Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66...

27
!I!l!P.""':? !lev. Sc. ph. th. 66 (1982) 3-55 LE TRAITÉ DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS D'UN MAÎTRE ÈS ARTS (VERS 1225) INTRODUCTION ET TEXTE CRITIQUE par René A. GAUTHIER I. INTRODUCTION LES TÉMOINS Le petit traité De anima el de polenciis eius est conservé ma connaissance) en trois manuscrits : P = Praha Univ. IV.D.13, f. 23ra-24vb ; vers 1240-45. Cet important manuscrit a été décrit avec un soin minutieux par le P. Bertrand-G. Guyot' : c'est un recueil composite constitué vers 1240-1245 par un maUre ou un bachelier, parisien ou anglais (ou serait-ce un anglais établi à Paris ?), qui rassemble une documentation pour son propre enseigne- ment; il a recours aux services de plusieurs scribes à qui il fait copier les textes qui l'intéressent. Le premier cahier, dont notre texte occupe les deux derniers folios, réunit des textes de psychologie, dont le Tractatus de Anima de John Blund'. S = SevilIa Colomb. 7.6.2, f. 203r-209r; fin du XIIIe siècle. Le manuscrit est décrit dans l'Aristoteles Latinus. Codices, II, Cambridge no 1185, p. 829-830. Son contenu est exclusivement philosophique, elt!l s'agit pour la plus grande part d'opuscules aristotéliciens ou arabo- abns. v = Venezia Bibl. Naz. Marciana Lat. VI 164 (3085), f. 94vb-98rb; XIve S. ' 1. Quaestiones Guerrici, Alexandri et aliorum magistrorum Parisiensium (Praha. Univ. IV.D.13) », dans Arch. fratrum Praed., 32 (1962) 5-125. Je remercie le P. Guyot, qui a attiré mon attention sur le De anima et de potenciis eius. 2. Cf. IOHANNES BLVND, Tr. de Anima, ed. by D. A. Callus and R. W. Hunt, London 1970, Intr., p. XII-XIII.

Transcript of Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66...

Page 1: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

!I!l!P.""':?

!lev. Sc. ph. th. 66 (1982) 3-55

LE TRAITÉDE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUSD'UN MAÎTRE ÈS ARTS (VERS 1225)

INTRODUCTION ET TEXTE CRITIQUE

par René A. GAUTHIER

I. INTRODUCTION

LES TÉMOINS

Le petit traité De anima el de polenciis eius est conservé (à maconnaissance) en trois manuscrits :

P = Praha Univ. IV.D.13, f. 23ra-24vb ; vers 1240-45.Cet important manuscrit a été décrit avec un soin minutieux par le

P. Bertrand-G. Guyot' : c'est un recueil composite constitué vers 1240-1245par un maUre ou un bachelier, parisien ou anglais (ou serait-ce un anglaisétabli à Paris ?), qui rassemble une documentation pour son propre enseigne­ment; il a recours aux services de plusieurs scribes à qui il fait copier lestextes qui l'intéressent. Le premier cahier, dont notre texte occupe les deuxderniers folios, réunit des textes de psychologie, dont le Tractatus de Animade John Blund'.

S = SevilIa Colomb. 7.6.2, f. 203r-209r; fin du XIIIe siècle.Le manuscrit est décrit dans l'Aristoteles Latinus. Codices, II, Cambridge

19~5, no 1185, p. 829-830. Son contenu est exclusivement philosophique,elt!l s'agit pour la plus grande part d'opuscules aristotéliciens ou arabo­abns.

v = Venezia Bibl. Naz. Marciana Lat. VI 164 (3085), f. 94vb-98rb;XIve S. '

1. • Quaestiones Guerrici, Alexandri et aliorum magistrorum Parisiensium (Praha.Univ. IV.D.13) », dans Arch. fratrum Praed., 32 (1962) 5-125. Je remercie le P. Guyot,qui a attiré mon attention sur le De anima et de potenciis eius.

2. Cf. IOHANNES BLVND, Tr. de Anima, ed. by D. A. Callus and R. W. Hunt, London1970, Intr., p. XII-XIII.

Page 2: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

4 Il. A. G'\CTHIE!t

--LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS EIUS 5

mortuiautem

121

Le manuscrit est décrit en partie dans l'Arisloleles Latinus. Codices, II,nO 1623, p. 1109-1110, plus complètement dans G. Valentinelli, BibliolhecaManuscripla ad S. Marci Venetiarum, t. IV, Venetiis 1871, p. 126-130(on pourra voir aussi Codices Manuscripti Operum S. Thomae de Aquino,nO 3621, à paraître). Le traité De anima el de poleneiis eius fait suite (demême main) au De arle uersifiealoria du dominicain Pierre de Meseraeo,lecteur à Béziers en 1271-72 et à Perpignan en 1275-76; cf. Th. Kaeppeli,Scriplores O.P. Medii Aevi, t. III, Rome 1980, p. 238.

A ces trois manuscrits, il convient d'ajouter un quatrième témoinpartiel:

V in = Vincenti Burgundi ... episcopi Bellouacensis Speculum Quadru­plex... t. 1 : Speculum naturale. Duaci 1624.

Le Speculum naturale cite en effet les passages suivants du De animaet de potenciis eius (nous indiquons l'auteur auquel le Speculum attribuesa citation) :

Parmi les quatre témoins, le ms. P occupe une position privilégiée.Certes, il ne saurait en aucune façon être question de le considérer

comme le ({ bon manuscrit » auquel il faut aveuglément faire confiance.Nombreuses sont ses bévues évidentes, par exemple:

4 compositum] oppositum 21 corporis] bis 62 motiui]66 potencie] Potencias 68 Secundum auicenam] sensus76 uniuersaliter] v (+ lac.) 116 in struem] instru (+ lac.)brutorum] istorum in lexlu, brutorum corr. mg. pro m.

Ces dernières hésitations donnent à penser que le modèle était difficileà lire et que le scribe en a tiré le meilleur parti qu'il a pu.

On peut encore inscrire à son passif (ou à celui de son modèle) desomissions par homéotéleute :

7 sicut forma duplex] homo omo 101-102 cognitionem - secundum]homo omo 164-166 diuersis - mouendi] homo omo 271-272 secun-dum - habere] homo omo

Enfin, le modèle de P semble avoir déjà été glosé: outre la glose finaleà 503, on note :

Ces imperfections n'empêchent pourtant pas le ms. P d'avoir souventconservé seul la bonne leçon, par exemple :

41 aueroist] Aristotelis SV 49 aueneroist] Aristotelis SV 236Priscianus] Philosophus S, Vin (obsc. V) 343 auicenam] quiescen-ciam SV

66- 70119-123128-130134-135137-138198-211221-264212-218285-320307-310345-349

De anima

Potencie - quinquedue - animapotencia - inseparabilesdifferunt - potestpreterea - nonConueniunt - extrinsecumEst - colorummedium - indicisVaporem - primasunt - pluuiaactus - Themistius

Speculum

XXIV 61, 1756 Ex tib. de nalu. reXXIV 61, 1756 Ex lib. de nalu. reXXIV 62, 1756XXIV 62, 1756XXIV 62, 1756XXV 17, 1786 PhitosophusXXV 26, 1792 PhitosophusXXV 26, 1792 PhitosophusVI 92, 424 PhitosophusV 79, 354 PhitosophusXXV 96, 1834 Auelor (1)

9 compositioni] +id est composito136 intelligencia] +id est ab angelis

31 forma] +scilicet sanguinitas188 est] +scilicet speciei sue

Les citations de Vincent de Beauvais sont très fragmentaires, maisnous avons la preuve que Vincent, quelles que soient les libertés qu'ils'octroie notamment pour adapter ses extraits à son propos, copie toujoursun même texte et le copie assez fidèlement. Il cite en effet deux fois lemême passage, lignes 307-310, et les deux fois il en donne le même textealtéré:

« Spongiae marinae sunt quaedam corpora media inter plantas, etanimalia. Quoniam et radicibus aluntul', vt plantae, et tactu sentiunt vtanimalia. Sed horum principia sunt vapores, vnde prius per se oriunlur,planlae vero ex seminibus pluuia mediante » (V 79, 354).

(' Quaedam tamen inter plantas, et animalia media sunt, vt spongiaemarinae, quae et radicibus aluntur vt plantae, et tactu sentiunt vt animalia.Sed horum principia sunt vapores, vnde per se prius generanlur. Planlaevero primo ex seminibus pluuia mediante » (VI 92, 424 Cl.

La deuxième citation, insérée dans un contexte plus large, est du mÔmecoup plus exacte, mais elle comporte à la fin du texte (en italique) la mêmealtération qui rend le passage inintelligible.

On peut donc proposer le stemma suivant

A1 1x y1P S V

1

Vin

Tout en donnant la préférence à P (lorsque rien ne s'y oppose), on nepe~t négliger les leçons communes de S V (par contre, j'ai en règle généraleOmiS de mentionner les leçons individuelles de S et de V, et a fortioride Vin).

Page 3: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

6 R. A. GAUTHIEH

--LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS 7

3. D. A. CALLUS, (' The Powers of the Soul. An Early Unpublished Text., dansRech. Ihéol. anc. méd., 19 (1952) 131-170.

1. Le De polenciis anime el obieclis

Le premier utilisateur du De anima el de polenciis eius fut sans doutele théologien, probablement anglais, qui écrivit vers 1230 le De polenciisanime el obieclis, édité en 1952 par le P. Callus 3.

Nous commencerons par dresser la liste des passages du De anima etde polenciis eius qui ont leur parallèle dans le De polenciis anime el obieclis(je mets entre parenthèses les passages où l'utilisation du De potenciisest très libre) :

LES UTILISATEURS

III

56- 607l-111

103-108112-117131-138139-140140-144193-194201-202

221223-224224-226232-235241-242251-252259-265334-347351-352360-365371-377382-386388-390423-430

437442-444446-447450-451453-455469-479483-486486-487492-494496-502

De anima

Potencia - intelligibleSet - potencieDico - animaSet - mentemEt conueniunt - nonDiffert - sicTamen - fantasmatibusApprehensiua - intusforma - rationaliEst - naturaColor - lucidilux' - formaliterQui - in aereEt - in mediohumiditati - mediumTactus - sensusSensus - magnitudoYmaginatio - remTercius - communemQuartus - similiaQuintus - memoratiuaVnde - audaciaInseparabilis - separabiliSequitur - separabiliCognoscitiuus - intelligatEst - uisumVnde - possibiliEt - animeHic - adeptusalique - prudenciaet alique - diuino modoVna - erratAlia - mulieri

De potenciis

147,6-12(147,15-148,8)146, 2-3 et 148, 5-8146,8-147,5149, 6-14149, 4-6148, 15-21150,23-24150, 13-15(154, 1-5)152,4-5151, 27-152, 1(153,4-6)(153,6-8)(153, 15-17)(153,26-32)154, 6-12154, 15-17154, 17-21154,26-155, 5154,23-26155. 5-7(155,16-31)156, 1156, 1-2156, 3-4157, 15-18156, 4-10 et 21-23158, 1-10(155,10-12; 157,19-22; 158,13-20)(156,10-13; 157,14; 158,21-159,7)159, 8-10159, 10-13

L'étroite parenté des deux traités est évidente, mais lequel a copIel'autre? La réponse ne semble pas faire de doute: c'est le De anima elde polenciis ei~s qui est l'original, et c'est le De polenciis anime el obieclisqui est la copIe... . . .

Mais le mot de copIe n'est pas Juste: les deux œuvres sont d'lllspiratlOnet de nature entièrement différentes et si la seconde exploite les matériauxque lui fournit la première, c'est en les replaçant dans une perspectivetout autre.

Vincent de Beauvais l'avait bien senti : l'auteur du De anima el depolenciis eius est un (c philosophe }) : ce qu'il se propose d'écrire, c'est unrésumé de la doctrine d'Aristote telle qu'elle a été expliquée par Avicenneet Averroès, qu'il connaît bien, et il s'en tient strictement à ce planphilosophique : ses quelques allusions théologiques sont des incidentes(1. 227-228) ou des digressions qui se présentent comme telles (1. 431-435;482-487) : on pourrait les supprimer sans que le déroulement del'œuvre en soit affecté. Seule semble faire exception la fin du traité(1. 492-503) ; mais notre maître n'emprunte aux théologiens leur(c syndérèse}) et leur (c raison supérieure}) que parce qu'il croit pouvoirles identifier à l'intellect pratique d'Aristote: la notion de (c volonté }),étrangère à l'aristotélisme, n'apparaît qu'incidemment (1. 104-105). C'estsans doute la fermeté de son propos philosophique qui explique lesqualités du traité : une rigoureuse pureté de lignes dans la constructionet une parfaite clarté dans la pensée.

Au contraire, l'auteur du De polenciis anime el obieclis est un théologien:la deuxième partie de son œuvre (éd. Callus, p. 160-170), de contenupresque exclusivement théologique, n'a pas de parallèle dans le De animael de polenciis eius, et sa première partie elle-même, si elle recouvre lamême matière que la seconde partie du De anima el de polenciis eius(à l'exclusion de la première partie consacrée à l'âme), la redistribuepour l'adapter à un propos théologique, l'accroît d'apports nouveaux,d'inspiration parfois différente, ou en abandonne au contraire des élémentsjugés périmés. De là les qualités, et les défauts, du De polenciis animeel obieclis : l'enrichissement de la doctrine a pour contrepartie une cons­truction surchargée et une pensée souvent obscure.

Les deux premières pages du De polenciis anime el obieclis (ed. Callus,p. 146, 1-148,8) illustrent bien la méthode de son auteur: elles s'inspirentdes pages que le De anima el de polenciis eius consacre à la définitionde la (c puissance}) et au problème de la distinction des puissances del'âme (plus loin, 1. 55-117), mais non sans les retravailler profondé­ment.

La définilion de la puissance

Le De anima el de polenciis eius commençait son exposé sur lespuissances de l'âme en donnant la définition métaphysique de la (c puis­sance », définition déjà très élaborée : elle s'inspire de la traductionarabo-Iatine de la A1élaphysique d'Aristote commentée par Averroès,au livre V, texte et commentaire 17, mais surtout au livre IX, texte etCOmmentaire 2 : c'est au Commentateur qu'on doit les expressions de(c actiua potencia }) et « passiua polencia }), qui n'apparaissent pas dans le

Page 4: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

8 H. A. GAlJTHŒR

.......-

Cependant, même pour ce petit tableau, notre théolog'ien a fait appelau philosophe son devancier: ayant été amené à mentionner 1'« objet»et la « matière » de la puissance, il lui emprunte la distinction de ces deuxnotions, mais il le fait d'une manière si maladroite que la distinetionest, chez lui, tout à fait incompréhensible, alors qu'elle était limpidedans le De anima el de potenciis eius (plus loin, 1. 103-108) : on parled'objet dans le cas des puissances passives, l'objet est alors principe demouvement, comme la couleur est principe moteur de la vue; on purlede matière dans le cas des puissances actives, la matière est terme dumouvement, ainsi le voulu est-il ]a fin de ]a volonté. Le De potenciisanime et obieetis citera bien, deux pages plus loin (p. 148,5-8) la fin dutexte du De anima (1. 105-108), mais sans que rien permette de recollerles deux morceaux du texte et d'éclairer la première citation.

Mais le propos de l'auteur du De potencis anime et obieetis est plus vaste:théologien, il doit, avant d'aborder l'étude des puissances de l'âme,situer la notion de puissance dans son univers à lui, qui déborde le cadrede la nature; il lui faut d'emblée montrer que les puissances naturelles,définies par un objet autre qu'elles-mêmes, ne sont qu'un cas particulieret dégradé de la notion de puissance: la vraie puissance, celle de Dieu,n'a pas d'autre objet qu'elle-même. Au lieu de s'ouvrir sur la définitionde la puissance, l'exposé s'ouvre donc sur un tableau de la hiérarchiedes puissances :

«Potencia quedam habet obiectum siue materiam diuersam a se, quedamnon. Et dico obiectum, ut color est uisus,. materiam, ut uolitum aliquod autconcupiscibile materia lloluntatis. Potencia uero non habens obiectumdiuersum a se ipsa est potencia diuina : quod enim < Deus> cognoscitalia, hoc est cognoscendo se ipsum » (éd. Callus, p. 146, 1-5).

Le principe de distinction des puissances

Après avoir situé et défini la « puissance », le De potenciis anime etobiectis en vient au problème de la division des puissance de l'âme. Icie~core le théologien se révèle: il déclare tout net que la puissance végéta­tIve ne l'intéresse pas (éd. Callus, p. 147, 13-14) et qu'il ne s'occuperaqUe de la puissance sensitive et de la puissance rationnelle. Il commencepar une question générale: Quel est le principe de distinction des puissancesde l'âme? Voici ce texte (éd. Callus, p. 147,15-148,5) :

«Questio est si recipiat diuersitatem suam essencialem, - uei secundumesse uei secundum rationem, - ab organo uei instrumento, uei obiecto(et. sUmatur obiectum communiter pro materia), cum ex parte essencieanime in se, cuius est illa diuersitas potenciarum, non inueniatur diuersitas.11 Et ~i dicatur quod ex se ipsis diuersificantur, non ex ipsis cognoscitur1 a dlUersitas, prout dicit Aristotiles quod actus preuii sunt potenciissecundum rationem, et obiecta actibus.fi QUod autem non per organa uei instrumenta diuersificentur, aut diuersi­ICate cognoscantur, patet per hoc quod non omnis <potencia> habet

organa uei instrumenta sui proprii actus, set sunt obiecta generaliterornnis potencie humane, et diuersa diuersarum, ex quo sumitur diuersitas

texte d'Aristote (cf. plus loin, 1. 56-57, avec l'apparat des sources4).

Le De anima et de potenciis eius applique ensuite cette définition: « pouvoird'agir sur un autre ou de recevoir d'un autre », au cas des puissances del'âme : lorsqu'un corps agit sur un « autre » ou reçoit d'un « autre », ils'agit d'un « autre » distinct de lui d'une distinction réelle; ici, il suffitd'une distinction de raison : lorsque l'intellect se connaît lui-même,l'intellect-objet agit sur l'intellect-connaissant, et l'intellect-connaissantreçoit de l'intellect-objet, mais il n'y a entre l'un et l'autre qu'une dis­tinction de raison: l'un a raison de moteur et l'autre raison de récepteur(1. 57-62).

Tout ce passage est repris dans le De potenci is anime et obieetis (éd.Callus, p. 147,6-12). Voici ce texte (pour ce texte, comme pour ceux queje citerai par la suite, je suis généralement le ms. W, que le P. Callus ajustement reconnu pour le meilleur, sans malheureusement tirer de cetteappréciation les conséquences qui s'imposaient) :

« Est autem intentio potencie principium transmutationis in aliud; sethoc intelligitur de actiua ; passiua uero, recipiendi ab altero secundum quodalterum. Oportet autem, secundum quod sumitur in naturis, quod sit aliudsecundum substanciam, uei ab alio secundum substanciam ; set, secundumquod proportionaliter, non oportet nisi alterum esse secundum rationem.Nam intellectus ab intelligibili patitur, ipse autem intellectus aliquandointelligibile est. »

1 in aliud W : +secundum quod aliud LB, ed. ;) proportionaliter] +sumitur LB, ed.

A la ligne 1, le mot « transmutationis », qui est le mot exact de l'Arabo­latine, pourrait donner à croire que l'auteur a eu recours à la source,mais ce n'est pas nécessaire : la définition était classique, et il semblebien que ce soit un scribe qui ait suppléé à la même ligne, le « secundumquod aliud », omis par le De anima et le meilleur ms. du De potenciis.Par ailleurs, plusieurs maladresses trahissent la copie : à la ligne 2,« recipiendi », après la correction « transmutationis », reste en l'air;à la ligne 3, « aliud » est repris du De anima, où il est correct; ici, l'additionà la ligne 4 de : « uel ab alio », aurait exigé qu'on écrive: « in aliud ».Mais surtout, le De potenciis a coupé trop tôt sa citation: amputé del'explication qui suit dans le De anima (1. 60-62 : « et tunc - motiui »),le texte est obscur.

Les altérations apportées par le De potenciis anime et obieetis à ladéfinition de la puissance qu'il emprunte au De anima el de potenciis eius,pour significatives qu'elles soient, restent menues. Plus important etplus révélateur est le déplacement de cette définition dans son exposé.Dans le De anima et de potenciis eius, la définition ouvre l'exposé, etc'est sa place normale: philosophe, le maître ès arts qui a écrit le Deanima borne son horizon aux puissances naturelles, il n'a pas à remonterau-delà de la définition métaphysique qui leur convient parfaitement.

4. Cependant les expressions de «potentia passiua » et de "potentia actiua » setrouvaient déjà dans Avicenne, Lib. de prima philosophia, IV 2 (éd. Van Riet, p. 196,ZZ; ZOO, 94, 95, al, 1Z; ZOl, 14; etc.), ce qui explique qu'elles soient courantes dèsle début du XIIIe siècle.

LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS 9

Page 5: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

......-

potenciarum secundum obiecta, - <quantum ad> cognosci aut esse,_ et maxime cum potencie sint per suos actus ad obiecta. ')

4 anime] omo W 6 preuii L, ed : primi W, B 9 potencia suppl. B,mg. L, ed : omo W, pro m. L 12 quantum ad suppl.

Les sens extérieurs: vapeUl' et quinte-essence

Des sens extérieurs, nos deux traités proposent chacun une vued'ensemble très organisée, mais tout autre est ici et là le principe d'organi­sation. Les deux traités sont d'accord (contre Aristote) sur la raison d'êtredu nombre et de la distinction des sens externes: ils correspondent auxéléments. Mais il y a cinq sens et quatre éléments: le problème est doncde trouver un cinquième élément.

Le De anima et de potenciis eius s'en tient à la doctrine traditionnelledepuis Platon (cf. notre apparat des sources aux lignes 274-280) : lecinquième élément, intermédiaire entre l'air et l'eau, c'est la vapeur,et elle est l'élément correspondant à l'odorat. D'où le nombre et la distinc­tion des sens, mais aussi leur hiérarchie, de l'élément le plus pur ill'élément le plus grossier: la vue correspond au feu, l'ouïe à l'air, l'odoratà la vapeur, le goût à l'eau, le toucher enfin à la terre, le dernier et le plusgrossier des éléments.

Le De potenciis anime et obieclis bouleverse le schéma traditionnel :le cinauième élément, c'est la quinte-essence, qui n'est autre que la lumière

La réponse est brève et l'exposé, elliptique, reste obscur tant qu'onne le met pas en parallèle avec la même question traitée plus longuementet plus clairement dans le De anima et de potenciis eius : la question duDe potenciis est un résumé de la question du De anima, mais un résumécritique dans lequel le théologien réagit aux positions de l'artiste et n'enretient qu'une partie.

Le De anima et de potenciis eius apporte en effet à la question une doubleréponse: autre le principe qui distingue les puissances de l'âme dans laréalité, secundum rem, autre le principe qui nous permet de connaîtrecette distinction, secundum cognitionem (1. 100-101) ; le principe qui dansla réalité distingue les puissances, c'est leur ordre hiérarchique, ou àl'occasion leur organe; le principe qui nous permet de connaître cettedistinction, c'est l'objet.

Le De potenciis anime et obiectis n'empêche personne de dire que lespuissances se diversifient par elles-mêmes (5 « Et si dicatur quod exse ipsis diuersificantur ,»), mais il se refuse pour sa part à entrer dans cettevoie et il ne retient qu'un seul principe de distinction: l'objet rend comptede la distinction des puissances à la fois « secundum esse uel secundumrationem)} (u. 1-2; cf. 12 « quantum ad cognosci aut esse » ; 8 « diuersi­ficentur, aut diuersificate cognoscantur ») : cette insistance ne se comprendque comme une réaction contre la double réponse du De anima et depotenciis eius. Une fois sa propre position ainsi affirmée, le De potenciisanime et obieclis peut se contenter de résumer les arguments apportéspar le De anima et de polenciis eius pour refuser de faire des organes leprincipe de distinction des puissances: il le fait si rapidement qu'on necomprend bien la portée de son argumentation qu'après avoir lu le modèle.

LE DE ANIMA ET DE POTENCJJS ElUS 11

(éd. Callus, p. 151, 20-27). Certes, c'était une notion fort ancienne que lanotion de quinte-essence 5

, mais l'idée de l'identifier à la lumière étaitnouvelle : on va la retrouver chez Philippe le Chancelier 6• Du coup, lavue correspond, non plus au feu, mais à la quinte-essence (qui est bienl'élément le plus pur), et le feu, devenu libre, est attribué à l'odorat, quipasse ainsi avant l'ouïe. On a ainsi une nouvelle hiérarchie: la vue répondà la quinte-essence, l'odorat au feu, J'ouïe à l'air, le goût à l'eau et letoucher à la terre (éd. Callus, p. 151,26-153,33).

Révolutionnaire dans son organisation, la synthèse du De potenciisel obieclis intègre en outre des données nouvelles: simple détail, lorsqu'ellefait appel à la Musique de Boèce pour définir le son?, mais acquisitioncapitale et durable, lorsque, pour expliquer le mode de présence de lalumière dans le milieu, elle emprunte à Averroès la notion d'« esse spi ri­tuale ,}B.

Un retour en arrière était dès lors impossible. Certes, il y aura descompilateurs pour copier les exposés périmés du De anima et de potenciiseius. Mais, justement, le maître qui a écrit le De anima et de potenciiseius n'était pas un copiste, son information était à jour et sa penséevigoureuse; simplement, il est venu trop tôt.

