Girane ta ɓelditi lubaako 2 - SIL International—oŋ palakka ɗa were maa ku gasse ka. 19 Samaani...
Transcript of Girane ta ɓelditi lubaako 2 - SIL International—oŋ palakka ɗa were maa ku gasse ka. 19 Samaani...
Teete ay garkiyo
ta omma.
Girane ta ɓelditi lubaako 2
(Nouvelle Version 2014)
Girane ta ɓelditi lubaako 2
(Nouvelle Version 2014)
Association pour le Developpement et la Promotion
de la Langue Migaama
2014
Titre en français : Livre pour l’apprentissage de lecture 2 (Nouvelle Version 2014).
En langue : Migaama
Parlée dans : La sous-préfecture de Baro dans le Département du Guera au Tchad
Réalisé par : Djima Hassan, Mahamat Langaba et Hisseine AlkaliSous la Direction de Sakine Ramat
Révisé en 2014 par Mahmoud Moussa
Illustrations : Idriss Bakay, Abdelkérim Haroun Douta, Yakhoub Outou, Youssouf Mbodou Wolli et Art of Reading, SIL 2000
Première edition, décembre 2012 en 100 exemplairesDeuxième édition, novembre 2014 en 150 exemplaires
© 2014, Association pour le Développement et la Promotion de la Langue Migaama (ASDEPROLAM)
Garkiyo ta 17 : Gamaw ma giiti jorol ay lanjigee
Gamaw ma giiti jorol
ay lanjigee. Gii
lekkiɗo meene kaƴi
ga jorol kaate ganti
gimu kaƴi aɗe ma gawanne dumpur. Caŋ gaa milti
gaani pa ɗebekke sippa. Jorol pa ellica ɗa sippa
taata, gaa deeɗica issa kayaati ga baamiɗe.
Maa ga milti gaani asiɗe, gaa jorol oƴee aleŋ
matee. Gaa milti gaani yebbiyya ga kaatikki kelemti,
gaa leeɗiyo oko rontee gaa : « Ɗimmoŋ ruurumi ku
zeegiɗo okko ku biyyiya jorol keeke. »
Maa gi okko riɗɗiɗe, goo miici aŋkiɗo gu biyyiya,
gaa jorol saɗiciɗe ga paawiɗe. Gaa kaatiɗe oko
lanjinti o ga cayyakka gaa : « Hay dunuune ! Hay
dunuune ! » Gaa gamaw gaa : « Naa ibinca ɗa
dunuune taata maa ki ereccaca. » Gaa jorol leeɗiyee
oko gamawwi gaa : « Na garam ca. » Gaa leeɗiyee
payya gaa : « Ki anka aɗɗe daaɓino ? »
Gaa gamaw gaa : « Na anka. »
3
Gaa jorol kaatikkiki ganti gimu kaƴi aɗe. Maa ga
gamaw unnidee aatti gaani, gaa jorol pa gaɗɗiyyee
saape oko milti gaani, gaa : « Koɗok gamaw aaye
aatti gancum ga ayamɗica daaɓincum. »
Gaa milti gaani jooriɗiy kannitee o rontee guu
kadiriya gan gamaw kadar ga elliɗe guu anka
baamiti. Maa ga gassicca kayaati ga ussu uliyyee ga
leelo kaa pe gaa : « Hay dunuune ! »
Ibinco gaaro
1. Jorol kaate taŋa ?
2. Gasse me gaarta ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Jorol kaate gaan ka ƴelti.
2. Kannitee miiɗi deyya gamaw.
Lawwi kooko kitipiyenta minawtiŋ ?
gamaw milti erecca
jorol gaani dunuune
Gassica jagawco lawwi kooko
1. Meene Gaani Dunuuniŋgee
2. Meeno Ganno Dunuuniŋgeyyo
Kitipiyo : Jorol kaate taŋa ?
4
Garkiyo ta 18 : Ammi ku samaane 1
Samaani ka ammo o ka ziyyi :
Lubbico oko ammi ku samaane eterra aapiya.
Samaanco ammo :
Maa ki gassiɗo aapiya, ki lobokku ma ammi ku
samaane.
- ku aariti
- ku guƴƴiti
- ku acciti
- ku jalaawi
Ammi ku bonno samaane, inna soopa ga anka ke
moyowɗiy lawwi daare maa gu nuntiɗo diiman
samaane.
Beenu anka ga
alɗo arro min suusi,
maa gu lawwi ku
miɗɗa alɗo solla ɗa
ɗakko.
Beenu anka ga alɗo arro min were ka palliti, maa
gu piƴƴi o dooyi alɗo solla ɗa ɗakko.
5
Caaroŋga beenu were ka poŋŋenta o ga dee siƴƴa.
Beenu anka ga lakkiɗo ubaaka o ga tirpenta maa
gu lawwi ku miɗɗa, miici o gaariwi alɗo solla ɗa
ɗakko.
Gaa were ka saritti
beeni deero miɗɗa ku
sawakkoŋga.
Caaraniyo botol
oko ammi ma potokka
o ammi ma nakaa gu
sortiɗo. Goƴokkoŋ o ku acakkoŋ arro min beeni.
6
Kee pakarree ɗa oko beeni, gu amtee deewa
miɗɗa, o ke gederra
ɗa payya ke arawɗiy
o ke loboɗɗiko.
Lubbi ma ammi ku miɗɗa eterra kuɗiso ta ziyyi,
paraayi ka majjoo, ommo ta aaɗi o paraayi ma
roŋgowway miici o paraayiŋgee daare maani.
Ma pakaane min paraayiŋgee kooko pa, ay ribilco
ammi ku miɗɗa gu deeɗo samaane. Kaaka pa ke
kalawwaniyo dawaane maa gu kolaa goo jabel,
ammaŋ pa ke ƴerekkine gu, ammaŋ pa ke elessine
gu.
7
Ibinco gaaro
1. Ammi ku samaane kee gassakkay taŋa ?
2. Kee leeway kee me ammi gu deeɗo samaane ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Ammi ku bonno samaane ziyyi ?
2. Lubbico oko ammi ku samaane eterra aapiya ?
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
ammi miɗɗa bonno
samaane anka alɗo
Gassica jagawco lawwi kooko
1. ammi bennu samaane
2. ammo bonno samaco
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Kee lay kee me ammi gu deeɗo samaane ?
8
Garkiyo ta 19 : Ammi ku samaane 2
Ammi kee ƴerekkay ke leeway kee me ?
Ke ecekka ƴa omma ondo, kee noomica min balti.
Kee issitti ɗakko birisane ta samaane rommata. Min
birisane taata, ke ɗeraa payya kaɗiyye rommata o gi
samaane. Min kaɗiyyiti pa, ke kalaa obila ma apalle
samaane. Min kayaaco obiloo, ke kalaa
karkaraŋ. O min uwwa karkaraŋi ke
kalaa ƴiiro ta samaane. Min kayatí
ƴiiro taata, ke kalaa payya karkaraŋ ma
apalle samaane. Kee taggica ondo ma
kaɗiyye ta samaane o gi acapta ka.
Maa ke leeɗiya keeke pa, kee caariɗo beena
rommata. Kee icciɗo ondo kaƴi samaane. Kee
sagaygiyyica. Kee gagica ondo ma ay usunda biití
oko ondo maa ke sagaygayye.
Kee kalliɗo ammi oko ondo ma aaye min uwwa.
Kee nambiɗo paalta, gu delewwa saɗɗo o gu ƴirenta
oko ondo ma aaye min baltí. Kee yookiɗiy payya
ammi kotti oko ondo ma aaye min uwwa gu ƴirɗo
payya namma gu deeɗo samaane.
9
Kee elessay ammi ke leeway kee me ?
Kee elessay ammi, ke ecekka wikinne aleŋ
dagiiganigee orooruwe seera ku sahati maa gu lawwi
ku miɗɗa o diiri mattiɗo.
Aleŋ keeke pa, kee soɓorraniyo paalta, gu elsiɗo
samaane.
Kee beeriɗiy min okkati. Kee duwiyyo gu ooliɗo,
kee aariɗiy kaa pe.
10
Ibinco gaaro
1. Ammi kee ƴerekkay ke leway kee me ?
2. Ke elessay ammi ke leeway kee me ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Ay seene aɗɗe ke ecekka ƴa ammi ando ke
noomica min balbi.
2. Ammi ke elessi gu lawwi ku miɗɗa matakka.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
taggica duwiyyo balbi
birisane ando ƴirɗo
Gassica jagawco lawwi kooko
1. karkaraŋi obila sagaygiyyica
2. karkaraŋ obilo sagaygayye
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Ammi kee ƴerekkay ke leeway kee me ?
11
Garkiyo ta 20 : Daate ma aydintí ka metta
Tippa gu daati ayakka ma picco ka. Gii lakkiɗo
daate taata ma aaye bitta, gii kaatiɗe ammo. Gaa
aydintí kadarriyyo oko bittati ga maasiɗiy gaa
asamɗo appe paalta paalta.
