İLAHİYYAT FAKÜLT8SİNİN ELMİ M8CMU8Sİisamveri.org › pdfdrg › D02632 › 2015_24 ›...

BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ ·

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

.NI~ 248 DEKABR (ARALIK) 2015

Qadim va Orta dövrlarda kosmosentrizm problemina münasibat 225

Y,[(K 1(075.8)

QaDİM va ORTA DÖVRLaRDa KOSMOSENTRİZM PROBLEMiNa MÜNASİBaT

Zeynalova Giinay Kazım qızı, AMEA-nın Falsafova Hüquq İnstitutunun

Estetikanın nazari va tatbiqi masala/ari şöbasinin doktorantı

Açar sözl<n: kosmosentrizm, kosmologiya, fc;)lSc;)fc;) tarixi, qc;)dim dövrün tadqiqatçıları, Sc;)ma, Allahlar, antroposentrizm.

KJııoqeBbie CJIOBa: KOCMOIJ.eHTpH3M, KOCMOllOriDI, HCTOpiDI cpwıoco<t>mı:,

HccneJ(OBaTemı: J(peBHero nepHoJ(a, He6o, Eor.H, ıiHTponon.eHTpH3M. Keywords: cosmocentrism, cosmology, history of philosophy, the researchers

of the ancient period, the S ky Gods, anthropocentrism.

GİRİŞ

Mc;)lumdur ki, kosmosentrizm kosmosu, onun c;)hamiyyatini "c;)Sas göt:iirnn nazariyya va talimlarla bağlı bir prinsipdir. "Kosmos" sözünün özü qadim yunan falsafasİnda istifada olunuh va dünyam strukturlaşdınlmış v.a nizamlanmış bütöv kimi tasavvür etmişdir .. Falsafa lüğatinda göstarildiyi kimi, "kosmos" sözünün manası olduqca geniş olmuşdur. Burada fiziki manada tektçınikaya malik olan müşahida oluna bilacak, taşkilolunmuş bir qurğu başa düşülürdü. "Bazak", "ayin-baş" manasında da istifada olunurdu. Eyni zamanda sosial manada dövlat va yaxud siyasi quruluş manasında da işladilirdi. Harbi faaliyyatda sıra nizamı, intizam va iyerarxiya, rütbalara bölmani nazarda tuturdu. Kosmosentrizm probleminin tahlilinda Pifaqorun va Demokritin adları qeyd olunmalıdır. Atomistik nazariyyanin nümayandalari da Kosmos vaKainatın nizamlı, alçatan makan olduğunu göstarirdilar [1, c. 281].

Kosmoscia ağıllı va gözal nizamlılıq olduğunu sübut etmaya çalışan filosoflar burada demiurqun (yaradanın) rolunu xüsusi olaraq vurğulayırdılar. Hesab olunurdu ki, kos

mosun yaradılmasında teoloji maqsad gözlanilir, çünk:i burada nizamlılıq, maqsadyönlülük var. Daha sonra, malumdur ki, kosmosun özü da ilahilaşdirilirdi (Anaksaqor, Platon va s.). Kosmosu panteizm va kosmoteizm nümayandalari ilahilaşdirirdilar. Platon, Aristotel va stoiklar kosmosu estetik baxımından qiymatlandirir, onu kamil, gözal, har şeyi alıata edan va eyni zamanda pak olan bir varlıq olduğunu qeyd edirdilar [yena orada].

226 Günay Zeynalova

Problemin işianma daracasi: İndi is~ Kosmos v~ kosmosentrizm ideyalan haqqında daha geniş m::üumata

müraci~t ed~k. Q~dim dövrün t~dqiqatçılan daha çox ontoloji probleml~ri araşdıra

raq burada uyğunluq, v~hd~t, inkişaf xüsusiyy~tl~rini axtarırdılar. T~sadüfi deyil ki,

onlan düşündür~n m~s~l~l~rd~n biri varlıq v~ onun ~saslan olınuşdur. Fikir müxt~

lifliyin~ baxmayaraq, h~min ~saslar, yararuş sxemi bir-birini tamaml.ayır v~ h~tta ox

şayırdı. Sual oluna bil~r ki, niy~ q~dim dövrün müt~f~kkirl~rini "dünyanın yaranışı

s~b~bl~ri, bu prosesin maddi v~ ideal ~sas~an, burada v~hd~tin v~ qarşılıqlı asılılığın

ifad~ formalan hansılardır?" m~s~l~l~ri düşündürürdü? Niy~ dünyanı qiym~tı~ndirm~k, d~y~rl~ndirm~k prinsipl~ri m~hz bu ardıcıllıqla h~yata keçir, y~ni kosmo

sentrizm, teosentrizm, antroposentrizm? Aydındır ki, q~dim t~dqiqatçılar bu proble

min üz~rind~ heç düşünmürdül~r, çünki onlan ~hat~ ed~n, düşündür~n mühit m~bz

kosmosentrizm meyll~rinin formalaşması il~ n~tic~l~nib v~ öz ifad~sini müvafiq

n~z~riyy~l~r v~ t~liml~rd~ tapmışdı.

Ola bilsin ki, burada daha d~rin kökl:;}r var. Müasir t~dqiqatçılar prototarixin xü

susiyy~tl~rini öyr~n~rk~n, bir çox maraqlı faktlan aşkar etmişdi. Söhb~t kosmos v~ Yer kür::ısi arasında formalaşan ~laq::ı v::ı münasib~tl~rind~n gedir. Bu ~laq::ıl::ırin tari

xi çox q~dimdir. T::ıdqiqatçılar Yer üzünd~ ~ıd~ edil::ın b::ızi artefakt v~ hadis~l~r

::ısasında bel::ı bir_q~na::ıt~ g~lmişl~r ki, insan sivilizasiyası (özü d~ bir neç.~, bir-birini

