- g~lac~kdir, layihadir, yaradıcılıqdır. [9,208] .

Texnikaya baxış ist~r qadi.m döVÜrd~, istar orta asrl~rd~. istars~d~ müasir dövrümüzda farqli olmuşdur. Onun t~bi~ta, insana tasirini araşdıran aliml~rin fıkri birmanalı olmamışdır.

XX asrda yaşamış bir sıra fılosoflar texnikanın in.kişafı ila ~laqadar d~y~rli ideyalar vermiş va fı.kirlar söylamişlar. Onlardan biri olan M. Haydegger yazırdı: "İnsan üçün tahlük~ maşınların, müxtalif qurğuların mümkün mahvedici t~sirind~ deyildir. 8sl qorxu, tahlüka artıq insanın ÖZ mahiyyati tar~fınd~n gözlanilm~lidir".[5,227] Haydeggerin fıkrinc~. texnika - insan v~ dünyanın xüsusi alaqa növünün ifad~sidir, bu zaman insanın al da etmak, istismar etm~k meyli reallaşır. Dünya insan üçün yalnız öz imtiyazlarını öd~mayan bir vasit~dir,

Texnikanm inqilabi fonksiyası 301

texnika- bu materialı istifad~ etm~k üsuludur. Axırda insan özünü " dünya

hökmdarı" hesab ets~ d~, ~slind~ öz al~tl~rinin quluna çevrilir, ~şyalar al~mind~ . özü d~ bir ~şyay?- dönür. Texnilca insanı ~~~ alır, özün~ tabe edir, h~tta öz elemetin~ çevirir".

Texnika mövzusuİıda Haydeggerin maraqlı ~s~rl~rind~n blri "Texnika

m~s~l~si" dir. (1949). Dem~k olar ki, Haydegger~ q~d~rki dövrd~ texnikanı müsb~t qiym~tl~ndirirdil~r ; birC<> qorxu var idi ki, bird~n onu düzgün istifad~ ed~ bilm~zdil~r (0. Şpenqler). Müasir texnikanın mahiyy~ti budur ki, o insanın dünyaya olan münasib~tinin, daha doğrusu, dünyanın m~nims~nilm~sinin yeni

formasıdır. Texnikanın t~hük~liyi ondan ir~li g:::ılir ki, o, insanın mahiyy~tini d~yişdirir. İnsan indi o tora düşmüş milç~y~ b~nz:::ıyir: d~rin~ getdikC<>, daha da dolaşır. T~hlük~ ondadır ki, insanlar çox vaxt texnika v~ elmin istfad~sinin sosial n~tiC<>l~rin~ d~rind~n varmır, uzaqgör~nlik etmir.

Alman eksiztensializminin dig~r nümay~nd~si K. Y aspers "Müasir texnika" adlı m~qal~sind~ texnikanın mahiyy~tini bel~ izah edirdi ki, tex.nika yalnız m~qs~d~ nail olmaq üçün vasit~çi kimi yaranır v~ f~ali)ry~t göst~rir. Tex.nika düşünc:::ı f~aliyy~tin~,

hesablama, mümkün n~tic~l~rin öne~ görm~ imkanianna ~saslanır. Tex.nika

mexanizml~rd~n istifad~ ed~r~k, öz imkanlarını kamiyy~t münasib~tl~rin~ çevirir. Tex.nikanın mahiyy~ti insanı t~bi~tin hökmranlığından azad etm~kdir. Texnika iki cür olur: enerji istehsal ed~n, bir d~ cürb~cür m~hsullan istehsal ed~n tex.nika növl~ri.

Tex.niki qaydalan öyr~nm~k v~ istifad~ etm~k mümkündür. Tex.niki vasit~ m~qs~d~ çevril~n yerd~ insan h~yatı öz m~nasını itirir. Texnikanın k~şfi q~dim dövrl~r~ t~sadüf edir; müasir texniki t~r~qqi dünyanın yaranmasında yaxından iştirak ed~n t~bü elm~rin, ~m~yin t~şkili v~ ixtiraçılığın yaradıcılıq ehtirası v~ n~tic~sidir.

am~yin intensivliyi texnika il~ bağlıdır, texnika ~m~yin xarakterini d~yişdirir,

özg~l~şm~ prosesini artınr; mü~ssis~ı~r böyüyür, bürokratiyanın mövqel~ri artır v~ genişl~nir.