Les sens internes: le sens commun

5. Il suffira ici de renvoyer à P. Moraux, quinla essentia, dans Pauly-Wissowa,RealencYclopüdie, t. XXIV, 1963, col. 1171-1266.

6. PHILIPPVS CANCELLARIVS, SUmma de bono (Ms. Paris B.N. lat. 15749, f. 19va) :« Lux tenetur pro qUinta esseneia ... nam quinta essencia habet naturam 1ueis. *

7. Comparer p. 153, Il : « tremorem indissolutum usque ad auditum ", et BOETHIVS,De insl. mus., 1 3 (ed. Friedlein, p. 189, 22-23) : « Idcirco definitur sonus pereussioaeris indissoluta usque ad auditum. "

8. Comparer p. 152, 11-16: « Habet aULem forma uisibilis alierum esse in subieetoet alterum in medio ... Nam in subieeto habet esse materiale, in medio autem, quod estaer, habet esse quo dam modo materiale et quodam modo non: nam quantum est denatura lucis que facit inmutationem habet esse spirifuale, quantum autem de natura~eris esse materiale ", avec AVERROÈS, II 97 (éd. Crawford, p. 277, 28-30) : «color. abet duplex esse, scilieet esse in corpore colorato (et hoc est esse corporale), et esseIn dialiono (et hoc est esse spirituale) >,'

Si l'exposé du De polenciis anime et obieclis sur les sens externes laisseloin derrière lui l'exposé du De anima el de potenciis eius, il en va toutautrement de son exposé sur les sens internes: ici, c'est le De anima etde potenciis eius qui développe une pensée cohérente et approfondie,tandis que le De potenciis anime et obieclis est incohérent et superficiel.Mais l'explication est la même: le De anima et de polenciis eius résumeAvicenne, il inscrit à son actif les qualités du plus grand des philosophesarabes; le De polenciis anime el obieclis ne connaît plus très bien Avicenneet pas enCOre assez bien Aristote et sa tentative de corriger l'un parl'autre n'est qu'un demi-succès.

Nous en avons un exemple dans la place assignée à la mémoire. Le!Je anima et de polenciis eius en fait le cinquième et le dernier des sensInternes: c'est là en efl'et sa place dans la doctrine d'Avicenne, puisque

R. A. GAUTHIEH10

Page 6: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

12 IL A. GALTHIErt

~

LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS 13

la mémoire conserve les « intentions» préalablement perçues par l'esti­mative (cf. plus loin, 1. 382-386). Le De poteneiis anime el obieetis changel'ordre: il place la mémoire (ed. Gallus, p. 154,2:3-26) avant l'estimative(p. 154,26-155,5). G'est que le rôle de la mémoire n'est plus pour lui deconserver les « intentions », comme le voulait Avicenne, mais de conser­ver les « phantasmes », comme le voulait Aristote; mais, faute d'avoirassez approfondi la doctrine d'Aristote, il ne nous explique pas en quoila mémoire se distingue alors de l'imagination.

Arrêtons-nous un instant sur un autre exemple : la doctrine du senscommun. La structure de l'exposé du De anima el de poteneiis eius (plusloin, 1. 334-349) est logique. Il note d'abord les deux actes attribuésau sens commun par Aristote dans le De anima: la perception de l'actedu sens externe (III 425bI2-426b7) et le discernement entre les sensiblesdes diffénmts sens externes, par exemple entre le blanc que sent la vueet le doux que sent le goût (III 426b8-427aI4). Donc, deux actes dusens commun, pour Aristote. Il faut en ajouter un troisième, découvertpar Avicenne : la recomposition des sensations passées et présentes quipermet de voir comme une ligne droite continue la goutte d'eau quitombe du toit. Enfin, s'il faut en croire Averroès, - mais là notre maîtren'est pas pleinement convaincu, -- le sens commun aurait un quatrièmeacte : la perception des sensibles communs, qui seraient pour lui dessensibles propres.

Lisons maintenant l'exposé du De [Jolenei is anime et obiecfis (éd.Gallus, p. 154,6-15; l'édition appelle plusieurs corrections) :

« Sequitur dicere de uirtutibus intrinsecus apprehendentibus. Et quiaper actus oportet cognoscere potencias, distinguamus dicentes quod actusunus est, post actus particularium sensuum, conuerti super actum sensibilem.prout dicitur : Video quod uideo. - Et est alius actus conferre sensibiliadiuersorum sensuum, ut cum eonfert album dulci. - Et iterum acceptiopropria sensibilium communium, que sunt magniludo, numerus, motus,quies, forma et figura. - Dicilur autem sensus communis secundum duosultimos modos, set secundum primum actum dicitur eLiam sensus formalis,quia quodam modo complet sensum particularem : tunc enim completusest cum ab isto eius actus percipitur. )}

1 Et W : om. LB, ed '2 distinguamus] +potencias W 3 post W :primus ?LB, ed (nota p9 utrumque signifieare potest) conuerti pro m. W,LB : conuertendi COlT. W, ed 4 conferre W, sec. m. mg. L : conferendipro m. L, B, ed 5 confert W : confertur LB, ed. 7 el W : omo LB,ed 8 primum ser. : tereium ?eodd, ed etiam l'V : om. LB, ed

Le De poteneiis anime et obieetis laisse tomber le troisième acte, inventépar Avicenne: signe des temps, Avicenne commençait à passer de mode.En revanche il adopte sans hésiter l'exégèse d 'Averroès et reconnaîtdonc au sens commun trois actes: la perception de l'acte du sens externe,le discernement des sensibles des différents sens externes, ct en troisièmelieu, la perception des sensibles communs,-- qu'il énumère en désordre(mais je ne dirais pas qu'il en ajoute un sixième : « forma et figura»comptent pour un). Ge qui trahil ici l'utilisation du De anima et depotenciis eius, c'est justement cette troisième place donnée à la perceptiondes sensibles communs: si l'auteur du De potenciis s'était inspiré directe-

• • 1 .~~ ~ ~_ -.1~..-. ... .,yn'~l .. n ...... ~+ TYlnnl~n.nnh

la perception des sensibles communs, mais bien en première place, carc'est en première place qu'en parle Aristote dans le De anima, III 425a14­bl!. L'ordre suivi par le De anima et de poteneiis eius était logique: pourson auteur, Aristote n'attribue au sens commun que deux actes, laperception de l'acte du sens externe et le discernement des différentssensibles propres; lui attribuer la perception des sensibles communs,c'est une interprétation d'Averroès, interprétation discutable. Sans doutecette interprétation est-elle commune chez les modernes (par exempleRodier, Hicks, Tricot, Barbotin), mais elle était rare au Moyen Age :S. Albert l'admet dans la Summa de homine (mais, bien sûr, il place alorsla perception des sensibles communs en première place, q.36, a.l ; éd.Borgnet, t. 35, p. 320a), mais il la rejette dans son De anima, comme lefera avec énergie S. Thomas (ln De anima, II 13,75-159). L'exégèsela plus répandue voulait que, tandis que les sensibles propres sont perçusen propre par un seul des sens particuliers, les sensibles communs sontperçus en commun par plusieurs des sens particuliers (sinon par tous) :ainsi la grandeur est perçue par la vue et par le toucher, si le sens communintervient pour dire que c'est la même grandeur, c'est par son acte dediscernement des sensibles des différents sens. G'est donc à juste titreque l'auteur du De anima et de poteneiis eius, favorable à l'exégèsecourante, dit: Aristote attribue au sens commun deux actes, et Averroèsen ajoute un autre. Mais l'auteur du De poteneiis anima et obieciis, puisqu'iladopte l'interprétation d'Averroès, aurait dû faire comme le S. Albertde la SUmma de homine et mettre en premier lieu la perception des sensiblescommuns. Mais pour cela, il aurait fallu qu'il réfléchisse sur le textemême d'Aristote, au lieu de réagir simplement à l'exposé du De animaet de potenciis eius.

Je ne m'étendrai pas sur la curieuse notion de « sensus formalis»que le De potenciis anime et obieciis introduit à la fin de son exposé.Avicenne connaissait une « uirtus formalis », mais c'était l'imagination,qui conserve la forme simple perçue par le sens externe. A l'aube duXIIIe siècle était apparue la notion de 1'« intelleetus formalis », dans leLiber de causis primis et seeundis, chez John Blund, puis dans le Depotenciis lui-même (éd. Gallus, p. 157, 25-27), chez Philippe le Chanceliertant dans la Summa duacensis que dans la rédaction définitive de saSomme, chez S. Albert: 1'« intellectus formalis », c'est la « forme» encoreen puissance dans l'image mais qui grâce à l'intervention de l'intellectagent .« informera» l'intellect possible 9 ... Il semble qu'ici le « sensusfor~a~IS» soit simplement le sens complètement « formé », achevé :la .VISIOn n'est parfaite que lorsque le sens commun perçoit que la vueVOIt; le sens commun mérite donc aussi le nom de sens « achevé» .apparition d'Une notion bien moderne, mais étrangère à Aristote.

L'intellect matériel

ct Le problè~: ~e 1'« in~elleet matériel !). a déjà été dél~att.u, mais à propose textes denves, celUI du De potenc/ls anzme et Oblccils, ceux de Jean

9. Cf. plus loin, note Il.

Page 7: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

14 R. A. GAUTHIER LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS EIUS 15

de la Rochelle1o. Il n'était pas possible de le résoudre exactement tantqu'on n'avait pas sous les yeux l'exposé original, celui du De anima elde poienci is eius.

On a buté sur l'expression même d'« intellectus materialis» : l'expres­sion, a-t-on dit, est assurément familière à Avicenne et à Averroès.mais elle désigne chez eux tout autre chose que l'intellect matériel de nostextes, à savoir l'intellect possible. Il faut donc chercher ailleurs l'originede celte doctrine ... Laissons de côté un moment cette question de voca­bulaire pour nous en tenir à la doctrine.

Or, la source de cette doctrine, c'est incontestablement Averroès :ce que nos textes décrivent, c'est ce qu'il appelle la cogitative, et il esthors de doute que, pour la décrire, l'exposé original, celui du De animaet de poienciis eius, s'est directement inspiré du texte d'Averroès, dontil a conservé plusieurs expressions caractéristiques (cf. plus loin, 1. 423­430, avec l'apparat des sources). Sans doute, notre maître ès arts a-t-ilfait un retour sur le texte d'Aristote, De anima, III 431b2 : {( Speciesquidem igitur intellectus in fantasmatibus intelligit », pour mieux répartirles tâches respectives du sens, de l'intellect et de la cogitative (tenons­nous en pour l'instant à ce mot) : le sens a pour objet les phantasmes,l'intellect a pour objet les « species ,), la cogitative, pour jouer son rôled'intermédiaire, doit donc consiMrer Ics « species» (encore enfermées)dans les phantasmes. Il s'explique (cette fois avec Averroès) : la cogitativeappréhende les « species,) avec les accidents qui les individualisent, endistinguani la « species » et les accidents, mais sans abstraire la « species »de ses accidents; ainsi elle prépare maiériellement la « species» pourl'intellect agent qui l'abstraira et pour l'intellect possible qui la recevraune fois abstraite.

Ainsi, la doctrine est bien celle d 'Averroès. Reste l'expression «intellectmatériel ». Faut-il dire que notre maître ès arts l'a empruntée au texted'Averroès sans se rendre compte que dans ce texte elle désignait autrechose? C'est peu vraisemblable, car le texte est relativement clair, eten d'autres passages, qui n'ont guère pu échapper à notre maître,Averroès est formel : « uirtus cogitatiua non est intellectus materialis,)(III 33, éd. Crawford, p. 476,62-63). Tout simplement sans doute notremaître a-t-il usé ici, comme il le fait ailleurs, du droit de corriger sonauteur. Et Averroès lui-même ne l'invitait-il pas en quelque manièreà faire cette correction? Averroès identifie sa cogitative à 1'« intellectuspassibilis» d'Aristote (430a24-25) dans l'Arabo-latine (111,20, p. 44,6-7) ;or, il déclare expressément que les puissances passibles sont matérielles:«passibiles, scilicet materiales,) (11120, p. 449, 166) ; la cogitative méritedonc le nom d'intellect matériel. Au contraire, ce nom, l'intellect possiblene le mérite pas, puisqu'il n'est pas passible, et Aristote, tant dans latraduction de Jacques de Venise que dans l'Arabo-latine (voir notreapparat des sources à la 1. 443), déclare expressément que sa nature,c'est d'être « possibilis» : pourquoi donc ne pas lui réserver ce nom?

10. Cf. D.-H. SALYIA:", (, Jean de la Rochelle et les débuts de l'averroïsme latin »,dans Arch. hist. doctr. litt. 2VL4., 16 (1947-48) 133-144; D. A. CALLUS, dans l'introduc­tion à son édition du De potenciis anime et obieclis, Rech. théol. ane. méd., 19 (1952)

140-143.

Il y a donc tout lieu de penser que c'est délibérément et en pleine connais­sance de cause que notre maître ès arts a modifié le vocabulaire d'Averroès.

L'auteur du De poienciis anime et obieciis emprunte à son devanciersa conception de l'intellect matériel. Mais, s'il garde inaltérée la doctrine,il l'exprime en termes libérés de toute attache avec sa source, Averroès,et il surcharge l'exposé si dépouillé de son prédécesseur de détails acces­soires. Voici son texte (éd. Callus, p. 155, 16-31, ici encore légèrementcorrigée) :

«Loquamur ergo primo de prima ui in ordine isto anime rationalis, scilicetintellectu materiali, qui ponitur in libro De anima passiuus et corruptibilis.Et iste respicit species intelligibiles in fantasmatibus. Oportuit enim hancuim esse ut intellectus qui est separabilis [scilicet intellectus possibilisqui recipit species abstractas a corpore] species abstractas a fantasmatibusintelligeret. Et hec uis est tanquam anime actus intellectualis < conti­nuans> cum actibus anime sensibilis : nam hec ad fantasma terminatur,iIla uero ex fantasmatibus materialiter tribuit species intelligibiles abstra­hendas ab intellectu agente. Hec autem uirtus nunquam est anime rationalisnisi dum coniungitur ad corpus : prouenit enim in coniunctione animerationalis ad corpus. Et nominatur alio nomine rationalitas, a qua diciturcellula logistica siue rationalis. Dicta est autem rationalitas aut ratio,quia potens est accipere uniuersalia in particularibus, non tamen uniuersaleper modum uniuersalis uel particulare per modum particularis. Hec autemest uirtus inseparabilis a corpore. »

2 materiali] naturali pro m. L, am. W 3 respicit W : recipit LB, ed 4-5scilicet - a corpore hic scr. : post 15 carpore codd, ed (possibilis W, pro m. L :passibilis B, sec. m. L, ed ; glossa esse uidetur primo in mg. adposita, posteain fine textus perperam inserta) 5 species' W : +intelligibiles LB, ed6 continuans scr. (cum Iohanne a Rupella) ; communicans B, sec. m. L,ed : om. W, pro m. L 8 iIIa] iIIe W 10 dum] cum W 10-Ilprouenit - corpus] homo om. W (sed cf. De anima et de potenciis eius,U. 435 : «in coniunctione anime ad corpus ),) 14 uel W : aut LB, ed

Il importe d'abord de faire justice des altérations qui rendent le textedes deteriores et de l'édition inintelligible. A la ligne 3, le meilleur ms.,W, a seul conservé la bonne leçon : « respicit », qui correspond au«considerat» du De anima et de potenciis eius (1. 427). Les deierioresont introduit la mauvaise lecture : « reeipit », qui a également été luepar Jean de la Rochelle (et ses utilisateurs). Mais « recevoir », c'est lafonction propre de l'intellect possible, et la confusion ainsi introduiteest aggravée par le déplacement et l'altération de la glose marginale qui,:oulait expliquer quel est l'intellect séparable dont il est question à lahgne 4 : c'est l'intellect possible, qui reçoii les « species» abstraites : sil'on rapporte cette glose à l'intellect passible, c'est-à-dire à l'intellectmatériel, on ne voit plus ce qui reste à faire à l'intellect possible, ni quelbesoin il y a d'un intellect agent. Le texte une fois rétabli, la penséedevient plus claire : l'intellect matériel ne reçoit pas les « species »~bstraites, il considère les « species » non encore abstraites et les donnea abstraire à l'intellect agent pour que l'intellect possible les reçoiveune fois abstraites.

Ceci dit, quand il s'agit d'expliquer en quoi consiste l'acte de l'intellectmatériel et comment il prépare le chemin à l'intellect agent et à l'intellect

Page 8: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

16 R. A. GAUTHIERLE DE ANIMA ET DE POTENCIIS EIUS 17

l',

1'1:

possible, le De potenciis anime et obiectis ne dit rien de précis: l'intelledmatériel appréhende les universels dans les particuliers, mais non pa,.;l'universel en tant que tel ni le particulier en tant que tel. On ne comprendce qu'il veut dire que si l'on a sous les yeux (comme il l'avait sous lesyeux) l'explication d'Averroès reprise par le De anima et de potenciiseius : l'intellect matériel appréhende les «species » avec les accidents quiles individualisent, en distinguant la « species» des accidents, mais sansabstraire la « species» des accidents.

Pourtant, le De potenciis anime et obiectis ne s'est pas contenté del'exposé du De anima et de potenciis eius. A la ligne 2, pour corriger l!~

« passibilis »de l'Arabo-latine, il a eu recours à Aristote traduit par J acqupsde Venise, qui lui a fourni le mot « passiuus ,) (430a24)' Aux lignes 11-12,il a eu recours à la tradition médicale, devenue banale depuis Constantinl'Africain, qui lui a permis de préciser le siège de l'intellect matériel:la « cellula logistica ».

Le texte ainsi récrit par le De potenciis anime et obiectis a connu unsuccès durable, grâce, il est vrai, à Jean de la Rochelle. Jean de laRochelle a en effet recopié ce texte, -- presque littéralement, maistoutefois avec de légères modifications qui permettent justement des'assurer qu'il a servi de relais pour la suite de sa diffusion, - une premièrefois dans son Tractatus de diuisione multiplici potenciarum anime, II 17(éd. ilIichaud-Quantin, Paris 1964, p. 86-87) et une seconde fois dans S8

Summa de anima, II 36 (ed. Domenichelli, Prato 1882, p. 288-289).Le texte de Jean de la Rochelle a inspiré la Summa fratris Alexandri,qui toutefois n'a pas manqué de corriger une erreur de Jean de la Rochelle:là où le De potenciis anime et obiectis avait correctement écrit: « ••• intel­lectu materiali, qui ponitur in libro De anima passiuus et corruptibilis ,),Jean de la Rochelle avait malheureusement interverti : « intellectuspassiuus et corruptibilis, qui dicitur ah Aristotile materialis ,) ; la Summafratris Alexandri corrige donc: « ille intellectus materialis, de quo loquiturCommentator» (éd. Quaracchi, t. II, p. 451 ; cf. la p. 446) : elle se trompe,nous l'avons vu, s'il s'agit du vocabulaire, mais elle a raison sur le fond.Correction sans lendemain : le texte de Jean de la Rochelle sera repristel quel par Vincent de Beauvais dans son Speculum naturale, XXVII 38(éd. Douai 1624, col. 1944) et par Albert d'Orlamünde dans sa Summanaturalium, V 27 (dans B. Alberti magni Opera omnia, éd. Borgnet,t. V, p. 530a)11.

Il. On remarquera que l'intellect matériel, telle que l'avait décrit le De animaet de potenciis eius, n'apparaît pas chez Philippe le Chancelier. Philippe en effet, et celadès ses premières leçons dont la reportation a été éditée par .Mgr Glorieux sous le nomde Summa duacensis, sait très bien que pour Aristote l'intellect matériel, c'est l'intellectpossible: <, intellectus quo est omnia fieri... dicitur ab Aristotile intellectus possibilisaut materialis ,) (P. GLORIEUX, La Summa duacensis, Paris 1955, p. 44, 5-4 du bas).L'intellect corruptible dont parle Aristote, ce n'est donc pas pour Philippe l'intellectmatériel, c'est l'intellect formel, "intellectus forma lis " : l'expression est contraire,et la pensée est tout autre. L'origine de la doctrine est à chercher dans l'" intellectusadeptus " du De intellectu d'Alexandre d'Aphrodise, mais interprété à contresens:l'intellect acquis du dehors (il faut toujours sous-entendre (' du dehors ", comme l'a bienmontré A. BADAWI, Histoire de la philosophie en Islam, Paris 1972, t. II, p. 443-444),

L'intellect agent, puissance de ['âme

La plus surprenante, mais aussi la plus importante des doctrines duDe anima et de potenciis eius, et celle qui a joué le rôle le plus décisif,c'est sa doctrine de l'intellect agent, puissance de l'âme (1. 453-463).

Partout ailleurs disciple fidèle d'Avicenne, notre maître se sépare icide lui, et en le nommant: « in hoc errauit Auicena ,) (1. 453). Ce futen effet, de la part d'Avicenne, une erreur que de faire de l'intellectagent un intellect sép~ré d;. l'âme, de quelque nom. qu'on l'app,elle,Intelligence, ou ange. 1\ on, lliltellect agent est une pUIssance de 1ame.Or, et c'est là qu'est la surprise, cette doctrine, notre maître la doità Averroès. Il ne le dit pas, mais il est facile de reconnaître, dans labrève argumentation qu'il apporte à l'appui de sa thèse, un résuméd'Averroès. Averroès a été frappé par ce fait d'expérience: nous pensonsquand nous le voulons. Certes, le fait n'avait pas échappé à Avicenne,et il n'avait pas manqué d'expliquer que nous pouvons quand nous levoulons nous tourner vers l'Intelligence pour recevoir d'elle la forme quien émane (Lib. de anima, V 6, p. 150,62-65). Averroès ne se satisfait pasde son explication et il cherche longuement à expliquer comment l'intellectagent peut nous être uni, « copulatus ,) de telle manière que nous puissionsvraiment penser à notre gré. C'est cette démarche que résume correcte­ment notre maître pour conclure avec Averroès que l'intellect agentdoit être uni à l'âme, « copulatus anime ,) (1. 458, avec notre apparatdes sources). Mais cette union, Avcrroès pensait qu'clle sc réalisait,d'une manière bien mystéricuse, par l'intermédiaire des phantasmes.Notre maître est plus simple: l'intellect agent est uni à l'âme parce qu'ilen est une puissance, « sicut potencia eius» (1. 458). Une fois encore,la question se pose : notre maître a-t-il eu conscience de tirer du textcd'Averroès une conclusion qu'il ne contenait pas, ou a-t-il cru formulerainsi la vraie pensée d'Averroès? Il semble ici que ce soit la seconderéponse qui soit la bonne: Hobert Miller a bien montré que de nombreuxtextes d'Averroès se prêtaient à cette interprétation12•

c'est le voüç OUplXOEV d'Aristote, c'est donc l'intellect agent dans sa fonction la plushaute, si l'on veut l'appeler une science, c'est la science infuse, si l'on veut l'appelerune forme, c'est une forme qui vient d'en-haut. Au contraire pour Philippe, l'intellectformel, c'est la forme qui vient d'en-bas, c'est la forme encore en puissance dans lamatière, mais qui grâce à l'action de l'intellect agent « informera " l'intellect matérielou possible. L'intellect corruptible, déclare Philippe, c'est cet intellect formel, et s'ilest destructible, c'est parce qu'il est acquis : (, destructibilis quia acquisitus ". Aucontraire, l'intellect agent et l'intellect matériel ou possible sont immortels (La Summaduacensis ... , p. 44-45; Leo \V. KEELER, Ex Summa Philippi Cancell. Quaestionesde anima, Opuscula et textus XX, Münster i. W. 1937, p. 61-62). La notion d'intellectformel apparaît dans le De potenciis anime et obieetis (cf. plus haut, p. 13), mais toutli. fait incidemment, alors qu'ici elle prend la place tenue dans le De potenciis anime~t obiectis par l'intellect matériel: cela suffit à exclure l'hypothèse avancée, timidement11 est vrai, par le P. Callus (p. 145-146), que l'auteur du De potenciis anime et obieetisserait l'auteur (mythique) de la Summa duacensis.S 12. R. MILLER, (, An Aspect of Averroes' Influence on St. Albert ", dans Mediaeval

tUdies, 16 (1954) 57-71, notamment p. 61-62.

Page 9: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

18 R. A. GAUTHIERLE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS 19

il:j

Ainsi apparaît la première forme de 1'« averroïsme >1, celle qui va pendantquelque 25 ans susciter approbation ou réprobation: cet « averroïsme Il,

c'est la doctrine de l'intellect agent, puissance de l'âme.Le premier à réagir est le théologien, auteur du De polenciis anime el

obieclis (éd. Gallus, p. 156,6-24). Il reconnaît qu'il y a des philosophes(il ne nomme pas Avicenne) pour faire de l'intellect agent une substanceséparée, et il ne cache pas sa sympathie pour cette position. S'autorisantdu De anima el de polenciis eius qui avait limité le domaine de l'abstraction(1. 482-487), il fait remarquer qu'on est bien forcé, pour expliquer laconnaissance des réalités surnaturdles, de recourir à une illuminationsurnaturelle : pour le théologien, il y a un intellect agent séparé qui estDieu. Mais, au plan de la simple philosophie naturelle, « secundumnaturalem philosophiam Il (p. 156,21), il n'y a pas d'intellect agentséparé et l'intellect agent est puissance de l'âme.