~v~z etmiş sivilizasiyalar) il~ kosmos arasında möhk~m v~ çoxşax~li ~laq~l~r olmuşdur v~ var. M~sal::ın, Qarb t::ıdqiqatçısı Z.Sitçin d~ bu m~s~lani araşdırıb, ona öz

münasib::ıtini bildirm~y~ çalışmışdır. Niy~ insanlar yaranışın ilk sabahini bilın~y~ o

ki var can atırlar? Niy~ onlar t~qvim yaradıblar? Bunun s::ıbabini q::ıdim Şumer ~hali

si Göyd~n gal::ın Allahiara ~laq::ı yaratmaq z::ırur~ti il~ izah edirdilar. s~ma il~ ~laq~ni möhk~ml~ndirm::ık üçün xüsusi m~b~dl~r yaradılırdı. H~min m~b~dl~r xüsusi ş::ıkil

d~ göylarl~ ~laq~ni qurmağa yön~ldilmişdi. Bu işd~ böyü.k s~rişt~ v~ d~rin astrono

mik bilikl~r~ malik olınaq lazım idi. M~b~d göyd~ki ulduz v~ planetl~r~ doğru isti

qam~tl~nm~li idi. Z.Sitçin vurğulayır ki, Şumerl~rin d~rin astronomik bilikl~ri var idi, bu gün d~ istifad~ olunan bir çox terminl~r v~ anlayışlar m~hz h~min dövrd~

meydana g~l~r~k, bütün q~dim dünyaya yayılmışdı. Q~dim Şumerl~r zamanı 12

lıiss~y~ (Gün~ş sisteminin on iki t~rkib hiss~sin~ uyğun g~l~r~k) bölınüşl~r. Q~dim Yunanistanda allahların sayı on iki .idi. Bütün dövrl~rd~ tikil~n m::ıb_adl~r sama

cisiml~rin~ istiqamatl~ndirilmişdir (asas~n Günaşa v~ ulduzlara). Ümumiyy~tı~, m::ı

b~dl~rin göy cisiml~rin~ istiqam~tl~nm~si t~rzi onların yaşını t~yin etrn~y~ köm~klik

edir [2, c. 232-243]..


Q~dim ~razil~rd~ (Şumer, Astek, Hindistan) t~qviml~rin t~kmill~şdirilm~si ona

d~lal~t edir ki, h~min ~razil~rd~ yaşayan xalqlar göy cisiml~rinin, Gün~ş sisteminin

h~rabtind~ baş vernn d~yişiklikl~r~ yaxşı b~l~d idil~r. H~m d~ m~lumdur ki, zo

diaklara veril~n adlar da q~dim Şunıer~ g~tirib çıxanr. Astronom.ik bili.klQr v~ astro

nomiya artıq ~n q~dim elm kimi, burada öz t~ş~k.külünü tapmışdır. T~rtib edil~n t~q

vimlar, onların göy cisimlarinin h~r~k~tin~ uyğuİı.laşdırılması aliml~rin bu fikrini bir

daha t~sdiqlayir [yena orada, s. 244-253].

Deyilanl~rd~n bel~ bir ümumi q~naata galm~k olar ki, q~dim dövrda yaşayan

insaniann kosmoseotrik mövqel~rd~ q~rar tutmasının bir neç~ sab~bi olmuşdur:

- tabiatı~ sıx t~masda olması;

- sama cisimlarin h~rabtind~n asılı olması ideyasının qavranılması va buna

praktik olaraq cavab veı:masi (m~s~ı~n, taqviml~rin tartibi va s.);

- sama ila h~m da canlı ünsiyy~tin yaradılması (s~ma qüvval~rin Yer kürasina

müdaxil~si, buradakı imkanlardan faydalanınası, naticada böyük Allahlar panteanu

nun formalaşması v~ s.).

Müasir dövrda kosmos insanlara daha cazib~li görünür, baxmayaraq ki, kosmo

sentrizm müayy~n m~nada yalnız elmi tafakkür, o~~riyy~ v~ praktika s~viyy~larin

d~ yaşayır v~ inkişaf edir.

Problemin izahı: Kosmosentrizm ideyalan rüşeyro şaklind~ olsa da, Türk mifologiyasında da öz

~ksini tapmışdır. Hesab olunurdu ki, "göy 17 qatlıdır. 17-ci qatda Qaraxan, 16-cı

qatda Ülg~n yaşayır. Göytürkl~rin, yakutlann, akkadlann, elamlılann böyük tanrılan

da bu qatlarda yerlaşmişl~r", daha sonra, "tanrı v~ tanrıçılardan başqa göy sakiniari

sırasına günaş, ay, ulduzlar, tanrı sayılan boz qurd, etilarin, alamçılılann müqaddas

buğalan, Gün~ş - tanrı Şamaşın qartalı, fırtına tanrısı, Teşupun qorxunc buğalan ila

tanrının ağ d~v~si, tanrının qunıqsuz mavi qurdu da yer alır" [3, s. 69].

Hesab olunurdu ki, "göyl~rin mü~yy~n qatlanndan qız (Oğuz xanın arvadı), Boz

qurd (oğuz xanın ordusuna bal~dçilik edan), qayınağacı (Ülg~n Humaya yollanınışdır)

Altun yarıık, nur (bir neça münasibatl~) enmişdir. Göy~ çıxmaq t~ş~b,büslari da ol

muşdur (ata, qartala min~~~k) ... Altay, yakut marasimlan zamanı Suyla, Karluk, Yula

adlı ruhlarm kömayi il~ göy~ çıxır, tez qayıdırdılar" [yeoa orada]. Bel~likla, Göy v~

Yer arasında sıx t~mas real münasib~tl~r ~sasıoda qurulan ünsiyy~t mövcud idi.

Malumdur ki, qadim dövrd~ formalaşan kosmoloji t~s~vvürl~r t~xmin~o oxşar

idi. Bunun s~b~bi qadim xalqlann m~nş~yinda, t~s~rrüfat h~yatında, sosial-siyasi


qunıluşda v~ m~d~niyy~tind~ olan oxşarlıq idi. M~s~l~n, t~dqiqatçılann qeyd etdiyi kimi, ."Hindistana g~lmiş ari tayfalan dil v~ m~d~niyy~t baxımmdan İran tayfalar _ qrupuna çox yaxın idil~r. Allahlar, o:xuduqları müq~dd~s himnl~r, tarixi yaddaşlannda qoruyub saxladıqları ~fasan~l~r v~ epik q~br~manlar, t~nt~n~li t~dbirl~r v~ bayramlarda hazırlayıb istifad~ etdiyi Allahlar V~ Ölm~zl~rin müq~dd~S İÇkiSİ olan SO

manın hazırlanması, sosial strukturun, göyl~rin (kosınosun) üç qatlanna (göy, hava

v~ Yer kür~si) uyğun olaraq h~rbi zad~ganlara, kahinl~r~, azad s~n~tkarlara bölünm~si, müqaddas "Vedalar" va "A vesta" himnl~rin~ oxşarlıq- bütün bunlar vahid kökün olmasına d~lal~t edir" [4, s. 14-15]. ·

