Intëntamës

Contes mandjaques

Pëpántar Manjáku et

2014

Intëntamës

Contes mandjaques

TextesKalilou Bathia,

Ansoumana Diockou,Sankoung Gassama,

Moussa Mendy,Vincent Mendy,Marta Mendy,Kéraba Wallou

SILBP 2075,Dakar,Sénégal

Association PëpantarTanaff,Région de Sédhiou,Sénégal

Contes mandjaques

En langue mandjaque ou « manjáku »Sénégal, Gambie et Guinée Bissau

Afrique de l'Ouest

IllustrationsInternational Illustrations, The Art of Reading 2.0

© SIL International Inc. 2001Joseph Sambou (pages 4, 6, 7)

Photos et illustrations utilisées avec permission

Première édition 2014

© Association Pëpantar© SIL

Unciwi di ufelal

Ucaţa na utiak.................................................................1

Badíc ibáţ batëb..............................................................3

Najáar na ucáay..............................................................5

Nasúngar.........................................................................8

Uŋíil, uláar, ukoomal na ufuku.......................................9

Bënimenţ.......................................................................12

Upaţ bawánţ baţáar biki ţi asíin....................................15

Pëmáak usiën ngëko bëreen..........................................17

Bërëmb nagujan............................................................19

Najíbin na pëliëki..........................................................22

Ufeeta ngëko bëreen.....................................................24

Ufuku na ujëku.............................................................26

Napaţ nayooţ káto.........................................................29

Uguk na upáata.............................................................32

Ucaţa na utiak

Le singe et le crocodile

Nda neke do meyáaţuma ? M neke mdo leentunda.A ka unu, utiak umbukari ja ubuk wul : « A buk nji, man boonaţ, moobin ucaţa. »« Máa ngëcaţa jáaţa ngë ci di mlik, » bi utiak utiis cambi ul.« Man me kaloŋ ucaţa di ka yela di ba meţu mlik máa myël pëkata pankay. Manan, kee ţijin ucaţa, » bi utiak umbukari cambi ubuk wul. A u utiak utiis káta pankay. Upár wul ţi utia bëcam, a u ya pëkat bëyeen, a u wiin ucaţa di duţ bëcam. A u ja wël : « Hee ! Kafeeţar, we mënţo wuŋ duŋ ? »A u cámbi : « Man ci di kacam, ma nji káaţ nínko. »A ucaţa ja : « Ma me unjiiw uloŋ duŋ u ka wi mcam me pëbandaţ dul máa mband ba këtib áa kënoor. »

1

A ucaţa ja : « Awara, máa nji yëlaţ pëláam. »A u cambi wul : « Gíjan di bëfeeţ nji kaláam ndáanu. »Ţul ţi ucaţa gíja ţun ; a utiak duka kaláam këláam pëţëp. Ucar umënţ a ucaţa pikëra.A u ja : « Hee ! Iñowani, kákanin di pankay. »A utiak ja wul, u niin wul ŋál pëde udiab ucaţa.A ucaţa ja : « Udiab nji dúkee di duëţ bëcam bi mënţënk nin mbunk. » Utiak wiţand wul panka. Pëband pankay,a ucaţa tuk paya duëţ bëcam. A u ja utiak më ŋál ba udiab nji kë payee moon duţ. Bi utiak yëlaţ bi upay a u wiţa pëkák bërëk. Ţul ţi ucaţa bur na ţunpëcaţ.

ANSOUMANA DIOCKOU

2

Badíc ibáţ batëb

Deux sourds

A ka uloŋ uwál, ŋáaţ a doon díc mák ibaţ, ibaţ a díc mák ŋál napaţ dug di ka te, ŋál kaparambámb leenţ di ka te.Kára bëfa, në tán napaţ di bëfeţ, në ţëp uleemp di kápiëţ. Unu uloŋ a na ţoo kagej di bëlek, ucár umënţ, a niinţ na peli ŋáaţ pë díc ibaţ a bi naţ ţi kárumul, a dës niinţ a ci ka ţas ngêpi ul. Niinţ ja ŋáaţ : « Ngëpi nji niam. Ngëko páraţ ţi a ?Uloŋ kajink kooţ kafeţ. Mpibánimba ka ţeendu uloolan. Ŋáaţ káaţ ka wi na teewi ţi pëleenţar niinţ. Ŋáaţ ja me niinţ ka yeparul uţañi bëlek ul. Ucar umënţ a na deek kañan a na ja : « Bëlek nji a naţ na duŋ, uburu wun a ci wi a cënţ nji. »Niinţ a wi kañan ŋáaţ yuur, a na ja me ŋáaţ kapibanul ţi pëtani ul ci ţi. A na pën pëţëp uburu umënţ, a na yee wiini ngëpi ul ţi nga ţoo ţi kafer. A niinţ lílan,a na wiţe pár pëwël ŋáaţ upi uloŋ, a na yúur ŋáaţ kañan ţi upi a na jakul : « Man ya uburu wi më jakin wunk, a bi wiini ngëpi nji. Më ja upi, wi dooni ja ku man lukun. »A ŋáaţ teen upi, a na wiin kooţ upi ţakëm, a na