O.Şpenqler d~ texnikaw t~bi~tin üz~rind~ "zorakılıq" al~ti olduğunu hesab edirdi. Öz insani mahiyy~tini unudaraq, insan n~sli dağıdıcıya dönür, texniki sivilizasiya binasının ~~m~ti artdıqca, bu binanı yaradan insanın m~n~viyyatı ~ksildikC<>, onun özün~ ·burda daha az yer qalır. Texnika insan n~slinin acı taleyi,

onun faci~vi qism~tidir: insan texnikanı yaradır, t~kmill~şdirir, bunda t~bi~tin üz~­rind~ öz qüdr~tinin hökmranlığının r~mzini görür, n~ti~d~ is~ texnika "Faust" (İ.V.Hötenin yaratdığı b~dü obraz) sivilizasiyanın m~hvin~ qaçılmaz süqutuna

g~tirib çıxarır. İnsanların texniki s~yl~ri n~ q~d~r rasional, n~ q~d~r intensiv olarsa, texnikanın n~ti~l~ri bir o q~d~r irrosional v~ dağıdıcı olur. [ 7, 462]

302 Laman 8/iyeva

Texnikanın inkarı ideyası Frankfurt m~kt~binin sosial falsaf~ nümay~nd~l~ri t~rafından ir~li sürülüb. Onlara gör~ h~qiqi insan mövcudluğu t~bi~t il~

ünsiyy~td~ olmaqdır, tabiatin va insanın durmadan ram edilm~si deyildir.

T~nqiddan kanara çıxmayan frankfurtçular utopiya haddiarinda qalmışdılar. Masalan, H.Markuze hesab edirdi ki, müasir texnika va istehsal hayatın instinklarina uyğunlaşmalıdırlar. A.Qelen va Y.Habermas m~salanin hallini liberal burjua demokratiyasının takmillaşmasinda görürdülar. "Texniki determi­

nizm" nümayand~lari is~ (mas,X.Şeleki) hesab edirdilar ki, elmi - texniki tar~qqi presesini humanistl~şdirmak c~hdlari abasdi; yalnız elmi - texniki t~raqqinin rasional qüvvasi sosial faallıqdakı irrosional, dağıdıcı meyllar~ son qoya bil~r. ·

Frankfurt m~ktabinin digar nümayandasi T. Adorno c~miyy~tda texnikanın

rolunun bela saciyy~landirir: "Müasir texnikanın insanlara fayda v~ ya zarar gatirimasi na texnikl~rd~n n~ da texnikanın özünd~n asılıdır; asas m~sala - onun camiyyat tarafından neca istifad~ olunması, camiyyatin obyektiv strokturlarınOn insan layaqatina cavab veri b verınamasi mas~lasidi ". [2, 239]

Qeyd etdiyimiz kimi, texnikanın falsafi problemiari Qarbda yüz ildir ki, öyranilir. Almaniyada, digar ölkalarda texnikanın falsafi problemiari beş

istiqamat üzra öyr~nilir: texniki elmlar, eksiztensializm, -sosial antropologiya, Frankfurt maktabinin tanqidi nazariyyasi, te~ka. Tabiat v~ camiyyatin qarşılıqlı alaqasinin etik problemiari. Fransada bu problemin basqa tarafı· -

texnika va madaniyyat, texnika va amak, am~yin ekzistensial tahlili, texnikanın inkişafının epistemoloji problemiari da öyr~nilir. Ümumiyy~tla, camiyyatin inkişafında texnika bir paradoksal (h~ll olunmaz ziddiyyatl~rin vahdati) vaziyyat

yaratdı: texnika ham insanın mövcudluğumin asası, ham .. da-tabü mühita, insa~ manaviyyatına, onun fiziki varlığına qarşı çıxan dağıdıcı qüvva kimi çıxış edir.

Belalikla, nikbinlik baxımından texnikanın rolunu qiyınatlandirmak cahdlari

ahamiyyatsiz olub, sosial taraqqiya inam şübha ila avaz olunub, "Altemativ" madaniyyat va alarnlar yaratmaq cahdlari göstarilsa d~, (E. Fromm, H.Markuze, O.