Une quinzaine d'années plus tard, avant 1246-47 en tout cas13 , dans lescommentaires philosophiques qu'il écrivit alors qu'il était maître ès artsà Paris, Roger Bacon adopte une position semblable, mais plus nettementanti-averroïste : la doctrine de l'intellect agent séparé est celle desthéologiens et tous les philosophes, y compris Aristote, et c'est la vérité;le seul à être dans l'erreur, c'est Averroès qui fait de l'intellect agentune partie de l'âme14.

« Si ponamus agentem esse intelligentiam separatam, sicut ponunttheologi et uerum est Il (Q. in Phys., Opera haclenus inedita Rogeri Baconi,XIII, Oxonii 1935, p. 11,14-16).

« intellectus agens secundum Commentatorem est pars anime, secundumA1pharabium et secundum Aristotilem et Auicennam est aliquid aliud ~

(Q. altere supra lib. prime Philos., ibid., t. X, Oxonii 1930, p. 299).« agens, siue sit intelligentia, ut ponunt omnes philosophi excepto

Commenta tore, siue sit pars anime ut ipse Commentator ponit super IIIDe anima Il (Q. supra lib. de causis, ibid., XII, Oxonii 1935, p. 60,3-6).

La position du problème est à peu près la même chez Adam de Bocfeld,si ce n'est qu'il est, lui, averroïste : il ne sépare pas Averroès d'Aristote,encore qu'il concède que la position des théologiens peut s'autoriserde certains textes d'Aristote15 :

13. Roger Bacon dans ces commentaires ignore en effet la traduction de l'Éthiqueà Nicomaque par Robert Grosseteste. On notera par exemple dans ses questions surla Physique cette citation de l'Ethica noua (AL XXVI 2, p. 88, 13-14) : « in Ethicisdicitur quod erimus fclices ut angeli. »

14. Cf. D. SALMAN, « Note sur la première influence d'Averroès lI, dans Rev. Neoscol.de philos., 40 (1937) 203-212, notamment p. 205-208; Th. CROWLEY, Roger Bacon.The Problem of the Soul in his Philosophical Commentaries, Louvain-Dublin I950,p. 165-167. Je cite les textes dans l'ordre chronologique établi par le P. Delorme, dansOpera hactenus inedita, XIII, Intr., p. xxx).

15. Cf. D. SALMAN, art. cité à la n. préc., p. 209-211 ; M. GRABMANN, « Mitteilungenüber Werke des Adam v. Bocfeld aus Ms. lat. quart. 906 der Preussischen Staatsbiblio­thek in Berlin ", dans Divus Thomas (Freiburg), 17 (1939) 5-29, notamment les textescités p. 24-29 ; on notera que la troisième rédaction du De anima d'Adam défend encoreAverroés contre tout soupçon d'hérésie: « non est hic aliquid hereticum II (p. 28).

«Vtrum... una et eadem sit substantia intellectus agentis et possibilis,nut non, set substantia intellectus possibilis est intra, substantia autem'ntellectus agentis extra, ut aliqua natura angelica uel natura superior~ngelica natura. Circa quod secundum diuersos diuersimode sentiendum

eS~olunt enim quidam modum primum Et quod sic sit eadem substantiautriusque, non una intra et alia extra , uidetur ex hoc quod dicitur inlittera quod necesse est in anima has esse differentias [430a13-14J. Idemetiam per plures rationes potest confirmari, tam secundum AristotiJemquam secundum Commentatorem.

Alii autem concedunt modum secundum... Et huius opinionis sunt multitheologi, qui dicunt intellectum agentem in nabis esse intellectum Primi...

Dans sa Summa de homine, écrite vers 1242, S. Albert prend lui aussipartie pour la position averroïste16 :

«sequentes enim Aristotilem et Auerroym... dicimus intellectum agentemhumanum esse coniunctum anime humane » (q.55, a.3 ; éd. Borgnet, t. 35,p.466b).

Il faudra attendre les années 1250-1252 pour que S. Albert dans son courssur l'Éthique reporté par S. Thomas dénonce expressément dans Averroèsl'hérétique qui a enseigné qu'après la mort il ne reste qu'une seule âmepour tous les hommes17

: alors seulement sera tournée la première pagede l'histoire de l'averroïsme.

2. La Summa naluralium

Le P. Gallus avait cru reconnaître dans la Summa naturalium d'Albertd'Orlamünde l'influence du De potenciis anime et obiectis. En réalité,à l'exception du chapitre sur l'intellect matériel qu'Albert d'Orlamündetient du De polenciis par l'intermédiaire de Jean de la Rochelle (cf.plus haut, p. 16), la Summa nalul'alium dépend, non du De potenciisanime et obieclis, mais bien du De anima et de polenciis eius : elle enreproduit plusieurs passages qui ne figurent pas dans le De polenciisanime et obieclis, et lorsqu'un passage est commun aux trois œuvres,la SUmma nalul'alium est plus proche du De anima el de polenciis eiL/s.Mais cette dépendance s'affirme surtout dans la recension A (qui corres­pond au De polenciis anime pseudo-albertinien) : la recension B, plus

16. Cf. SALMAN, art. cité à la n. 14, p. 208-209 ; R. MILLER, art. cité à la n. 12.17. S. ALBERTI MAGNI. .. Opera omnia, t. XIV l, Super Ethica, Münster i. \V. 1968,

p. 72, 14-19 : « si intellectus non sit forma situalis, non potest demonstrari quodremaneant plures anime distincte, set omnibus una, sicut ponit Commentator in IibroDe anima, et hoc modo exponit auctoritatem Aristotilis inductam, licet sit contrafidem '; p. 79, 78-80 : « unde deslructis corporibus non maneret nisi una anima exOmnibus, quod est heresis Commentatoris in III De anima >1. En revanche, en 1250,~ans le ?uper Dion. de diu. nom. (ibid., t. XXXVIl 1, 1972, p. 136, 65) et dans le~per DIOn. ep. V (ibid., t. XXXVlI 2, 1978, p. 496, 59), rien ne prouve qu'Averroès

SOIt visé.

Page 10: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

20 H. A. GAUTHIEH LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS 21

élaborée, a laissé tombé bien des emprunts faits par la recension A auDe anima et de potenciis eius.

Voici la liste de ces emprunts (je cite la Summa naturalium d'aprèsl'édition de B. Geyer18) :

De anima et de potenciis eius Summa naturalium

Rec. A Rec. B

V2,

66- 70 Potencie - quinque p. 40*, 11-17 p. 67*, 7-12118-123 Anima - anima 26-31 13-16

V 5,

198-202 Conueniunt - rationali p. 48*, 12-16 p. 73 *, 25-31223-230 Obiectum - pupilla p. 49*,15-29 (p. 74*,26-75*,13)234-242 resistit - obiecto p. 50*, 5-15 (p. 75*,29-76*,4)

(cf. app.)244-248 Obiectum - odorabilis p. 50*, 17-22 p.76*,5-11250-257 Obiectum - saliuaris p. 50*,24-31,35- p. 76*, 12-22

36259-272 Tactus - habere p. 51 *, 3-17 p. 76*,26-77*,1274-281 Quare - quia p. 51 *, 20-27 am.285-323 Vaporem - humani [IV l, am.

ed. Borgnet, t. 5, p. 478a-479a][cf. Pelster, Philos. Jahrbuch 36, 1923,p. 167-168, 1 = De pot. anime]

V 6,

330-347 Sequitur - magnitudo p.52*,12-53*,1 p. 80*, 4-17362 chimeras et yrcoceruos p. 54*, 7 p.81*,20

363-366 Quod - superpositam p. 53 *, 23-26 am.377-379 Hac - saluetur p. 55 *, 28-30 am.382-386 Quintus - memoratiua p.56*,1-6

388 Post - motiuis p. 56*,9400-402 Virtus - concupiscibilis p. 56 *, 20-23

L'identification de cette nouvelle source de la Summa naturaliumpermet de résoudre définitivement le problème de chronologie quiopposa jadis Mgr Geyer à Dom LoUin. Dom LoUin estimait qu'Albertd'OrlamÜnde avait d'abord composé le De potenciis anime comme untraité séparé, puis l'avait incorporé à sa Summa naturalium dont ilforme la recension A du livre V19. Mgr Geyer soutenait la thèse contraire:la recension A de la Summa naturalium a été composée la première, puisle De potenciis anime en a été extrait. Or, en preuve de sa thèse, Mgr Geyerinvoquait précisément le chapitre sur la vapeur, dont il ignorait la source,mais qui vient du De anima et de potenciis eius (1. 285-3241. Dans larecension A du livre V de la Summa naturalium, le chapitre n'est pastranscrit: après avoir dit que l'odorat correspond au cinquième élément,

18. B. GEYER, Die Albert dem Grossen zugesehriebene Summa naturalium (Philo­sophia pauperum), Beitrage z. Gesell. d. Philos. u. Theo!. des Mittelalters, Bd XXXV,Bef! l, Münster i. W. 1938.

19. O. LOTTIN, c. r. de l'ouvrage de Geyer cité ci-dessus à la n. 18, dans Bulletinde théol. aile. el méd., III, 1937-40, nO 775, p. 343'-345'.

la vapeur, l'auteur renvoie pour plus amples détails à son traité précédentDe elementis : de fait, l'auteur a transcrit ce chapitre en tête de sonlivre IV, avant de transcrire le De impressionibus aeris attribué à S. Albert.Or ajoute Mgr Geyer, la place de ce chapitre est évidemment au livre IVqui traite des m.étéores et non au. li:~e V qui, traite des p~issan?es d~l'âme: la recenSIOn A est donc prImItIve, et c est parce qu 11 a detachele livre V de l'ensemble que l'auteur du De potenciis anime a été forcé detranscrire ici, comme il l'a fait, tout le chapitre, qu'il a été prendre aulivre IV. L'identification de la source ruine ce raisonnement et imposela conclusion contraire, celle de Dom LoUin : le chapitre sur la vapeurfait partie de la source, qui est un traité des puissances de l'âme, c'estdonc tout naturellement que le De potenciis anime l'a copié à sa place,et c'est plus tard, quand il a incorporé le De potenciis anime à sa compila­tion qu'Albert d'OrlamÜnde a détaché le chapitre sur la vapeur de soncontexte primitif (comme l'avait fait avant lui Vincent de Beauvais).Quant à la recension B de la Summa naturalium, elle s'éloigne encore plusde la source: l'explication du nombre des sens par le nombre des élémentsen a disparu, et avec elle toute allusion au chapitre sur la vapeur.

Disons encore un mot d'une amusante erreur, révélatrice, peut-être, dela médiocrité du compilateur. Le De anima et de potenciis eius (1. 377-379)avait emprunté à Isaac Israéli la fable de l'âne qui trouve le lion beau etle prend pour un ami, alors qu'il prend l'eau pour une ennemie, parce que,mourant de soif, en se penchant sur la source il aperçoit dans le miroirde l'eau pure une horrible figure, - la sienne! Et pourtant il est tuépar le lion et il aurait été sauvé par l'eau... Voilà ce que devient chezAlbert d'OrlamÜnde cet apologue:

«Pel' istam uim iudicat ouis lupum inimicum, et asinus leonem amicumet aprum inimicum, qui ostendit faciem suam horridam, licet a leoneoccidatur et ab apro saluetur. ,)

L'eau s'est transformée en sanglier... La faute de lecture était facile :« aquam )}, écrit en abrégé « aqm '), se prêtait à être lu : « apm )}, c'est­à-dire « aprum» (de même que « aqa ,) pouvait facilement être lu « apo ,}).La tentation était peut-être grande aussi d'opposer animal à animal,au lion le sanglier. Mais existe-t-il une fable de l'âne sauvé par le sanglier?Et la fable de l'eau est si jolie! Mais peut-être faut-il pour l'apprécierun peu d'humour. l\'e serait-ce pas ce qui a manqué à Albert d'OrlamÜnde?

S. Thomas d'Aquin

Il ne saurait être question de faire de S. Thomas d'Aquin un « utili­sat.eur)} du De anima et de potenciis eius au même titre que le De potenciisanzme et obiectis ou la Summa naturalium. Il serait même difficile d'assurerqUe S. Thomas a lu notre maître ès arts (car les rencontres qu'on peut~~te: iei ou là 'p?rtent sur. des doct:in~s devenu,es banales), s'il n'avaitaIt a notre traIte une alluslOn sans eqUlvoque. C est vers 1269, dans son

co:rn:rnentaire sur le De sensu et sensato (1 2, 33-42; éd. Léon., t. XLV 2) :

Page 11: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

22 R. A. GAUTHIEH LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS 23

« Est autem inter aerem et aquam quiddam medium, aere quidl~lll

densius, aqua autem subtilius, quod dicitur fumus ue! uapor, quem etiamquidam posuerunt esse primum principium, et huic attribuebant organUlytodoratus, quia odor secundum quandam euaporationem fumalem sentitur ;alios uero quatuor sensus attribuebant quatuor elementis, tactum quidernterre, gustum autem aque (quia sapor sentitur pel' humidum), auditurnaeri et uisum igni. ')

c'est sûrement à notre traité (1. 274-328) que pense S. Thomas, carseul il a lié la doctrine de Platon, qui fait de la vapeur l'organe de l'odoratet la doctrine d'Héraclite, qui fait de la vapeur le premier principe d~toutes choses. C'est sans doute là le dernier témoignage de son audience.qui se sera étendue sur près d'un demi-siècle.

LA DATE

L'indication la plus nette que nous possédions sur la date du De animaet de potenciis eius, c'est son utilisation par le De potenciis anime et obiectis.Cependant, cette indication n'est pas aussi nette qu'il pourrait semblerau premier abord, car cette utilisation même remet en question la datejusqu'ici attribuée au De potenciis anime et obieciis.

Le P. Callus avait situé le De potenciis anime et obieciis entre 1220 et1230, et j'avais moi-même proposé de le rapprocher de la première deces dates, vers 1220 par conséquent2o• Mais l'argument majeur du P. Callus,c'était que le De potenciis anime et obieciis ignore Averroès, qui auraitété connu à partir de 1230. Or, il y a là deux erreurs, mais qui s'annulent:au moment où le traité a été écrit. Averroès est déjà bien connu, mais ladate limite de 1230 pour la première entrée d'Averroès chez les Latins.jadis fixée par le P. de Vaux21, est arbitraire. Restent donc, pour fixerle terme ante quem du De potenciis anime et obieciis, son utilisation parJean de la Rochelle, dans son Traciatus de diuisione mu!tiptici potenciarunlanime, écrit entre 1233 et 1239, sans qu'il soit possible de préciser davan­tage22 , et son utilisation par la Somme du chancelier Philippe, vers 1232.Toutefois, si les rapports entre la doctrine du De potenciis anime et obieciiset l'enseignement du chancelier Philippe sont incontestables, le problèmede la dépendance littéraire de la Somme du chancelier par rapport auDe potenciis mériterait sans doute un nouvel examen. Mais il est inutiled'entreprendre cet examen tant que n'est pas parue l'édition tant désiréede la Somme de Philippe. En attendant, il sera sage de s'en tenir auxconclusions du P. Callus. Le De potenciis anime et obieciis aurait doncété écrit avant 1232.

Quant aux raisons que j'avais moi-même invoquées pour reculer ladate du traité jusque vers 1220, elles ne résistent pas au jour nouveau

20. Cf. R. A. GAUTHIER, «Le cours sur l'ELhica noua d'un maître ès arts de Paris(1235-1240) ", dans Arch. hist. doctr. lilt. M.A., 42 (1975), p. 80, avec la n. 13.

21. R. DE VAUX, (1 La première enLrée d'Averroès chez les Latins )', dans Reu. Sc.ph. th., 22 (1933) 193-245.

22. Cf. P. MICHAUD-QUAi'iTIN, Jean de la Rochelle. TI'. de diu ... , Paris 1964, Intr.,p.23.

ue jette sur l'originalité de son auteur la découverte d'une de ses sources~ajeures : cette originalité en sort très diminuée. Lorsque par conséquent

ous relevons chez lui des rencontres avec Alexandre de Hales et surtoutnvec le disciple d'Alexandre qui a écrit vers 1227-28 la rédaction L de laalose d'Alexandre sur le troisième livre des Sentences (nous allonsg revenir), il y a tout lieu de penser que c'est lui l'emprunteur. La dateàu De potenciis anime et obieciis reste ainsi fixée entre 1228 et 1232,on peut dire en gros vers 1230.

Source du De potenciis anime et obieciis, le traité De anima et de potenciiseius se trouve ainsi reporté avant 1230. Est-il possible de préciser davan-

tage?Il n'est certainement pas possible de remonter trop haut vers le début

du xIIIe siècle. Sans parler de la bonne connaissance qu'il a de l'œuvred'Averroès. notre maître connaît l'œuvre d'Alfred de Sareshel (voirnotre apparat des sources aux 1. 24-25 et 289), peut-être aussi le Denaturis rerum d'Alexandre Nequam (apparat à la 1. 217). Mais surtoutil semble déjà connaître l'enseignement d'Alexandre de Hales dans saGlose sur le deuxième livre des Sentences (apparat à la 1. 491) ettémoigne même à l'occasion d'une évolution plus poussée sinon de lapensée, au moins du vocabulaire : on voit apparaître dans le De animaet de potenciis eius, pour désigner la faculté appétive, le mot « affective }),qui dans le même contexte n'apparaît pas chez Alexandre mais serarepris par le chancelier Philippe23• Nous sommes donc invités à placerle De anima et de potenciis eius après 1224, date de la Glose d'Alexandrede Hales sur le deuxième livre des Sentences.

Non pas, pourtant, longtemps après 1224, car le De anima et de potenciiseius adhère encore à la doctrine traditionnelle de l'irascible, qui serapérimée à partir de 1228-29.

Comment en effet le De anima et de potenciis eius conçoit-il leconcupiscible et l'irascible? Il commence par distinguer quatre passions:si l'imagination nous présente un objet de joie, suit dans le concupisciblele désir, appelitus ; si l'imagination nous présente un objet de tristesse,suit dans l'irascible la fuite, {uga ; si l'estimative nous présente un objet« ardu », suit dans l'irascible la crainte: si enfin l'estimative nous présenteun objet facile, suit dans le concupiscible l'audace (1. 388-390). A vraidire, j'ai précisé la répartition des passions entre le concupiscible etl'irascible: le texte n'est pas aussi clair. Mais il est éclairé par la définitionfinale que notre maître donne des deux puissances: le concupiscible nousmeut à aller vers ce qui donne de la joie, J'irascible nous meut à nouséloigner de ce qui donne de la peine (1. 405-406). On doit donc mettredans le concupiscible le désir et l'audace, qui nous portent à rechercherJ'agréable et le facile, et dans l'irascible la fuite et la crainte, qui nouséloignent du pénible et de 1'« ardu ». L'« ardu ,) est donc ici un mal quiengendre la répulsion.

23. Cf. plus loin notre appara t des sources aux 1. 391 et 410-412. Pour la comparaisondes textes d'Alexandre et de Philippe, voir les Prolegomena des éditeurs de Quaracchiil Alexandri de Hales. Glossa in IV lib. Sent., t. II, p. 18*, et ajouter le De potenciisanime et obieclis, p. 157, 4-9, où le mot « affectiua >) n'apparaît pas.

Page 12: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

24 n. A. GAUTHIER

Le VI:. filV1LVJfi ~1 lib rUlbNCl1:::; 1:.îU:::; :.'5

Il 25. Cf. « Notes sur les débuts (1225-1240) du premier averroïsme ", à paraltre dansev. Sc. ph. lh. 66 (1982) fasc. 3.

Plusieurs écrits ont le même incipit que notre traité:

c: (I) ANONYMvs (mag. artium, c. 1250), < Questiones in De anima [uel.] > (Ms. Sienac omo L.III.21, f. 134ra-177va17). Inc. : Bonorum honorabilium. Anima est actust;:?oris ~h.isici organici, etc. Huius autem erant tres differencie. Vegetatiua. Intellec-

a. sensItIua ... < Questio 1> Queritur utrum de anima possit esse sciencia ? Quod

Ce qui fait l'intérêt du De anima et de potenciis eius, c'est le milieud'oÙ il est sorti, et sa date. Sorti d'un milieu mieux connu, à une époquemoins décisive, un résumé aussi bref aurait pu être insignifiant. Mais lemilieu est mal connu, et l'époque est décisive: le règne d'Avicenne prendfin celui d'Averroès commence. On n'ignorait pas cette révolution,m;is on manquait de documents pour la dater, peut-être aussi pour ensaisir exactement la nature. Le De anima el de potenciis eius comblecette lacune: il nous montre que vers 1225 Averroès, au moins ses grandscommentaires sur la lVlélaphysique et surtout sur le livre De l'âme, estdéjà bien connu à la faculté des arts, et il nous fait assister, dès 1225,à la naissance du premier averroïsme, celui qui découvre dans Averroèsune nouvelle forme de l'aristotélisme, différente de l'aristotélisme avicen­nien : l'Aristote d'Avicenne avait enlevé à l'âme son intellect agent,l'Aristote d'Averroès le lui rend. Ces deux aristotélismes vont désormaiss'affronter. Quelque 15 ans plus tard, vers 1240, paraîtra le De animade Guillaume d'Auvergne: ce n'est pas, comme on l'a cru, un point dedépart, mais un aboutissement, on y sent partout en fond de toile 15 ansde lutte entre l'aristotélisme avicennien et l'aristotélisme averroïste.La sympathie des théologiens allait généralement, nous l'avons vu,à l'aristotélisme avicennien qui avait à leurs yeux le mérite de sauvegarderla doctrine de l'illumination. Guillaume d'Auvergne va à contre-courant.Il n'aime ni l'aristotélisme avicennien ni l'aristotélisme averroïste, maisenfin l'aristotélisme averroïste, en rendant à l'âme son intellect agent,sauvegarde l'immortalité sinon de toute l'âme, au moins de cette partiede l'âme; l'aristotélisme le plus opposé à la foi, c'est l'aristotélismeavicennien qui en faisant de l'intellect agent une Intelligence séparéeaboutit à nier l'immortalité de l'âme (sans compter qu'il en fait un rivalde Dieu). C'est donc Avicenne qu'il faut avant tout combattre etGuillaume le fait avec d'autant plus de violence qu'il se sent seul. Maissi dans son combat Avicenne occupe le devant de la scène, ce n'est pasparce que Guillaume ignore Averroès, c'est parce qu'il le connaît :au moins connaît-il l'Averroès de la faculté des arts, celui à qui, 15 ansauparavant, le De anima et de polenciis eius a dû de pouvoir écrire(1: 458) que l'intellect agent est « capu latus anime sicut potenciaClUs 1)25.

'"

Nous restons ainsi dans les perspectives de la doctrine platonicienne.La passion propre de l'irascible et celle d'où il tire son nom, c'était pourPlaton la colère, « ira 1) : l'irascible ne peut donc avoir pour objet que lemal qui provoque la colère. Concupiscible et irascible seront donc définisl'un par le désir du bien, l'autre par la fuite du mal, l'un par l'amourdes vertus, l'autre par la haine des vices: doctrine familière aux Pèresde l'Église, courante au XIle sièele, et qu'Alexandre de Hales dans saGlose sur le deuxième livre des Sentences (d. 24 ; éd. Quaracchi, p. 211)appuie encore sur l'autorité de S. Jérôme. Mais doctrine aussi d'Avicenne:« illa autem que uult delectabile et quod putatur utile ad conquirendurn,est concupiscibile; que uero uult uincere et id quod putatur nociuulllrepellere, est irascibile 1) (Liber de anima, IV 4, p. 57,7-9).

Cependant ne va pas tarder à apparaître une conception de l'irascibleradicalement nouvelle: la passion propre de l'irascible, ce n'est plus lacolère, mais l'espérance, et son objet, ce n'est donc plus le mal, mais lebien, non pas n'importe quel bien, mais 1'« ardu 1). Nous avons vu appa­raître le mot dans le De anima et de potenciis eius, mais 1'« ardu 1), c'étaitencore là le mal qui provoque en nous la répulsion qu'est la crainte.Désormais, 1'« ardu 1), c'est le bien qui provoque l'attrait qu'est l'espérance.Que faut-il donc pour qu'un bien mette en branle non pas le concupiscible,mais l'irascible, et fasse naître en nous non pas le désir, mais l'espérance?Il faut qu'il soit « ardu ,), c'est-à-dire « élevé au-dessus de notre puis­sance 1) : cette élévation appelle la puissance à se dépasser, et ce dépasse­ment, c'est l'espérance.

Cette nouvelle doctrine est ébauchée dès 1227-28 par le disciple anonymequi a écrit la rédaction L de la Glose d'Alexandre de Hales sur le troisièmelivre des Sentences (à la d. 34, éd. Quaracchi, p. 419-420), m'lis 1'« ardu ",« eleuatum supra potenciam 1) (p. 419, 11 ; 420,6), n'est encore là quel'objet du deuxième acte de l'irascible, la force, non celui du premierl'espérance. L'unité de la nouvelle conception est assurée dès 1230 parle De potenciis anime et obieclis : « irascibilis est rei magne aut ardue,et rei parue aut humilis 1) (p. 159, 34-35; on omettra « contemptiua 1)

avec W) ; « primus actus uirtutis irascibilis, que est in bonum arduumaut eternum, est spes in arduum 1) (p. 164,3-4; on lit la même formulechez Barthélemy l'Anglais, De proprietatibus rerum, III 6, éd. R. JamesLong, Toronto 1979, p. 26, 26 : « irascibilem, que tendit in arduum eteternum 1). Après 1230, la doctrine est elassique : elle est familière àPhilippe le Chancelier, on la trouve chez Jean de la Hochelle, dans leDe anima du Ps.- Grosseteste, vers 1235 (cf. Lottin, Psychologie el morale,t. IV, p. 852), dans la Summa fratris Alexandri, chez Eudes Rigaud,S. Albert, S. Bonaventure et S. Thomas24 •

Il semble donc que nous puissions cerner de près les dates limites entrelesquelles a paru le De anima et de potenciis eius : entre 1224 et 1227-28 ;en disant: vers 1225, on ne risque donc guère de se tromper.