Kosmosdan Yera sayah~ta g~l~n Alllahlar "Maharabharata"ya göra Meru dağının (uzaq Şimalda) başında istirah~t edir, burada (Gün~ş) varlığı idara edir. Hind mifologiyasında hesab olunurdu ki, Meru ~trafında bütün ulduz v~ planetl~r h~r~k~t edir. T~dqiqatçılann qeyd etdiyi kimi, Meru dağının analoqu haqqında malumat qadim yunan mifologiyasında verilir. H~min dağlarda Zevs v~ Apolion allahl~ yerlaş

dirilmişdir. H~r iki halda qızıl bolluğu (dağlar, çaylar qızıldan ibarat idi) müşahid~ olunurdu [yen~ orada, s. 42-43]. Bununla bel~, bu m~zmunlu m~lumatlar h~m d~ z~rdüştlük çlininin ~n q~d.im abid~si olan "Avesta"da var. Burada h~min dağ "Hara Berzayti"(uca dağ) adlanır. Bu dağı Kainatın yaradıcısı olan Ahuramazda yaratmışdır. Onun atrafında günaş, ay v~ ulduzlar yerl~şir. Böyük ari Allahı olan Mitranın iqamatgahı da burada yerl~şir. Ümumiyy~tl~, h~min dağın başında çoxlu allah sarayları, yaşadığı m~kanlan yerlaşir [yen~ orada, s.53-54]. Bu dağda qızıldan çox istifad~ olunur. İran v~ Hind kosmologiyasında göst~rilir ki, dünyanın yaranışı zamanı ilk növbad~ h~min dağ yaradılmışdır. 8lav~ olaraq, böyük masafalari f~th etm~k,. h~min dağa çatmaq üçün nah~ng qıuşlar, quşab~nz~r v~ digar fantastik heyvanlardan istifada olunurdu. "Yuxan" tabaq~l~ra, "abadi" dünyaya özünü çatdıran bu ~fsan~vi heyvanlar bir çox xalqlann mifologiyasında öz ~ksini tapmışdır. İnsanlar bu s~yah~tl~ri ·ruh~n (canını bad~nind~n müv~qq~ti ayırmaqla) h~yata keçirirdil~r.

Bel~likl~, q~dim dövrda Kainat, Kosmos haqqında olan t~s~vvürl~r kifayat q~-- dar geniş va darin, real praktika il~ ~laq~li olmuşdur. Misal üçün, indiki-Mali Res

publikası (Afr:ika) ~razisinda yaşayan "doqon" xalqının mifoloji tas~vvürlarina müraci~t ed~k. M~lumdur ki, bu t~s~vvürla:r indiki elmi biliklar saviyy~sind~ olmuşdur. M~s~l~n, onlar Sirius ulduzunun üçqat olduğunu qeyd edir (~sas ulduzun adı Siqi tolo, onun peykl~ri is~ Po tolo v~ Emme ya tolo olmuşlar). Doqonlar bütün göy cisirnl~rini planetl~r, ulduzlar v~ peyklar~ bölürdül~r. Harnin tasavvürl~r daqiq va sistemlidir, baxmayaraq ki, bir neça min il ~vv~l yaranmışdır. M~s~lan, Sirius

Qadim va Orta dövrlarda kosmosentrizm problemina münasibat 229·

~trafını Po Tolo 50 il ~rzind~ fulanıb bitirir (müasir aliml~r bunu 49,9 il kimi t~yin etmişl~r). Po Tolo olduqca ağırdır, torpaq elementi burada metal il~ ~v~z ediJ.mjşdir.

Burada el~ ağır metal var ki, onu cüzi hiss~sini h~tta bir neç~ insan qaldıra bilm~z.

Plutonun q::ırib::ı orbiti haqqında da doqonların d::ırin t::ıs~vvürl~ri var idi. Onlar

göy cisiml::ırinin !ı~r~k~t mexanikasına yaxşı b::ıl~d idil::ır. Bu t::ıs::ıvvürl::ır şumerl::ırin

t::ıs~vvürl~rin~ yaxın idi: peykl::ır mü::ıyy::ın prosesl~r n::ıtic::ısind~ planet v::ı ::ıksin::ı,

planet peyk ola bil::ır. Hal-hazırda m::ılumdur ki, Saturnun ::ın böyük peyki Titan

planet cismin::ı çevrilm~y::ı hazırlaşır.

M::ılumdur ki, Şumer m~nbalarin~ ~sas~n, Mars v~ Yupiter arasında daha bir,

sayca on ikinci pl.anet olm~lıdır (Niburu). O, bunların ~asından 3600 ild~ bir d~f~

keçir. Şumer m::ınb::ıl::ırind::ı göstarilir ki, h::ımin planetd~n Yer üzün::ı "annunaki"l~r

galmişlar (göyd::ın Yer::ı enenl::ır). Onlar d::ırin bilikl::ır~ malik olaraq h~min bilikl~ri

Yer üzünd::ı yaratdıqları sivilizasiyaya ötürm~y::ı çalışmışdılar [yen~ orada, s. 30-32].

Kosmoloji bilikl::ırd::ın daha vacib ol~ bir m::ıs::ıl::ı da yar: sa~ada Niburu

planetin müdaxil::ısi n~tic::ısinda Gün::ış sisteminin indiki m::ınz~rasi yaranmışdır. B~

bar::ıda 6 min il yaşı olan Şumer matnlarinda qeyd edilmişdir. H::ımin m::ıtnl~rin m~z

munu az va ya çox d~qiqlik d::ıracasil~ Babilistan, Tövrat v~ dig~r m~lumat m::ınbal~

rin~ köçürülınüşdür. Bütövlükd~ kosmosentrizın meyli, müdd::ıası v::ı prinsipi uzun

bir müdd::ıtd::ı q::ıdim tarixi marhal::ıd::ı formalaşmağa başladı. Kosmik f::ızada, s~mada

baş veran prosesl::ırin insan h~yatına birbaşa tasirini ~minlikl::ı başa düş::ın insan n~sli

bununla bağlı q::ıti q::ına::ıt::ı g::ıldi ki, S::ıma v::ı Yer arasında möhkam alaqa var. Tabii

ki, bütün növb~ti m~rh::ılal~rda t::ıdqiqatçılar kosmosentrizm ideyalarını inkişaf

etdirm~y~ çalışmışdılar.