Ulrix va basqa.), onlar sosial SC)Viyyada qalmaqda.davam edir. Bununla bela Qarbda bu çatin problemi hall etmak ümidin itirmayiblar. Elmi - te:xniki taraqqini idara edan sosial mexanizmlari takınillaşdirmak zamratini başa düşan tadqiqatçılar idaraetmC) sahasinda otuz ilC) yaxındır ki, "texnikanın qiyınatlandirilmasi" hC)fC)katını yaradıblar.

esas maqsad elmi texniki t~raqqinin naaliyyatlari va n~ticalarinin müxtalif, bazan ziddiyyatli mövqelardan qiymatlandirilmasini aradan qaldırmaqdır. Te:xniki inkişafın qeyri - müayyanliyi artdıqca, bütöv, çox mürakkab texniki sistemlar üzarinda nazar~t

,.

Texnikanın inqilabi flmksiyası 303

m::ıs::ıl::ısinin ::ıh::ınıiyy::ıti d::ı artdı. Tex.nikanın beyn~lxalq s~viyy::ıd~ idar::ı olunması

problemi d::ı meydana g::ıldi.

Fransa t::ıdqiqatçısı J. Ellül "texniki determinizm" prinsipini t::ınqid ed::ır::ık,

el::ı bir "müst::ıqil" sosial v::ı siyasi qruplar yaratmağı t::ıklif edir ki, onlar, şüurlu

ş::ıkild::ı texniki sivilizasiyanm nem~tl~rind~n imt ina etsin, texniki · xaosa qarşı

çıxa bil::ıc~k avtonom m~d~niyy::ıt yaratsın (o cüml~d::ın, f::ıls::ıf~, lııc~s~n~t, ~n::ın~,

ail::ı v~ ş~xsi h~yat formalarını v~ s.). İctimai münasib~tl~rin antihumanİst

xarakteri, texnika v~ istehsalın üz~rind~ rasional, t::ısiredici n~zar::ıti heç~ endir::ı

bilir. O, göst~rir ki, insan bir t~r~fd~n insan c~miyy~tinin t::ışkili v::ı f::ıaliy­

y::ıtind::ıki, dig::ır t::ır::ıfd::ın is::ı texnikanın özünd::ı (o da insan t<>bi::ıtind::ıki qüsur v::ı

nöqsanlarm üzünd::ın) olan nöqsanlardan ir::ıli g::ıl::ın ç::ıtinlikl::ırin aradan

qaldırılması yollarını h::ıl::ı ki, utopik quraşdırmalarda axtarır. Ellül dövl::ıti

texnika sah::ısind::ı ~sı inqilab etm::ıy::ı çağırırdı. [6, 149]

Toffler, istehsal v::ı istehlakın kütl::ıvil::ışm::ı dövrünün tübnm::ısi vaxtının g::ılib

çatdığını göst::ırir, yeni texnologiyaya uyğun informasiya c::ımiyy::ıtinin

yaranmasından söhb~t açırdı. Onu daha çox düşündür::ın bu yeni sivilizasiyada

milyonlarla, h::ıtta milliardlarla insanlar üçün yerin tapılıb-tapılmaması m::ıs~l::ısidir.

Söhb~t irqi, etnik, milli v~ dini m~nsubiyy::ıtin::ı gör::ı zülm::ı, t::ıqibl~r~, irqi ayrı

seçkiliy::ı m::ıruz qalan insanlardan gedir. Bu · m::ıs~l::ınin h::ıllini O.Toffler iqtisadi

çevrilişin n::ıtic~l::ırinin yayılma sür~tinin artırılmasında görür. M::ıd::ıniyy::ıt~, ~m::ıy::ı,

kişi v::ı qadınlara, mill~tlar::ı, asud::ı vaxta, nüfuza v~ s. tamam yeni münasib::ıt t~l::ıb

edir. İqtisadiyyat yeni simvol, obraz, abstraksiyalar işl~tm::ıyi, m::ıntiqi düşünc::ı v::ı

t~f::ıkkürü ::ıld::ı etİn::ıyi t~lab edir. 8sas::ın inkişaf olunmalı sah::ıl::ır d::ırk etm::ık bacarığı

v::ı t::ıhsildir. İnsan yeni ş::ırait::ı d::ı uyğunlaşmağı bacarmalı, onu öyr::ınib qiym~tl::ındirm::ıli, bir neç::ı sah::ıni mük::ımm::ıl bilib, öz f::ı~diliyi v::ı t::ış::ıbbüskarlığını

ifad::ı etm::ıyi bacarmalıdır. Toffler bura daha bir prosesi ::ılav::ı edir: azsaylı mill::ıt va

xalq)ar bela ş::ıraitd::ı öz tarixini b::ırpa etmakla, öz itirilmiş l::ıyaq::ıtini b~rpa edirl::ır (keçnıişi öyr::ınib, özünda güc v::ı qüvv::ı tapmaq üçün) .