24. Cf. R. A. GAUTHIER, Magnanimité (Bibl. thomiste XXVIII), Paris 1951, p. 321­325.

Janvier 1981

CONCLUSION

Commission LéonineVia Vecchia di Marino, 24

00046 Grottaferrata (Italie)

Page 13: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

26 R. A. GAUTHIER r'!F

11

1 i

non, uidetur. Quia nichil cadit in intellectu nisi primo cadat in sensu ... Exp!. ex abruptolib. III, q. 2 (Suit dans le même ms. une série de questions sur le troisième livre dl;De anima et une série de questions sur le De differencia spiritus anime, d'un autremaître ès arts de la même époque; cf. J. DE RAEDEMAEKER, dans Buttetin de philos.méd., 10-12, 1968-1970, p. 195-203).

(2) RICHARD LAVENHAM (t post sept. 1399), Paruus tractatus de anima (Mss LondonBritish Museum Royal 12.B.XIX, f. Ir; Sloane 3899, f. 641'-651'; Venezia Marc. Z.L. 300f. 63ra-va). Inc. : Anima est actus corporis organici phisici uitam habentis in potencia'sicut dixi in terminis naturalibus. Et triplex est anima, scilicet uegetatiua, sensitiu~et intellectiua. Vegetatiua ut in plantis. Sensitiua ut in brutis animalibus. Intellectiuaut in hominibus ... Expl. : Possunt seruari l'es cuncte pel' memoras.

(3) ANONYMVS (fin xIve-déb. xve), <De potenciis anime> (Ms. Erfurt Ampl.Qu. 240, f. 91'-141', daté de 1404-1405). Inc. : Anima est actus primus corporis phisieiuitam habentis in potencia. Nota. Inpossibile est substanciam esse expertam aliquaoperatione animali. .. Expl. : deo autem nichil est simplicius. - Ce petit traité estpour l'essentiel un abrégé du De potenciis anime d'Albert d'Orlamünde.

II. TEXTE

DE ANIMA ET DE POTENCIIS EIVS

p = Praha Uniu. IV.D.13, f. 23ra-24vb.S = Seuilla Colomb. 7.6.2, f. 2031'-2091'.V = Venezia Marc. Lat. V l, 164, f. 94vb-98rb.Vin = Vincentius Bellouacensis, Speculum nalurale (excerpta).

<1. DE ANIMA>

Anima est actus primus corporis phisici potencia uitam habentis.eum dicitur «actus l), exprimitur genus anime; ipsa enim est substancia ;

set substancia est triplex, scilicet ypostasis, usiosis et usia, scilicet materia,actus id est forma substancialis, et hoc aliquid id est compositum ex

Inseriptio : Incipit summa de anima. in primo ponitur diffinitio S : Incipit libellusde anima et de potenciis eius V: omo P

1 ARIST., De anima, II 412a27-28, a Jacobo Ven. transI. 3-5 set - utraque :uerba «usia -, «usiosis -, «ypostasis" (quibus quartum addidit «prosopon") apudLatinos uulgauit BOETHIVS, Contra Eut. et Nest., c.3 (= Lib. de persona et duabusnaturis, PL 64, 1343-1345); unde iam saeculo XII et XIII ineunte trita sunt (cr.Commentaries on Boethius by Thierry of Chartres and his School, ed. Hiiring, Toronto1971, p. 240, 40; 241-243; 247; 303; 525-527; HVGO HONAVGIENSIS, Lib. de diu.nature, XVIII l, ed. Hiiring, in Arch. hist. doctr. litt. M.A., 37, 1962, p. 142-143;W. H. PRINCIPE, William of Auxerre's The%gy of the Hypostatic Union, Toronto1963, p. 23-25 nec non adn. 47, p. 170-171 ; ID., Alexander of Hales' Theology of theHypostatïe Union, Toronto 1967, p. 52-57). Sed apud omnes penitus alia atque apudmagistrum nostrum significant, cum « usia » sit forma absolute considerata, «usiosis"forma subsistens, «ypostasis" (et «prosopon Il) compositum. - At tamen eandemhorum uerborum interpretationem ac magister noster adfert ALBERTvs, In l Sent.,d.23~, a.4, arg.1 (ed. Borgnet, 25, p. 591a) : «dicit Boethius in commento libriP~~camentorum quod usia est compositum ex prima materia et prima forma,USIOSIS autem prima forma et ypostasis prima materia", e quo pendet THOMAS, InI.Se~t., d.23, q.l, a.l, arg.1 et in corp.: <, Sicut dicit Boetius in comm. super Pred. usiaSlgIllftcat substanciam compositam... dicit Boetius in Pred. quod usia significat~m~ositum ex materia et forma ... et ideo in Pred. dicit Boetius quod usiosis uelUbslstencia est forma accipiens subsistenciam... ideo dicit Boetius in Pred. quod~r~~ta~is est materia " ; la, q.Z9, a.Z, s.c.Z. Sed re uera tres substantias cum AristotelemS 1D~lt BOETHIVS, In Cat., 1 (PL 64, 184 A) : «Cum autem tres substantiae sint,su~terla,. species et quae ex utrisque conficitur undique composita et compactate .~tantra -, nullam tamen de uerbis <, ypostasis", <, usiosis" et «usia» mentionemtr~:ô - Quam interpretationem aliquantulum correxit ALBERTvs, Summa theol.,Pred~ q. 13, c.l (ed. CoL, XXXIV l, p. 333, 7-9) : <, dicit Boethius in commento super

1camenta quod usia matel'ia est, usiosis forma, ypostasis autem compositum •.

~

Page 14: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

28 H. A. GAUTHIER LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS EIUS 29

5 utraque; cum ergo dicitur : « anima est actus », separatur a materia eta composito.

Est autem actus duplex sicut forma duplex, scilicet substancialis etaccidentalis. Substancialis ita diffinitur : « Substanciale est quod esseconfert compositioni, ex quadam compositione » ; accidentalis sic diffinitur :

10 « Forma est compositioni contingens, simplici et inuariabili essenciaconsistens ». Quia ergo forma substancialis confert esse compositioni, idest composito, forma uero accidentalis contingit compositioni, ideo sub­stancialis dicitur actus primus, accidentalis uero dicitur actus secundus.Et ita cum anima dicitur actus, separatur a forma accidentali pel' hoc

15 quod dicitur « primus ».Et quia omnis actus alicuius est actus, ideo sequitur « corporis ». Anima

enim tribus modis potest considerari : ut natura, ut ratio, ut actus; utnatura, in quantum est principium omnium motuum corporis animati inquantum animatum ; ut ratio, in quantum propter illam est corpus: non

20 enim est anima propter corpus, set corpus est propter animam, ut minisleriocorporis perficiatur in sciencia et moribus; ut actus, in quantum estperfectio corporis animati in quantum est animatum.

Et quia corporum quoddam est artificiale, ut ydolum, ideo dicitur: animaest actus corporis « phisici », id est naturalis, ad differenciam artificialis.

25 Et quia quoddam corpus naturale caret uita habituali, sicut elementaet quedam elementata, et hoc est signum quod carent anima, quia uita esteffectus anime in corpore, ut hec omnia excludantur, additur : « potenciauitam habentis ». Et intelligendum est de potencia que antecedit actumuite, non de illa que antecedit habitum uite, qualia sunt sanguis, sperma :

30 hec enim habent uitam potencia ita quod nec actu nec habitu, unde eor\lmperfectio non est anima set alia forma; ea uero corpora quorum perfeet ioanima est, habent uitam potencia habituali, id est semper habent uitamhabitu, siue habeant actum siue non. Nam quedam animalia, ut magnerane, uitam quidem habent aliquam, set non opera uite sicut nutrirc,

35 augmentare, generare.Et quia iste terminus: « potencia uitam habentis », habet se ad plantas

5-6 materia ... composito] inu. SV 7 sicut forma duplex] am. P 9 cOlllposi-tioni] +id est composito P 10 compositioni contingens] posi 11 consistcnsIr. P simplici] simplex P inuariabili P, mg. V : in naturalia S: obsc. pro m. V17 utratio]+sicut?S :+id est fiJ:li~ finis V 19 ratio]+siue finis SV 27 exclu-dantur additur] includantur P 29 sanguis]+et SV 31 forma]/tscilicet sangui-nitas P 32 anima est] inu. SV potencia habituali uitam Ir. SV 34 aliquam]

animalis SV

8-9 Substancialc - compositione : Liber sex principiorum, 1 6 (ed. Minio-PalllcJlo,AL 1 6-7, p. 36, 7-8). 10-11 Forma - consistens : Ibid., 1 1 (p. 35, 4-5).20-21 ut - moribus : adagium iam laud. a IOHANNE BLvND, Tractaius de Anima(cd. CaHus-Hunt, London 1970, § 304 et 323, p. 82 et 87), postca persaepe a magistrisartium, nec non a GuiIlelmo de Aluernia, Odone Rigaud, Alberto et Thoma. 26quedam elementata : cf. infra, u. 312-313. 26-27 uita - corpore : ALVREDVS nE

SARESHEL, De molu cordis (ed. Baeumker, Beitr. Gesch. Phil. Mi!!elalt., XXIII l,p. 5) : « C. 1 : Quod uita sit effectus primus anime in corpore ». 33-35 Nam ­generare : AVERROES, In De anima, II 5 (cd. Crawford, p. 136,46-52) : (, anima autemnutritiua nunquam inuenitur in animalib ilS nisi secundum postremam perfectionem;nisi aliquis ponat quod sit quidam modus animalium qui non nutritur in aIiquOtempore, scilicet in tempore in quo manet in lapidibus, ut rane magne, que nichilthesaurizant et manent tota hyeme in lapidibus, et simiIiter plul'es serpentes.

et animalia secundum prius et posterius et re et dictione, ideo AristotiIesrnutauit eum in hunc terminum : « organici », quod sic se habet re, nondictione, quia, licet re sit analogum, dictione tamen est uniuocum. Hecest igitur recta diffinitio anime: « Anima est actus primus corporis phisici

40 organici ». Et hoc dictum est secundum expositionem Aueroist.Toletanus autem translator utrumque intelligit esse ponendum in

ditllnitione anime, hoc modo : « Anima est primus aetus corporis fisiciorganici potencia uitam habentis ». Pel' hoc quod dico « organici », exclu­

5 duntur corpora naturalia que non sunt organica, ut elementa et elementata:4 sic excluduntur pel' hanc differenciam sanguis et sperma. Et quia corpora

rnortuorum animalium uidentur organica esse, ut excludantur, additur :• potencia uitam habentis )}, quod intelligitur ut supra dictum est.

Set pluS placet nobis sensus Aueneroist. Corpus enim mortuum non est50 organicum, quia partes eius non sunt organa : oculus mortui non est oculus.

Vnde Aristotiles : « Oculus est materia uisus, quo deficiente non est oculusnisi equiuoce, sicut oculus lapideus aut pictus }).

38-39 re, non dictione, quia] quod dictione et non re, quia et plante et animaliasua habent organa. Quod SV 41 organici]+potencia uitam habentis SV Aue­roist] Aristotilis SV 42 Toletanus] Tolleramus S, ?pr. m. V : Tolomeus sup. ras.sec. m. V ponendum in V: ponendi P : ponenque S 450rganica] organisata S:obsc. V 46 sic] et sic SV 47 organica esse] esse organizata (-nasata S) SV49 Aueneroist] Aristotilis SV 50 organicum] organizatum SV mortui] enimmortuus (-tum S) SV

37-38 ARIST., De anima, II, 412a28-b4. 40-41 Anima-organici : ARIST., Deanima, II 412b5-6, a Jacoba Ven. transI. 41 Aueroist : AVERROES, In Deanima, II 6 (ed. Crawford, p. 137, u. 21-35). 42 Toletanus... translator :DOMINICVS GVNDISSALINVS, De anima, c.2 (cd . .\luckle, in 1vfediaeval Sludies, 2, 1940,p. 40, 13-14) : «Aristoteles autem sic definiuit animam dicens : Anima est primaperfectio corporis naturalis instrumentalis uiuentis potentialiter ». Reete addideratGundissalinus haec duo «instrumentalis » et (, uiuentis potentialiter» unum et idemsignificare (ibid., p. 41, 7-8), sed iIIud tantum Gundissalini retinuit magister quodin definitione (, instrulllentalis » et (, uiuentis potentialiter >) iuxta posuerat (quodiam fecerant CALClDIVS, Timaei comm., c. 222, ed. Waszink, p. 235-237; COSTABEN LVCA, De diff. anime el spiritus, ed. Barach, p. 134-137). Cui iuxta positionisaeculo XIII ineunte adsensi sunt muIti, sed de huius ratione dissenserunt; cf.JOHANNES BLVND, Tr. de Anima (ed. Callus-Hunt, § 14, p. 5) ; JOHANNES A RVPELLA,Tr. de diuisione... (ed. Michaud-Quantin, Paris 1964, p. 65, 397-401) : (' Setquia corpus naturale potencia uitam habens quoddam est inperfectum et ideo actionia?ime non congruum, ut semen, partus non formatus, et corpus naturale potenciaultam habens perfectum et actioni anime congruum et ideo organicum, est animaactus primus corporis phisici organici potencia uitam habentis~, quem laudatVINC~NTIVSBELLOV., Spec. nat., XXIII 10 (ed. Duaci 1624, col. 1659 A) ; ANONYMVS(magister artium), In de anima II-III (Ms. Oxford Bod!. Lat. Mise. c.70, f. Iva) :«~l{ hoc concludit dicens : Vnde et anima est actus primus corporis phisici potencia~~tam habentis. Hoc habito Aristotiles addit ad predictam diffinitionem quandams ItYer~nciam... Et notandum quod AristotiIes non posuit hanc differenciam 'organicum'c~perlu.s inter alias differencias corporis, quia olllnes differencie superius posite uniuocec nUen~unt corpori perfectibiIi ab anima, et quia hec differencia 'organicum' nonnonuenlt iIlis uniuoce, set pel' prius conuenit animalibus, pel' consequens plantis, ideoa~: potuit hanc enumerare inter alias >}. Cf. THOMAS, In De anima, II l, 363-365, cumDe • (~d. Léon., t. XLV 1). 45 ut elementa et elementata : cf. GVNDISSALINVS,a 1 anima, c.2 (ed. Muckle, p. 40, 29-31). 51 ARIST., De anima, Il 412b20-22,

acobo Ven. transI. (pictus Bol. Univ. 2344: depictus ce!!) .

......

Page 15: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

30 R. A. GAUTHIER't'I'" LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS EIUS 31

[.

<II. DE POTENCIIS ANIME>

<DIFFINITIO POTENCIE >

55 Sequitur de potenciis anime.Potencia est principium transmutandi in aliud, sicut actiua potencia

uel recipiendi ab alio, sicut passiua. In naturalibus potenciis corporu~exigitur aliud secundum substanciam, hic autem sufficit quod sit aliudsecundum rationem. Intellectus enim patitur ab intelligibili et ipse intellec.

60 tus quandoque est intelligible, et tune intellectus et intelligibile differunttantum secundum rationem, quia sumitur intellectus in ratione passiuiid est suseeptiui, intelligibile in ratione actiui siue motiui. '

Et dicitur « potencia » quasi « post essenciam », quia naturaliter sequiturrem: prius est enim esse quam posse, scilicet agere uel patio

65 <DE NVMERO POTENCIARVM>

Potencie anime sunt quinque secundum Aristotilem ; ait enim : « Potenciasdicimus esse uegetatiuum, sensitiuum, appetitiuum, motiuum secundumlocum, intellectiuum ,). Seeundum Auicenam sunt tres, scilicet uegetabilis,sensibilis et rationalis, quia sub sensibili comprehendit tres medias predic-

70 tarum quinque.

53-54 Sequitur anime de potenciis. diffinitio potencie Rubr. S ; Quid est potenciageneraliter Rubr. V: Dm. P 61 tantum] Dm. S: posl rationem V 65 Denumero potenciarum] Vnde dicitur potencia de numero potenciarum (mg. ad 63 Etdicitur) Hic distinguit potencias (hic) Rubr. V; Diuisio secundum Aristotilem Rubr.S: Dm. P 66-70 Potencie - quinque] hab. Vin, XXIV, 61, col. 1756 67uegetatiuum] uegetamen P 68 intellectiuum] intellectum P Secundum Aui·cenam SV: Sed Auicenna (Dm. 68-69 sunt - quia) Vin; sensus autem P sunt

tres] inu. SV

56-57 Potencia - passiua ; cf. ARIST., lv.lelaphysica, a Michaele Scoto cxArabico transI., cum comm. AVERROIS; V, textus 17 (éd. Ponzalli, Berna 1971,p. 145); IX, textus et comm. 2 (ed. Bürke, Bern 1969, p. 26-29) t «in aliquo esseest potentia ad recipiendum aliquod et in aliquo esse potentia ad agendum aliquid 1

(p. 27, 26-27) ; « potentiae passiuae et actiuae " (p. 27, 29) : « Potentia agens est illudquod est principium transmutationis in aliud secundum quod est aliud ... potentiapassiua est illud quod recipit transmutationem in se ex alio secundum quod est aliud 1

(p. 27, 47-51). 59-60 Intellectus - intelligibile : ARIST., De anima, III 429aI9-14,a lacobo Ven. transI. ; (l intelligere ... pati aliquid sit ab intelligibili l) ; 429b25-26 ;« intelligere pati aliquid est... intelligibilis et ipse est Il. 63-64 Cf. SumnWfralris Alexandri (ed. Quaracchi, t. II, p. 204b, n. 155, Contra 1) : (l essential1lsequitur potentia ". - At tamen distinxit PHILIPPVS CANCELL., Summa (ed. LoUin,Psychologie el morale aux XIIe el XIIIe siècles, t. l, Louvain 1942, p. 489) ; "estpotentia que consequitur essentiam, sicut proprietas eius; et est potentia queest ipsa essentia ... ", quem laudat VINCENTlVS BELLOV., Spec. nal., XXV 1 (ed. Duaci1624, col. 1709 B-C). 66 ARIST., De anima, II 414a31-32, a lacobo Ven. transI. :(l Potentias autem dicimus uegetatiuum, appetitiuum, scnsitiuum, motiuum secundul1llocum, intellectiuum,' (uegetamentum Sankl Florian X 1.649; intcilcctum non ntlilideU). 68 AVICENNA, Liber de anima, 15 (cd. Van Riet, p. 79-80).

Set queritur.

PENES QVID DISTINGVANTVR POTENCIE ANIME?

Non enim uidentur esse distincte in essencia anime, cum sit una etsimplex, nec per partes corporis, quia non omnis potencia habet partem

75 determinatam in corpore, uerbi gracia intellectiua ; de aliis etiam potenciisanime non est uerum uniuersaliter quod diuerse potencie sint in diuersispartibus corporis ; set quedam diuerse sunt in diuersis, ut uisus in oculo,ustus in lingua; in eadem parte inueniuntur et diuerse, sicut gustus et

ractus in lingua; inuenitur et una potencia in diuersis partibus, quia si80 diuidatur planta, utraque pars uiuit; similiter sunt quedam animalia

quorum utraque pars uiuit, si diuidantur. Quorundam quidem partesuiuunt ad horam tantum, quia illa pars non proficit cui desunt organaprincipalia, ut puta cor, epar, aut horum similia, altera uero pars potestproficere, ut in serpentibus manifestum est. Partes uero animalium habentes

85 consimiles partes possunt ambe profieere ad uitam; partes tamen cordisnon possunt, licet sint consimiles, quia non habent figuram eonsimilem toti.

RESPONDEMVS ergo dicentes, quia inueniuntur diuerse potencie in eodemorgano, ut patet in principalibus organis, et tunc una est materialis adaUeram, sieut uegetabilis ad sensibilem, quia sieut trigonum in tetragono,

90 ita uegetatiuum in sensitiuo, secundum Aristotilem, ad hoc ergo quodqueritur, quomodo distinguantur poteneie anime, dieimus quod quedamdistinguntur per ordinem naturalem, scilicet per prius et posterius, utille que sunt in eadem parte eorporis, quedam distinguntur per naturasparcium diuersarum, ut que sunt in diuersis partibus. Vnde notandum quod

95 anima est una in subiecto, differens per potencias, non sieut pomum unumquod habet in se diuersas qualitates actu, scilicet eolorem, odorem, saporem,neque sieut genus unum habens in se diuersas differeneias potestate, setita quod una potencia est materialis ad alteram, ut supra dietum est, etquedam non : uita enim est materia tactus et tactus aliorum sensuum.

100 Ita ergo distinguntur potencie anime SECVNDVM REM.

SECVNDVM COGNITIONEM autem distinguntur poteneie pel' aetus et aetusper obieeta. Vnde Aristotiles : Actus sunt preuii poteneiis secundum

74 perl Dm. S, suppl. s.u. V 75 ctiam] autem SV 76 uniucrsalitcr]v[+lac.] P 78 et (etiam V) anle parte SV 83 ut] Dm. SV 84 ut] nec(ne pro ut) P 88 ut] Dm. P 89 quia sicut] et ut SV 90 ergo] autcm SV93 in] ex P distinguntur] distinguantur P 94 parcium diuersarum] inu. SVsunt] est SV 96 scilicet] Dm. P 101-102 Secundum - potenciis] Dm. P 10'2-103 Vnde - obiecta] homo Dm. S

74-75 quia - intcllcctiua ; cf. ARIST., De anima, 1 411bI7-19; II 413a7; AVER­RO~S, ln De anima, 1 65 (p. 87, 17). 78-86 inucnitur - toti : cf. ARIST., De;:;:Ima, 1 41lb9-27, cum comm. AVERROIS, 1 93-94 (ed. Crawford, p. 124-127).t . ARlsT., De anima, II 414b31-32, a Jacobo Ven. transI. ; "Vt in tetragono quidemtgonum est, in sensitiuo autem ucgetatiuum Il, 92 prius et posterius ; AVERROES,anJDe anima, II 31 (ed. Crawford, p. 176,22). 102 ARIST., De anima, II 415aI8-20,ra.t~CObo Ven. transI. : (l Priorcs enim potcnciis actus et praxis (prcuii deU) sccundump I~nem sunt. Si autem sic, hiis adhuc priora opposita (+ uel obiecta mg. pro m.

arlS B. N. lai. 6325) sunt Il.

........

Page 16: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

32 R. A. GAUTHIER LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS 33

, 145

10"

110

115

120

125

130

rationem, et obiecta actibus. - Dico autem obiectum uel ut a quo uel ut adquod mouetur potencia, sicut color est motiuum uisus et uolitum estmateria uoluntatis ; diuersimode enim se habet obiectum passiue potencieet obiectum acLiue ad motum, ab illo enim incipit motus passiue potencieet ad istud terminatur motus actiue, quia motus passiue potencie est adanimam et motus actiue est ab anima. - Pel' organa uero non possuntdistingui apud cognitionem nostram, cum non omnis potencia habeatorganum et etiam unum organum sit diuersarum potenciarum et diuersaorgana sint unius potencie. - Est autem organum id pel' quod potenciaexit in operationem, et instrumentum similiter. Set differunt in hoc quodorganum est coniunctum potencie, sicut oculus materialis potencie uisibiliest coniunctus, ex quibus est oculus; instrumentum autem est coniunctumoperationi et non potencie, sicut securis. Et dicitur « organum'l quasi« ab origine natum»; « instrumentum'l uero dicitur quasi « in struemoperationum positum 'l, uel quasi « instruens mentem ».

Anima ergo hominis secundum Auicenam habet tres potencias, uegeta­bilem, sensibilem et rationalem ; due prime non debent dici anime in ipsohomine, set potencie anime. Anima uero brutorum habet duas potencias.scilicet uegetabilem et sensibilem, et prima non debet dici anima in brutis.In plantis uero est sola potencia, scilicet uegetabilis, que ibi non debetdici potencia anime, set anima.

Dicitur autem uegetabilis anima que est in plantis substancia, etsensibilis similiter, set aliter quam rationalis. Iste enim sunt substancieduplici ratione, tum quia non sunt in subiecto (immo in materia) sicutsunt accidencia, tum quia constituunt substanciam. Anima uero rationalisdicitur substancia quia potest esse pel' se, id est separata : potencia enimrationalis potest esse separata, sicut infra dicemus, alie uero sunt insepa­rabiles.