Gaa meene kaƴi, ga naalu galitti iɗiití, gii jooriyya
aydintí gee : « Koɗokka, moogino, naalu galiyaw
iɗiitu, asaw ca gubira ! » Caŋ gaa gata pa onokkiya
pay aɗe biiti ma bitta. Maa ga goborɗiti ca, ga untica
iɗiiti ma bitta, gee inniyya gee : « Aa gaa okomɗo
aɗe ga naalu gata ? » Gaa gata pa leeti gaa : « Caa
aydintu, iɗiite soo maa gi ayme ɓa. »
Gee kooliɗe, gaa gata gi emne leeɗiya gaa
ubilittica.
12
Ibintí giraaniti
1. Tippa gu daati ayakka ma me ?
2. Ay me ma gassica daate gi kolliya aydintí ?
3. Aydintí leeti me ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Tippa gu daati ayakka tahunati.
2. Daate gi ijima waacica.
3. Miiɗi gaa ga asintí aydinti ɗupe.
Passiliy lawwi kooko.
1. iɗiitu iɗiitine iɗiitoŋ
2. iɗiitaw iɗiitini iɗiico
Diyyiy lawwi kooko attí giraaniti
ayakka asimɗiy onokkiya
naalu aydintu ubilittica
Kitipiyya beneytí giraaniti ka awwalli
13
Garkiyo ta 21 : Kolera 1
Ay inime ga
kolera ?
Ay parayya
ma ɗerekkam
naaɗi aleŋ ammi
o ga weewa
aatee gimii diiru
rootta maa ke ella ɗa, maa gu semeetee goo « bibiron
kolerik ». O ga marakka ma eeso ta gimu ma lakkiya
gaa alɗiya bagaa ɗa missa o gimu maa ga bagawwe
appe.
Ke ebenna kee me kee lakkiya
kolera ?
Kee lakkiya kolera ke ebennaa
maa kee ɗerekka aleŋ ammi o gu
okomma lawwi rootta rootta aleŋ
ris o gu okomma ma raɗɗa o koɗok
koɗok. Ɗiraw maree ma werro goo
ammi ku ziiti gimii gaamiɗo.
14
parayya zerekka koɗokka ka.
Iɗitee ɗolokka.
Tukku ka ziiti kii tigisiya ga wacakka ɗa koɗok ka.
Ziiti olaa detta.
O ga peƴekka ɗa payya ta kaw.
parayya mataa guu daawiya ɗa koɗok ka.
Ki leewa kii me gaa kolera baamum ?
Wikinne ka ɗiraawi o ka
werriti, ku aɗikini parayya
waarenta laptani ammaŋ
were ka daawiyti ma
kattitoŋ.
Wikinne kaaka sa anka ku
birinne ammi ku belbel o gu garta. Ki sokokka deeme
sertiŋ ma poroncam ku subba, o gumɓassi poppoɗi
ku sukkari (ammaŋ pa aatti kiyorti pooɗi ta sukkari,
15
ammaŋ pa ta ƴimbiti) oko dinec orro ta ammi ku
elsenta (litir kaƴi).
Gaa gimu maate pa ku leewa pe kuu me ?
Aɗoŋ ga eesa ɗa gimu ka maatenta.
Kolloŋ dakatargee ku darritoŋ. Guu lakka ɗa pa,
ku borbirne bitti o kapanniti kulla ku borbiratini.
Aɗoŋ kolla dakaatargee gu asiyee lee dawaane
girti oko gimu ma maate gu lawwi ku rootta maa ke
ella ɗa mattiɗo. Guu lakka ɗa
pa ku kallaniyo bitti oko
wereekeetee o ɗiraakitee.
Kuu saayero pa ku accoŋ o
ku guƴƴoŋ gu kaɗiŋgeetoŋ ma
saabun.
16
Kolloŋ dakaatargee gu asiyee lee dawaane girti
oko gimu ma maate, o ku iggoŋ gu lawtee ku
riddenta. Aɗoŋ tappa ɗa were ka saɗikanti girti gimu
ma maate.
Ibinco gaaro
1. Ay inime ga kolera ? Ki leewa kii me gaa kolera
baamum ?
2. Ke ebenna kee me kee lakkiya kolera ?
3. Gaa gima maate pa ku leewa pe kuu me ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Gaa gimu baame ma kolera ga parayti suura ɗa.
2. Gaa gimu lekka kolera ga parayya o ga zerekka
koɗokka ka.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
belbel koɗok wacakka
ɗiraawi accoŋ saabun
Gassica jagawco lawwi kooko
1. baamum guƴƴoŋ kattoŋ
2. baamine guƴƴoŋgu kottitoŋ
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Ayme ku alɗiya eesa ɗa gimu ma mateero ma kolera?
17
Garkiyo ta 22 : Kolera 2
Ki la kii me maa ki alɗo baama ɗa paraayi ka
kolerayi ?
Maa ga maraɗɗine, ay ma aaro ta ammi ku
ƴirraro, ku kuɗungilaaleyyo, ku ballalo o ku bonno,
ma lakka diiri ku rootta. Maa ga alɗine mara ɗa ga
paraayi keeke, ke leene aleŋ
keeke.
Samaanco ammo :
Anka ke arawɗine ammi ku
samaane.
Elsoŋ gu omma ammi maa ku ɗabakka min
bonno o min ballalo. Ammaŋ pa, ku kalawwaniyo
ammi ma lakka dawaane maa gu
kolaa goo « jabel ». Jabel deeway
diiri ku kolerayi.
Ammi ku jabeli pa ku leeway
aleŋ teete : Ku kalaa dinec seera o
nussane (250 ml) ta jabeli oko
18
litir kaƴi ka ammo. Oko ma lakka ɗa pa litir ga
gemmu ma dinec aatti orro.
Aati daakuwa maa ku kalawwiye orooruwe seera
litir ka ammo, ku kalaa aatti kiyorti kaƴi ta ammi ma
lakka dawaane.
Ammaŋ pa ku kalaa ma biiti gazzaz ka kokkayi
« Koka Kola » ammaŋ pa ka « Panta » aatti kaƴi ammi
ma lakka dawaane oko daakuwa ma ecekka litir orro
ka ammo.
Ammaŋ pa ku saɗɗoŋ beƴƴatiŋ ammi ma lakka
dawaane oko litir kaƴi ka ammo.
Samaanti wiri :
Caaroŋ kabinenigee o
kulla pallitoŋ aɗe ku
tagakkoŋgu.
Kasakkoŋ gu dooyico
miico ku kallawɗiy kabineti, ammaŋ pa ku caaraniyo
beena siƴƴa ku sayawɗiy.
Aɗoŋ palakka ɗa were maa ku gasse ka.
19
Samaani ka zeneetine :
Acakkine kulla meene ma saabun.
Kuu anka jalaw ku apalloŋ gu pittoŋ ma saabun.
Kuu anka tiyaw o kuu teero kulla gu pittoŋ ku
apalloŋ gu ma saabun.
Kuu kaate joppiti kuu asiɗe, ku apalloŋ gu pittoŋ
ma saabun.
Rokommoŋ gu samaane
lawwi ku tiyaawi. Obokkoŋ
gu min diwwo, asan ga
paraayi kaaka, ku gasakkaa
kulla maa gu lawwi ku
tiyaawi gu diwwi joppoɗiyo.
Teewoŋ gu lawwi ma gazaanuuco.
Omma min maa ku aymiɗiy tappi ku ɓayta aleŋ
salat kulla, ku apalloŋ ga aatti daakuwa maa ku
kalawwiye beeƴa litir ka ammo, kuu kalawɗiye aatti
kiyorti kaƴi ta ammi ma lakka dawaane.
20
Ibinco gaaro
1. Ki la kii me maa ki alɗo baama ɗa paraayi ka
kolerayi ?
2. Kuu kaate joppiti kuu asiɗe, ku leewa pe kuu me ?
3. Kuu anka tiyaw o kuu teero ku leewa pe kuu me ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Kuu kaate maaƴti kuu asiɗe, ku apalloŋ gu pittoŋ
ma saabun.
2. Kuu anka jalaw, ku apalloŋ gu asintoŋ o pittoŋ ma
ammi ku jabeli o saabun.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
ƴirraro ballalo dinec
litir diiri dawane
Gassica jagawco lawwi kooko
1. ƴirti jabel ballalo
2. ƴirraro jabeli balliti
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Acakkine kulla meene ma saabun o ammi ka e ?
21
Garkiyo ta 23 : Seneeta ku seera o runco ma ay ɗamaaka
Tippa ga lekka miica ma ay balaane.
Meene kaƴi, ga kaatiyee oko maarti gaanti ga
deeɗiyee lee gaa : « Baaba, tattini awwe guu giimi
bamaɗɗiya, gaa parsiyyo. Hanka pa ga sokkiy
jolleetee gaa ga akkum dee. »
Maa ga miica beneyyiyya beneyti kaaka gaa
yookiyyee oko tatti giiri ga asiyyee lee gaa : « Baaba
maartu gasse otilo gaa ki icciy koɗok jolleecam o
peericum ki deeɗiya gaaya pittiti. »
Gaa tatti miici sokkiɗiy jolleetee o peeriti gaa
aaniyɗe tee ta gaani. Maa ga sinti elliyya gaa asaa
ma jolleetee, gaa ɗeetittica ma gabira. Asan ga leewe
gaa e ga sinti awwe o ga daa ma seene.