Texnika problemin::ı Haydeggerin ::ıs::ırlarinda daim toxunulsa da, onun bu .

mövzuda ::ın mühüm ::ıs~ri, «Texnika m::ıs::ıl~si»dir. Bu ::ıs::ır texnikanm

d~y::ırl~ndirilm::ısini yeni bir bünövra üz::ırin::ı qoydu . Texnika f::ıls~f::ısinin h::ıl::ı çox

g::ınc bir elm sah::ısi olduğu ş::ıraitd::ı bu, b::ılk::ı da o _q::ıd::ır ç::ıtin iş deyildi, lakin

n::ız::ırd~n qaçırmaq olmaz ki, ~srin ::ıvv::ıll::ırindan başlayaraq, texnika problemini

f~ls~fi baxımdan araşdıran çoxsaylı ::ıs::ırlar meydan~ çıxmışdı. Xüsusan 1920-ci

illard::ı bilavasita «Texnika falsaf::ısi» başlığı ila xeyli kitab çap olunmuşdu.

304 Laman 8/iyeva

XIX asrin sonlarmda tar:}qqiy:} olan nikbin inam üçün tex.nika Ağlın va Xeyrin zafar yürüşüna şarait yaradan sonuncu va samaralı vasita mahiyyati daşıyırdı. Misal üçün, Bellaminin «Geriya baxış: 2000-1887» adlı utopiyasını xatırlıı:maq ldfayatdir. Ara-sıra texnikanm özüna deyil, ·daha çox ondan

istifadaya qarşı mülahizal:}r saslanirdi. Mas:}lan, Şpenqler ehtiyatlanırdı ki, ağ irq:} mansub olmayanlar avropalılardan texnikanı alıb onlan hakim mövqedan düşüra va son naticada h:}min texnikanı mahv eda bilarlar. Haydeggera qadar texnika, albatta, bütövlükda madaniyyatin va insanın tarixi inkişafı ila

alaqalandirilirdi, lakin o, çoxsaylı amillardan biri kimi ş~rh olunurdu. Haydeggera göra isa aksina, texnika müasir dövrün mahiyyatini, öZÜ da labüd şakilda avvalki tarixdan doğan mahiyyatini taşkil edir. Nahayat, Haydeggera qadar texnika, ilk növbada madaniyyat V:} tarix falsafasinin, daha sonra da

antropologiyanm problemi kimi nazardan keçirilirdi. Haydegger isa onu metafızikanm problemina çevirdi. Bu, albatt~. varlığın tarixina dair Haydegger anlayışı asasında mümkün i.di, bela ki, hamin anlayış ona insan şüurunun müayyan tarixi taraqqisinda varlığın tazahürlarini dark etmak imkanı verirdi.

Haydeggerin as:}rinda har şeydan avval texnikanm mahiyyati masalasi

qoyulur. Bu mahiyyatin özünda heç bir texniki şey yoxdur; lakin hamin mahiyyati, sadaca olaraq, texnikadan qaçan da o qadar dark etmir. «Biz texnikanm o zaman an pis şakilda asiri oluruq ki, ona na isa neytral bir şey kimi baxınq; halbuki indi xüsusila geniş yayılmış bu tasavvür bizi texnikanm

mahiyyatina münasibatda tamarnila kor edir».(5, 228]. Texnikanm neytral bir şey kimi qavranılması onun maqsadlara nail olmaq vasitasi kimi qiymatlandirilmasi ila sıx suratda bağlıdır. Bu instrumental anlam, dÜZÜna qalsa, yanlış deyildir. Haydegger bunun «dahşatli daracada doğru olduğunu va elaca d::ı müasir

texnikaya da uyğun g::ıldiyini>> göst::ırir. Lakin doğruluq h::ıl::ı haqiqilik deyil. Bela

ki, predmet haqqmda na isa doğru bir şey demak, hala onun mahiyy::ıtini anlamaq demak deyildir - Haydegger öz asarind::ı el::ı bundan bahs edir. instrumental anlayışdan o, sababiyy::ıt anlayı.şma, buradan isa dörd s::ıbab

haqqmda klassİk talim::ı keçir.