Bir sual oluna bil~r: n~ üçün m::ıhz q::ıdim yunan f~lsaf~sinin s~ciyyavi xüsusiy

y~ti kosmosentrizm hesab olunur? Bunun b::ızi s::ıb::ıbl~rini yuxarıda izah etm::ıy::ı

çalışmışıq. Bu bölg~nin f~ls~f~si ÖZ yaranma ş::ıraitin~ gör~ daha çox bbi~t4ı. ~bü

hadis~l~rin ~hlili istiqam::ıtind~ inkişaf edirdi. Xalqın m::ın::ıvi inkişafı, burada hökm

sür::ın mifoloji t::ısavvürlar, sosial adat v~ ananalar, şübhasiz ki, kosmosentrizmin

başlıca istiqamatlarinin amal~ galmasina tasir göstarmişdir. Malumdur ki, qadim yu

nan mifologiyasının özü da tabiatin sacd::ısi fonunda arnala galmişdir. Bunun an yax

şı izahını, bildiyimiz kimi, Parmenid vermişdir. Aşağıda g::ıtirilan şeir parçasından

malum olduğu kimi, birinci Xaos, soma Yer kürasi, Tartar (yeraltı saltanat) va Eros

(sevgi istayi) arnala galmişdir. Xaos Geeani va Zülmati yaradıb, bunlann bir-birina

sevgisi naticasind~ isa Gün va Efu (hava) amal~ galmişdir.

230 Giinay Zeynalova

Bel~likl~, q~dim Yunan f~ls~f~sind~ kosmosentrizm ideyalannın fomıalaşma

sında ~saslı t~sir göst~r~n şaxsl~rd~n biri Pamıenid oin;ıuşdur. Öz "Teogoniya" ~s~rind~ o, dünyanın yaraınşını bel~ tasvir edir:

İlk növb~d~ Kainatda Xaos yarandı, ardınca

Enni sin~si olan Geya, hamı üçün t~hlük~s~ sığınacaq. Qaşqabaqlı Tartar, yerin d~rin qatlannda rahatlanan, V~ bütün Allahlardan ~n gözal olanı Eros düyaya galtnişdir. Hansı ki, h~zz v~ zövq m~nb~yi olaraq, h~m insanların,

H~m da Allahların q~lbini ~1~ alaraq düşünc~dan ayırır.

Xaosdan Geca Zülm~ti v~ qanı qara Ereb dünyaya g~ldi, Geca is~ t~mtaraqlı, parlayan Günü, yani Gemeram

Dünyaya gatirdi. Erebl~ yaranan sevgi naticasind~.

Geya is~ özüna b~rabar Ulduzlu s~mam, U ram

Dünyaya gatirdi ki, h~r bir yeri tutsun v~ Allahlar üçün Sığınacaq olsun. O, nimfaları, böyük, çalxalanan Poit d~nizini da

Dünyaya g~tirdi, Uran atası olan Okeanı yaratdı [6].

Poema böyükdür, burada bütün qadim Yunanıstanda qabul olunmuş çoxallahlı

lıq sistemina uyğun olaraq Allahların yaraınş prosesi v~ m~rh~l~l~ri t~svir olunur.

Mifoloji xaiakterin~ baxmayaraq burada müayy~n m~nada qadim insanların mifoloji ·

t~s~vvürl~ri öz aksini tapmışdır. Qeyd ed~k ki, kosmösentrizm daha çox qadim yu

nan fals~f~sinin ilk m~rh~lal~rin~ xasdır .. Bu dövrün v~ bu regionun fals~f~si bütöv,

klassik xarakter daşıyırdı, ona gör~ d~ birm~nalı bütün tadqiqatçılan v~ taf~kkür

t~rzini yalmz kosmosentrizm il~ ~laq~l~ndimı~k düzgün olmazdı.

H~m d~ qadim filosofları düşündür~n vacib mas~ı~ı~rd~n biri dünyanın başlanğıcı, onun asasında duran ilkin sabah na olmuşdur? sualı idi. Fales bunu suda, Anaksimen

havada, Heraklit is~ odda axtanrdı. İlkin başlanğıcın aslind~ fiziki v~ yaxud kimyavi bir

madda olduğunu göst~rmirdil~r. burada ~sas masal~ h~min adı ç~kilan maddanin ~n

ümumi ş~kild~ dünya müxt~lifliyinin yaranmasında v~ inkişafında iştirak etm~sidir. Demali, h~min adları ç~kil~n madd~l~r simvolik, yaxud macazi m~nada istifada olunur.

İlk filosoflar f~ls~f~nin predmetini d~ bir q~dar m~hdud başa düşürdÜlar. Buna bütün

varlığın s~babi va başlanğıcı haqqında elm olduğunu bildirirdil~r. Q~dim · f~lsaf~d~ dünyanın bütöv, _daima inkişaf ed~n bir varlıq olduğunu anlayırdılar. Burada düşün~

t~rzi, biliklar artdıqca, t~f~kkür inkişaf etdik~, metaforik, yani obrazlı, b~dii. emosional

formalar dialiktik formalar la (anlayış, proses, ziddiyyatl~r, ~kslikl~r va s.) ~v~z olundu.