22
Ibinco gaaro
1. Miica beneyyiyee gaa me oko tatti ?
2. Tatti leelo me ?
3. Ay me ga tatti gaɗaɗɗo ?
Beneyyi keeke ay seene e ?
1. Baaba pittiya miica.
2. Sinti asiya dee.
Gaariya latta ma jagakkiy lawwi kooko.
Deyya Deewa
Icciy Ecekkay
Deero Deewa
Kitipiyya beneyyi ka deesiti giraaniti.
23
Garkiyo ta 24 : Yayyaŋ 1
Ay inime ga yayyaŋ ?
Yayyaŋ ay uuso
tee ta neɓeeriya ma
ɗamalmalliy garpa
pa. Ma osaa
neɓeeriya kaaka pa
ay diiru kaƴi aɗe
maa gu kolaa goo
meningokok.
Ay inime ma asawki paraayi kaaka ?
Iŋe kiɗa tee ta Caad, gi wabaane tee ta yayyaŋŋi
deewa giimi maani kulla asawtí aɗe. Gita asa ma
wikinniti garway kee ka azawi. Bayanniti tee ta
omma ay oko kooyo tee ta gaamiti ilaati (burburaŋ),
gaa danniɗiy payya koyyee koo ku subba ma delaaca
ila tee ta daɓantí (Monga, Jaaya, Keeŋa). Gaa
masilɗo pe ƴimayi kooyo tee ta beeƴa o tee ta
bizgiƴi, wikinne kee ka diiliti ƴimayi.
24
Paraayi ka yayyaŋi pa bamakka diiman aɗe miici
ku rootta, ɗibili o gommossi. Diiriti pa aaye diiman
aɗe itinni o korkori. Were
daare pa ga ona baaro e baŋ
ga neɓeeriya ka garpapo e
baŋ ga kee ka loloŋgee gaa
paraydiya gimu. Gimu ma
lakkiya meningokok merekke
ga yayyaŋ oko gimu ma
lakkiya ɗa ma : eeso, ecco, carbo, haddiso, gecco,
ooƴo meene maa goo aaye katta katta.
Delaa gaa me ga ayyaŋ ?
Oko diiliti, ga yayyaŋ delaa ma :
• ommo tee ta kayaati,
• anko ɗa tee ta cembiro ta okkati o tee ta paati,
• raɗɗo tee ta ziyyi aleŋ ga gimu rebella ammaŋ
pa gaa gimu bora ga jirjirriti oye ɗa,
• suuruwe kee ka ziyyi,
• werro wikinne ma gaa parayya rebella
• kuɗiso tee ta ziyyi ma kaawo,
• aaƴo tee ta wiriyi.
25
Ibinco gaaro
1. Ay inime ga yayyaŋ ?
2. Ay inime ma asawki paraayi keeke?
3. Delaa gaa me go ayyaŋ ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Paraayi ka yayyaŋi pa bamakka ɗiiman aɗe miici
ku rootta.
2. Yayyaŋ delaa ma uuso tee ta kayaati.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
ziyyi uuso koyyee
rebella diiman gecco
Gassica jagawco lawwi kooko
1. baaro gommossi garpapo
2. baara gommosso garpapay
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Diiriti paraayi keeke aaye diiman aɗe itinni o korkori
ka ?
26
Garkiyo ta 25 : Yayyaŋ 2
Aaƴo tee ta kuputi taata delaa ma :
• gederro ɗa tee ta zooniti o tee ta cooniti,
• aaƴo ta geppeyo goo kotokkay wikinne maa ga
parayya gu cepellaa ga nuntiɗo.
Oko miica ka rootta pa ga paraayi delaa ma :
• ɗiraw,
• werro koɗok koɗok,
• kuɗiso tee ta ziyyi ma kaawo,
• pooco tee ta tiyaawi,
• ello diiman tee ta uwwa,
• uuso tee ta curumti,
• arso tee ta ziyyi ma raɗɗa o wala saawane.
27
Ke leewa kee me ga yayyaŋ alɗine baama ɗa ?
Kallo tee ta dawani gerro gaaye ɗa maatiki : apilo
tee ta itinne ma dawaniŋgee kulla gi tarawti paalta.
Taraw tee ta ziyyi :
Goo lakka giimi ma parayya ma amasse ma giimi
maa ga yayyaŋ bamakke ɗa missa :
• anka gu pakarɗiyo asan gu daawiɗo
zeneeco maa goo aawe gaariti paraayi aleŋ
kuɗiso tee ta ziyyi, naalo tee ta bayni,
ommo tee ta kayaati.
• anka kulla ga daktor wacciyo ƴibirre ma
tarakkay min diiru kee ka yayyaŋi.
Taraw tee ta were paratti :
Wikinne kee ka wabaaniti kaaka anka :
• Ku duwiyya parayya kayti ka meeni orro o
pooɗi min wikinne maa goo diile dawiyti.
• Kulla paraayi aɗe anka taaso oko dakatargeyyo
caŋ ga paraayi kaaka ku baŋbaŋŋiye ka kulla.
• Gimu ma parayya anka daawiyo min koɗokka.
28
Wacco oko giimo anka gi alɗo min koɗokka were
maa ga paraayi bayanniɗe. Giimi ma aapiya anka
diyyo ma melleeti mulumniti koo ku aatti darriti o
koo ku renta. Timmo tee ta giimi aleŋ sunne anka
toɗɗo wikinne ka wabaaniti. Turguwe kulla anka
pakarro. Gimu maa ga paraayi diiliya, ku aɗikini
laptani min waarenta.
29
Ibinco gaaro
1. Ke leewa kee me ga yayyoŋ alɗine baama ɗa ?
2. Miica ka rootta ga paraayi delaa pe ga me ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Ga parrayi bamiyya gimu ga gederra ɗa zoono o
coono.
2. Kallo tee ta dawani gerro gaaye ɗa maatiki.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
melleeti nuntiɗo daktor
koɗokka waarenta ɗiraw
Gassica jagawco lawwi kooko
1. uuso aaƴo giimi
2. uusa aaƴe gimu
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Ay wikinne kee ka wabaaniti kaaka anka guu giimi
amalɗo ?
30
Garkiyo ta 26 : Boori o sogooriya ay lanjigee
Meene kaƴi gi boori ma giiti sogooriya saawire
goo gu ayammay appe gayyeco asan gu baabaŋguwe.
Goo caaɗiɗe meene. Maa gi meene ta aymiti gita
taata asiɗe, ga kulla kee aɗe suugiyca yaati were ka
baale maa gu garee, gee boori deeca dee yaatí aatti
baaliti. Sogooriya pa deeca kiila yaati gaa deeɗe
caaɗa dulu ka puuriti ka ga deyya uwwa aatti baaliti
ga kaatitti oko booriti gaa : « Akay asica ella yaatu
kulla na deeca paaɗe. » Gee boori gee : « A hanka ke
ayammaca ƴa omma yaatu kadar kee pa gi tancum
pa ecekka gujup gi arakkayeŋ appe edditi. » Guu
aymicca yaatí booriti. Ta sokkonta, gi boori arme ka
baaliti. Maa gi deeɗe unna aattí baaliti, gii tiiriɗe,
31
gaa ay duulu ka puuriti ka, kadar kee pa ga sogooriya
aaye ma gimte paracco.
Ibinco gaaro
1. Boori o sogooriya saawire goo me ?
2. Ay we ma omme ga deedica yaati ?
3. Sogooriya leeca gaa me yaati ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Sogooriya deeca yaati.
2. Boori kiilica yaatí.
3. Boori pare ma gimti.
Gaariya latta ma jagakkiy lawwi kooko
1. boori, booriti
2. gayyee gayyeyyo
3. baale ballallo
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Ay wee ma deeca yaati omma ?
32
Garkiyo ta 27 : Gimu ma deyekka gaan ka daɗɗiti
Lakka gimu oome diyyiti gaan ka daɗɗiti balti
dambi gaa deeɗe gassa were ma deyye daanee. Gaa
diiliɗe paaɗe daɗɗo. Gaa tattuwco sawatangeyyo
oomiyyee ga inniya gaa : « Ki laa me iŋe ? » Gata pa
tiiliyee gaa : « Na anka na gawniyya were keeke. »
Gaa tattuwco sawatangeyo gaa : « Samaane ». Ga
deeɗi kolla gittee gu asiyya gaaya miiɗi gu daɗɗiyya
gaan meene kaƴi ka. Maa gu ettee aaƴiɗe, gaa miiɗi
asiɗe ossiti ganti. Gaa setanne kee oomiyyee payya
ga asiyya gassa ga inniyya. Gaa deeɗiy kolla payya
gittee gu asiyya ossa gaan meene kaƴi ka. Guu ammi
asiɗe gaa miiɗi kaatiɗe luwawi. Goo sawaatangee ko
deyya gassa payya gu luwiyya gaan paratti kaytiŋ ka.