Elrni-texniki inqilabın b::ıl::ı başa çatmadığı bir dövrd::ı keçan asrin 60-cı iliarinda dünyaya baxışlan tamarnila dayiş::ın yeni bir nazariyya meydana çıxdı. Bu "qeyri­

salis" mantiq nazariyyasi idi. Hamin nazariyyanin müallifi isa dünya şöhratli

azarbaycanlı alim Lütfi Zadadir. Onun elmda inqilaba sabah olan qeyri-salis mantiq nazariyyasina qadar Aristotel mantiqi ila mühakima yürüdan beyin, dünyanı yalnız ağ va qara rangda qavrayırdı. Lütfi Zada mantiqi isa dünyanı bütün çalarlan il::ı

Texnikanm ingilabi fonksiyası 305

qavramağa imkan verir. O, öz m:}ntiqi V:} n:}Z:}rİyy:}si il:} dünya elmind:} d:}, insanın

h:}yata f~ls:}fi baxışında da çox böyük inqilab etdi. Bu n:}Z:}riyya insanı dünyanı daha

r~ngar:}ng görm:}y:}, qavramağa V:} bununla da g:}rgin dünyanı daha da g:}rginl:}ş­

dirmamaya, özünün v~ başqalarının h:}yatını yüngüll:}şdirmay:} çağırır V:} yollannı

göst:}rir. Bu elmd:} el:} böyük inqilab idi ki, elmi yeniliklara V:} inkişafa Xüsusi diqqat

veren ABŞ-da 20 il~ yaxın müddat arzinda elmi çevr:}l:}r bu n~z:}riyyay:} soyuq v~

ehtiyyatla yanaşdılar. Çünki L.Zad:}nin çoxm:}nalı (k:}silmaz qiym:}tli) mantiqi

Aristatelin ikili (binar) mantiqini sözün haqiqi manasında alt-üst edirdi. Aristotel

deyirdi ki, bir müddaa ya doğru ya da yalan ola bilar. L.Zada isa sübut edirdi ki, har

bir müddaanın doğruluq daracasi doğru ila yalan arasında (v~ ya sıfır ila bir arasında)

kasİlmaz qiymatlar alır. Bu mantiqda tolerantlıq, dözümlülük daha çoxdur, ittiham

günahlandırma daha azdır. Bu m:}ntiqda real hayatı daha dürüst inikas etmak

qabiliyyati var. O, qeyri-s:}lis mantiq naz~riyyasi ila elmda ela bir inqilab etmişdir ki,

onun n~tical~rindan eyni zamanda iqtisadiyyatda, psixologiyada, linqvistikada,

siyasatda, falsaf~da, sosiologiyada, dini m~sal:}l~rda, münaqişa problemiarinda da

geniş istifada oluna bil:}rdi. Neca ki, bugün çox geniş istifad~ olunur.

Aristotel mantiqina göra bir adam ya dostdur, ya düşm~n. L.Zad:} m:}ntiqin~

göra dostla düşm::m arasında sonsuz sayda münasib~t daracasi var (masalan: tanış,

neytral, çox yaxın dost, maraqlar dostu va s.). Onun bu n:}z~riyyasi t:}kC:} elm

adamlan üçün maraqlı deyil. aslind:} har bir insan, har bir siyasatçi va başqa peşa

sahibi da onun bu n:}Z:}riyy~sindan faydalana bil~r. Aparıcı dünya şirkatlari

tarafind~n t:}tbiq olunan bu naz~riyya 1965-ci ilda işlanib hazırlanmışdır. Nazariyy~

uzun müddat Amerika elmi ictimaiyy:}ti t~rafınd:}n qabul edilmasa da, ötan asrin 80-