Bel~ bir q~na~t~ g~lm~k olar ki, kosmosentrizm ideyalan h~m kort~bii, metafo-

1 rik ş~kild~ v~ s~viyy~d~, h~m d~ elmi t~f~kkür s~viyy~sind~ özünü ifad~ ed~ bilmişdi. Q~dim Yunamstanda f~ls~f~nin klassik formada yaranınası s~b~bı~ri ilk növb~d~

burada baş ver~n sosial-iqtisadi v~ m~n~vi prosesl~rl~ ~laq~li idi. Bununla yanaşı

dünyagörüşü va t~f~kkür t~rzi yeni n;ıüstavid~ inkişaf etm~ya başladı. z~ngin mifo

loji baza, insanın mbi~tl~ v~hdat t~şkil etm~si kosmosentrik yanaşmanın ~sası . olmuşdur. Şübh~siz, h~min dövrd~ formalaşan elmi t~f~kkür d~ (söhb~t bir neç~ t~bü

v~ daqiq riyazi elmlarin yaranmasmdan gedir) burada öz rolunu oynamışdır. Astrofi

zika, h~nd~s~ v~ s. elml~r bu q~bild~n olan elml~rdir. Antroposentrizm xalis m~nada burada heç d~ hökm sürmürdü. M~s~lan, Pakis

tan t~dqiqatçıs ı Anvarullah Bhuijan hesab edir ki, Aristotela daha çox antroposen

trizm xasdır: "Biosentrizm antroposentrizmd~n f~rqlidir. Bu, "t~bi~t~ istiqamatl~n

miş h~yat", t~bi~ti d~y~rl~r m~rk~zind~ sax.lamaq, onlara diqq~t yetirm~k dem~kdir.

T~bi~t komponentl~ri bütün h~yat boyu insanın h~yat t~rzin~ inteqrasiya olunur. Lakin, bir anlayış kimi biosentrizm antroposentrizm~ ·~ksdir. İnsan biososial .varlıq

dır. Dig~r bioloji növ v~ ya orqanizml~r kimi, insanın da ~traf mühitin ayrılmaz his

s~si olduğu bizim üçün aydmdır. T~bi~t f~ls~f~si nümayandal~ri öz f~ls~f~sini antro

posentrik hesab ed~ bilm~z. Lakin Aristatelin f~ls~f~sin~ antroposentrik dem~k olar.

Biosentrizm m~rk~zind~ h~yatın. ucalığı ·~sas kimi götürülür. Bel~ ki, m~n Aristotel

t~r~find~n t~tbiq olunan mühitin metafizik izahı biosentrik dünyagörüşünün an yaxşı hallarmdan biri olduğunu hesab edir~m. Müasir ekoloji f~ls~f~ kontekstinda, biosen

trik nöqteyi-n~z~r ~sas h~yati prinsip anlayışı kimi q~bul edilm~lidir" [5, p.196-

213]. Mü~yyan m~nada bu fikir!~ razılaşmaq olar, çünki Aristotel universal yanaş

maya malik bir müt~f~kkir olmuş va ins.anlarm dünyaya g~lib yaşaması problemi

üz~rind~ d~rind~n düşünmüşdü.

Q~dim v~ orta ~srl~rd~ Az~rbaycan f~ls~f~sind~ t~bii bilikl~rin f~ls~fa s~viyy~

sind~ ümumil~şdirilm~si v~ düşünülm~si kosmosentrizm mövqeyin~ mü~yy~n m

~nada yaxın idi. İnsanın kosmos, kainat il~ min tell~rl~ bağlı olması haqqında t~s~vvürl~r mifoloji t~s~vvürl~rd~ öz ~ksini tapırdı. Gün~ş, Ay, su, torpaq va ağac s~cd~si

bu fikrin t~sdiqidir. Bir çox ayinl~r v~ ad~t-~n~n~l~rd~ öz ~ksini tapan yuxanda ad

lan ç~k.il~n elementl~r insanın günd~lik h~yatma t~sir göst~rir, xatırlanır v~ q~bul

edilirdi. Bundan başqa, Ş~rq v~ Q~rb qarşıdurmasınm n~ticasi olaraq m~navi h~yatda da

Ş~rq v~ Q~rb xalqlan dünyada, kosmosda öz yerini v~ rolunu qiym~tl~ndirm~k

baxıınından bir-birin~ zidd mövqel~rd~n çıxış edirl~r. Ş~rqd~ insanlar varlıqla bir, ·


bütöv olmasını daha yaxşı duyur.· Din, taf:}kkür, t:}kallahlıq • il:} bağlı t:}S:}vvürl:}r bu

bütövlülük duyumuna heç cür:} t:}sir ed:} bilm:}yib. Bunu biz h:}m insaniann mentallı

ğında, hgm dg ayn-ayrı mütgfgkkirlgrin yaradıcılığında müşahid:} edg bilgrik. Ngzgrg

almalıyıq ki, tgkallahlılıq ideyası ÜZ:}rind:} qurulan dini sistemlgrdgn gvvgl dünya vg

insan haqqında tasavvürlgr diggr, müxtglif sgcdg obyekti olan varlıqlar üzarinda qu

rulurdu. Bura qüdratli Sama elçilarİ (müxtalif allahlar va ya Allahlar panteonu), göy

cisimlari daxildir. İndiy~ q:}d:}r h:}min inaını ayn-ayrı adatlardg (mgsal:m, Novruz

bayramının keçirilmgsi il:} bağlı marasimlardg) görmak olar. Buna göta bela bir ngti

cayg g:}lm:}k olar ki, Şarq xalqlarının kosmoloji, astrofizik tasgvvürlarindg dg

kosmosentrizmin (bir prinsip va düşüncg tarzi olaraq) elementiari va rüşeymlgri var.

Keçgk konkret nümun:}lara. Nizami G:}nC:}Vinin yaradıcılığında dünya, kosmik

faza haqqında tasgvvürlgri yaxmdan öyranan tadqiqatçılar bu tgsavvürlari bela

qruplaşdırırlar: dünyanın yaranışı vg mgnşgyi, göy ulduzları, bürclar, kosmoloji vg

fiziki-riyazi tasavvürlar. Nizarninin gks:}r asgrl:}rindg kosmik fazaya, kosmoloji tgsgvvürlgrg yer ayrılıb.

Harnin dövrd:}, y:}ni orta :}Srlgrd:} bu tasavvürlgrin asasında Potolarneyin geosentrik

sistemi vg Aristatelin kristal sahalgr sistemi dururdu. Nizami geosentrik sistemi

ideyalarını öz mgşhur poemalannda tgsvir edir. Mgs., "Xosrov V:} Şirin" poemasında

hgmin mövqedgn o, qeyd edir ki,

Neçin yer sabitdir, ulduzlar·sayyar?

Kim ona ge~ dedi, buna "tut q:}rar"?

Ulduzlar don geyib rgngg boyanmış,

Sanki ibadgtg hazır dayanmış.