Maa gu korƴo weeɗe gu deeɗe ku taraawi, ga
33
naamiya pe runti. Keeke pa maa gi maya leeɗiya ga
deero ɗimma pe aaru guu sawatangee ko omiyye gu
asiyya ɗimma gaan paratti meene kaƴi ka. Maa ga
tatti asiɗe ga asiyya ella were keeke ma eɗee pe gone
ka, ga asiya baama runti ga tamanɗiya. Goo
sawaatangee ko oomiɗe gu asiyya tamma miica gu
deeɗiya. Maa gi yaati asiɗe gaa runtí matee gi leelo
pe ka erciti. Goo sawaatangee ko oomiɗe gu asicca
gaaya erciti damma gu toocco sorticca.
Ibinco gaaro
1. Gimu deeka me balti dambi ?
2. Ay me ma oomiyee maa ga diibiɗe daɗɗo ?
3. Deesiy goo me garco maa gu korƴo neeɗe ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Gimu daɗɗe gaan kayaati dambi.
2. Gimtee assiya gaaya daɗɗiti.
Passiliya wikinniti beneyyi keeke
1. daɗɗe daɗakka
2. luwe lowokka
3. deyya deewa
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
1. Ay me ma asiyee oko miici ?
34
Garkiyo ta 28 : Jolo ma beraa gudira o aapiya 1
Maryam yaati Adum ay daati sultanni atti orro ka
miico. Gii meene taata gu nooɗe ma bakeeti daare
aɗe, gu beneyɗo goo: « Patime ma aaye hellane ta
saaricco taata sayyiya runti maa gu ilaakete seera.»
Goo beneyyiɗe goo: «Aa, ki beneyya kii me. »
Maryam pa yerekay gee tiliyyo gee : « Ku ki
beneyya kii me, helco daato ibina ɗa rabinne ta
roŋco. Kaaka ape gu roŋco mataɗɗo. »
Adantine ɗee ga miica kee waƴakka kaa
namma ilaake seera, kee diliɗo ape kee beereɗe
tiyaw ta giimi ku taatta.
Helco miico matakka pee wikinne keeke ape.
Asan ga miica min koyye ku pooɗi ga anka paaɗe
tiyaw kaƴi baala min bootee maa ga waƴakka.
35
Guu daati enewɗica paaɗe Maryam, gii
garawɗiyo baŋ gi ciipili geeme ronti paracco.
Ibinco gaaro
1. Maryam beerayo me tiyawta oko ronti ?
2. Ay iini we ma baanaca Maryam ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Daati kuu hellanti enaca Maryam ma ciipilo ta
roŋti.
2. Ay seene aɗe gi Maryam ay daati sultanni.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
mataɗɗo paracco tiyaw
waƴakka Patime cipili
Gassica jagawco lawwi kooko
1. hellane ciipili bakeeti
2. hellantoŋ ciipilo bakeetinee
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Maryam yaati Adum ay daati sultanni seene aɗe ?
36
Garkiyo ta 29: Jolo ma beraa gudira o aapiya 2
Gee Mariyam beneyyiyo gee :
Naa ɗabbiɗo dinec beeƴa ta
ammo, ammaŋ pa dinec subba
ta boo ku saɗamta o seera ta
ammo.
Boo ku saɗamta kotti kulla
gayee suuɗu oko miici.
Naa iciɗo nussanti kiyorti gunata ka ɗeetenta
ammaŋ pa uruuna ta
ɗeetenta. Naa seeberbiɗiy
ma ɗiŋko aatti ondoti.
Gunata o uruuna beree suuɗu
o gudira oko miici.
37
Naa sokokka bitta dinec o nussane kaŋ gu daaɓunti
ammaŋ pa ku silpinni. Asan gu bitta beraa gudira.
Naa gaayiɗo nussanti
dinecti bitta ku ƴeelti.
Asan gi ƴeelo oddoka
miica, o gi maɗaa, o gi
beraati boo oko yaati.
Naa kalaa dinec kaƴi ta ammo, o dinec kaƴi ta boo
saɗamta. Naa amsiɗi, na dunniɗi okkati, na beeriɗi.
Naa boorbiriyo deeme ciriŋ,
na ruumiɗi cop ka lawtaw
kotti, naa beericca koloŋgantu
min okkati.
38
Naa gayiɗo bitta paalta ku
diino. Diina kotti caɓakkaca
jolo.
Naa peppiɗiti oko jolooti bitta ku
tappite hallummi (mula). Tappi kotti
gaɗakka baara o ga beere oko ziiyi miŋ
paraayi inna soo guu tappi ki aƴay
kelemti.
Naa gasakka na kalaa pay jolooti amtee lemunni.
ammaŋ pa suuti manggati walla kaa goyaabi. Roŋco
etteyyo kotti beere gudira oko ziiyi ga bokooɗiki
paraayi ma onee.
39
O gu rontaw naa migisiy ɗa ma sukkar, asan ga
ɗopokkay saana. Sukkar eterra ɗa aapiya. Ay ɗakko
appe na alɗo kala ɗa sukkar jolooti.
Jolo na bereeca oko miici ma dinec. O maa gu
delee biraw ta jolooti
guu koyyetee tammiye
pooɗi. Laakin gu rontaw
paraaco taayumgee.
40
Ibinco gaaro
1. Miica ki leewa kiime ga gassiɗo gudira ?
2. Ay seene aɗɗe ga sukkar samaane oko miico ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Boo ku saɗamta kotti kulla gayee suuɗu oko miici.
2. Ay seene aɗe gu bitta ku ƴelti o suuɗu kulla gayee
gudira oko miici.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
suuɗi silpinni ƴeelti
koloŋganti hallummi okkati
Gassica jagawco lawwi kooko
1. suuɗu okkitu roŋco
2. suuɗi okkiti roŋcam
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Daate ma beere boo oko runti samaane aɗɗe ?
41
Garkiyo ta 30 : Jolo ma beraa gudira o aapiya 3
Jolo teete samaane oko
miici paraaco, o gi samaane
kulla oko giimi ku taata ma
parayya goo alɗo gederra ɗa
tiyaw ta andi.
42
Naa laanica kulla jolo teete ta parattini giiri :
1. jeenu orro ta ammo, amma bizgiƴi ta boo ku
saɗamta, o pooɗi ta ammo
2. kiyor pooɗi ta mardut ka gunaati walla ka
urunati
3. jeena subba ta bitto
4. deeme ciriŋ (cop)
5. nussanti kiyorti ta bitta ku diino
6. kiyor pooɗi ta tappi ku aƴinta
7. amtee lemmunni ammaŋ pa suuco ronco
etteyyo
43
Ki anka ga lubbi keeke caɗiyam wikinne, gu bitta
ki amassay saa maani, ki ɗommoyɗi paaɗe maatikki
ka samaane.
Meene maa ki leewa jolo pa ki sokokka kaa. Kii
gaayiɗo kaa pee ammi o bitta ku tappo ma aƴinta, o
ma mardut, o gunata.
Amma succo roŋco etteyyo. Tamannico bitta ku
jolooti maa ki amasaa saa maani :
• bitta ku korƴo koro o nussane
• bitta ku ƴeelti nussanti koroyyi
• bitta ku diino, ay jeena kaƴi
• deeme jeena kaƴi
• paraaco ki kalay maatiki ka samaane ki
dummiɗi
44
Ibinco gaaro
1. Ay me ma beraa gudira o aapiya ?
2. Ki laa ki mee gi parayya teete caɗiyam walaa gi
duwiyyam ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Succo roŋco etteyyo kulla samaane ziiyi.
2. Ay seene gi kiyor pooɗi ta mardut ku gunaati
walla ka urunati samaane ziiyi.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
alɗo jeenu kiyor
ciriŋ gunata jolooti
Gassica jagawco lawwi kooko
1. kiyor kalay jolo
2. kiyorti kalawi jolooti
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Ay seene aɗɗe guu roŋco etteyyo o mardut ka
gunaati beraa gudira o aapiya oko miici ?
45
Garkiyo ta 31 : Gaaruuwi anka gu leeɗo hellane
Boori o aarum o barwu, anka gu leeɗo hellane.
Guu deeɗiyee beneyya oko jorolli goo ga oyyati seme
oko hellanco taata. Gaa oyyitti seme gaa hellane
teete guu semeeti goo : « Daa ɗa. » Maa gu nuntiɗe
paaɗe hellanco taata, ga kulla kaƴi aɗe cimmiya
beneyti maa ga lakka.
Aarum ƴa gaa ga anka ɗa hawwane. Gata pa gaa
ga anka ɗa ello. Boori pa gee gii oome gee yokowɗo,
gi anka ɗa inno. Barwu pa gaa ga anka ɗa ga gimu
kawaɗɗiya.
Gaa meene kaƴi gu kaatiɗe pe tawaaɗi, gu deeɗe
dee ɗawɗaw, guu asikki gu asiya ɗedda. Gaa kulla
kaƴi aɗe icciya biiti. Gaa guugum pa gaa ga kanti
46
dee ƴa omma zorom gaa aymiyya ka. Gaa deeɗiya
ziwwa uwwa kayaati itti, gittee pa aymiya kanco.