103 ut... ut] am. SV a quo] matiuum (motum V) praem. SV (glossa qua expli-catur a quo) 105 passiue] in passiuo SV 106 matus]+et P 1080rgana]organum SV 111 sint] sicut S : sunt PEst] Diffinitio organi Rubr. praem.S 114 est coniunctus] iunctus est (est exp.) P autem] enim P 115quasi] quod P 116 quasi] quad P, S in struem ser. : instru[ +lac. 314 litt.]P : instruens SV 117 operationum scr. : operationem P, S : operationi Vpositum] am. P quasi] quod S instruens] uis (uel ius) tenens S 119-124 due_ anima] hab. Vin, XXIV 61, col. 1756 122 scilicet] am. SV / 124 autern]am. P 128-130 potencia - inseparabiles] hab. Vin, XXIV 62, col. 1756

103-108 Dico - ab anima: ARIST., De anima, 1 40SbI5-17, a lacobo Ven. transI. :(' Hoc autem non tanquam in illa (anima) motu existente, set aliquando quidem usquead illam, aliquando autem ab illa, ut sensus quidem ab hiis (sensibilibus usque ad ani­mam), reminiscencia autem ab illa ... »; ALEXANDER DE HALES, Glossa in lISent., d.39(ed. Quaracchi, p. 378-379) : (' Differunt uires ct potencie. Vnde Augustinus, De animaet spiritu : Vires sunt sensus, imaginalio, ratio, memoria et intellectus et intelligencia.Potencie autem sunt concupiscibilitas, rationabilitas, irascibilitas... Dicendum quadest motus ab anima et est motus ad animam. Vnde pel' uires anime fit motus adanimam, set pel' potencias fit motus ab anima '.. 113-114 sicut - oculus: cf.ARIST., De anima, Il 413a2-3, sed potius e comm. AVERROIS, in loc. = Il 10 (ed.Crawford, p. 147,47-50). liS Auicenam: cf. supra, u. 68. 129 infra: u. 42'2,436-503.

Et conueniunt ille tres in mouendo, set uegetabilis mouet crescendosolummodo partes corporis de loco ad locum ita quod non totum, ut patetiJ1 augmento et generatione. Alie uero due mouent totum corpus de loco'Jl Iocum, set differunt ille due, quia sensibilis non potest pel' affectumfJl rem spiritualem, rationalis uero potest. Verumptamen ipsa rationalis

135 ~itTert ab ipsa intelligencia, quia non mouet nisi corpus sibi coniunctumuei pel' sibi coniunctum, intelligencia uero sic; preterea, anima rationalislllouetur de forma in formam rationando, intelligencia uero non.

Viffert autem uegetabilis ab aliis duabus in eo quod non est cognitiua,, 0 ille uero sic. Tamen ille due differunt inter se, quia sensibilis est cognosci-

14 tiua formarum corporalium, et quod cognoscitur et quo cognoscitur estcorporale, hoc ut in subiecta materia, illud uero non; anima uero rationalisCognoscit rem spi:itua~e~, uel ~impliciter uel i~ corporalibus, sicut diciturquod intellectus mtelligIt speclCs m fantasmatlbus.

<DE VNAQVAQVE POTENCIA>

Quoniam ergo distinximus tres potencias anime pel' illa duo pel' quephilosophi uenerunt in cognitionem eius, scilicet pel' mouere et cognoscere,dicendum de unaquaque pel' ordinem.

Set prenotandum est quod anima uegetabilis et anima sensibilis utraque150 dicitur et forma et natura. Quemadmodum enim in ethicis idem est uirtus

134-135 dilTerunt - potest] hab. Vin, ibid. 135 potest P, SV, Vin :+moueriDe pot., ed. Callus, p. 149, 10 136 intelligencia] intellectiua SV :+id est abangelis P 137 intelligencia] intellectiua SV 137-138 preterea - non] hab. Vin,XXIV 62, col. 1756 138 rationando] ratiocinando SV, Vin 139 DilTert-cognitiua] hab. Vin, ibid. uegetabilisJ uegetatio S : uegetatiua V 140 Tamen]inde (ift pro tft) Pille'] alie SV due] am. SV 141-142 cognoseitiua]cognitiua SV 142 hoc] am. SV subiecta] subiecto SV

131-134 uegetabilis - in loeum : AVENCEBROL, Fons uile, III 48 (ed. Baeumker,in Bei/r. Gesch. Philos. AlittelaU., 1 2-4, p. 186, 12-15): « mouere anime animalisest mouere totum corpus et eommutare de loco ad loeum alium totaliter, etmouere anime uegetabilis est mouere partes corparis sine mutatione tatius de loeoadlocum.. 137-138 anima - rationando: ALGAZEL, lvletaphysica (cd. Muckle, p.171, 9): • mouetur de forma ad formam » (quibus tamen uerbis non rationis,sed recordationis actum describit Algazel); contrarium docuerat Augustinus, sed adrationem descriptio ratiocinationis translata esse uidetur : AVGVSTINVS, De quantitaleanimae, XXVII 53 (PL 32, 1065) : « ut ratio sit quidam mentis aspectus, ratiaeinatioautem rationis inquisitio, id est aspectus illius pel' ea quae aspieienda sunt motio » ;ISAAC ISRAEL!, Lib. de der. (ed. Muckle, Arch. hist. doclr. litt. Al. A., 12-13, 1937-38,p. 321,18) : • ratiocinatio est faciens currere causam in causato " (cf. p. 338, 9 : (, cursus~-~ .li causatum ») ; IOHANNES BLVND, Tl'. de Anima (ed. Callus-Hunt, § 337, p. 92) ::r ~tionis autem est conferre intelleeta ad inuicem et conferendo de eis iudieare » ;(edInfra, u. 417-418. 142 in subiecta materia : BOETHIVS, De cons. Philos., V Pl'. 4(c . Fortescue, p. 150, 79-80) : « Sensus enim figuram in subiecta materia eonstitutam »a ~ntuetur). ilJud: id est (, quo cognoscitur» uel species; cf. ARIST., De anima,sp a.cobo Ven. transI., II 424aI8-19: (, Sensus quidem est suseeptiuum sensibilium

eClerUrn '. .• Sp' SIne matel'Ia ». 144 ARIST., De anima, a Jacoba Ven. transI., III 431b2 :146.~~;S quidem igitur intellectiuum (intellectus deU) in fantasmatibus intelligit ».

duo-cognoscere: ARIST., De anima, 1 403b25-28 (cf. 404b7-10; 405bl0-11).

2

.....-

Page 17: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

34 R. A. GAUTHIER!,/,p

LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS EIUS 35

"1

'1"

quod habitus, set dieitur habitus in quantum est forma anime, uirtus inquantum est prineipium operum, et similiter in loieis idem est seieneiaquod ars, set dieitur seieneia in quantum informat animam et dicitur arsin quantum est prineipium operandi, ita in naturalibus idem est forllla

155 quod natura, set forma dieitur respeetu materie quam pertieit, naturarespeetu motuum quos elieit, ut forma ignis. Sic igitur anima uegetabiliset sensibilis et forma dicitur et natura, quod patet ex eo quod natura dieiturquadrupliciter, seeundum Auieenam, quia natura dieitur prineipiurnmouendi uno modo et non sponte (et hoc proprie), sicut in elementis et

160 elementatis (quamuis in elementis natura sit forma, in elementatis ueropars forme : unumquodque enim elementatorum denominatur a natura<elementi> superuincentis in ipso) ; secundo modo dicitur natura princi_pium mouendi diuersis modis et non sponte, sicut est anima uegetabilisin planta; tercio modo dicitur natura principium mouendi diuersis modis

165 et sponte, sicut est anima rationalis in animalibus; quarto modo diciturnatura principium mouendi uno modo et sponte, sieut motor celi, quod estintelligencia; primo modo dicitur natura proprie. Diffinitur autem naturain Phisicis generaliter : N atura est principium motus et quietis eius in quoest pel' se et non pel' uiam aceidentis.

170 <DE ANIMA VEGETABILI>

Intendimus autem de anima uegetabili prout est natura, et sic halJettres potencias. Quod probatur ex hoc quod ipsa comparationem habet adduo: ipsa enim est aiens, unde comparatur ad id quod alitur et ad id quoalitur; id quod alitur est habens eam, scilicet animatum; id quo alitur dupkx

151 uirtus]+autem SV 152 loicis] logicis SV 153 set dicitur] dicilurautem SV 156 igitur] ergo SV 156-157 uegetabilis... sensibilis] inu. SV157 natura dicitur] inu. SV 161 elemcntatorum scr. : elementorum codd 162

elementi superuincentis scr. : superuenientis P : superintendentis SV in ipso]inpotencie P 164 natura] anima P: omo S. 164-166 diuersis - mouendi]omo P 166 motor] motus SV 168 natura]+proprie P gencraliter] sicpraem. P 173 quo] quod SV 174 quo corI'. P : quod primo P, SV

151 forma anime: cf. PETRVS LOMBARIJVS, Senl., II 27, 2 (ed. Grottafcrrata 1U7I,p. 482, 2-4) : « quidam non inerudite tradunt uirtutem esse ... formam, que animaminformat »; cf. adn. ad U. 227-228. 152-154 idem - operandi : DOMINICVS GV:-iDISSA­L1NVS, De diu. philos. (ed. Baur, Beilr. Gesch. Philos. Millelalt., IV 2-3, p. 44-4~») :« una ct eadem l'es est ars et scientia ... ars... dicitur quantum ad doctorem, qui reguliset preceptis suis nos constringit et artat ad operandum secundum artem. unde et arsdicitur ab artando ... sed seiencia, cum iam in anima retinetur ; nam dieentc Aristotelcomnis seieneia in anima est lI. 158 Auicenam: SufTicienlia, 15 (ed"/Venetiis 1508,f. 16v B-C). 161-162 unumquodque - ipso: cf. ARISTo, De celo, 1269a2, 29, a GerardoCrem. transI. (Ms. Paris B.N. lat. 6325, f. 50vb et 51ra) : « Verumptamen eorum motioest pel' motum corporis simplicis uincentis super ipsum lI; « corpora composita sunlapud corpus simplex existens in ipso uincens super ipsum lI; De yen. el corr., 1 321a33(Ms. Avranches B.M. 232, f. 19v1) ; « Et hoc dominans dicitur in mixtione., eumglossa mg. : « tota mixtura nominatur nomine dominantis lI. 167-169 Ditnnitur ­accidentis : ARIST., Phys., II 192b20-23 (Ms. Avranches B.~1. 221, f. 33v) : « ct secull­dum tantum quod est natura principium alicuius et causa mouendi et quieseendi inquo est primum pel' sc et non secundum aecidens» VIII, 253b7-9 (ibid., f. 771') :« Positum quidem enim est Natura in phisicis principium sicut motus et quietis il.

172-176 ipsa - coquitur : ARISTo, De anima, II 416b20-29, a lacobo Ven. transI .

fi est, scilicet materia, ut cibus, et instrumentum, ut ealidum : eibus enim17 caIido coquitur. Materia uero anime uegetabilis, seilicet cibus, potest

considerari tripliciter : uno modo respectu animati in eo quod animatumest hoc aliquid et substancia ; alio modo. eo quod animatum est quantum;'tercio modo potest considerari eibus completus in eo quod potest mutari

o in substanciam eiusdem speciei cum animato ; primo modo dicitur nutri-18 tiuum ; secundo augmentatiuum ; tercio gencratiuum, materialiter Ioquendo.

Et quoniam pel' obiecta discernuntur actus et pel' actus potencie, mani­festum est quod circa cibum tripliciter sumptum sunt tres actus, seilicetnutrire, augmentare, generare, et pel' hos tres actus perpendimus tres esse

85 potencias anime uegetabilis, scilicet nutritiuam, augmentatiuam, genera­1 tiuam. Et quia finis dignissimum et due prime sunt propter generatiuam,

ideo anima uegetabilis diffinitur pel' actum generatiue secundum Aristotilemsic: «Vegetatiuum est generatiuum ut ipsum est ».

<DE POTENCIA SENSIBILI >

190 Sequitur de potencia sensibili. Hec diuiditur in apprehensiuam etmotiuam.

< De uiribus sensibilibus apprehensiuis >

Apprehensiua diuiditur in apprehensiuam de foris et in apprehensiuamde intus.

195 < De quinque sensibus exterioribus>

Apprehensiua de foris diuiditur in quinque sensus, de quibus primodicemus.

Conueniunt igitur quinque sensus in hoc quod sunt uires anime passiue :sentimus enim intussuscipientes, non extramittentes. Conueniunt etiam

175 cibus'] cibi P 178 est hoc] inu. P, V aliquid] aliud S : quid P 179completus] comp1exus P 180 modo] omo P, V 180-181 nutritiuum] nutri-mentum primo P 187 ideo] nam praem. P 188 est]+scilicet speciei sue P189 De potencia sensibili Rubr. S; Secundus liber Rubr. V: omo P 198-211Conueniunt - extrinsecum] hab. Vin, XXV 17, col. 1786 198 uires P : potencieSV, Vin 199 non] nichil ut S : ad Pl'. m., nichil sec. m. V: nihil Vin

176-181 Materia - 10quendo : ARIST., De anima, II 416bll-17. 184-185tres - generatiuam : cf. AVlcENNA, Lib. de anima, 1 5 (p. 81-82). 186-188 Et ­est: ARIST., De anima, II 416b23-25, a lacobo Ven. transI. : «Quoniam autem a fineo~nia appellari iustum est, finis autem est generasse ut ipsum, erit utique primaanima generatiuum ut ipsum Il. 190-191 AVlcENNA, Lib. de anima, 15 (p. 82,40­41) : «Anima... uitalis... habet duas uires, motiuam scilicet et apprehendentem *.19~-194 AVICENNA, ibid. (p. 83, 56-57) : « Sed uis apprehendens duplex est: alia~nIm est uis que apprehendit a foris, alia que apprehendit ab intus~. 196-197~ICENNA, Ibid. (p. 83, 58): « Apprehendens autem a foris sunt quinque sensus aut

oc 0... 199 intussuscipientes, non extramittentes : ad omnes sensus extendit~aglster doctrinam intussusceptionis, quae sensus uisus propria erat, cf. David C.

1· INDBERG, Theories of Vision from AI-Kindi 10 Kepler, Chicago 1976, p. 1-86. Cf.am Hun' .(ed L alll. Ibn Isl;tâq, De oculis, a Constantino Africano transI. saec. XI, C. 9int' ugdunI 1515, 1. II, f. 173v) : « De uisu quomodo fiat an extramittendo an

uSSUscipiendo Il.

.....,

Page 18: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

36 R. A. GAUTHIERLE DE ANIMA ET DE POTENCIIS EIUS 37

200 in hoc quod quilibet sensus indiget obiecto, medio, organo ct spirilu :unde forma abstracta primo est in medio, secundo in organo, tercio inspiritu, quarto in sensibili potencia, quinto in potencia rationali. Conueniuntetiam in hoc quod sensibile positum supra sensum, id est supra organumnon sentitur. '

205 Differunt autem in hoc quod tactus et gustus sunt necessarii sensustactus quidem ut discernens ea que corrumpunt corpus animalis ab hii~que saluant, gustus uero ut discernens cibum quo conseruatur animala nociuo; olfactus autem, auditus et uisus non sunt necessarii, set Suntpropter melius. Differunt etiam in hoc quod tactus et gustus habent medium

210 intrinsecum, scilicet quod est pars animalis, ut carnem uel aliquid talc:alii uero sensus habent medium extrinsecum, sicut aquam uel acrem:Preterea, medium tactus habet in sui natura formas aliquas ciusdemgeneris cum tangibilibus formis, unde non reddit sensui nisi formamintensam ut aquam uel calidam uel frigidam, et quanta magis est tempe-

215 ratum medium, tanto magis et melius reddit sensui etiam id quod remissiusest; unde homo melioris tactus est ceteris animalibus eo quod ipse estmagis temperate complexionis, et in homine uola, magis autem summitasindicis; media autem aliorum sensuum non habent naturaliter sensibiliahorum.

205 sunt] am. P, post necessarii Vin 207 animal S: anima P, V (deest Vin)

209 etiam] autem SV (+et V) 212-218 medium - indicis] !labo Yin, XXV 'Z6,in fine, col. 1792 214 ut - frigidarn] am. SV, Vin 216 ipse] am. SV, Vin

200 et spiritu : hoc quarturn addiderant Stoici, quorum doctrina aliquantulumcorrectam uulgauerunt apud Latinos (praeter Nemesiurn) COSTA BEN LVCA, nedifferentia anime et spiritus, set et AVICENNA, Lib. de anima (praecipue V 8, p. 175­176; cf. G. Verbeke, IntI'. in AVIC., Lib. de anima 1V- V, p. 61') ; cf. l'Liam ALVHE­DVS DE SARESHEL, De motu cordis, C. 10 (ed. Baeurnker, p. 37-46). 203-204 sensibilü_ sentitur : ARIST., De anima, II 419a28-30; 421b17; 423b24-25. 205-209tactus - melius : ARIST., De anima, III 434b24-25, 435b19-24; De sensu,436bI2-437a3. 209-211 tactus - aerem : ARIST., De anima, II 422a8-10;422b20-23; 422b34-423a17 ; 423b17-26; « pars animalis '), AVEHROES, II 101 (p. 281,18; cf. 1l0, p. 301, 27; Ill, p. 302,16-17 et 29); (, medium extrinsecum., AVERROES,II 113 (p. 304, 20 et 23; saepius (, medium extraneurn, Auerroes cum Arislotele,422a9); • intrinsecum. non de medio, sed de organo, AVERROES, II 107 (p. 2(J!, 3et 295, 33). 212-215 mediurn - rernissius : ARIST., De anima, II 423b27­424a10. Verbum lamen (, reddit ,), 213 ct 215, uerbum est AVICENl'iAE, Lib. de anima(cf. I-Il-III, p. 290, racine 9, et IV-V, p. 215, racine Il). 216-217 unde­complexionis : ARIST., De anima, II 421a19-26. 217 in homine uo1a : cf,ADELARDVS BATHONIENSIS, Quest. na!., 31 (ed. Müller, Beilr., XXXI 2, p. 36, 28et 32-33) : «rnanus uero ad tactum... Cum enim uo1a manus calorem fl'igoremqueceterasque confamulas passiones habeat tempera Las... '; ALEXANDER ~EQV">I,De naturis rerum, II 152 (cd. Th. Wright, RoIls Series, London 1863, p. 233) : (' Hineest quod tactus, qui tcrre est obnoxius, in corpore animalis certum non uendicat silJilocum sicut ceLeri sensus, quamquam in uola manus, que a quibusdam dicitur ir,pl'ccipuum sibi domicilium et potestatem putetur tactus elegisse '.

220 <De uisu>Est autem uisus dignilate prior, licet tactus prior sil natura. Vnde

incipiemus a uisu.. Obiectum ergo uisus est color. Color enim cst immutatiuum uisus secun­, dum actum lucidi, id est secundum lucem, quia lux in corpore luminoso lux

25 est; in di~phono, id est in transpare~ti,lume~ est; in terso ?cnso, splendor2 est; in mlxto uero, color est formahter ; radIUS autem addlt super lucem,

quia radius est lux directa, sicut uirtus super graciam, quia uirtus estgracia ordinata ad opus. Medium autem eius est aer, instrumentum oculusad quem peruenit neruus opticus continens spiritum uisibilem, qui recipit

230 colorem ab humore cristallino oculi, id est a pupilla.

220 De uisu Rubr. S : De obiecto uisus Rubr. V: am. P 223-224 E3t -colorum] !labo Vin, XXV 26, col. 1792 221 prior V, Vin: prius S : primum P225 in terso ser. (cf. Summa naturalium, ed. Geyer, p. 49', 21, et p. N', 33) : intensoP: in termino V : in S, Vin 229 opticus P, Vin: opLîmus S : opacus V 230colorem ab humore SV, Vin: humorem P

221 uisus dignitate prior : ARIST., De sensu, 437a3-7 (ci'. 1\Ietaph., 1 980a23-27) ;De anima, III 429a2-3. tactus prior natura : ARIST., De anima, II 413b4-5, a IacobotransI. : «Sensuum autem primo inest omnibus tactus.. 223-224 Obiectum­lucidi : ARIST., De anima, II 418a27-b1, a Iacobo transI. : • Visibile enim est color...Omnis enim color motiuus est (+ uisus dell) secundurn actum lucidi ». 224-227lux - directa : uerborum «lux., «lumen" «radius ,), « color., (i splendor •significationem obscurius distinxit AVICENNA, Lib. de anima, III 1-3, cuius doctrinamiam suo modo resumpsit IOIIANNES BLVND, Tr. de Anima (cd. CaHus-Hunt, § 123,p. 32-33) et suo modo contraxit magister noster; cf. ALBERTVS, S. de !lamine, q. 21, a.l(ed. Borgnet, t. 35, p. 182a) : «ut dicit Auicenna, lux est in natura propria, lumenautem in subiecto recipiente, radius uero est exitus 1uminis secundum rectam liucam ;set radiosum est corpus politum in se habens lumen, refiectens tamen radios, splendorautem est refiexio luminis procedens a refiexione radiorum.. 225 terso : intranslationibus Arabo-Latinis uerbum «tersus» reddit uerbum Arabicum ?aqll(qui respondet uerbo graeco Àdoç, quod in translationibus Graeco-Latinis reddi­tur uerbis .lëuis. ue1 <, politus .); cf. ALHAZEN, Persp., 1 l, U. 3 (ed. Risner,Bâle 1572, p. 1) : «speculum tersum.; AVICENNA, Lib. de anima 1-11-111 (p. 335,rac. 432) ; AVERROES, In de anima, II 79 (p. 253, 31) ; Comp. libri De sensu (ed. Shields­Blumberg, p. 5, 46) ; ARIST., Meteor., 372a31, a Gerardo Crem. transI. (Urb. lat. 206,f. 2351') : • sp1endorem et tersionem (s.u. id est pollitionem) '. 227 radius est luxdirecta : cf. AVERROES, In de anima, 1180 (p. 253, 71-74) : «Lux enim nata est exirea lucido secundum rectas uerticationes ad partem opposiLam lucide parti ex corporeluminoso, sicut declarauerunt facientes libros Aspectuum '; ALHAZEN, Persp., II 1(~. 24) : «linee radiales, ex quarum uerticationibus comprehendit uisus uisibilia, suntlinee l'l'ete •. 227-228 sicut - opus: gratiam operantem ct cooperantem uirtutemnominari posse iam docuerat PETRVS LOMBARDVS Sent., II 27, C. 2 (ed. Grottaferrata1971, p. 482), quam doctrinam exemplo radii fusius illustrat IOHANNES A RVPELLA,~. de gralia (Vat. lat. 782, f. 142rb): « Dicendum quod gracia et uirtus sunt idem secun­e:m substanciarn, difTerunt tamen secundum essenciam et rationem siue diffinitionem...~atet exemp1um de lumine in aere et radio: lumen enim et radius sunt idem secunùuL!

:~ sta.nciam, quia lumen est substancia radii, difTerunt tamen pel' quiditatem etinseneI~m, quia lumen perficit aerem indistincte, radius autem secundum distinctionemlu partIbus, quia radius dicit directionem luminis ad hanc partem aeris uel ad illam,qUmen .autem non. Similiter in anima lumen est gracia, radius est uirLus... '; quam(Cf~e;tIonem resumpsit Summa (ratds Alexandri, ed. Quaracchi, t. IV, n. 611, p. 964Lib ro1eg.omena, p. CCCLXII). 228-230 instrumentum - pupilla : AVICENNA,

. de amma, 15 (p. 83-84, u. 58-62) ; V 8 (p. 181, 55-59) .

.",

Page 19: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

<De audilu>

Obiectum autem auditus sonus est. Qui fit in aere ex eo quod corpusdensum mouet aerem uelociori motu quam habeat naturaliter moueri<et> ex eo quod corpus densum sonans resistit ei faciens tremoremin aere continuum usque ad aurem, ad modum autem spere ({ cuius centrumest locus percussionis ». Vnde uox ex omni parte auditur, ut dicit Priscianus.Generat autem tremorem semper debiliorem circulariter quousque deficiat,cuius simile apparet quando proicitur lapis in aquam. Et est medium inhoc sensu aer continuatus aeri posito intra concauitatem auris. Instrumen_tum est timpanum auris ad quod peruenit neruus continens spiritumaudibilem. Et hoc est proprium in hoc sensu quod sensibile eius non habetesse nisi in medio, et ideo caret prima abstractione.

<De guslU>

60 Obiectum gustus est sapor. Qui est in re saporifera, l'es autem saporifera2 [uei odorifera] quando coniungitur humiditati saliuari, immutatur ab ea

mediante carne spongiosa que est in superficie lingue et est medium in trin-

<De oilaelu >Obiectum olfactus est odor. Qui in re odorabili dicitur odor, in medio

6 dicitur fumus uel uapor quem calor resoluit de odorifero, et inde est quod24 ,res odorifera sepe odorata putrescit citius, ut pomum. Huius medium

est aer, organa autem sunt due caruncule pendentes ex cerebro si milesduobus capitibus mamillarum, ad quas peruenit spiritus odorabilis.

1

235

240

38 H. A. GAUTHIER

.,LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS EIUS 39

231 De auditu Rubr. S : De obiecto auditus Rubr. V: omo P 232 Qui] quod P233 habeat] habet P 235 autem P : tamen SV, Vin 236 locus V, Vin (rr.app. fonlium) : lucu' ?S : uirtus P Priscianus P : ps V: ph'us S : philosophusVin 237 semper P, pro m. V, Vin: super S, sec. m. V 239 auris SV, Vin:aeris P 241 hoc'] omo P hoc'] post sensu SV, omo Vin 242 primaabstractione (inu. Vin)]+scilicet que fit ab obiecto SV, Vin (quae scilicet Vil!:scilicet quod V)

233 uelociori motu : cf. AVERROES, In de anima, II 79 (p. 250, 29-30) : «sonus nonfit nisi quando motus percutientis fuerit uelocior diuisione ». 234 sonans :ARIsT., De anima, II 419b12. resistitei: scil. corpus pereussum resistit corporipercutienti ; triplex est enim resistentia : aeris corpori percutienti, cf. AVERROES,In de anima, II 79 (p. 250, 24) : «resistit tune ei aer » ; corporis percuBsi aeri et corporipercutienti, cf. AVICENNA, Lib. de anima, II 5 (p. 163, 68-69) : (corpus percussum)«resistet aeri qui est in media et non cedet ei, et resistet etiam percutienti ».