cı ill:}rind~ yapon aliml~rinin diqqatini calb etmiş . va yaponlar bu unikal

nazariyyadan yararlanmaq qararına galmişlar. Lütfi Zada · naz~riyy~sinin tatbiqi

gündoğan ölkaya milyardlar ' qazandırmışdır. Bu gün Yaporuyanın "Mitsubishi",

"Toshiba", "Sony", "Canon", ''Nissan", ''Honda" v~ digar nü:fuzlu şirkatlari qeyri­

salis mantiq nazariyy~sina asasianan foto v~ videokameralar, paltaryuyan maşınlar,

vakuum ~y:}vi tamizlayicilari istehsalında, avtomobillarin, qatarların, sanaye

proseslarinin idara olunmasında geniş istifada edirlar. Lütfi Zada 1989-cu ilda qeyri­

salis mantiq nazariyy~sinin sanayedaki uğurlanna göra Yaporuyanın elm adamlarına

verilan an yüks:}k mükafat - "Honda" mükafatı ila taltif olunub. Amerikalılar da bu

nn~riyy:}nin qiymatini anlamağa ondan yararianınağa başlayırlar. Bu gün bu

nazariyya Amerikanın "General Motors", "General Electric", "Motorola", "Dupont",

"Kodak" va başqa şirk~tlari t~rafindan istehsalatda geniş tatbiq olunur.

306 Laman 8/iyeva

Qeyri-s~lis m~ntiq n~z~riyy~sind~n ~lav~ Lütfi Zad~ Ş fundamental elmi

n~z~riyy~ t~klif etmişdir. O, ''Ta~ssüratlar n~~riyy~si", "Sisteml~r naz~riyyasi",

"Sözla işiayan kompüter na~riyyasi", "Optimal süzg~c naz~riyy~si", "Soft

kompyutinq" kimi dünya elminin in.lrişafında, onun yeni asaslar üzarinda qurul­

masında mühüm rol oynamış elmi kaşfl~rin mü~llifidir. Lütfi Zad~nin elmd~ Z çevir­

ma kimi tanınan işi dislcret va raqamli idar~etm~, informasiya v~ kommunikasiya sis­

temlarini yaradılmasının ~sasım qoymuş elmi naz~riyyadir. Onun mahşur v~ziyyatlar

fazası, dinamik sisteml~rin idar~ olunma n~z~riyy~lari müasir idar~etma elminin ~sa­

sım t~şkil edir. ABŞ-ın Milli Kosmik Tatqiqatlar M~rk~zi (NASA) bu n~z~riyy~l~r

~sasında idar~etma sistemlarini tadqiq edir, layih~landirir va tatbiq edir. [9]

Natic~ olaraq dem~k olar ki, bugünkü hayatımızı texnologiyalarsız t~savvür

etm~k çox ç~tindir. Texnologiyanın bela süratli inkişafi insanların tafakkürüna,

düşünc~ tarzina da güclü tasir edir. Texnoloji inqilabların insanların hayatına, onların

falsafi dünyagörüşüna tasiri ila bağlı ikili baxış mövcuddur. Bir qism elmi-texniki

t~raqqioin b~şariyy~tin h~yatını daha da z~nginlaşdirdiyini, inkişaf etdirdiyini,

mük~mm~l~şdirdiyini iddia edir. Dig~r bax.ışa gör~ is~ elmi-texniki t~r~qqi

- b~ş~riyy~ti m~hva doğru sürüklayir. Yeni texnologiyalar insan ila t~biat arasındakı

~laq~lari m~hv~ doğru apanr. İnsan n~ q~d~r sosial varlıq da olsa o tabiatda

mövcuddur. T~biatin m~hvi isa insanın mahvi demakdir. Bununla bel~ aparılan

araşdırmaınızdan bel~ bir naticaya galm~k olar ki, yaradılan har bir texnologiya insan

ağlının, z~kasının natic~sidir. Ondan b~ş~riyy~tin xilası va ya mahvi üçün istifa~a

etm~k seçimi mahz insanın özünd~n asılıd:ır. H~yatda har bir şeyin insan üçün xeyirli

olub-olmaması f~rdin harnin aşyalara yanaşma t~rzind~n asılıdır.