Guu yookiɗe payya tawaaɗi paracco. Maa gu tacilɗe
paaɗe tawaɗɗiti, gi boori deero yooka pe kanti giiri
gi asiyyee ga ayma suutti guugummi maa ga zewekke
kee kayaati itti.
Maa gu gitti asiɗe pa, ga guugum asiya parsa
suutti, gaa innicca pee boori gaa : « Ay we ma icciya
suuttu ? »
Gee boori pa tiiliyee gee : « Naa beneyye aɗe naa
ga naa anka ɗa inno. »
Guu waciɗe pe bookati, guu deeɗiyee gala oko
aarummi. Gaa waciyyo serco gaa : « Na beneyyitoŋ
aɗe naa na anka ɗa hawwane. » Gaa maa ga
peteɗɗiy, gu deyya kaawa barwu. Gaa gata kulla ta
kayti waciɗe ga ommiɗiyi. Guu mattiɗe pe paracco
appe. Ay ɗakko appe gu gaaruwi alɗo lakka ɗa
hellane ya hanka.
47
Ibinco gaaro
1. Gaaruwi anka gu leeɗo me ?
2. Ay me gu tacilɗe ?
3. Darrico gu semeeti goo we ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe
1. Gaaruwi timme gu leeɗe darre.
2. Darrico gu semeeti goo deewa.
Passiliya beneyyi keeke.
1. deewa deero
2. bokaa booke
3. tacile tacalla
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo.
1. Ay me gu gaaruwi gi darrico alɗe dee ɗa ?
48
Garkiyo ta 32 : Kabinenigee
Mente ay meene ta sunniti darriti Iisa. Baaba aaye
oko darre kaƴi aɗe ma katta kaa. Gaa armiɗe ka
sunniti ga deeɗikiko giɗa kukkurtee. Maa ga
saawigiɗe pa, ga kaate girti lanjinti kee Iisa.
Iisa : Asawwu, Baaba. Ki samaane e ? Giimi ku
darritoŋ samaane aɗɗe ?
Baaba : Naata samaane. Innasoopa ga paraayi
degeyyi pile giimi ku darritu.
Iisa : Ay inime parayta ma degeyyiy ?
49
Baaba : Miici gi susumo arakkiyo gu asinco, o
giimi sologga o gu ɗerekka. Keeke na ibinna ɗa pay.
Darre paratti parayya.
Iisa : Kooko ay paraayingee ma aseero ma
miɗɗuwe ka wirii.
Baaba : Ki ibinna pe kii me ?
Iisa : Meente, maa na kaatiɗe darricum, na elle gu
giimi palakka alala taricco gerro.
Baaba : A kii ni palakku taŋa ?
Iisa : Ellu masal ka darritini, ni caare kabinenigee
kulla ger aɗe.
Baaba : Ay ɗakko appe gu diwwi alɗo maani
goŋŋa darricum o ga were nobokka.
Iisa : Ampaŋ soopa darritini, gi kulla kabine aɗe
lakka ubaaka. Ni obokkaca kabine kulla joppo aɗe.
Were daare pa gu giimi rawatta gu alɗiy obokka ɗa.
A gaa ma keeke aɗe kulla, gu diwwi anka diyaw, gi
nubaw taata koyyiɗo o ga anka kulla kallo
kabinenigeyyo ammi ku gazanta, ma elesse ma
otirane, ammaŋ pa koroocee ku geleebi. Ma lakka pa
gurus geɗekka dawane maa gu semeetee goo kirezil,
gu kalawɗo kabinenigeeco.
50
Baaba : Gaa oko kannum ka asan ga ay maa ni
alɗo lakka ɗa kabinenigee ka gu miici gu asinco
sosomɗiy e ?
Iisa : Haa, ay keeke appe ! Dooyi lakka diiri ku
rootta maani maa ke ella ɗa. Kee urpiyo pa, gu onaa
asino, guu sosomɗine.
Baaba : O ɗiraw pa ?
Iisa : Aa ɗiraw pa, sawa ka kulla. Ammi ku birarro
ma sorotta gu onowɗo biirigeyyo asawko diiri kotti
maa ke ella ɗa. Maa ku aare ammi kotti, ku leewa
kulla diiri, aɗittoŋ kuu ɗirɗo.
Baaba : Aa ni lee pe nii me ?
Iisa : Kii yooke darricum, ki aɗiy wassiya giimi gu
caariɗo kabinenigee, o gu geewiy beneeco biirigeyyo.
Baaba : Beneycum ay seene, Iisa. Barkincum oko
wasanicum maa ki biriyaw.
Seme ku raɗɗa
Kabine : Ay bunne ta palliti ma caarenta siƴƴa
aleŋ beenu.
Kirezil : Ay dawaane ma deeway diiri ma onaa
dooyo aattí kabineti.
51
Ibinco gaaro
1. Kabinenigee gaa lubbico ay ini me ?
2. Pallo walla kabinenigee samaane aɗɗe ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Ay seene aɗe guu kabinenigee lekka diiri.
2. Ge kabine unne ki kalla ammi ku gazanta ma
otirane.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
kabine nobokka joppo
onaa otirane asinco
Gassica jagawco lawwi kooko
1. kabine nobokka joppo
2. kabineti nobokkayyo joppiti
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Ay inime parayta ma degeyyi ?
52
Garkiyo ta 33 : Zobilo o keepo
Zobilo o keepo ay lanjigee. Meene kaƴi, gi zobilo
o keepo kaate etteyyo guu deeɗica gassa ɗeesiti
bireeƴirri. Gee keepo gee : « Cokkeŋ ƴa baŋ ga we ma
gederra ga kaawica ɗeese teete. » Gee zobilo ƴa
gaɗɗe gi deeɗe zeewa ka gi kaawicca. Keepo pa deeti
urpa gi yeyyicca. Gee ɗeese sortiɗe gi deyya gassa
miltí. Maa ga ellicca gaa innicca gaa : « Ay we ma
yeyyite gu ? » Gee ɗeese gee : « Ay keepo. » Yalla
gaa diyyicca keepo. Maa gi elliyya gaa asaa, yalla
gee gaɗɗiɗe gi deyya gassa milti ɗurkulli gee inniya
gee : « Na gubbu taŋa ? » Gaa leeɗiti gaa : « Addo
unna taporati. » Maa ga milti ɗurkulli elliyya gaa
asaa, ga gata kulla ɓaye ga leeɗiti gaa : « Oomu ka
ƴiiliɗo. » Gee oomiɗe gi ƴiiliɗe gi deyya gassa
kuɗungilaala gaa gawanna gee inniyya gee : « Na
gubbu taŋa ? » Gaa leɗiti gaa : « Addo unna kurtallitu
ta busino taata. » Gii deeɗe unna gaa bireeƴir asiyya
53
gassa. Gaa asiyya inna gaa : « Ki ellica ɗa keepo e ? »
Keeke pa gawanna kanti ga alɗee telaa ɗa. Cabbak
gaa icciya ga siƴƴiyya gaa deeɗe ooma ma balti gaa
icciyya payya ga siƴƴiyya gaa deeɗe ooma ma diiti.
Gaa siƴƴiyya payya gaa deeɗe ooma ma itinti. Oko
ma daa ta pooɗi ga kuɗungilaala icce pe peeru ka o
okko gaa kaatiɗe. Keeke pa deyya siƴƴa payya.
Kuɗungilaala deyyee gu reppa attee gaa bireeƴir
maatiɗe.
Ibinco gaaro
1. Keepo o zobilo leelo me ?
2. Ay we ma yeyyica ɗeese ?
3. Maa gi yeyyicee gi leelo me ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Zobilo yeyyica ɗeese.
2. Keepo deyyee beneyya oko miltí ɗeesiti.
3. Gata deekaca zobilo.
4. Zobilo gaɗɗe gi deeɗe gubba.
Gassiya wikinnico beneyingee kooko
1. yeyye yeyyenta
2. gaɗɗe gadakka
3. gubbe gobokka
54
Garkiyo ta 35 : Samaani petekkaa paraayi
Yusup ay milti giiri, daati pa gu semeeti goo
Patime o ku runco goo Idris. Kulla sossoko aɗe guu
wace min waano gu sotay sanco o gu apalla ma
saabun pe. Patime beraayo patur oko Idris ma tatti.
Guta apallay picco samaane ma saabun guu delaa
tiyaw, o guu teero kulla gu apalla ma saabun.
Gee Patime diiliɗiy lubaakiti ku giiri. Gita
kokkoƴƴe ammi oko daŋaayi gii sawwiyya, gii
sawwicca doorane, gii oosiɗiy lawwi ku miɗɗa. Gii
55
apilɗiy lawwi ku jalaawi, gii gagiɗiy hattaatati maa
gu leewica ma guura, gu ɗeberɗiti ettee.
Oko wikinne kaaka pa, ga Idris capakkayo oko
iino o oko tameyyo min jammi, gaa kaatikkiko
tawwiti. Yusup pa ecekkay lawtee gaa kaatiɗo
maaɓiti.