235 continuum: uerbum «continuum» non habet ARIST., De anima, II 420a3-4, alacobo Ven. transI. : {< Sonatiuum quidem igitur motiuum est unius aeris usquc adauditum », sed habet AVERROES, In de anima, II 82, in textu et in commento (p. 255-256, U. 2, 14, 18, 20, 22). 235-236 cuius - percussionis : AVERROES, In deanima, II 78 (p. 249, 41-42). 236 Priscianus: Inst. Gramm., 1 II 4 (ed. Hertz,in Keil, Grammatici Latini, vol. II, Lipsiae 1855, p. 6, 20) : (uox) «unde ex omniquoque parLe potest audiri '. 237 semper - deficiat : cf. ALGAZEL, Melaphysica(ed. Muckle, Toronto 1933, p. 166, 16-18) : «Motus uero fit in aere quasi inundaeiocircularis paruus nec cessat dilatari et deinde debilitari quousque omnino deficiat ».238 quando - aquam : AVERROES, In de anima, II 78 (p. 248, 39-40) : « quando lapisproicitur in aquam li. 239 intra concauitatem auris : ALGAZEL, Metaphysiea (ed.Muckle, p. 166, 12; Ms. Assisi 663, f. 181ra) : {<Ïntus intra (inter ed.) concauitatem auris '.240 timpanum auris : COSTA BEN LVCA, De diff. anime et spiritus (ed. Barach,p. 127,22) ; ALGAZEL, Metaphysica (cd. Muckle, p. 166, 14) ; GVILLELMVS DE CONCHIS,Philosophia, IV 28 (PL 172, 97 A); Glose super Platonem (ed. Jeauneau, p. 256, 4) ;GVILLELMVS DE ALVERNIA, De anima, C. 3, pars 2 (ed. Orléans-Paris 1674, t. Il,suppl., p. 87b); ANONYMVS (mag. artium C. 1250), Q. de anima (Ms. Siena L.III.21,f. 134vb et 168vb). 241-242 Et- media : cf. AVICENNA, Lib. de anima, II 5 (p. 1:'1'1,36-38) : «sonus non est aliquid stabilis essencie nec habet fixum esse, sicut concediturde albedine et nigredine et figura quod habeant esse stabiliter, ita ut passit stàbilirieius esse ».

243 De olfactu siue odoratu Rubr. S : De obiecto odoratus Rubr. V: omo P244 Obiectum]+autem SV 249 De gustu Rubr. S: De obiecto gustus Rubr. V:omo p 250 Qui] quod P (Qui - saporifera omo Vin) 251 uel odorifera P,SV: omo Vin quando] quandocunque P saliuari P : saliuali V : saliuarumVin: omo S (sed cf. U. 254,257) 252 mediante] et praem. P

244-246 Qui - pomum : AYICENNA, Lib. de anima, II 4 (p. 148-149, U. 56-63).Haec est prima trium opinionum quas eomponere temptauit Auicenna (cf. Verbeke,Intr., p. 58'-59") ; eam approbare uidetur ARIST., De sensu, 438b24-25, sed reprobauit443a21-b2. 247-248 due - mamilIarum: AVICENNA, Lib. de anima, 1 5 (p. 84,70-71 ):• in duabus carunculis anterioris partis cerebri simili bus mamillarum capitibus » (capiti­bus mamillarum tr. T); V 8 (p. 181, 59-60); « pendentes ex cerebro. : 'ALI IBN AL-'ABBÂS,Lib. regalis dispositionis (Pantegni), a Constantino Africano transI., Theor., III 15(in Opera omnia l'saae, Lugduni 1515, t. Il, f. llva) : {< Duo frustula uberibus similiaodoratus sunt instrumenta, que usque ad colatorium descendunt ubi dura mater estperforata »; IV 13 (f. 17rb) : (I frustila a cerebro prodeuntia mamillis assimilantia 1);

e quo pendent ADELARDVS BATHONIEè\lSIS, Quest. nal., 31 (ed. Müller, Beitr., XXXI 2,p.36, 19-20) : « quibusdam mammulis a cerebra suspendulis • ; Guillelmus de Conchis,Iaud. a VINCENTIO BELLOY., Spee. nal., XXV 62 (col. 1814) : {l que a cerebro prodeuntin modum mammillarum dependent »; 10HANNES BLv:-lD, Tr. de Anima (ed. Callus­Hunt, § 193, p. 51) : {l dependentibus ab anteriore parte cerebri ». 251 humi­ditati saliuari (cf. 254, 257): 'ALI IBN AL-'ABBÂS, Lib. regalis disp., a ConsLantinoAfr. transI., Theor., III 17 (ibid., f. Il Yb) : {< ln ligamentorum (lingue) laLeribus quedam~ene sunt que saliuam semper lingue subministrant; he ab initio lingue incipiuntln modum arteriarum a quibus emanaL humectatio phlegmatica que uocatur saliua.Iste a medicis uocantur habitatio saliuaris »; AVICEè\lNA, Lib. de anima, II 4 (p. 143,7.8-80) : (gustus) « quasi eget medio ... quod est humor saliue, qui prouenit ex instrumen­tIs s l' l'bf a ma 1 us»; ALGAZEL, Metaphysica (ed. ~Iuckle, p. 166, 26-27; Ms. Assisi 663,. 181ra) : «mediante humiditate saliuari (ser. : suaui ed., cod.), que nullius saporis

est.· ANa (.. ., NYMVS mag. artIUm), In de amma II-III (Ms. Oxford Badl Lat. Mise.C. 70, 1. 12rb) : {l nam medium in gustu dieitur humidum saliuale •. 252SrngiOsa : 'ALI IBN AL-'ABBÂS, Lib. regalis disp., a Constantino transI. (ibid.) :; oJng.ua est instrumentum gustus et Jocutionis, que de carne molli componitur et

raP ngle assimiIatur»; IV 14 (f. 17rbi : {l natura sui primi instrumenti, id est lingue,ra est . .

BE SICUt spongia '; ID., a Stephano Antiocheno transI., laud. a VINCENTIODE~av., Spec. nat., XXV 71 (col. 1820) : {l spongie similis li ; C quo pendent GVILLELMYSlIuntONCHls, Dragm. VI (laud. ibid.) ; IOHANNES BLvND, Tr. de anima (cd. CaHus-

, § 215, p. 58, 1) : (, lingua est spongiasa •.

&:

Page 20: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

40 R. A. GAUTHIER F:~" LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS 41

273 Quare - sumantur Rubr. S: Quare sunt V sensus Rubr. V: omo P 274quinque sunt] inu. SV 278 terreum] terminum S : terrPllum quid V 279 quod]pel' P 281 inmuLationem] -nes P sine omni S, COlT. V : sine enim pro m. V :sumi (uel sui: exp.) cum P 282-283 odoratum - sepius] am. S 282 tamencum ser. : tn (= tamen) P : cü (= cum) V dissolutione fumi suppl. 285-328 Vapo-rem - prima] hab. Vin, VI 92, col. 424 286 et grossiciem P : ct grossitudinemSV: omo Vin et grossior P : grossior SV : crassior Vin 287 puta] pura P288 eleuetur] eleuatur P

274-280 Quare - uaporem : Haee est doctrina Platonis (odorem medium esse interaerem et aquam et uel uaporem uel fumum docuit Plato in Tim., 66 D-E), quamclarius exposuit ApVLEIVS, De Platane et eius dogmate, XIV § 209 (ed. Beaujeu, Paris,Coll. Budé, 1973, p. 74), obscurius AVGVSTINVS, De Gen. ad litt., III § 4 (ed. Zycha,CSEL 28, p. 66-67) ; sed magistri nostri fons uidetur esse 'ALI IBN AL-'ABBÂS, Lib.l'egalis dispositionis (Pantegni), a Constantino transI., Theor., IV 10 (f. 17ra) : « Virtutessensuum quinque sunt : visus, auditus, gustus, odoratus et tactus. Virtus visus estsubtilior aliis, quippe cum eius natura sit ignea ... Post uisum maior subtilitas sequiturauditum, cuius sensus est aereus... Post auditum maior subtilitas sequitur odoratum,Cum eius natura sit fumea ; fumus uero inter aerea (ser. : terrestria ed.) et aquosase habet. Post odoratum subtilior est gustus, cuius natura est aquosa, ad quem omnespertinent liquores. Tactus grossior est omnibus, quia natura sua terrena est... ~. Latuitmagistrum nostrum hanc doctrinam derÎsisse AHIST., De sensu, 437aI9-22, ab AnonymotransI. : • In quibus autem habent fieri eorporis instrumentis, nunc quidem queruntsec~ndum elementa corporum. Non potentes autem ad quatuor, quinque existentibus,~uPlunt coaptare et quintum. Faciunt autem omnes uisum ignis... '). 281-282IC?t._ uisum : AVICENNA, Lib. de anima, II 4 (p. 148, 49-54). Haec est tertia trium

OPlnlonum quas commemorat Auicenna; cf. supra adn. ad U. 244-246. 284 De~apore : In hoc capitulo summatim breuiterque eontraxit magister quae fusius exposuited~I~T., Meterol'., I-III, a Gerardo Cremonensi transI. (cf. etiam ALGAZEL, NTetaphysica,a G uckle, p. 154-162). 288-289 siue - minus: cf. ARIST., lUeteor., III 378aI2-18,'Q ~rardo transI. (Mss Paris B.N. lat. 6325, f. 107ra; Vat. Urb. lat. 206, f. 2831') :OpeU1ati ergo iam diximus operationes uaporis ascendentis ex terra, nunc dieamus

ra onem .in t eIUS quando occultatur in ea. Dico ergo qllod uapor quando eoartaturSicu~rra, BUnt etiam ex eo duo corpora diuersa, sieut est diuersitas eius in aere, et estuaporqUOd fit ex eo quando eleuatur ex terra. Vapor autem sieut diximus sunt duo

es... ~.

.c:.Quare sunt quinque sensus et penes quid sumantur>Quare autem quinque sunt sensus, ratio sumitur ex quinque elementis,

qUOrUm unum est medium inter aquam et aerem, scilicet uapor. Visus enim27~ coIllparatur ad igncm, quia medium uisus est lucidum ; auditus comparatur

lld aerem, gustus ad aquam, quia media horum sunt hec ; tactus autem adterraIll , tum quia medium eius est (quia caro terreum est), tum quia tac lusnon potest palpare nisi quod proprietatem terre habet, scilicet soliditatem ;odoratus autem pe~tinet a~ quintu~ ele~en~um, sci~ice.t ad ~aporem,

280 quia licet odor per mmutatlOnem aens pOSSIt sme omm diSsolutlOne fumiueni~e ad odoratum, secundum quosdam, sicut color ad uisum, tamen cum.c:.dissolutione fumi> sepius resoluitur.

<De uapore>Vaporem autem dicimus elementum medium aquc ct aeris quantum ad

substancie subtilitatem et grossiciem, quia ipse est subtilior aqua et grossiorllere. Quamuis enim sit ex elementis, puta quia resoluitur ex aqua et terraIl calore solis, siue maneat clausus in uisceribus terre siue eleuetuI' super

285

,-

253-256 Inde - saporibus : ef. ARIST., De anima, II 422b8-1O ; ISAAC ISRAELI, Lib.diet. uniu., a Constantino transI., C. X (Opera omnia Ysaae, Lugduni 1515, t. l, f. 32rb) :« Lingua ergo saporem non habet, que si haberet, nullum alium reeiperet. Sapor enimsuus alii recipiendo rcpugnaret, neque super eum alium reciperet nisi eum extraneusipsum uinceret. TcsLantur hoc quibus cholera rubea dominatur : sentiunt igituromnem saporem amaritudini uicinantem ". 259 Tactus - sensus : AVICENNA,Lib. de anima, 1 5 (p. 85, 86-87) : « quia collectio earum est in uno instrumento, ideoputatur esse una in esscntia '). 260-262 et - leue : Tres tantum tangibiliumcontrarictates enumerat ARIST., De anima, II 422b26-27, a Iacobo Ven. transI. :«calidum frigidum, siceum humidum, durum molle '), quartam addidit IsI.lâq ibnI:,!unain in translatione Arabica a Michaele Scoto transI., haec est: « asperum leue 1),

cf. AVERROES, In de anima, II 107, in textu et in commento (p. 294-295, U. 9 et40-41; legendum esse uidetur «Ieue,) = graece Àe\O\l, «lisse '»); AVICENNA, Lib. deanima, 1 5 (p. 85, 82-86) ; sed et quintam addidit ALGAZEL, Metaphysiea (ed. Muekle,p. 165, 3-5), scilicet « grauitas leuitas", et de « graue et leue,) (<< leue » = léger)semel et iterum mentionem feeit AVERROES, In de anima, II 108 (p. 297, 56), 117(p. 313, 20) ; ut ergo numerum quattuor ab Auicenna statutum conseruaret magisternos ter, « durum et molle') sub « siceum et humidum ') comprehendit. 263-264Harum - colorum : cf. AVERHOES, In de anima, II 108 (p. 297-298, U. 33-65). 265Auicena: cf. supra, adn. ad u. 196-197. 268-272 Cf. ARIST., De anima, Il419a32-35, cum comm. AVERRÛIS, II 76 (p. 245).

253 neruo] termino P 254 iudicat gustus] inu. SV, Vin 256 est quasi]quasi P : est SV, Vin 257 saliuaris] am. Vin 258 De tactu Rubr. S : Deobiecto tactus Rubr. V: omo P 259 ab co quo sentitur ser. : ab eo quod sentitur P,SV : ab eo a quo sentitur Vin: ab eo quod sentit Summa nat., p. 51 *, 3; p. 76 *, 26260 que] qui P sic P, Vin : ita SV 262 tercium P, S: tercio V, Vin270-271 scilicet - olfactu] homo omo SV 271-2n secundum - habere] homoam. P 271 secundum - olfactu et 2n sccundum suppl. ex Summa nal., p.51*, 15-16 272 haberc]+uel mouere. Huius sensus est caro organum nerUU5 V

secum et rcddit saporem spiritui qui est in neruo interiori. Inde est qUOdsi humiditas saliuaris fuerit infecta amaritudine colere, iudicat gustus

:',,5 omnem cibum esse amarum, ut patet in cgris (idem est de salsedine etaliis saporibus). Et ita est quasi duplex medium in hoc sensu, intrinsecurnut caro et extrinsecum ut humiditas saliuaris.

<De tactu>Tactus autem potest numerari ab co quo senUtur, et sic est unus sensus .

'260 et potest numerari ab hiis que senciuntur, et sic non est unus sensus, setquatuor. Apprehendit enim calidum et frigidum, secundo siccum ethumidum ex quibus est durum et molle, tercium asperum et leue, qUartograue et leue. Harum autem qualitatum non est unum proximum genussicut color est genus omnium colorum, et quia non sunt sub uno genere'

'265 ex hac parte tactus est quatuor sensus. Et ideo dicit Auicena quod sensu~exteriores sunt quinque uel octo.

<Nota>Et nota quod aer secundum quod est diafanum corpus est medium in

uisu ; secundum aliam dispositionem non nominatam est medium in auditu,:'70 scilicet secundum quod est non habens sonum, potens autem habere;

<secundum terciam dispositionem non nominatam est medium in olfactu >,scilicet <secundum> quod est non habens odorem, potens autem habere.

~"j""~.

Page 21: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

289 triplex intersticium aeris : cf. ALVREDVS DE SARESHEL, In 1Weleor., l 9 346b16,a Gerardo transI. (Ms. Durham Cath. C. III. 15, f. 12ra) : «Tria notat aerisintersticia, partem eius altissimam que scilicct circa ignem continua est, ctinfimam que terre continguit, mediamque que ulriusque discriminat extremitates ').289-290 ipse - sequentium : Quod ex ARIST., lWeteor., a Gerardo transI. collegitmagister, nec in mente habuit hanc Heracliti doctrinam respuisse ARIST., De anima, 1405a25-26, a Iacobo Ven. transI. : ,< Et Eraclitus autem principium esse dicit animam,si quidem Grecum < &.voc6u!J.(oc(HV >, id est uaporem, ex quo alia constituiL ,).292 et assub et aneysec : ARIST., JWeteor., l 338bZ3, a Gerardo transI. (ed.P. L. Schoonileim, Aristotetes' Meteorologie in arabischer und lateinischer Uebersetzung,Leiden 1978, p. 52, 11-12) : «sicut galaxia et stelle comete et assub et aneizek., app.«assub... = slellae que decidunl; aneizek ... = lapides de caelo decidenles »; 339a34-36(ibid., p. 54, 35) : «de galaxia et stellis habentibus comas et assub et aneizek » ; cf.ALBERTVS, Meteor., l III 5 (ed. Borgnet, t. 4, p. 512a) : ,< Arabice assub, uulgariterautem titio uel candela duplex »; III (p. 478b) : «anareli Arabice, quod est ignisexpulsus siue descendens ». 299-300 argentum - metallorum : cf. PS.-RAZI,Lib. de aluminibus el sali bus (cf. L. Thorndike, Hisl. of JWagic and ExperimentalScience', t. l, p. 670), laud. a VINCENTIO BELLOV., Spec. nal., VII 63 in fine (col.465) : « sententia libri de aluminibus et salibus, uidelicet quod argentum uiuumest clementum in quo Deus creauit omnes mineras»; AVICENNA, De congelatis,ab Alfredo de Sarcshel transI. (Ms. Paris B.N. lat. 6325, f. 115vb) : «et idcomiscctur argentum uiuum cum istis corporibus, quia est de subiecto eorum ');Quest. Nicolai Peripaletici (ed. Wielgus, in 1tfediaeualia Philos. Polonorum, 17,1973, p. 107) : (1 Et dicit Aristotiles... quod uiuum argcntum communicat in radicecum omni melallo » ; ALBERTVS, Lib. mineralium, III 1 4 (cd. Borgnet, t. 5, p. 63a) :«Auicenna ... tam in Phisicis quam in alchimica sua epistola quam scribit ad Hazemphilosophum... dicit... argentum uiuum et sulphur esse omnium materiam metallorum •(cf. IV, c. 1-2, p. 83-86) ; MARIvs, De etemenlis, II (ed. R. C. Dales, 1\1arius: On theElements, Berkeley and Los Angeles 1976, p. 153) : «Notandum quidem est omniasex metallorum genera ex uiuo argenta et sulphure in terra componi, aurum uidelicet,argentum, cuprum, ferrum, plumbum et stannum •.

42

301 cuprum] ferrum sup. ras. sec. m. V elcctrum V: elemcntum P, S : electrum- metallum omo Vin (electrum hab. Summa naluralium, IV 1 (ed. Borgnet, V, p.478b) 302 simplex P : simpliciter SV, Summa naluralium elementata ViTI :elementa P, SV 304 elementata P, Vin: elementa SV 304-305 supra terramset] omo SV, Vin 309 et P : omo SV, Vin 310 autem] enim P : itaque Vin312 iam] omo SV, Vin confracta] constincta P : l'acta Vin 316 animalia]omo SV, Vin 317 et] omo Vin formantur] seminantur P 318 irrationa-Hum] irrationabilium SV: omo Vin 321 nobiliorem animam] inlI. SV

300-302 septem - metalium: cf. ISIDORVS, Elym., XVI XVII (ed. W. M. Lindsay) :« Septem sunt autem genera metallorum : aurum, argentum, acs, electrum, stagnum,plumbum, et quod domat omnia, ferrum »; sed inter aeris species nominat IsidoI'us,XVI xx 2 : «Cyprium aes ,) (hoc est cuprum) et xx 3 : «Aurichalcum »; similiterde cupro et aurichalco tractat Albertus in IV, C. 6 : " De natura et commixtione eris •(P.90b-91a); deelectro, cf. Isidorus XVI XXIV, et Albertus, V, C. 9 (p. 102b). Animad­uertendum est magistrum nostrum omisisse ferrum. 307-308 spongie marine:cf. ARIST., De animalibus, VII [= Hist. animal. VII in codd et cd. uet., VIII inedd recc, 588bZO], a Michaele Scoto transI. (Ms. Escorial f. III. 22, f. 29va) :«spongia uero assimilatur simpliciter plantis '); sed V (548b10 et 549a7-8; f. 23rbet 23va) : «et fingitur quod istud animal habet sensum... et omnes homines dicuntquod istud genus habet sensum ». 324 homo est finis creaturarum: cf.ARIST., Phys., II 194a34-35 (Ms. Avranches B.M. 221, f. 341') : " et utimur tanquampropter nos omnibus que sunl. Sumus enim quo dam modo et nos finis »; CICERO, De~al. deorum, II XIV 37 (ed. Pease, t. II, p. 629-630) ; NEMESIVS, De nal. hominis, aGurgUndione transI., c. 1 (ed. Verbeke-lIloncho, p. 16, 74) ; ALEXANDER DE HALES,t lossa in Sent., ed. Quaracchi, t. l, p. 482, 10 : ,< homo est finis earum • (creaturarum) ;3' II, p. Il, 10; 140, 10; 142, 3; 191, 24 : "cum sit finis omnium creaturarum ');20,8; 404, 28-29. 324-327 et ita - opificis : cf. Picalrix talinus, 17 (ed. V. Per-

rone Comp '.. -agm, III Medloeuo, l, 1970, p. 299-300) .

40LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS

uiuum, quod est principium omnium metallorum septem, que sunt plum­300 burn stangnum, es, auricalcum, cuprum, argentum et aurum (electrum

enirn' non est simplex metallum). Et ista sunt elementata secunde compo-sitionis.

Sunt autem quedam elementata media que nec sub terra nec supraterram, set super terram sunt ; et horum quedam sunt infixa terre, sicut

305 terre nascentia, puta plante arborum et herbarum, et quedam non, sicutnirnalia, nisi quia quedam sunt media inter plantas et animalia, ut spongie

:'arine que et radicibus aluntur ut plante, et tactu senciunt ut animalia.Set et horum principia uapores sunt, uel per se cum generantur primo

o plante ex seminibus, uei mediante pluuia. Nutriuntur autem terre nascentia31 ex mixtura terre et aque. Et ista sunt in tercia compositione, in qua compo­

sitione aliquo modo iam confracta est contrarietas que prohibet elementa,et elementata prime et secunde compositionis, habere animam; undeplante habent animam ue!?et~b.ilem.. .

315 Et quia uapores sunt prlllClplU terre nascentmm, et ex terre nascenbbusgenerantur humores animalium ex quibus humoribus et ipsa animalianutriuntur et sernina uel oua formantur, de quibus alia animalia generantur,manifestum est quod uapores sunt principia animalium irrationalium ethominum, que sunt quarte et quinte compositionis. Set in animalibus

320 magis confracta est contrarietas quam in terre nascentibus, unde recipiuntnobiliorem animam, scilicet sensibilem ; similiter in hominibus magis quamin animalibus, unde recipiunt animam nobilissimam, scilicet rationabilem,propter summam temperanciam corporis humani. Et quia non potuit essenobilior perfectio, patet quod homo est finis creaturarum, et ita, sicut

R. A. GAUTHIER

terram plus et minus iuxta triplex intersticium aeris, ipse est principiurnaliarum rerum sequentium.

Qui enim eleuatur super terram principium est cometarum et steUarurncadencium et assub et aneysec et circulorum qui apparent circa solem etlunam et yridis, nec non uentorum et turbinis et tonitrui et coruscationiset fui minis, nubis, nubili et nebule, grandinis quoque, niuis et pruinenimbi quoque, imbris seu pluuie, roris. Et ista sunt elementata prirn~compositionis.

Qui uero manet in uisceribus terre, ipse est qui calefacit fontes in hierneipse principium terre motus. Et ex eo generantur corpora mineralia, sicutsulfur, ex cuius combustione calefiunt terme, et sicut lapis et sicut argenturn

289 intersticium P, Viii : instrumentum SV 292 assub SV : asub P, Vinaneysec P: anaxserli S : anaxsali V: anaxet Vin (cf. app. fontium) 293 necnon]+et SV 294 pruine V, Vin: prime ?S: pluuie P 295 nimbi - pluuie]atque Vin elementata Vin: elementa P, SV 298 ipsc] et ipse S: ipse est V:ipse... est (posl terre malus) Vin 299 terme] terrae Vin et sicut argentuffiP : simili ter et argentum SV, Vin

290

295

11

j1

.....,

Page 22: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

44 R. A. GAUTHIER .4~LE DE ANIMA Hl' VH PUl'HNClli> HLUi> 4D

325

;J30

:>,35

310

:H5

prima creatura rationalis, ita et ultima, ut finis conueniat principio, quasiipse ordo creaturarum sit circularis, ut ex perfectione circulari intelligaturque perfectio summi opificis.

Bene ergo posuimus quinque elementa, !icet quatuor sint primo prima.

<DE SENSIBVS INTERIORIBVS >

Sequitur de sensibus interioribus. Sunt autem sensus interiores quinquescilicet sensus cornmunis, ymaginatio, uis ymaginatiua seu formatill~que in homine dicitur cogitatiua, estimatio et memoria.