Sonra davam edir:

Başlanğıc hgrakgt olmasa·gggr

H:}r:}kat edgrmi bir cahrg mag:}r?

... Kainat özü dg bela dövr edir,

Gövhar tanıyana aydlındır bu sirr

[7, s. 24-25].

Nizami dövründ:}, qadim Zardüştlük bayramı olan Novruza da amal olunurdu.

Bundan alavg, hesab olunurdu ki, Günaş Ay va planetlgr mügyyan vaxt masafalarİn

da ayn-ayrı bürclgrin tgsiring düşür, burada "uğıırlu" vg "uğıırsuz" dövrlar farqlandi

rilir. Bu da öz növbgsindainsan taleyina, onun hgyatın gedişatına tasir göstarir. Orta

:}Srdg müngccimlgri ulduzlann hgrgk:}tina va göydaki vaziyyatina asasan insan tale

yinda uğıırlu va uğıırsuz mgrhglglgri göstarirdilar. M.F.Axundovun maşhur "Aldan-


mış k:}vakib" :}S:}rini xatırladaq. Nizami astrologiyadan da X:}b:}rdar idi, çün.ki öz

q:}}ın)manlannın g:}l:}C:}k h:}yatmı planetl:}rin V:} ulduzlann· göyd:}ki nisb:}tind~n imli

g:}l:}r:}k mü:}yy:}n edirdi [8,s. ı 4-15].

Nizami "İsgandamama", "Hafti-peykar" asartarinda da planetlar V:} ulduzlar

haqqmda, kosmclogiya haqqmda darin bilikl:}ra malik olmasını bir daha t:}sdiqladi.

Ôr:}bdilli rnüsalman f:}lS:}f:}SIDd:} da orta aSrl:}rd:} kosmoloji t:}S~vvürl:} makan,

zaman, h:}r:}kat, forma, materiya va ruh kimi an ümumi anlayışlıi!ffi izahmda tatbiq

olunurdu. Aristatelin davamçıları olan "ar:}bl:}rin filosofu" al-Kindi V:} "ikinci mü:}l

lim" l:}q:}bi qazanan al-F:}rabi yuxarıda qeyd olunan anlayışların izahında iki növ

varlığı - mümkün V:} zaruri olanları farql:}ndirirdilar. al-Farabi emosiya anlayışına

müraci:}t ed:}rak, Z:}rurntd:}n (birinci intellektd:}n) çoxluğun yarandığını, intelle~ V:}

ruha malik ali göy sferasını göst:}rir, sonradan İS:} aşağı formalann, yani materiya V:}

forma, dörd elementin yarandığından bahs edir (9, s. 27-28). İbn Sina da zaruri V:}

mümkün varlıqları f:}rql:}ndirir, substansiya v~ aksidensiya şaklind~ onları tadqiq

edirdi. Belali.kl:}, m~şşailik fals~f~si tabü-elmi mas~l:}}:}rin hallind:} diqqatini cam

etdiyi üçün dem~k olar ki, orta ~sr Ş~rq f~lsaf~sinda d:} kosmosentrizm ideyalan V:}

prinsipl:}ri yuxarıda adlarını ç~kdiyimiz mütaf:}k.kirlarin yaradıcılığında öz :}ksini tapmışdır. Maşşailiy~ göra "bütün varlıq (Kainat, insan, camiyyat) iyerarxik quru

luşa malikdir. İstisna hal kimi ilkin varlıq götürülmalidir, çünki burada saviyyalar

yoxdur, varlıq va intellekt vahid bir biriiyi taşkil edir" [yen:} orada, S:}h. 31]. Kainat

qapalı, ahangdar quruluşa malik daima faaliyyatd:} olan bir bütövlükdür. Burada

fôvq:}}t:}bii va tabii alarnlar farqlandirilir. Fövqal dünyada doqquz sfera, harakatsiz

ulduzlar va ulduzsuz Atlas adlanan sfera var. Tabü alam - Yer V:} onun sathinda yer

laşan canlı va cansız varlıqlardır [yena orada]. C:}mi varlıq va inteliektin ll saviyya

si var. Bu barada Balımanyar da yazmışdı [yena orada salı. 32]. M~şşailik ideya

Ianna qarşı müt~kallimlar, sufilar döna-döna çıxış edirdilar [yena orada, sah. 38].

Mü~yyan ffi:}nada işraqilik kosmologiyasmda da ali dünya haqqmda t:}savvürlar

var idi (üç ilkin, Platonsayağı qiym~tlandirilan substansiya) va al-Vahid, 8ql al-küll,

Nafs al-küll anlayışları atrafında camlanmişdi. Vahid bütün varlığın :}Sasıdır, dünya

ağılı kosmosda öz tacassümünü tapmışdır (yani göylarin yaradıcısı, onların harakati

D:} cavabdeh). Dünya ruhu İs:} dünya ağlını cismani alamla birlaşdirir, dünya ruhu

dünya ağılm passiv bir imkanıdır [yen~ orada, s. 45].

Mistisizm nümayandalari is~ dünyanı Allahın emanasiyası natic~sind:} yarandı

ğını düşünürdülar. Bu da mistik panteizmin formalaşması il~ naticalandi. Mistiklar

(sufilar) real praktikada dünyanın va insanın Allaha qovuşmaqla ona qatılmasına


nailolma yollarını axtanrdılar. Varlığın vahdatini düşünanlar sırasında maşhur İbn al

er~binin da adı çakilmalidir [yena orada, s. 54].

Belalikla, orta asr ~mıbdilli Şarq falsafasinda kosmoqonik tasavvürlar ilk növba

da Aristotel, Platon va Plotinin ideyalan üzarinda qurulurdu. Naticada insan va dün

ya arasında vahdat alaqalari müxtalif aspekt va formalarda tahlil olunurdu. Burada

kosmosentrizm özünamaxsus şakild~ öZÜJ!lü ifad~ edirdi.

Ümumiyyatla, kosmoloji tasavvürlar orta asr dövründ~ kifayat qadar geniş yayılmışdır (istar Qarbda, İstarsa da Şarqda ). Bunu yalnız qadim dövrün falsafasi ila

alaqalandirmak yanlış fikirdir. Elmi biliklar in.ldşaf etdikca, c~miyyatin inkişafında

yeniliklar baş verdikca insan özünün Kosmosla münasib~tini. Kosmosun bir canlı

orqanizm kimi daima inkişafda olmasını daha darindan dark etmaya başlamışdır.