Patime pa kataa ammo gii asiɗiy elsa ammi ma
deewa ku aariti. Gii apilɗiy tappi gii leeɗo tiyaw. Ma
pootimooko ga Yusup asaa min maƴi suubiti ka, ga
acakka ma saabun. Runti ke Idris ma asee paaɗe min
tawwiti, eterrayo ca tiyaw o gi ubenta samaane.
Baaba o runti apallay ƴa omma picco ma saabun guu
teeɗo ka. Guu teero kulla, guu apilɗiy picco ma
saabun. Guu korkiƴiɗo samaane. Maa gu teeɗe paaɗe
ga Yusup o Patime kataa giraaniti, o runco kee Idris
pa kataa pelti ma gittee.
Guu anka gu ooƴiɗo, gu sotay ɓa omma sanco
asan gu kakilicca tiyaw ma soƴokke sanco. Ay ɗakko
appe gu ini Yusup, Patime o runco ke Idris gi suuse
alɗiy leewa ɗa o paraayiŋgee daare kulla leeway ɗa.
56
Ibinco gaaro
1. Leewa goo me gu ini Yusup ma gimtee ku giiri
maa gu nuntiɗo aapiya ?
2. Ayme gu lewɗo goŋŋa ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Ga Yusup o Patime kataa giraaniti o runco kee
Idris pa katee pelti ma gittee.
2. Ay seene ga Yusup ay milti giiri.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
Yusup beraayo ɗeberɗiti
paraayiŋgee korkiƴiɗo pelti
57
Garkiyo ta 36 : Miiɗi ma kaate tawaaɗi
Lakka miiɗi kaate
tawaaɗi, gaa deyya gassa
tumsa gaa deegeyye ma
ibini o paato. Gaa tumsa
inniyya miiɗi gaa :
« Bannu ɗe ki kaatikkino
baaliti ? » Gaa miiɗi
oyyiɗe gaa ɗamalmiliyya
ga goyyiya. Maa gu
sarɗe baaliti gaa tumsa gaa : « Bannu ki sarikkino
were maa gu ammi alɗam geppecam ka. » Guu
sapaɗɗo paaɗe namma gu ammi sariyyee uruuti.
Maa ga suubiyya gaa ga yokaa gaa tumsa baamiyya
gaa ankiɗo appe aymiti. Gaa miiɗi inniyya gaa : « Ay
me ki bakamɗino ? » Gaa tumsa tiiliyye gaa : « Ma
leyyam samaane ki yokee ga ma miɗɗa. » Gaa miiɗi
gaa : « A ke sarhayya ƴa omma. » Guu elliɗe ɗurkul
gaa ƴelaa ma iŋa gu kolliyya guu inniyya goo : « Ma
leyyam samaane ki yokee ga ma samaane e ki yokee
ga ma miɗɗa ? » Gaa ɗurkul gaa : « Ki yokee ga ma
58
miɗɗa ƴiila. » Gaa ƴiiliɗe. Gaa booraw asiɗe goo
asiyya inna payya aleŋ ta ɗurkulli tee aɗe. Booraw
pa tiiliyo gaa : « Naa oko ɗibilutu gu gimtaw
acakkano o gu poraano o gu beraw korƴo kaa na
ayamɗo. Hanka maa na baabaŋguɗe gu ennaano ɗa
payya o gu capakkiyaw pe kanco goŋee ka. Gaa oko
naa ka, naa ki aymiya. » Gaa tumsa gaa : « Kalas ki
giyye saape illa ay aymicum kaa pe. » Gaa miiɗi
gaa : « Ke kolaa ƴa omma kaƴi payya gu deeɗo subba
kii ayminno kaa pe. » Cop, gee keepo bayanne guu
kollicca gu asicca inna goo : « Ma leyyam samaane ki
yokee ga ma samaane e ? E ki yokee ga ma miɗɗa ? »
Gee keepo gee : « Ki leyya ƴa kii me ki asikki ya
iŋe ? » Gaa miiɗi gaa : « Na onniya naa goyyiyya. »
Gee keepo gee : « Gaaraw saa na elliɗo ƴa. » Gu
oomiɗe min baaliti ga miiɗi asiyya onna gaa goyyiya.
Gee keepo gee : « A anne were maa ki gassiyya. »
Guu kaatiɗe namme ya were maa ga gassiyya. Maa
gu sarɗe gii keepo gee : « A suubiya gaa miiɗi
suubiyya. » Gee keepo gee : « Dabbiru. » Gee alligiɗe
gi gaɗɗiɗe, ɓaa, miiɗi kulla gaɗɗiɗe ta kayti gu
uttiyyee oko tumsayi ma onniti aɗe taata. »
59
Ibinco gaaro
1. Miidi ma kaate tawaaɗi deero gassa me ?
2. Tumsa leyyee gaa me ?
3. Maa ga sarikki baaliti ga beneyyiyee gaa me ?
4. Ay we ma caaɗiyoca sariyyico ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Miiɗi goyyiya tumsa wala onno.
2. Gata kaatiki tumsa paari.
3. Tumsa aymiya miiɗi.
Ay mee ma jagakkiy lawwi kooko ?
1. omma amma
2. kulla kolla
3. gassiya passiya
Kitipiya beneyyi ka deesití giraaniti.
60
Garkiyo ta 37 : Waaco ta ƴibirri
Tokotoko, ecco, halga, gaayuma, kenjeŋjeŋ, o
paraayiŋgee ma roŋgowway miici, kooko ay
paraayiŋgee ma deeway daana kaa miici. Wacco ta
ƴibirri pa, tarakaane min paraayiŋgee kooko paracco.
Ali ay gimu ɗayaŋ aatti girti. Ay ma ɓeldo ta
giraaniti, ga pakarɗiti oko aapiya ta daatti o ta
rontee. Wacakkayo aɗe goŋŋa diiman ma ello ta
karne ta laptani maa gu berewwiyee.
Bakawti ke Musa ma garkayye ɗa katawko ɗa
gimtee wacciti. Ay kaaka pe ga runti ma ay bikirre,
ga kenjeŋjeŋ deeɗiya o tarti pa ay halga o maa gu
weyya sulay pa, ay gaayuma ma deyya. Rontee ku
seera ma marakke pa gu paraayiŋgee degeyyiy. Gaa
61
Musa kaatikkikoo laptani. Gii daate ma ay dottor
leeɗe kabarre kadar gu rontee Musa gu wacciyo ɗa
ƴibirre kaytiŋ. Guu dawiyɗiy, gu leeɗiye oko Musa
goo ga wacakkayo oko rontee kulla wikinne aɗe maa
guu beneyyiyo oko giimo.
Karne ta bottoli ku wacciti ƴibirgeyyo.
Ilaake Paraayiŋgee Wacco ta ƴibirgeyyo
wiyaw tokotoko[1], paraayi ma
roŋgowway miici[2]
BCG
poliyo 0
sunne 6 halga[3], gaayuma[4], tokotoko,
paraayi ma roŋgowway miici.
DTC, poliyo 1
sunne 10 halga, gaayuma, tokotoko,
paraayi ma roŋgowway miici
DTC, poliyo 2
sunne 14 halga, tokotoko, gaayuma,
paraayi ma roŋgowway miici.
DTC, poliyo 3
koyye 6 kuɗiso ta ziyyi ka Anti-amarile
koyye 9 kenjeŋjeŋ[5] Anti-rujeyolus
[1] kokelus (coqueluche)[2] poliyomelit (poliomyélite)[3] dipteri (diphtérie)[4] tetanos (tétanos)[5] rujeyol (rougeole)
62
Wacco ta ƴibirgeyyo ta beeƴa (5) oko daati ma
waa paaɗe.
Daati paracco Daati ku ayyenta Wacco ta
ƴibirgeyyo
- wacco ta ƴibirri
kaƴi oko kooyo
kaƴi
- waaco ta ƴibirri
oko koyyee bizgiƴi
(6)
- wacco ta ƴibirri
ta subba oko ila
kaƴi.
- wacco ta ƴibirri
ta pooɗi (4)
-wacco ta ƴibirri ta
beeƴa (5)
- wacco ta ƴibirri kaƴi
oko kooyo kaƴi
- wacco ta ƴibirri ta
seera min koyyee
bizgiƴi (6) namma ya
koyyee orro o seera
(12)
- wacco ta ƴibirri ta
subba (3) oko ayya ma
asaa
- anti-tetanik
Seme ku raɗɗa
Karne : Ay katkat maa gu dakatargee beraayo oko
daato asan gu ibinɗiy meeni o koyyee ku wacciti
ƴibirrii.
63
Ibinco gaaro
1. Ay paraayingee ŋawwa ma deegeyyiy miici
diiman ?
2. Gimu ka ɗayaŋ tarakkay gaa me rontee min
paraayiŋgeyyo ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Ay seene ga Ali ay gimu ɗayaŋ aatti girti.
2. Ga bakawti ke Musa ma garkayye ɗa katawko
kulla gimtee wacciti.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
goŋŋa wacakkayo deyya
laptani ecco ɗayaŋ
Gassica jagawco lawwi kooko
1. ecco ƴibirgeyyo miici
2. ececca ƴibirgee miica
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Ay me ga Musa alɗiko kataa ɓa gimtee macciti ?