Texnikanın inqilabi flmksiyası 307

8D8BİYYAT

1. F.Q.İsmayılov. Müasir Q::ırb f~ls~f::ısi. Bala, Az~rn~şr 1991. 2. A.n:opHo T.B. O reXHHI<e H :ryMaHH3Me ll <I>IDioco<J?ruı: reXIIHKH B <I>Pr. M.:

llporpecc, 1989. -C. 364-371. 3. Bopomm A.A. TeXHHI<a KaK KOMM)'HHKaTHBHM CHeTeMa ll Bonpocı:.ı

<J?ruıoco<J?HH. - ı 997.- N2 5. - C. 96 -ı 05. 4. CypKOBa n.B. TeXHOI<paTH3M: coı::ı;ımı<ym.zypmrii: <J?eHOMeH. M.: ı992.-172c. 5. Xrumerrep M. Bonpoc o TeXRHKe ll Bpewı: H 6ı,ıme. CTaThH H aı:.ıcryııneHIDI.

-M.: Pecııy6JIHKa, ı993.- C. 221-238. 6. 3JJJIIO.m. )!(. .L(pYTıur peBomonını ll HoBıur TeXHoi<paTifllecKıur BOJIHa aa

3arra,l(e. -M.: Ilporpecc, ı986. --C. 147-ı52. 7. Illrrea:rııep O. tıenoBeK H reXHHKa ll Kym.zyporrorruı:. XX BeK; AHronorwı:.

-M.: lOpHCT, 1995.-C. 454-494. 8. 5lcııepc K. CoBpeMeHHıur rexmn<a ll CMiııcn H Ha3HaqeHHe HCTOpHH.-M.:

llo.JIIITH3J(aT, ı99 1. -C. ı 13-ı40. 9. Xa6epMac 10. Texmn<a H HaYKa KaK <<H,ZJ;eono:rmm 1 IlepeBOJ( c HeM. M.JL

Xopı.KoBa.-M.: IlpaKCHc, 2007.-208 c. 10. www.wikipedia.org

308 Laman 8/iyeva

XÜLASa

«Texnika - insan» problemi texnodünyada b;;ış;;ırin özü t;;ır;;ı:find;;ın yaradılan h:}yat t:}rzi, mövcudluq dem;;ıkdir. SosioQı;;ıd;;ıni baxışdan bu o anlama g:}lir ki, süni olaraq yaradılınış texnodünya insanın h;;ıyatında hansı yeri tutur v;;ı hansı rolu oynayrr. Texnikanın ;;ısas m;;ıqs:}dl:}rind;;ın biri d;;ı - insanı t~bi;;ıtin «ağuşundan» azad ed;;ır~k ona bir qad:}r müst:}qil davranması üçün ş;;ırait yaratmaqdır. Lakin t~bi;;ıtd;;ıki k;;ıskin

asılılıqdan azad olan insan özünü bilm:}d:}n texnikadan tarnarnil:} asılı v;;ıziyyat;;ı salır.

SUMMARY

"Technique - a man" - this is the problem of existence, a way of life in his own making Technoworld with sociocultural po int of view - the place and role of artificial Technoworld in human life. One of the intended technology the liberation of man from the "embrace" of nature, the acquisition of a certain freedom and independence from nature. But, freed from the rigid natural necessity, in general, unwittingly put tough technical necessity

PE3IOME

"TeXHHI<a - lleJioBeK" - 3TO npo6ııeMa c~eCTB~~aHIDI, o6pasa >KH3HH lleJIOBeKa B C03,l{aHHOM HM CaMHM TeXHOMHpe, C COIUiOI<yJThTypHOH TO'II<.H 3pemuı:­O MeCTe H po.ım HCI<yCCTBeHHOfO TeXHOMHpa B :ıKH3HH lleJIOBeKa. ÜABO H3 rrpeABasHallemm TeXHHI<H - ocao6o)!(Jteıme qeııoBeKa oT "o6t.HI'Hii" ııpırpo.zı;ı,ı,

06peTeHHe HM CB060.ZU,I H HeKOTOpOH He3aBHC.HMOCTH OT IIpHpO.ZU,I. Ho, OCB060.zı;HBIIIHCh OT JKeCTKOH IIpHpO,lOiOH He06XOgHMOCTH, qeJIOBeK Ha ee MeCTO, B o6~eM-TO HeJaMemo .ıı;IDl ce6x noCTaBHJI JKeCTI<yiO TeXBFieci<yiO Heo6xo.ıı;HMOCTL.