<De sensu communi>Sensus communis habet tres actus, uel quatuor. Conuertit enim se super

actus sensus exterioris aliquando, prout dicimus : Video me uidere, etuniuersaliter : Sentio me sentire. - Discernit etiam inter sensibilia sensuumdiuersorum particularium, ut inter album et dulce, et potest hoc facereeo quod apprehendit omnia sensibilia quinque sensuum; sensus parti­cularis ut uisus non potest discernere inter album et dulce, quia quecunqueuis discernit a!iqua duo, et comprehendit illa duo, uisus autem, etsiapprehendat album, non apprehendit dulce. - Tercius actus est apprehen­dere rem in loco ubi non est et in loco ubi est quasi eadem res sit in diuersislocis, secundum Auicenam, sicut apprehendere stillam cadentem de tectoquasi in !inea continua de tecto usque ad terram, cum tamen ipsa non sitsuperius cum est inferius et e conuerso. -- Quartus actus, secundumquosdam, est apprehendere sensibilia communia. Que sunt quinque :

325-326 creatura - ordoJ homo am. V 325 creatura P : creaturarum S, VinrationalisJ+est scilicet Angelus Vin 325-326 quasi ipse P : scilicet quoù ipseS : sicque Vin (deest V) 327 que P: am. SV, Vin 329 De sensibus interio­ribus (Hic agit praem. V) Rubr. SV: am. P 332 estimatio ser. : uel estimatio P :estimatiua V : uel existimatiua S 335 sensus exlerioris aliquando P : scilicetexteriores animalium (animal V) SV Video V : uidere P : am. S 336 interJ+diuersa SV 337-339 et potest -- dulceJ homo am. SV 340 etJ am. Pcomprehendil P, S : apprehendit V 341 apprehendatJ -dit SV 343 AuicenamP : quiescenciam SV stillam P : fauma S: fabulam V cadentem P : eandemrem SV 343-344 tecto ... tccto ?S: recto ... recto P, V 345 etJ ncc SV345-349 aetus - ThemistiusJ hab. Vin, XXV 96, col. 1834E

330 sensus interiores quinque : ALGAZEL, Melaphysiea (ed. Muckle, p. 169, 22)(' Scias quod sensus interiores quinque sunt~. 331-332 scilicet - memaria : AVI­CENNA, Lib. de anima, 15 (p. 87-90). De doctrina sensuum interiorum, cf. H. A. \VOLF­SON, «The InternaI Senses in Latin, Arabic, and Hebrew Philosophic Texts», in HarvardTheologieal Review, 28 (1935) 69-133. 334-336 Conuertit - sentire : ARIST., Deanima, III 425bI2-426b7. 336-341 Discernit - dulce : ARIST., De anima, III426b8-427aI4. 341-342 Tercius - e conuerso : AVICENNA, Lib. de anima, 1 5(p. 88-89, u. 30-43) ; cf. IV 1 (p. 3, 28-41); re uera secundum Auicennam ad huncactum complexum requiritur insuper actus imaginationis. 345-346 secunùumquosdam : AVERRüES, In de anima, II 65 (p. 228, 30-32) : (' Et etiam sensibiliacommunia, ut declarabilur, sunt propria sensui communi (quemadmodum ista sunlpropria unicuiquc sensuum)) ; II 134 (p. 334, 53-54) : (1 ergo nullum sensibiliumcommunium habet sensum proprium, sed communem ». 346-347 Que - magni­tudo : ARIST., De anima, Il 418aI7-18, a lacobo Ven. lransl. : (' Communia autem suntmotus, quies, numerus, figura [+et Paris B.N. lat. 6325J magnitudo ».

,f

350

365

360

lIIIIii.....

motus, quies, numerus, figura et magnitudo, quorum tria prima communiasunt omnium sensuum particularium, duo ultima communia sunt duorumtantum, scilicet uisus et tactus, secundum quod dicit Themistius.

«De ymaginatione>ymaginatio uero conuertit se super similitudinem rei (que similitudo

dicitur ydolum uel fantasma) tanquam super rem; et recepit eam a sensucommuni et seruat eam etiam in absencia reL Vnde differt a sensu communiin duobus : primum est quod sensus communis indiget presencia rei exteriorissicut sensus particularis, preterquam in sompno, ymaginatio uero non;secundum est quod sensus communis recipit formam set non consuerat,ymaginatio uero recipit et conseruat omnes formas sensibiles ; unde diciturarca formarum ab Auicena.

«De ui ymaginatiua seu formatiua, seu cogitatiua>Tercius sensus interior est uis ymaginatiua, cuius actus est moueri de

una forma posita in ymaginatione in aliam et componere eas et diuidereeas, in chimeras et yrcoceruos. Eadem dicitur formatiua quantum ad

347 etJ am. SV, Vin 347-349 quorum - ThcmisliusJ post 353 rei tr. S 350De ymaginatione Rubr. S: am. P, V 352 diciturJ + fantasia esse P fantasmap : fantasia V : patri (exp.) phatriasia S 359 De - cogitatiua ser. : De uiymaginatiua Rubr. S: am. P, V 361 componereJ pancre P 362 easJ am. SVyrcoceruos P: huiusmodi SV (cf. Summa naluralium, p. 51', 6-7 : (' et ista facitcastra in Hispania et fingit chimaeras sille hircoceruos»; cf. p. 81" 19-20)

347-349 quorum - Themistius : AVERROES, In de anima, Il 64 (p. 226, 8-13) :• non intendit quod unumguodqùe istorum quinque est commune unicuique sensuum,< set>, ut intellexit Themistius et sccundum quod apparet, tria eorum, scilicet motuset quies et numerus, sunt communia omnibus; figura autem ct quanti tas sunt communiatactui et uisui tantum » (set ante ut ser.: post apparct Mss, edd ; cf. Themistius, Comm.in Ar. Graeea, V 3, p. 57, 36-58, 5). 352 ydolum: ARIST., De sompno et uigilia, Il,ab Anonymo transI. (ed. Drossaart Lulofs, Leiden 1947, Index, p. 54, dllwÀov ydolum).356-357 secundum - sensibiles : AVICENNA, Lib. de anima, 1 5 (p. 88, 25-29); Il18(p. 270, 65-66); IV 1 (p. 5, 60). 358 ab Auicenna: immo ab ALGAZELE, Meta­physiea (ed. Muckle, p. 170, 14); ab Auicenna uero dicitur (, thesaurus formarum »,Lib. de anima, V 8 (p. 182, 88). 360-362 uis - eas : AVICENNA, Lib. de anima,1 5 (p. 89, 44-48) : (1 uis que uocatur imaginatiua ... solet componere aliquid de eoquod est in imaginatione cum alio ct diuidere aliud ab alio seeundum quod uult ».362 yreoceruos : cf. ARIST., De interpr., 16a16, a Boelhio transI. (AL Il, p. 6, 1);Anal. pr., l, 49a24, a Boethio transI. (AL Ill, p. 80, 6) ; Anal. post., Il, 92b7, a• loanne » et a Gerardo transI. (AL IV, p. 164, 8 et 256, 18); BOETHIVS, In Deinterpr. (PL 64, 300-301); cf. ABELARDVS, Tr. de intelleetibus (ed. L. Urbani Ulivi,Roma 1976, p. 124, 24-27) : (1 et que etiam nunquam sunt nonnunquam opinamuratque fingimus, ut chimeram, centaurum, sirenem, hircoceruum ». 362 for­matiua : in uerbo errare uidetur magister : apud Auicennam uerba « formalis »(III 8, p. 269, 64; IV, 1, p. 5, 61, etc.), (1 formans » (1 5, p. 88, 23 et 31; 89, 42),• formatiua » (IV 2, p. 13, 78; V 8, p. 183,93) dicuntur de imaginatione conseruatrice(quae in Auieenna Latina saepius (1 imaginatiua 1) nominatur), non de imaginatiuacomponente; in re tamen non errat magister, quia per uerbum (1 formare »non intelligit,~~ ~uieenna, conseruare formam sImplicem, sed componere formas complexas.

2365 quantum _ communem : cf. (ad sensum) AVICENNA, Lib. de anima, IV 2(Pi 17,25-18,38) ; AVERRüES, Camp. lib'. De sompno (ed. Shielùs-Blumberg, p. 98-99) :• ~ ~ompno autem, quando uirtus ymaginatiua ymaginata fuerit intenlioncm quamaccIplt ab extrinseco aut ex uiri,ute rememoratiua, reuertetur et mnuebit sensum~ommunem, et sensus communis mouebit uirtutem parlieularem, et sic accidit quod

omo Comprehendil sensibilia licet non sinl extrinsccus ,).

Page 23: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

"104/LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS

384 eas] am. SV 385 aducrtit' P : audiuit S : aduenit V 387 De uiribussensibilibus motiuis ser. (cf. supra, u. 190-191 : De motiuis Rubr. S: am. P, V389 )'maginationi et estimationi ser. : estimationi et ymaginationi P : ymaginemet estimationem SV 389-390 appetitus .. , fuga] inu. SV 395 scilicet - fugam]omo SV 396 desideratiua] generatiua SV

<De uiribus sensibilibus motiuis>

post uires sensibiles apprehensiuas, sequitur de motiuis. Vnde sciendumqUO

dymaginationi et estimationi leti uel tristis sequitur appetitus ueI

o fuga

ardui uel facilis sequitur timor ueI audacia ; et tunc ymaginatio ueI39 esti~atio de cognitiuis fiunt affectiue, de apprehensiuis fiunt motiue, id

est inperantes motum. Sunt enim duo genera motiuarum, quia quedamsunt motiue inperantes et quedam sunt motiue inperate.

Inperantes sunt ymaginatio et estimatio accepte in ratione predicta,396 seilicet affectiua, ~e! ad habe?d.u~.uel a~ fug~~,. et secund:rm iII~m rationem

utraque potest diCI concupiscIbIhs et IrascIblhs, ueI deslderatma generalino

mine. Vnde Aristotiles dicit quod ymaginatio est in irrationabilibus

onseruat cas, unde est « thesaurus intentionum ». Cuius etiam unus actuse t per ea que aduertit actu, memorari etiam que prius aduertit, et quantum

aO'" es , . ·t t'~ ad hoC diCI ur memora ma.

_ir~','f":.··~·:R. A. GAUTHIER

formationes que fiunt in sompnis. Quod autem in sompnis res uidünturesse presentes, hoc ideo est quia fit reuersio formarum ad sensum conunu_nem : facile enim recurrit ad ilium sicut flamma de candela accensa adcandelam nuper extinctam sibi superpositam. Hec eadem dicitur uis cogita_tiua in homine; per hanc enim decoratam lumine rationis homo multacogitat et disponit in posterum ex consideratione presencium uel prete.ritorum.

<De estimatione>Quartus sensus est estimatio, cuius est apprehendere intentiones. Et

differt forma et intentio in loco isto, quia forma dicitur que cadit sub sensuexteriori, qualia sunt sensibilia communia et propria ; intentio uero diciturres que non cadit sub aliquo sensu, tamen inuenitur in rebus sensibilibuset in rebus insensibilibus, unde melior est quam forma, ut bonitas maliciaamicicia et inimicicia, nocumentum adiumentum, honor et dedecus, etsimilia. Hac ui iudicat ouis esse lupum inimicum, et asinus Ieonem amicumet aquam inimicum, quia representat horridam eius faciem uel ymaginem,cum tamen a Ieone occidatur et per aquam saIuetur. Has ergo intentionesapprehendit estimatio de rebus sensibilibus, et mouetur de una ad aliam.

<De memoria>Quintus sensus est memoria. Hec habet se ad estimationem sicut ymagi­

natio ad sensum communem : recipit enim intentiones ab estimatione et

365

375

370

380

363 sompnis'] sompno SV uidentur] ante in tr. SV 365 recurrit P, V:recurrunt S 366 superpositam P ; subpositam SV 367 lumine] lucem (= Jucèpro luiè) P 370 De estimatione Rubr. S: am. P, V 371 est] est interioret est S: am. P 375 et in rebus insensibilibus] am. SV 376 adiumentum P :adiuuamentum V: am. S 377 esse] post lupum V: am. S 378 quia - yma-ginem] am. P 379 et] am. P ergol autem P 380 estimatio (extimationesS) apprehendit tr. SV 381 De memoria Rubr. S: am. P, V

366-367 uis cogitatiua : Haec est «cogitatiua. Auicennae, Lib. de anima, 1 5 (p.89, 45) : «uis cogitans»; III 8 (p. 271, 82; 272, 97); (, cogitatiua» (IV, l, 2 et3; p. 11, 44, 49; 12, 52 et 61; p. 35, 95), quae non est quaedam potentia distincta,sed quoddam munus imaginationis componentis in homine; prorsus ergo alia estac «cogitatiua» Averrois, quam magister noster nominat «intellectus materialis >',infra, u. 420-436. 367 in homine ; AVICENNA, Lib. de anima, 1 5 (p. 89, 45);III 8 (p. 271, 81-82); ALGAZEL, Metaphysiea (ed. Muckle, p. 170, 26-27) : «hecautem in homine solet uocari cogitatiua ». decoratam lumine rationis : cf. AVI­CENNA, IV 3 (p. 40, 65) : « que decoratur rationalitate », quae tamen uerba Auicennanon de sua (, cogitatiua », sed de aestimatione dicit. 371 estimatio - intentio-nes ; AVICENNA, Lib. de anima, 1 5 (p. 89, 48-50). 371-377 Et - similia : cf.AVICENNA, Lib. de anima, 1 5 (p. 86); IV 1 (p. 6-7; p. 8, 2-3). 377 ouis ­inimicum : AVICENNA, Lib. de anima, 1 5 (p. 89, 51; p. 86) ; IV 1 Ip. 7, 83) ; IV 3 (p.38,35). 377-379 et asinus - saluetur : ISAAC ISRAELI, De def., a Gerardo Crcm.transI. (ed. Muckle, in Arch. hist. doctr. litt. MA., 12-13, 1937-38, p. 314, 15-21) :(, significat autem quod bestie sunt estimantes et non discernentes, ilIud quod inasino inuenimus. Inuenimus enim quod cum ipse ultime sitit, si ad aquam ducaturet uideat formam suam in ea aut formam alterius, terretur ex ca et refugit ; et cumaqua tamen existit eius uita et ipsius constitucio. Et cum uidet leonem, intendit adeum et querit ipsum et uadit ad eum, et ipse tamen interficit ipsum et perdit ipsum ,).332-384 Hec - eas : AVICENNA, Lib. de anima, 15 (p. 89, 55-60).

384 thesaurus intentionum: AVICENNA, Lib. de anima, V 8 (p. 183, 89). 384-386Cuius _ memoratiua : De hoc aetu tractant Aristoteles, Auicenna et Auerroes. SedJacobus Venetus uerbis utitur ({ reminisci", (' reminiscencia. (De anima, 408bI7),• reminiscibilias» (De memoria, 45la21, 452al, 453a15; cf. (' reminiscibilis ,}, 449b7,463a5), Avicenna semel et iterum uerbis (, reminiscere ", (, reminiscibilis • (1 5, p. 89,54), «rememorari", sed saepius (' recordari', ({ recordatio ,) (cf. Lib. de animaI-Il-IlI, p. 318, rac. 247 ; IV-V, p. 234.. rac. 214), Auerroes uerbis (, rememo­ratio., «rememoratiua» (In de anima, 1 64, p. 86, 38; II 58, p. 218, 25-28; 63,p. 226,57; III 5, p. 412, 733; 6, p. 415,51; 416, 2; 7, p. 419, 57; 20, p. 449,168; 452, 260; 33, p. 476, 53; Camp. lib. Ar. qui pama naturalia dieuntur, ed.Shields-Blumberg, Index, p. 240); uerba «memorari", ({ memoratiua., ad huneactum designandum, propria magistri nostri esse uidentur. 389-390 leti ­fuga: ARIST., De anima, III 431a9-14 a lacobo Ven. transI. : (, Cum autem letumaut triste, ut affirmans aut negans imitatur aut fugit; et est letari quidem cttristari agere sensibili medietate ad bonum aut huiusmodi. Et fuga et appetitusidem est secundum actum et non alterum est appetitiuum et fugitiuum neque adinuicem neque a sensitiuo, set esse aliud est ». 390 ardui : cf. intr., p. 23-24.391 affectiue : cf. ROBERTVS GRüSSETESTE, De arUbus liberalibus (ed. Baur, in Beitr.,IX, p. l, 12-18) : «Opera enim nostre potestatis aut in mentis aspectu aut in eiudemaffectu... consistunt. Aspectus uero primo aspicit; secundo aspecta siue cognita~er~ficat et cum uerificata fuerint apud mentem seu aspectum conueniencia seu nociua,mhIat affectus ad amplexandum conueniencia uel in se ipsum retrahit ut fugiatnociua '. 392-393 Sunt _ inperate : AVICENNA, Lib. de anima, 1 5 (p. 82, 42-43).394-397 Inperantes _ nomine : AVICENNA, Lib. de anima, 1 5 (p. 82-83, u. 43-52) ;~V 4 (p. 56-57, u. 6-9) ; cf. etiam adn. ad u. 389-390, de differentia secundum rationemantum. _ Verbum (, irascibilis » non habet ARIST., De anima, a Iacobo Ven. transI.,~ed 6U~LX6Y redditur III 432a25 (partem) (, animatiuam 'l, 433b4 (' dcsideratiuum '.h97 ArIstotiles : De anima, a Iacobo Ven. transI., III 433a9-12 : « Vidcntur autcm duof ec mouencia, si namque non tria erunt mouencia, appetitus, intellectus, si aliquisantasiam posuerit sicut iutclligenciam quandam. Multa enim preter srieuciam

secuntur fantasias, et in aliis animallbus intelligencia non ratio est, set fantasia •.

......

Page 24: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

.l.h .t\.. \Jau.l nl.r..l\LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS EIUS 49

AItius tamen incipientes dicimus quod anima rationalis duas habetpartes : una.fiol inseparabilem a corpore, aliam separabilem.

Inseparablh" dicitur rationalitas, a qua homo dicitur rationalis. Etdicitur etiam tntellectus materialis, quem uocat Aristotiles passibilem et

425 corruptibilem. Hec potencia media est inter potenciam sensibilem etintellectum separabilem : potencia enim sensibilis est circa fantasma ta,intellectus sep,uabilis circa species, hic autem intellectus materialis consi­derat species Ïll fantasmatibus, ita quod apprehendit species cum acciden­tibuS, distinguens inter speciem et accidencia, non tamen abstrahens;

430 et sic preparat materialiter species intellectui separabili.

423 Inseparabilis _ rationalis : AVICENNA, Lib. de anima, 1 1 (p. 32-33, u. 94-98) :«Rationalitas eteJnim que est hic, conuenit anime habenti duos intellectus mat.eriales ;hoc autem non e'st possibilc esse illic, sicut postea uidebis [Mel., IX 2J ; intellectusetenim iIlic est irUellectus in effectu intellectus autem in effectu non est constituensllnimam que est ilars deflnitionis rationalis •. - Contrarium docet BOETHIVS, In Is./> h .. dorp yr~l,. e .2&, V 4 (ed. Brandt, CS EL 48, p. 297, 6-10) : « Pel' se quippe proprium~st h?mml q~od ei omni et soli et semper adest, ut risibilitas, pel' usurpatam ueroocutIo~em etIam proprium hominis rationabilitas dicitur non pel' se proprium, quippeluod el cum deo~um est natura commune ". 423-430 Et dicitur - separabili :

P V~RROES, In de anima, 1I1 20 (p. 449-450, u. 163-188) : «quare non rememoramurl'os mortem cO~nitionum habitarum in hac uita? Et dicetur dissoluendo, quia~me~oratio fit Pler uirtutes comprehensiuas passibiles, scilicet materiales. Et suntf.l'es UI.rtutes... s(;iIicet ymaginatiua et cogitatiua et rememoratiua ; iste enimtues 'tUlrtutes SUIilt in homine ad presentandam formam rei ymaginate quandoue:~~t sensus. a~~ens, et ideo dictum fuit iIlic quod, cum iste tres uirtutes adiu­sUo se ~dlnUICem, forte representabunt indiuiduum rei sccundum quod est in4aOa;~se, hcet. aUtem non sentiamus ipsum. Et intendebat hic [ARIST., De anima,lltit ui~tpel' «1?te,lIectum passibilem ~ formas ymaginationis secundum quod in easIll.chil I?S coglta1tiua propria homini. Ista enim uirtus est aliqua ralio, et actio eiusllpud ra lud est CItuam ponere intentionem forme ymaginationis cum sua indiuiduoli:t ma~~emorationem, aut dislinguere cam ab eo apud formationem et ymaginationem.POst ha~es~~~ est quod intellectus qui dicitur materialis recipit intentiones ymaginatasl\ecte igi~ Ist~n~t~onem. Iste igitur inlellecius passibilis necessarius est in formatione.est nOn- ur. ~1~lt [ARIST., De anima, 430a23-25] : II Et non rememoramur, quia isteIllest eea~slblhs, 'et intellectus passibilis est corruptibilis, et sine hoc nichil intelligit ~.lll.llte;iali sl.ne uirttlte ymaginatiua et cogitatiua nichil inteIligit intellectus qui diciturl'ecipiends, hee cJnim uirtutes sunt quasi l'es que preparanl maleriam artificii adDe anim um

lactiolilem artificii ~. 425-428 potencia - fantasmatibus : cf. ARIST.,

(i.l:l.telIect~ II 4~lb2, a Jacoba Ven. transI. : (' Species quidem igitur intellectiuumS dell) lin fantasmatibus intelligit •. Cf. Intr., p. 14.

< De intellectu inseparabiliseu rationalitate seu intellectu materiali >

400

405

410

415

sicut ratio est in hominibus; quod etiam accidit in hominibus bestialibusqui mouentur ad nutum desideratiue, non ad iudicium rationis.

Virtus autem inperata est posita in musculis et neruis, totius corporicontrahens et extendens cordas uel ligamenta ad nutum irascibilis ue~concupiscibilis.. Dicimus e.rgo in su~ma quod uirtus ~e.nsibilis .motiu.a duplex est, scilicetmperans et mperata, mperans autem dlcItur deslderatlUa. Iterum inperanduplex est, scilicet irascibilis et concupiscibilis, quarum altera mouet a~letum, aItera mouet a tristi.

<DE POTENCIA RATIONALI >

Dicto de potencia uegetabili et sensibili, sequitur de potencia rationali.Sumitur enim ratio quandoque ut cognitiua, quandoque ut aITectiua.

Et quod uerius est, una et eadem potencia, que primo dicitur cognitiuarespectu ueri, cum iudicat illud esse bonum et afficitur circa illud, dicituraITectiua respectu boni, ita ut prima ratio sit speculatiua, secunda sil.practicà, id est operatiua, quia inperat motum. Et quo ad hoc diffiniteam Auicena : Ratio est <l uis... mouens corpus... ad actiones singulas»cum deliberatione et iudicio. Ratio autem quantum ad primum actum quiest apprehendere, aliquando dicitur proprie ratio, aliquando intellectus :intellectus dum apprehendit essenciam rei absolu te, ratio uero dum confertunam rem aIteri.

399 qui] que P 400 inperata] inperatiua SV (motiua praem. S) est posiLaV : est potestas S : etiam posita est P 401 cordas V : corda S : cordis P 403duplex est] inu. SV 404 autem] que (q pro a') P 405 est] am. SV 406letllm)leticiam SV 407 De pot.encia rationali (Hic agit praem. V) Rubr. SV: am. P409 enim P: ergo S: om. V 410 potencia]+et S :+est V 411 ueri scr.: ueriet P : ueri uel boni S : boni V afficitur] cum praem. SV 414 Auicena]+llOcmodo SV (+ Diffinitio Rubr. el in lexlu S) 417 essenciam] esse SV 418 aIteri]alii SV

400-401 Vil'tus -- ligamenta : AVICENNA, Lib. de anima, 1 5 (p. 83, 52-55) ; cf.IV 4 (p. 56, 1-5; p. 59, 48) ; V 8 (p. 182, 73-75). 406 aItera - tristi: AVICENNA.lac. laud. ad u. 395-398. Cf. Intr., p. 24. 409 affectiua ; cf. supra adn. ad u.391. 410-412 que - boni: cf. PHiLIPPVS CANCELL., Summa (ed. Lottin, inPsychologie el morale aux XIIe el XIIIe siècles, t. II, Louvain 1948, p. 141,39-43) :• Cum sil. quedam uis anime contemplatiua ueri. .. , erit altera similiter in bonumaffectiua ... ». 410 el 412-413 una et eadem potencia ... ita ut - motum : cf.ARIST., De anima, a lacobo Ven. t.ransI., 433al-3, 13-15 : « Amplius, extcndente seintelleetu et dicente intelligencia fugere aliquid aut imitari, non mouetur, set secundumdesiderium agit. .. Vtraque hec ergo motiua secundum locum, intellect.us et appetitussunt, intellectus autem qui propter aliquid ratiocinatur et. practicus est, differt autema speculatiuo fine, et appetitus propter aliquid omnis est. ". 414 Auieena : Lib.de anima, 1 5 (p. 90, 64-65) : (1 Vis autem aetiua est uis que est principium mouenscorpus hominis ad actiones singulas que sunt proprie cogitationis secundum quodintentionibus conuenit ad placitum que appropriantur ei ». 414-418 Ratio ­alt.eri : cf. supra adn. ad u. 137-138.

..

420

419-420 De -_etiamJ am. SVbiliJ -lia P

materiali suppl.: am. codd427 materiaIisJ+uel P

422 corporeJ+et SV430 preparatJ inperat P

424separa-

-..

Page 25: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

50 R. A. GAUTHIER LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS 51

1

l,

i'il

il

435

440

Ex hoc soluitur una questio theologica, qua queritur utrum Christusfuerit rationalis <in triduo >, et sumatur (1 rationale » prout differenciaanimalis ; patet enim, quia si Christus fuit rationalis a ratione, non tamenrationalis a rationalitate, quia rationalitas siue intellectus materialis nonest nisi in coniunctione anime ad corpus.