64
Garkiyo ta 38 : Aarum o guugum
Aarum o guugum weewe miici. Guu pasiɗe goo baŋ ga
we ma rabbayyay ƴiila rontee. Gaa guugum ƴa issiy
rontee ƴurgulli. Aarum pa issiy kuntee beddani. Gii
corookume deeɗiy gassa rontee aarummi gee beneyyiyo
gee : « Naa gu semeetaw goo niita. » Gaa kulla kaatiti ta
tawaaɗi aaɗe gaa aarum gaa itire suuɗu ay gita ka
ayammaau. Guu rontee alɗo gasakka ɗa gu noɗɗe zirenta
ka. Maa ga wikinne ka pasaawi miico tammiyɗe ga
guugum asiyee oko aarummi gaa yaa sokkoŋ kaƴi ke
cemekkay appe ronteŋ. Maa gi meene tammiyɗe, guu
kolliɗiy gaaruwi paraaco. Goo asiɗiy cimma ronco guta.
Maa gu asikko, guu ku guugummi ƴa neree, ku aarummi
pa zerekke. Gaa aarum leeɗiyo oko rontee gaa : « Kuŋ
ayamma ɗa suuɗu kee maa na eterratoŋ e ? » Goo rontee
goo : « Lekka maatiki goo niita, aymiya gaa birinni assi
ka. » Maa gu rontee beneyyiyye guŋŋa ga kaate beenaco
tee gaa : « Ay we ma aaye iŋe ? » Gii corookume gi
kelemti oomiɗe gi beneyyiyyee gee : « Ay na. » Gaa letti
65
gaa : « Yalla oomu ! » Gii gita gee : « A bamaw gu ƴa
ƴuurtaw kooko. » Gee naamiyyeegu deeti ga baamiɗiy
gaa uwwicca arro minnati gaa rajjayɗo gaa walaŋ ga
lekka gimu kaƴi. Caŋ gee ay gita appe maa ga uwwe.
Guu ronte go : « Ki uwwica » kadar ga pakarriɗe kee gi
ƴiile arro.
Ibinco gaaro
1. Aarum o guugum leelo me ?
2. Issiy ronco taŋa ?
3. Ay rontee we maa gi corookume ayammayoga suuco ?
4. Ay rontee wee ma niire ƴiila ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Aarum o guugum booke.
2. Rontee aarummi neree, ku guuummi pa zerekke.
3. Aarum deeca corookume.
Gassiya ma jagakkiy lawwi kooko
1. yurgulli yorgollo
2. beddani beddigeyyo
Lawwi kooko sawa aɗɗe ?
1. zerekke merekke
2. suuco muuco
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
Ay rontee we ma neree ?
66
Garkiyo ta 39 : Lekka miiɗi ma daattee subba
Lekka miiɗi gu daate subba, gii ta kaƴi alɗo
ayyenta. Gaa turguɗe arro gee meene taata gaa attí
wacitti gii unniɗe pe kanti biini gii tagisiɗe talta. Gii
aydintí deyeɗɗica pe gee : « Aydintu tee so kaate pe
taŋa ? » Maa gi asiyya iyya beŋ gii unniɗe gi deeɗica
gassa gee weewe paaɗe, gii lettí gee : « Hay ka weero
e ? » Gii teete gee : « Haa, na weero. » Gi letti gee :
« Na elliya kee runte ? » Maa gi elliyya gee : « Ay
keeke ɗape ay miica maa ka esekka ? » Gee :
« Uuwwiya ƴa ta gonek kaa icciɗo dambu keeke ka
issiɗo. » Gee deyya uwwa miica suusi, gaa kuraaŋa
elliyya ga deyya icca ga deeɗiya miiɗa. Maa ga miica
deeɗe tatta gaa kuraaŋa caɗɗiyee kaɗiŋge samaane
gaa iziyya. Wikinne kaaka pa ga beneyyiye gaa ki
67
gasse giimi pa ki reyyo : « Saja hinna saja hinna ana
walat tajum tajum martas sultan saloni ramoni pogal
kutum garre tajom wildit tiger. » Gaa deeɗe gassa
miɗi subba goo nootte ga salammiɗi gaa reeɗiyoca
riyawti gita taata. Maa gu giyyica goo : « Addo gi
deeɗiya gassa taccum omma. » Ga ƴiiliɗe. Gaa deeɗe
gassa payya miɗi seera ga deyyo ree payya. Maa ga
tatti giyyiyya ga wace ga salammiyya gaa leeɗiyee
gaa : « Kii asa min ta gonek ki asu ƴa paaɗe runtu. »
Gaa icciyya ga ɗooliyya sakti. Maa ga cimmiyya, gaa
samaane goo marriɗe gu kaatiɗe paaɗe giiri, gii
daatti deeɗiy jooba gu jaliyyo ande. Gii ta kaƴi ƴa
opokke tiwwi binta, ta kaƴi pa opokke kinjaane o ta
kaƴi pa opokke gunata. Gii kulla tee aɗe parhanɗe
ma asawti miici o oko sak taata maa ga goyee. Gaa
miica waciɗe, gee daate ta kaƴi eesicca sak. Ga miica
wissiɗe ga reeɗe aleŋ riyawti ta awwalli tee. Gaa tatti
cimmiyya ga leeɗiyee gaa : « Tee ande. » Gaa miica
leeɗiyee gaa : « Na anka jolo ka ma ɗesti. » Gii yaati
leeɗiyee : « Maa ga aariɗe ga leti. » Gaa : « Iya
nikireŋ ƴa. » Gaa baggicca. Gaa leyyee oko tatti gaa :
« Baaba leyyaw jolo ma ɗesti. » Gaa tatti leeɗiyee.
68
Maa ga aariɗe gaa leeɗiyee oko tatti gaa : « Baaba
nikireŋ ƴa. » Go nikirɗe gaa baggiyya tatti. Gaa letti
oko kutti gaa : « Kooko leyyaw jolo ma ɗesti. » Gee
leeɗiyee. Maa ga aariɗe ga letti gaa : « Kooko nikireŋ
ƴa. » Maa gu nikirɗe, gaa baggicca gaa leeɗiyo gaa :
« Elloŋ ƴa, naa ka rotta kee aɗe maa ku ankino ɗa
namma ku uwwino susi, hanka pa ku ankinno pe
parattoŋ. A naa soo pa anka ɗa ya kaƴi illa na anka
tattu kayti ka. »
Ibinco gaaro
1. Miiɗi keeke gu daattee minaw ?
2. Minaw ma ayyenta ?
3. Maa gi weeɗe gi aydinti leeti gee me ?
4. Ay we ma icciya miica?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Miiɗi keeke gu daattee seera.
2. Daattee serco weero.
Lawwi kooko sawa e ?
1. daati daate
2. runti ronti
3. aydinti aydintu
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo.
1. Ay wee ma icciya miica ?
69
Garkiyo ta 40 : Ommo ta kayaati
Ila teete gu giimi ayye niriye. Maa gu giɗikkikiti
pa gu gasse maani gurus. Gaa kulla gimu aɗe ankiɗo
liyaw diringel ka biyyenta ga geewiyya girti. Ma
cimmo ta diringelli taata pa, gu caare pe beena siƴƴa.
Guu ammi naawiɗe gu unicca beena taata gii deeɗe
pe baale gii biise acciɗe iŋaa. Gii biise taata weeɗe gi
aricca pe darre. Giimi daare ma lakka ɗa seŋgenigee,
gu zeneeco diile gu koɗosɗo, o ommo ta kayyeyyo, o
gu assico raɗakkayo, guu parayɗo. Ay ommo ta
kayaati. Paraayi keeke unne ziyyi ma ommo ta biisiti.
Kuu anka gu kayyeetoŋ alɗitoŋ omma ɗa,
• Ku aɗoŋ laa ɗa diriŋgel katta sariptí hellanti.
70
• Saayoŋgu bonna maa guu aaye.
• Kalawwoŋ gu arro lawwi ku miɗɗa, ammaŋ pa
ku sayawwoŋ gu ammaŋ pa ku egekkoŋ gu.
• Calammoŋ ga naalu ka saricco benno. Aɗoŋ
laa ɗa mereyya dooranti o ku obokkoŋ gu
ondigee ku ammo.
• Oƴowwoŋ aatti seŋgeti. Leewoŋ daawane ma
deeway lawwi ku rootta ma zekaa.
• Kalaawwoŋ peterol ammaŋ pa zet ka namta ka
watirti ballallo.
• Dokkonoŋ gu daaŋayigee, benna o zubuŋgee.
• Carawwaniyo bottolli oko ammo gu soroɗɗo.
Ommo ta kayaati ay paraayi kaƴi min paraayiŋgee
ku miɗɗa. Gaa ay wikinniti ku aɗoŋ ga ella dattor ka
darritoŋ.
Seme ku raɗɗa
peterol : Ay sewen maa gu kalaa lampayyi gu
dawwayɗiki.
zet : Ay sewen ka namta ka watirti ammaŋ pa ka
tahunati maa gu cemekka.