Maqalanin çarçivasini nazara alaraq bunu qısa, sxematik etmak ist~rdik. Tadqiqatçı

ların icmalından göründüyükimi [10], Bizans ilahiyyatçısı Maximus Konfessor (580

- 662) insan tapiati va kosmosun bütövlüyü ideyasını tabliğ edirdi. Daha sonra Orta

~srlarda görkamli Çin filosofu Cou-tzı (1 O ı 7 - ı 073) dünyanın asası kimi "tai tzi"

("Böyük hadd") anlayışı taklif etdi. Ta i Tzi ikiqat kosmik s piralı xatırladan Yanı

(kişi başlanğıcı, harnkat) va İni (qadın başlanğıcı, sabitlik) yaradır. Bunlar sanki

Dünya Genomunu taşkil edir. H~m da beş manavi keyfiyyat~ malik (insanlıq, adalat,

adab, bilik, sadaqat), pisi yaxşıdan ayıran insan da dünyaya galdi.

Digar böyük Çin filosofu Cu Tzi (1 130 - 1200) öyradirdi ki, dünyada iki qarşı

lıqlı va ayrılmaz olan başlanğıclar mövcuddur. Bunlardan birincisi - mükammal Le,

dünya genomuna uyğun olandır (hüquq, prinsip, qayda, maddi prinsip, har şeyin

asası). İkincisi isa Tzi, yani madda, materiyadır, vita hissaciklarin analoqudur.

Birlikda bu prinsiplar formasız Tai Tzini (böyük hadd) taşkil edir. Şübhasiz, kosmo

sentrizm prinsipi bela düşünan mütafakkirlarin dünyagörüşünün asasıarını da taşkil

edirdi. İnsan va Kosmos ayrılmaz vahdat taşkil edirdi. Lakin, dövrdan, şaraitdan as

ılı olaraq burada prioritetl~r farqli ola bilardi.

Böyük İtalyan filosofu va teoloqu Tomas Akvinas (Thomas Aquinas) (1225/26

- 1274) - Kainatın vaziyyatini universal iyerarxik qayda ·olduğu fikrini müdafia et

mişdir.

Daha sonra filosof Brabant Siger (Siger de Brabant) (1235 - ı282), Paris

Universitetinin professoru olaraqdünya proseslarin siklik tabiati ideyasını inkişaf

etdirmişdir. İbn Sinanın ideyalarına uyğun olaraq göst~rir ki, Yaradanın faaliyyati

iradi xarakterli deyil, inkişaf üçün an yaxşı yollarını seçmak üçün düzgün, zaruri

seçim etmak lazımdır.

Qadim VCJ Orta dövrlarda kosmosentr:izm problemina münasibat 235

Alman teoloqu v~ filosofu Nikolay Kuzanlı Opposites t~sadüf, Kainatın

iyerancik t~şkili, Mütl~qin ~kslikl~rin v~hd~ti olması, sonsuz "minimum" v~ sonsuz "maksimum"eyniyy~t t~şkil etdiyini, insan Kainat ~ks etdir~n malcrokosm olduğuna inanırdı. Böyü.k Polşa astronomu Nikolay Kopernik, heliosentrik sistemi haqqında

fikir ir~li sürdü.

N aTica

Bel~likl~. kosmosentrizınin yaranınası v~ inkişafı t~bii v~ m~qs~d~uyğun hesab edil~ bil~r. Dövrd:m-dövr~. c~miyy~t inkişaf etdikc~. insanı ~hat~ ed~n böyük alam haqqında t~s~vvürlar d~ d~yişirdi. Kosmos insanın beşiyi olduğu üçün onunKainatla alaq~l~r çoxşaxali va m~kk~bdir. Dünyanın elmi manzar~si qadim v~ orta asrlard~ yetiş~r~k v~ bundan sonra da z~rb~ ~v~z dünya v~ insan varlığının kosmosentrik v~

' teosentrik modelini sıxışdınb aradan qaldırdı. Bunun n~ti~sind~ insan t~bi~td~n t~crid olundu, özg~l~şm~ prosesi başlandı. İnsan t~bi~td~n tam uzaqlaşdı. Qadim kosmosentrismd~ f~rdin rolu azalır, obyektd~ itirdi. Elmi dünyagörüşünd~ is~

dünyanın elmi m~nz~r~si t~hrif olunur, t~biat haqiqi day~r kimi qiym~tl~ndirilmirdi.


~TWADaOLUNMUŞaDaBhNAT

1. A.B. Jie6e,n:eB. KocMoc// <Pruıocoı)Jci<llii 3HI(Hl01one,ı::urqecıcırli cnoBapı:.. M.: CoB. 3HUHI<Jione,n:ru~. M.: 1989

2. CnTqmr 3axapruı:, IloTep51l:llWe I,!apcrBa- M.; H3.1J.. 3KcMo, 2006-416 c 3. V~liyev Kamil. Elin yaddaşı, dilin yaddaşı. B.: G~nclik, 1987. 280 s. 4. Eoırrap.n: - JieBHH I'.M., rpaHOBCI<Hİi 3.H. ÜT CK.Hı)JHH .n:o llH.zı;ım. ,[(peBHHe

apmı:: MHı)Jbl H HCTOpiDI. 2 H3)l.. M.: Mı:.ıc.ın,, 1983. 206 C. 5. Anwarullah Bhuiyan S.M. Is Aristotle's philosophy anthropocentric? A

biocentric defense of the Aristotelian philosophy of nature // Biocosmology -neo-aristotelism Volume 5, Number 2, Spring 2015

6. recHO,I(. o npoHCXO)!(,I(eHmı: 6orOB (TeoroHIDI) //http://mify.org(KOH. VIII- Haq. vn BB. ,!(0 H. 3.) IlepeBO,I( B.B. Bepecae~a. Ilo KBHre "3ıımmcKHe II03Tbl11 cepmı:

"EH6mıoTeKa aıınrımoii ımTepaTYPhl". M.: 1963

7. Nizami G~nc~vi. "Xosrov. v~ Şirin". Bakı, YaZıçı 1982.-400 s. 8. A6.n:y.JIKaCYMOBa H.A. HH3aMH o BceneHHoii. Eaey: lli.n:. EaK. YmmepcHTeTa.