<De intellectu separabili >

Sequitur de intellectu separabili, cuius una pars est in cognitione uerialia pars est in affectione boni. Pars illa que est in affectione boni dicitu;intellectus practicus, altera pars dicitur intellectus speculatiuus. Et sunteadem potencia : intellectus enim cognoscitiuus conuertitur in affectiuum.

<De intellectu speculatiuo>

Cognoscitiuus autem diuiditur in duas partes, quarum una diciturintellectus agens, alia dicitur intellectus possibilis, qui nichil est actuantequam intelligat.

iC.[)e inteileclu agente>

,1 446: Est autem talis comparatio agentis ad possibilem qualis est comparatioiucïS ad uisum. Sicut enim lux facit resultare speciem coloris de ipsoolorato in oculum, ita intellectus agens abstrahit species a fantasmatibus,

Iluas preparauit ei intellectus materialis, et facit eas quodam modo resultare~ intellectu possibili. Vnde duo sunt actus intellectus agentis : unus est

450 abstrahere species a fantasmatibus, alius est species abstractas ordinarein intellectu possibili.

Et in hoc errauit Auicena, quia posuit intellectum agentem separatumab anima, puto intelligenciam siue angelum, sicut sol est separatus a uisu.Set non est dubium hunc intellectum esse potenciam anime, cum in potestate

456 anime sit intelligere quando uuIt : ex hoc enim sequitur quod et fantasmata8unt semper ei presentia, et intellectus agens qui abstrahiL species a fantas-

432 rationalis]+uel irrationalis P in triduo suppl. 436 De intellectuseparabili (Hic agit praem. V) Rubr. SV: am P 437 una S: am. P, V 439sunt] sit P 440 affectiuum P : affectum SV 441 De intellectu speculatiuosuppl. 443 possibilis S : passibilis P, V 444 intelligat] -git P

~

445 De intellectu agente suppl.9~litlJtt;l!p. P 449 eas V : eos P,here] extraere P 452 in] am. P

446 possibilem S : passibilem V: passibilemS 450 possibili] passibili V 451 abstra-

456 et] in P 457 et]+quod SV

431-436 Ex hoc - corpus: Haec quaestio theo10gica saec. XlII ineunle appa.ruit ut quaestio subsidiaria quaestionis a Pelro Lombardo, Sent., III d. 22,motae : «Vtrum in illo triduo mortis Christus fuerit homo)}; arguebatur enim :Christus habuit animam rationalcm, ergo fuit rationalis, ergo fuit homo; cf. PRAE­POSITlNVS, Summa (Ms. Todi com. 71, f. 123v); GVILLELMVS ALTISSIODORENSIS,Summa, 111 tr. l, C. 9, q. 1 (ed. Regnault, f. l34ra, Quarto, et 134rb, Ad sequens);ALEXANDER DE HALES, Glossa in III Sent., d. 22 (ed. Quaracchi, p. 253; clarius inred. L, p. 258) ; PETRVS DE BARRO (MR. Douai 434 11, f. 57vb) : « Non conceditur quodfilius dei esset anima, set habens animam que ei unita erat; set rationalitas rationeanime ci conueniebat; ergo hec non eral concedenda : Filius dei est rationalis intriduo, sicut nec hee : Filius dei est anima)} ; Summa {ratris Atexandri, ed. Quaracchi,L IV, Il. 165, arg. 3 et aù 3, p. 230b et 232a; BONAVENTURA, In III Sent., d. 22, a.un.,q.1, arg.7 et ad 7 (ed. Quaracchi, p. 450b et 453b). - Solutio a magislro noslro proposilaplacuit ALBERTO, In III Sent., d.22 A, a.1, arg.1 et ad 1 (ed. Borgnel, L28, p. 384aet 385-386) et praesertim THOMAE, In II l Sent., d. 22, q.l, a.1, arg.1 et ad 1 (ed. :\loos,p. 662 el 664) : «Ad primum igitur dicendum quod rationale, seeundum quod estdifferencia, compositi est, ut dicit Auicenna, quamuis sumatur ab anima; et ideo postmortem sicut non erat homo, ita non erat rationale secundum quod rationale nominatdifferenciam hominis, set solum secundum quod nominat potenciam anime 1.

437 separabili : cf. ARIST., De anima, a Iacobo Ven. transI., 1 403a10-12 : «Si quidemigitur est aliquid anime operum aut passionum propria, continget utique ipsamseparari; si uero nulla est propria ipsius, non erit separabilis )} ; 111 429b5 : « Sensiliuumquidem enim non sine corpore est, hic autem separatus est ,) ;430a17 : « Et hic intelleclusseparatus '). 437-440 cuius - affectiuum : cf. U. 409-413, cum adn. 443 possiobilis : ARIST., De anima, a Iacobo Ven. transI., 111 429a21-22 : li Quare est nequeipsius esse naturam neque unam, set aut hoc quia possibilis sit)}; ab ~lunain

ibn IsI,lâq in Arabicum et a Michaele Scoto in Latinum, in AVERROES, III 5, in texlU(p. 387, 1-2) : «Et sic non habebit naturam nisi istam, scilicet quod est possibilis "443-444 nichil - intelligat : ARIST., De anima, a Iacobo Ven. transI., III 429b30-31 :«Vnde dictum est prius quoniam potencia quodam modo est intelligibilia intellectuS,set actu nichil est antequam intelligat ') ; cf. 429a24 : «nichil est actu eorum que sunt

ante intelligere ».

446-447 Est - uisum : AVICENNA, Lib. de anima, V 5 (p. 127, 36-37) : «Cuiuscomparatio ad nostras animas est sicut comparatio solis ad uisus nostros ».447-448 lux - in oculum : cf. AVICENNA, Lib. de anima, III 3 (p. 192, 22-25) :fAlia uero est ex colore eius cum multum manifestatur propter hanc 1ucem,ita ut resultet in aliud. Nos enim, quamuis dicimus quod lux non est manifestatiocoloris, non negamus tamen lucem esse causam manifestandi colorem et causamresultandi in alio» (uerbum «resultare» proprium est Auicennae Latini, cf. Lib.de anima I-ll-Ill, Lexique, p. 444a). 449 prcparauit : cf. supra, u. 430.451 ordinare : cf. AVICENNA, Lib. de anima, V 6 (p. 138, 90-144, 65; p. 148-149,u. 40-43) : «Restat ergo ... ut discere non sit nisi inquirere perfectam aptitudincmconiungendi se intelligentie agenti, quousque fiat ex ea intellectus qui est simplex,a quo emanent forme ordinate in anima mediante cogitationc ». Cf. Intr., p. 17.453-454 posuit - intelligenciam : AVICENNA, Lib. de anima, V 5 (p. 126-127).454 siue ange1um: ALGAZEL, Metaphysica (ed. Muckle, p. 175, 21-22) : (1 ex aliquacausarum diuinarum, que uocatur angelus uel intelligencia agens» (cf. p. 121,7-8 : f prouenit ex ea angelus et celum. Intelligitur autem angelus intelligencia;;da.); DOMINICVS GVNDISSALINVS, De anima, c.4, in fine (cd. Muckle, p. 51,r -24). : «anima rationalis non recipit actionem facto ris primi nisi mediante intel­~gencla, sCilicet angelica creatura »; IOHANNES BLV:"l D, Tr. de Anima (ed. Calius-

llnt, 2344, p. 94, 13-14) : « Ilia autem intelligencia a multis auctoribus dicitur esse:~I~s, qui minister est anime hominis » ; ANONYMVS (mag. artium C. 1250), Q. inth a~lma (Ms. Siena L.III.21, f. 135vb) : li intelligencia, forte illa que secundumA:o

ogos deputatur ad custodiam cuiuslibet '). 455-456 cum _ quando uult :secERROES, In de anima, III 18 (p. 438, 25-29) : II Et oportet addere in sermone :estU~du~ .quod facit ipsum intelligere omne ex se et quando uolucrit. Hec enimest S'b~ll!ho habitus, scilicet ut habens habitum intelligat per ipsum illud quodextr/ 1 proprium ex se et quanùo uoluerit, absque eo quod indigeat in hoc aliquonseco )}.

II...

Page 26: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

mutibus est copulutus unime sicut potencia eius. Quod patet in uisu Pecontrarium, quia non uidemus album quamdocunque uolumus, quia u rlux semper non est presens, uel si lux est aliquando presens, ipsum albu elpotcrit esse absens. rn

Hec de intellectu agente dicta sunt, scilicet quod duo sunt actus cius f

quod ipse est potencia. eL

<De intellectu possibili >Sequitur de intellectu possibili, qui primo dicitur intellectus possibili

eum ipse sit potencia. anime et nic~Ül act~ ; c~ius exemplum est tabul~nuda nullam habens plcturam nec et!am apt! tudmem ad unam magis qUarnad aliam, potens autem habere quamcunque.

460 est aliquando] inu. SV 464 De intellectu possibili Rubr. S : Hicintellectu passibili Rubr. V: omo P 466 ipse] ipsa P sil] omo SVanima V : est S 467 aptitudmem S : altitudinem V : aptitudines P

53LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS

"'i!k~,Jlic, secun~um diuersos grad;rs quibus p!'oficit, .reci~it diuersa uoeabula,r '.iI$ dicatur m~elleetus ac~u, ll~tel~ectus m habltll, mt~ll~ctus. adeptlls.r 410êt III enim prImo recepent qllldditates rerum, tune dICItur mtellectlls

utu

quia iam potest ugere : potest enim ex quidditatibus incomplexorllma6rxdare complexiones etiam primarum propositionum, unde eognito quidfot ars et quid est totum, iam potest hoc complexum <formare> : OmneestJm est maius sua parte. Et tunc dicitur intelleetus in habitu, eo quod

4'75 te bet penes se principia ueritatis in genere ueri. eum autem iterum exJl~inatione illorum principiorum uenerit in scienciam conclusionis, tunc:uantum ad illam scienciam adquisitam ex principiis dicitur intellectus

adeptus. . t Il t 'b'l' d' t ID' t480 Et hec de m e ec u pOSSI I I IC a su Clan.

<Nota>Set quia diximus supra quod intelleetus agens abstrahit speeies a fantas­

rnatibus et ordinat eas in intellectu possibili, hic notandum est quod aliqueforme sunt in intellectu possibili quas non abstrahit intellectus agens a

,agit deanime]

H. A. GAUTHIER52

46;)

460

458 copula Lus : AVERRoEs, In de anima, III 5 (]? 390, 91-92) : «intellectus agensquandoque intelligit quando fuerit copulatus nobis»; ibid., p. 404-405, u. 512­527; p. 407, 592 : " per quod est copulatum cum nobis '); p. 411, 703-705 : «Etcum intellectus materialis fuerit copulatus secu.ndum quod perficitur per intel­lectum agentem, tunc nos sumus copulati cum intellectu agenti 1); III 20 (p. 444,'21-22) : " iste intellectus, cum fuerit copulatus in :nobis et intellexerimus... )}; III 36(p. 499-500, u. 585-590, 596-598) : « Et per hune modum polerimus generare inte!­lecta cum uoluerimus. Quoniam, quia illud per quod agit aliquid suam propriamactionem est forma, nos autcm agimus per intenectum agentem nostram aetionempropriam, necesse est ut intellectus agens sitforma in nobis... Necesse est utintellectus agens copuletur no biscum per continuationem inlellectorum speculatiu­orum •. Cf Iutr., p. 17. 465-466 de - actu : cf. supra, u. 443-444, cum adn.466 tabula: ARIST., De anima, a Iacobo Ven. tr·ansl., III 430al : «Oportet autemsic sicut Grecum < È'J YPcx[J.[J.cx'1"dcp, id est> in tabula nichil esse actu scriptum 1.

467 nuda : hoc uerbum suppleuisse uidetur magister (uerbum " nudus ,) est usita­tissimum apud translatores Toletanos, et inter allios apud Auicennam Latinum, cr.Lib. de anima I-II-IIl, p. 428b; IV-V, p. 309ta); cf. PS.-PETRVS HIsP., Expos.lib. Il-III de anima (cd. Alonso, t. III, p. 316, 13) : " in tabula nuda '); ANONYMvs(mag. artium), In de anima Il-Ill (Ms. Oxford B,odl. Lat. Misc. c. 70, f. 20ra) : «estenim intellectus quasi tabula nuda '); ANONYMVS (mag. artium), Glossa in Eth. nouaet uet. (Mss Paris B.N. lat. 11116, f. 123v; Wien Nat., 2370, f. 156r, in mg.) : «Vndeanima comparatur tabule nude )} ; ADAM DE BOCFELD, In de anima (Ms. Urb. lat. 206,f. 292v) : «Vnde comparat intellectl'm... tabulle nude » ARNvLFvs PROVINCIALlS,Diuisio scientiarum (Ms. Oxford Merton C.2.12, f. 13rb ; Paris B.N. lat. 16135, f. 104ra) :" anima in sui creatione est sieut tabula nuda in qua nichil dcpingitur l). - posteatamen apparuit uox «tabula rasa '), quae praeualuit pracsertim apud theologos;cf. ANONYMVS (mag. artium), In de anima uet. (Ms. Roma Naz. V.E. 828, f. 44vb) :«eomparat ipsum ad tabulam rasam 'l; IOHANNE:S A RVPELLA, Tr. de diuisione (ed.Miehaud-Quantin, p. 87, 614) : ,< ut tabula rasa, nuda ab omni pictura 'l; PETRVSHIsPANvs, Q. lib. de anima (ed. Alonso, t. II, p. 65, 19) : ,< sicut tabula rasa '); ID.,Sciencia lib. de anima (ed. Alonso', t. l, p. 375, 14) : " nuda est tanquam tabula rasapictura nulla informata '); Odo Rigaldus, Albert us, Bonauentura, Thomas, etc. -­picturam: ARIST., De anima, Il 1 430al, ab I;Iunain ibn Is!,làq in Arabicum et a Michaele

Scoto in Latinum transI., in AVERROES, III 14, in textu (p. 428, 6-7) : ,< sicut tabulaest aptata picture, non picta in actu omnino 1). 467-468 nec - aliam : cf. AvilW

ROES, III 14 (p. 430, 61-62) : " tabula nullam picturam habet in actu neque inpotentia propinqua actui ll.

..

~

~

469 recipit diuersa] diuersa (+incipit et S) recipit SV uocabula] notabilia SV470 in] omo P 471 receperit] recipit SV tunc] autem P 472 incomplexo-~JI11 ipsarum SV 474 complexum formare scr. : complexum P : uideri quod SVOmn~l esse P 477 uenerit] uenitur P 481 Nota scr. : Hic ponit quoddamnotabile propter quedam superius dicta Rubr. V: omo S, P 482 Set] nisi P483 hicJ+enim P

469-470 Hic - adeptus : cf. AVICENNA. Lib. de anima, 1 5 (p. 94-100, U. 15-89),cuius tamen ordinem perturbauit et doctrinam alterauit magister; cf. adn. ad U.

476-479. 471-472 Cum - agere: ARlST., De anima, a Iacobo Ven. transI., III429b5-7: «eum autem hic unaqueque sciat (detl : fiat sicut Avranches 221), sciensdicitur qui est seeundum actum. Hoc autem accidit cum possit operari per se ipsum •.472-476 potest - ueri: AVICENNA, Lib. de anima, 15 (p. 96-97, U. 44-52) : (1 Aliquandoest comparatio eius quod est in potentia possibili : hoc est cum in potentia materialihabentur, de intelligibilibus, per se nota, ex quibus et cum quibus acceditur ad intelli­gibilia secunda ; sed prima intelligibilia sunt propositiones quas contingit eredere nonaliunde nec quia auditor percepit ullo modo esse possibile eas aliquando non credere,sicut sentimus hoc quod totum maius est sua parte... Et Interim dum non acquiriturei adhuc intentio eius quod est in effectu nisi hoc modo, uocatur intellectus in habitu )} ;ALGAZEL, Metaphysica (ed. Muckle, p. 175, 10-15) : " Secunda est maximarum, quasre~i.pit auditus sine speculatione ... et cum hoc fuerit, uocabitur iniellectus in habitu,sciheet quia iam potens est acquirere intelligibilia per speculationem si uoluerit.;AVERROES, In de anima, III 36 (p. 496-498, U. 488-552, praesertim U. 490-493 et51~517) : «inte!leeta autem duobus modis fiunt in no bis : aut naturaliter (et suntprune propositiones, quas nescimus quando extiterunt et unde et quomodo) aut~oluntarie (et sunt inte!lecta acquisita ex primis propositionibus) 1); (prime proposi­. ~nes sunt ab intellectu agenti) : « Intellectus igitur qui est in nobis eomponitur ex: ~le~IU qui est in habitu et intel!ectu agenti, aut ita quod propositiones sunt quasiin:t erla et intellectus agens quasi forma, aut ita quod propositiones sunt quasi

pl rumentum et intellectus agens est quasi efficiens ». 472, 473, 474 incom-exorum· .III 43 '" complexlOnes ... complexum: cf. ARlST., De amma, a Iacobo Ven. transI.,

«in 2all-12: " Complexio enim intellectuum est uerum aut falsum)} (uerbumCen~~~Plexus.• habet iam ABELARDVS, Sup. Perierm., ed. Minio-Paluello, Twelflhdoctri y Log lC .1I, Roma 1958, p. 86, 11). 476-479 Cum - adeptus : Haecaequo ~a proprla magistri nosLri esse uidetur : intell<'ctus ,< adeptus 1) est scientiau. 45~~~~~:ere nostro, non infusa ab intrinseco ; cf. Intr., p. 16, n. Il. 482 supra:

........•...~-

Page 27: Gauthier Le Traite¦ü De anima et de potenciis eius d'un mai¦étre e¦Çs arts (vers 1225) RSPT 66 (1982) 3-55

485 fantasmatibus, set anima adquirit eas pel' rectam operalionem, sicut SUntiusticia, prudencia; et alique sunt quas adquirit pel' superiorem illumina_tionem, ut quedam que intelliguntur de Deo et diuino modo.

<De intellectu practico>

Sequitur de intellectu praclico, qui afficitur circa bonum. Hic dilliditu490 primo in duas partes. r

<De sinderesi>Vna que semper nata est figi in superioribus, siuc ipsa sit potencia siue

55LE DE ANIMA ET DE POTENCIIS ElUS

tlllbitus naturalis, naturaliter mouens ad bonum et abhorrens malum,.,t bec sinderesis nominatur, et nunquam errat.

..::.[Je ratione>491' ;\lia pars dicitur ratio, que semper coniuncta est inferioribus, siue

moueatur ad superiora siue ad inferiora. Diuiditur autem ista in duaspartes, una que dicitur pars superior rationis, alia pars inferior rationis.prima nominatur uir, secunda mulier, que sepe errat obediendo serpenti,id est sensualitati, scilicet potencie desideratiue quam supra diuisimus in

600 itllscibiIem et c0J.lc~Pis.cibilem.; altera etiam pars,. que dicitur uir, errateonsenciendo mulIer!. Smderesls uero contra errores lstorum semper remur­murat, adeo quod aliquando reuocat eos ab errore ad rcctitudinem.

..

R. A. GAUTHIER54

487 quedam que intelliguntur P : quidam qui intelligit SV 488 De intellretupractieo (Hic agit praem. V) Rubr. SV: am. P 491 De sinderesi suppl. 492

figi] fingi P

485-486 set - prudencia : forsitan ex ARIST., Ethica uelus (Eth. Nic., II1103a14-17 ; AL XXVI 2, p. 5, 4-8) : , Duplici autem uirtute existente, hac quidemintellectuali, hac uero eonsuetudinali, ea quidem que intellectualis multum ex doctrinahabet et generationem et augmentum... Ea autem que consuetudinalis ex assuetudinefit. ; cum enim Aristoteles in fine Elhicae nouae (Eth. Nic. 1 1103a5-6; ibid., p. 94-95)tres tantum uirtutes intellectuales, hae sunt sophia, fronesis et intelligencia, nomina­uerit, fuerunt magistri artium qui putauerint uirtutes morales esse quattuorcarctinales;cf. ARNVLFVS PROVINCIALIS, Diuisio scienciarum (ed. R. A. Gauthier, ,Arnoul deProvence...., in Revue du Moyen Age Lalin, 19, 1963, p. 140; cf. p. 153) : ,Secundumuero partem qua ad corpus inclinatur bene operando, adquirit anima habitus uirtutum.ut in regendo rationalem potenciam prudenciam et iusticiam... •. 486-487et - diuino modo : cf. DOMINICVS GVNDISSALINVS, De anima (ed. Muekle, p.99-103, praecipue p. 99, 22-31) : 'Gum enim hic oculus anime qui est intelligentiain contemplationem creatoris intendit, quoniam Deus lux est, ipsa intelligenlia tantaclaritate diuini luminis perfunditur ut in ipsa intelligentia sic irradiata lux inaccessibilistanquam forma in speculo resultare uideatur. Ipsa enim intelligentia creature rationalisquasi speculum est etel'ni luminis de qua Apostolus : Videmus nunc pel' speculum,que quanto amplius ab omni alia cogitatione detersa fuerit, tanto uerius in ea diuinelucis imago resultabit. Ex qua intelligentia sic irradiata et ex luce irradiante, illa mentisilluminatio diuinitatis cognitio ueritatisque perfectio nascitur, que est uera sapientia.De qua propheta dicit : Domine in lumine tuo uidebimus lumen.; ALVREDVS DE

SARESHEL, De molu cordis (ed. Baeumker, in Beitr., XXIII 1-2, p. 2, 8-10) (anima) :«substantia est incorporea, intellectiua, illuminationum que a primo sunt ultimarelatione perceptiua, ut Aristotiles in Metaphisica capitulo quod K inscribitur' (reuera haec definitio non est Aristotelis, sed cuiusdam Arabis). 489 intellectupractico : cf. supra adn. ad u. 410 et 412-413. 491 De sinderesi : Primus in partemotiua et supra rationem, etiam superiorem, synderesim posuit ALEXANDER DE

HALES, Glossa in II Sent., d. 24 (ed. Quaraechi, p. 217, 11-16) : (' Solet dici quod

superior pars rationis est synderesis. Quod non uidetur, quoniam seeundum syndcrcsilU

non est peccatum; secundum autem superiorem partem rationis est peeeatum ; ergo

non est illud. Synderesis enim semper remurmurat contra peecatum. Adhuc, syndereSis

non est pars liberi arbitrii ; superior pars rationis est pars liberi arbitrii ; ergo non estillud '); d. 40 (p. 381, 5-8) : (' ex parte poteneie motiue erit quedam potencia semperconcupiscens bonum et detestans malum; hec autem non est nisi syndere,;is ... 1;(p. 383, 16-19) : <, Dicendum quod ratio considerari potest ut est ratio, uel ut cst natura

quedam. Primo modo est synderesis supra rationem et non in ratione ; secundo modoest in ratione et non in libero arbitrio, quoniam supra rationem ') ; clarius PHILIPPVS

~

498 que] omo SV 500 quam] qua P 501 dicitur] +esse P 503 recti-tudinem]+Explicit SUmma de anima S :+ (eadem manu) Nota [quod exp.] deIntellectu agente quod dicitur quod semper intelligit. ergo cum aliud quandoqueintelligat, uidetur quod duo simul actu sit intelligere. de hoc scitum (an scien­dum 1) quod illud intelligere nichil aliud est nisi quedam lux que semper est ineo ad hoc quod intelligat sicut uidemus in oculo uidente quod non posset fieriuisio nisi esset lux uel lumen in oeulo. ita neque intelligeret (1) intellectus nisi essetlux illa. similiter sicut uidemus quod, nisi l'es que uidetur esse < t > in luce, utsi esset in tenebris, non uidcretur, similitcr est de eo quod intelligitur: nisi illu­minetur ct abstraatur, non apprehenditur ab intellectu. - Notandum etiam quodIpsum apellat dam .c. xvii .c. circa fines (mg. corr. finem) primi lucem intel!cctus.et Philosophus dicit : est intellectus sieut lux. Si autem queratur, cum semperintelligit, quare non semper pcrcipitur (seq. in mg. eadem manu sed minulioribuslilteris) dicendum quia propter motus fantasie que etiam continue (?) mouet. Vel fortemelius dicendum quia nec (?) determinate intel!igit hoc uel illud nec figitur superaliquid intelligible certum et ideo non percipitur sicut uidemus de uisu quia quandoqueuidet et tamen quia non est fixus supra aliquid determinate non percipitur uisio.vt patet in uniuersali cum a particularibus abstrahitur non percipitur. tunc autempereipitur cum actu fertur supra aliquid determinatum. hoc habet locum in dam.xviio. e. in fine P

CANCELL., Summa (ed. O. Lottin, Psychologie et morale aux XIIe et XIIIe siècles,t. II, p. 147, 106-109) : « non erit synderesis in ratione, sed supra, scilicet intelligencia.Et ratio illa diuidetur pel' duas portiones, quarum una uiro comparatur et alia mulieri ;et non erit synderesis altera illarum, set supra utramque ... ». 492-493 siue­naturalis : ALEXANDER DE HALES, Glossa in II Sent., d. 40 (p. 380, 2-3) : (, VtrumSYnderesis sit potencia uel habitus? '; (p. 382, 11) : (, Formaliter... dicitur habitus~Onnaturalis '. 497-498 Diuiditur - rationis : PETRVS LOMBARDVS, Sent., II,p' 24, e. 5 (ed. Grottaferrata 1971, p. 453-454). 499-502 Prima - mulieri :

ETRVS LOMBARDVS, Sen!., d. 24, C. 7 et 9 (ibid., p. 455-457).

le,.