71
Ibinco gaaro
1. Ay inime ma gayaaca biise gi dewɗo maani ?
2. Ku laa kuu me maa gi alɗitoŋ omma ɗa ?
3. Ay paraayi ŋawwa maa gi biise leewa ?
4. Gaa ay wikinne ka ommo ta kayyeyyo ku kataa
oko we ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Ila kaƴi guu giimi ayye niriye.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
nikireŋ ila anka
naawiɗe kayyeeteŋ zekaa
Gassica jagawco lawwi kooko
ila
ilaakee
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
72
Garkiyo ta 41 : Girtí booriti
Booru ma datti o roŋco kaate tawaaɗi.
Maa gu deeɗe amila keeeee ! gu raawiɗe o gu
gasse ɗa maatiki gu yooke pe girco ka.
Maa gu asiɗe, gu asica gassa tamo o iina guu aaye
aatti biini. Maa gi boori elliɗiy giimi kooko gi deeti
daanati ta tirta teete. Gii deeɗe sokka korƴo gi asiɗe
darsa ayaawi, gi rewɗo gee : « Keeke appe ay suuɗu
ka tiwwo a bitta ku andi pa ay ŋa ? »
Cop guŋŋa gee iina deɗití cawwa oko booriti.
Gita pa reero gee : « Tamo ! Meente ga muutteŋ
tammiye, ke laa pe kee me ? » Maa gi iina ayɗe
paalta gee tamo deɗití cawwa. Gii gita kulla rewɗo
73
gee : « Caapu kante mente ke deeway ini booru ma
daatti o ronco gaa ger mariyyeŋ. »
Maa gu kooko giyyicca riyawti tamti taata gu icce
ronco kaa pe guu oomiɗe, guu cappiyoga ger oko
tamti ma gattí iina.
Ay min oko kaaka appe gi tamo ma gatti iina alɗo
jagakka ɗa gu marawɗe aɗe guŋŋa.
Ibinco gaaro
1. Booru ma gimtee kaate ŋa ?
2. Gu gasse mee ?
3. Ase gassa ini wee girco ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Booru ma gimtee oƴee giiri.
2. Tamo o iina deyyiy gassa ini booru ma gimtee
giiri.
3. Booru ma gimtee pittiy ini tamo ma gatti iina.
Lawwi kooko garaa me ?
1. giiri gerro
2. riyaw riyaawingeyyo
3. tamti tameyyo
74
Garkiyo ta 42 : Tiyaw
Halime, Patime, Mariyam o Zenaba gi darrico kaƴi
ka. O paracco gu ay gayyeeco miico. Zenaba lakka
miici seera, maa gu weyya sulay kulla tanaa paaɗe.
Patime kulla lakka miici seera, innasoopa ga runtí ma
ay bikirre dapaa ka missa. Asintee o pittee naaɗi,
naaɗi ka, aatti tatta o laawa ku kayaati binta o gu
kiɗiŋkar o ga parayyenta ka diiman o ga zorontiyenta
ka, o ga nayaa ɗa payya ta kaw ma gittee.
75
Mariyam o Halime pa gu ronco kaƴi, kaƴi ka.
Daaɓanco gu diile wiyaw. Runtí Mariyam ɗe notta
paaɗe, kanti Halime pa lakka missa koyyee seera ka.
Maa gi galbantí kuɗisiɗe oko parayti runtí ma ay
bikirre kaaka, gi Patime kaatiki laptanni o gi kaatití
taata ay ta awalli. Maa gi kaatiɗe pa gu deero waaga
ma ini Zenaba, Mariyam o Halime ma kataa aɗe
goŋŋa diiman. Daati ku subba kotti ajjibe maani ta
kaw maa gu elliyya runtí Patime gaa zerekke.
Gee daate ma lobokka laptanni maa gi elliyya
runtí Patime, gii leelo kabarre kadar gi ay tiyaw ma
koyowwiyee. Gee birittí pe wasaane aleŋ teete.
Maa ga ziiti asiyye oko miici, ku leewiní tiyaw
aleŋ kirma, korƴo ku binta, ris, baŋgaw o sewen ka
uruunati, zibde ka aŋkurummi. Tiyaw ma gayaa ga
maaɗiɗo pa ay aleŋ kukkiri, ɗeesi, boo, suuɗu, buusi,
ƴeelo, gunata, uruuna, rontee dumpurri, ronco
etteyyo aleŋ manga o tappi aleŋ salat.
76
Oko miici ku bereewine tiyaw aleŋ teete :
Wikinne ka
wiyawi
Wikinne ka
nuntiti
Tiyawti Wikinne ka
tanniti
boo ku yaati boo ku yaati
jolo (ma
uruuna, kirma,
ƴeelo, korƴo)
ammi ku
lemuni ma
garta
boo ku yaati
boo ku gamayo
o ku iino
jolo (ma
uruuna, kirma,
ƴeelo, korƴo)
tiwwi ku suuɗi,
ku tappo, ku
buuso, ku
bogolo
ɗeesi, lemun,
manga, pappay
boo ku yaati +
tiyaw ta giimi
ku taatta.
yaati waƴakka
miica ƴiila ila
o kulla namma
ilaake seera gi
wagaa
77
Maa ku beree ɗa oko miici
boo ma ay bitta ande ka korƴo
jolo ta naaɗi
wikinne ta ɗirawwi : ku
toɗɗine boo ma ay bitta,
o ku berewwine soo
booti yaati.
Anne bira ɗa tiyaw ta
talta (maa ga gederra ɗa
ga pallicca).
Ibinco gaaro
1. Runti Patime ay mee paraayta, ma degeyya ?
2. Ay inime wasaanita maa gi birti oko Patime gi daati ta
labtani ?
Beneyyi keeke ay seene aɗɗe ?
1. Asintee o pittee miici naaɗi ka.
2. Halime, Patime, Mariyam o Zenaba gi darrico kaƴi ka.
3. Gayyee kooko paracco gu roŋco parayya ka.
Diyyiy lawwi kooko aattí giraaniti
kirma salat darrico
diiman daaɓanco dumpurn
Gassica jagawco lawwi kooko
1. runtí asintee darrico
2. runti asintí darriti
Yookiya beneyyi keeke ma kitipiyo
1. Daatí ku subba ma lobokka laptanni ajjabbiyee oko miici.
2. Daate ma dawayya laptanni birti aɗɗe wasaane oko dattí.
78
Table des matières
Garkiyo ta 17 : Gamaw ma giiti jorol ay lanjigee....................3Garkiyo ta 18 : Ammi ku samaane 1........................................5Garkiyo ta 19 : Ammi ku samaane 2........................................9Garkiyo ta 20 : Daate ma aydintí ka metta............................12Garkiyo ta 21 : Kolera 1.........................................................14Garkiyo ta 22 : Kolera 2.........................................................18Garkiyo ta 23 : Seneeta ku seera o runco ma ay ɗamaaka.....22Garkiyo ta 24 : Yayyaŋ 1........................................................24Garkiyo ta 25 : Yayyaŋ 2........................................................27Garkiyo ta 26 : Boori o sogooriya ay lanjigee........................31Garkiyo ta 27 : Gimu ma deyekka gaan ka daɗɗiti................33Garkiyo ta 28 : Jolo maa beraa gudira o aapiya 1.................35Garkiyo ta 29 : Jolo maa beraa gudira o aapiya 2.................37Garkiyo ta 30 : Jolo maa beraa gudira o aapiya 3.................42Garkiyo ta 31 : Gaaruuwi anka gu leeɗo hellane...................46Garkiyo ta 32 : Kabinenigee...................................................49Garkiyo ta 33 : Zobilo o keepo...............................................53Garkiyo ta 35 : Samaani petekkaa paraayi.............................55Garkiyo ta 36 : Miiɗi ma kaate tawaaɗi.................................58Garkiyo ta 37 : Waaco ta ƴibirri.............................................61Garkiyo ta 38 : Aarum o guugum...........................................65Garkiyo ta 39 : Lekka miiɗi ma daattee subba.......................67Garkiyo ta 40 : Ommo ta kayaati...........................................70Garkiyo ta 41 : Girtí booriti...................................................73Garkiyo ta 42 : Tiyaw.............................................................75
79
Guide de Moniteur
Stratégies d’enseignement pour la leçon de lecture post-alpha :Lecture : l. Le moniteur demande aux apprenants de lire la lecture du jour chacun silencieusement.2. Le moniteur lit la lecture du jour à haute voix.3. Le moniteur pose les questions de compréhension et de discussion qui se trouvent dans les exercices.4. Apres avoir répondu aux questions, chaque apprenant doit lire une partie de la lecture à haute voix. Vocabulaire : Le moniteur écrit les mots du vocabulaire au tableau et demande aux apprenants de les chercher dans la lecture. Grammaire : Le moniteur enseigne la grammaire en appliquant ce qui est suggeré dans la leçon du jour.Écriture : Les apprenants doivent repondre par une phrase complete aux questions de compréhension et de discussion.
Leçon de calcul : Après avoir �ni la leçon du jour, le
moniteur continue avec une leçon de calcul.