1991- 100 c.

9. AxMe,n:oB 3.A. Apa6o - MYCY.liDMaHcKruı ı)Jruıocoıpruı cpe.l(HeBeKoBı:..sı:. EaKy: Maapnı)J, 1980 - 68 c.

1 O. Acraı)Jı:.eB E. A. - McropHtiecKHe rrpe,zuıocı:.I.JIKH yqeHIDI o KOCMoce ll http:/ /www .pro-kosmos.info/


XÜLASa Tadqiqatçılar, xüsusila filosofların diqqat markazinda· dünyagörüşa · ümumi

yanaşma masalalarİ hamişa olmuşdur. -Dünyagörüşüna dünyada sosial münasibatlar inkişaf xüsusiyyatlari, elmi fikrin inkişafının ümumi saviyyasf tasir göstarir. Qadim dünyada insan özünü tabiatdan ayrı tasvir eda bilmir,ona göra da ilk növbada Kosmos haqqında tabii-elmi anlayış meydana galmaya başladı. Falsafa ilk növbada tabiat falsafasindan formalaşmağa başladı. Belalikla, qadim filosoflar asasan öz yerini Yer kürasini, ulduz bürclari, planet sistemiari tadqiq etmaya çalışıdnlar. Samadan galma sivilizasiyalarla da alaqalar haqqında faktlar var. asasan onları Allahıri galişi kimi, bir möcüza kimi izah etmaya çalışırdılar. Bu, qadim Şarq va Qarb xalqların bir çox miflarinda va afsanalarda ÖZ aksini tapmışdır. Maqalada bela bir .fikir asaslandınlır ki, kosmosentrizm heç da bütün qadim mütafakkirlarin yaradıcılığına va tafakkür tarzina xas deyildi, eyni zamanda orta asrlarda kosmosentrizm istiqamatinda müayy~n düşünca tarzİ var idi.

PE3IOME ÜTooweooe K npo6neMe KOCMo~eBTpH3Ma n .ıı.penooü o cpe.ıı.onü nepno.ıı.Lı ocTopnn

3eiioaJIOBa rıooaii Ksl3b1M Kbl3bl BoııpOCbi o6nmx. IIÖ.U,XO,ZJ.OB B MHpOB033pemm BCer.zı.a 6hlJIH B [(eırrpe BIDIMa

HIDI ıı:ccne,ZJ.oBaTeneii, rrpe)K)l;e Bcero <.l>BJioco<.PoB. Ha MHpOB033peHHe OKaJJ>maeT BJIIDIIDle 06~ ypOBeHD pa3BHTIDI COI.UfaJIDHbiX OTHOmeHHÜ, pa3BHTHe Hayınn,ıx ııpe.zı.cTaBneHHii o6 oKpy)J{aıom;eM MHpe. B .zı.peBHeM MHpe rrpe)K)l;e Bcero cTaı:m <.PopMHpOBaTJ>CH ecTeCTBeHHo-Ha}"''HDıe ııpe.zı.cTaBJieHIDI o KocMoce, TaK KaK tıenoBeK He rrpe.zı.crasmm ce6H OT,ZJ.eJIDHO oT rrpapo.zı.ı,ı. <l>BJioco<.t>:IDI TO)J{e cTana <.t>opMHpOBaTI>CH, rrpe)K)l;e BCero, Ha OCHOBe <.l>HJIOCO<l>HH rrpHpO,ZJ.bl. ÜTCIO,ZJ.a H CTPeMJieHHe .zı.peBHHX <.l>HJIOCO<.l>OB H3ytıa!b KOCMOC, CBOe MeCTO B CHCTeMe C03Be3-,ZJ.HÜ, ITJiaHeTHDIX CHCTeM. lhBeCTHbl TaK)J{e <.t>aKTDI KOHTaKTOB B .ZJ.Pyrn:MH ~HJIH3aI.UfHMH. QqeHb qaCTO HX IIpHXO,ZJ. 06'bHCHHJIH KaK tJY.ZJ.O, KaK IIpHmeCTBHe 6ora. 3TO HamJIO OTP8)J{eHHe B MHOfOtJHCJieHHbiX MH_<.t>ax H CKa3aHHHX .zı.peBHHX HapO,ZJ.OB KaK

Ha BocroKe, TaK H Ha 3arra.zı.e. B .zı.aHHoii CTaT.be o6ocHOBbmaeTCH MbiCJID o TOM, tJTO CTPeMJieHHe K KOCMOUeHTPH3MY 6biJIO Ilpi-ICyiD;e He BCeM .zı.peBHHM MbiCJIHTeJVIM, B TO )!{e speMH H B cpe,ZJ.HHe BeKa HMenacı, oııpe.zı.eneHHM TeH,ZJ.eHUHH CTPeMJieHIDI K

KOCMOUeHTPH3MY.


RESUME Cosmocentrism as drinking problem in ancient and

medieval periods of history Zeynalova Gunay Kazini kyzy

Questions of coımnon approaches in the outlook have always been the center of

attention of researchers, especially philosoplıers. In the world affects the overall

level of development of social relations, the development of scientific ideas about

the world. In the ancient world primarily began to form natural-scientific

understanding of the cosmos, as the man presented himself apart from nature. Philosophy, too, began to be formed primarily on the basis of the philosophy of

nature. Hence the desire of the ancient philosophers to explore space, i ts place in the

constellations, planetary s.ystems. There are also facts of contacts in other

civilizations. Very often, they have to explain a miracle, as the advent of Go d. This is reflected in the numerous myths and legends of ancient peoples in the East and the

West The article substantiates the idea that the pursuit of cosmocentrism was

inherent not all ancient thinkers, at the same time and in the rniddle Ages there was a de:finite trend. towards cosmocentrism.

Çapa tövsiy;J etdi: prof. Q.Abbasova

İLAHİYYAT FAKÜLT8SİNİN ELMİ M8CMU8Sİisamveri.org › pdfdrg › D02632 › 2015_24 ›...

Documents

Transcript of İLAHİYYAT FAKÜLT8SİNİN ELMİ M8CMU8Sİisamveri.org › pdfdrg › D02632 › 2015_24 ›...