3

kurar ţun, a na ja niinţ a jakul ţakëmënu upi ţi kooţ. A na diabaţ, a na cáac : « We kon më ŋál pë ja nji ţakëmënu upi ? »Nji wiinaţ pëtani u pi ngëpi ! Më pë ţuwi nacok, man me ko wi ndo wi ! Ngëţëp pëya di nasiën !Niinţ wiin ŋáaţ diabaţ, a na ja me ŋáaţ bër kë bër upi unţakëm wi,a na ja me ŋáaţŋál kë ŋál upiuyës wi. A niinţka ka diabaţ, ana cáac : « A ciupi wi dooni jaman ţeend ul, acíţ uloŋ ! Ucimë lílaniţ ja kaţëp pëwatan nasiën ! »« Ngë di na nasiën ! »A ba ţëp baţëb di ţëko nasiën.Di bëga, a ba ci ka ŋom, ŋál naloŋ ţi bukal teen uko wi a cënţul në ja wi. U band bukal di nasiën.Nasiën bañáan bëliëng di uţia bëko.A na ja bukal ba wat pëleenţ, niinţ jot pëwatan :« Man doon ci ţi pëţas ngëpi nji gan búur ngi an

4

ţënkul ţi në tib ţi di bëlekul a jakul nan pibanini ngëpi nji ka wëlul upi unci ka jiink. »A ŋáaţ yuuri kañan di uburu ka mayar an ţëp a mbi wiini ngul, aţíjul upi pár pë bi lukënul, u bandnji a ŋaaţ fuţ kalibu a yáay, a na jot mankarar ana yep upi un yiis wi. Nasiën, a ka pë dica par náko karin !Nasiën yëŋandër, a ŋáaţ leenţ. Ŋáaţ ja niinţ ţënkulţi në leemp ţi di bëlek, a na ja kul nul kijuluŋ ngëpi. A ŋáaţ ja nasiën na niinţ nul ŋalaţ mleenţ, te nul kobaţ upi a cëţ kooţ. Nul uleemp ţañ wi na me wën, ŋálaţ bëka ñáan, nul a fiar Nasiën-báţi ci. A nasiën ja bukál ba kak ngëntab mleenţ wáraţ ţi bañáan ba ţoo biki.

VINCENT MENDY

Najáar na ucáay

Le cultivateur et le diable

A ka uyípal uloŋ a najáar ci ţi pëjáar kápiëţul. A ucáay bandi bi naţ di karum najáar.A u ja : « We më ţowun ? » Bi uyee pár bi najáar. « Man ci ţi pëcáatan kapiëţ nji, pa pëjáar kul. »

5

Bi na cambi wul a ja. A ucáay ja kul, « Kapiëţ ki ciţ ki cu, a ci ka míinji. »« Háa a ci ki cu a ? A wára, man ncool. »A ucáay ja ul : « Wi ţë man ! Mëŋál këjáar kul. »

Ma mën ka pënírani.A najáar ja ul : « Baran man ci ka cikëndënu. »A u camb ul a ja : « Jáaran kul, máa ja ka bi fár kancapëju. Wi kë yank wi kambuk wi di uláy, nji ka yank wi kambukë wi di mboos. »A najáar níran wul. A na sal bëmáaj bëjínal. A pëţonkan më lempëna band. A najáar ci ţi pëfál bëmáaj, a ucáay ci ţi pëjëp inţëmbi pëntoling. Uwáal wi ba ba wi, a ba ţëp pëya kanëm pëwáap. Uband bukál na pëjula di kanëm a ba seef ngë

6

tabël. A bañáan du ka nënk bawáap. A bi ki dë kar wul pemënt.A ucáay deebaţ, a u ja najáar : « Nji ni, mëdarun, bëyáas bi wi këyank intëmbi, nji kayank mi uláay. »A najáar níran wul : bañáan biki ngë kaka teen wi kandola wi ţi pëcoof ucáay na najáar. ?A najáar jáar batatan. Uwál pëbël band a na jáar ciţi pëbël bul, a ucáay ci ţi pëfáal ina bul. Najáar gíj ngë saku batatan pëţëp kanëm.Ucáay gíj ina batatan pëţëp kanëm.Wi nga band wi ţoa, a bakáaţ duka nënk na jáar naucáay. Bukun dë kar wul pemënt na jula uyípál wuŋ ka kawiţee. Ţul ţikafeeţar bana ţun.

ANSOUMANA DIOCKOU

7

Nasúngar

La sorcellerie

Kakúţ aci udíyan di ñáan na wuari a në súng, pa ma wiţësër pëya kakúţ pii cok. Nakúţaţ ri ka beko, te ri ka peko ri ka ñáakëţ a na ñaţ bëñugar. A ka banţoay batëb, ba feţaţ biki ţi pëţoa bukál, niupaţ bukál. A upaţ bukál bajan a ba páca a bu kë tukáand ngëkáaru pasáaju bëliëng. A uka uyípal uloŋ a Bësiínti ye ruwára, përukánd meţ ri ucoŋ manjaku a Jombik ye yáar bájan a cënţul, na ci a yí muël biabarul ka yáabál a këmbëlin ni ukáarul acëţ uliaf a na ţákëm, mţákëm wiak. Ubáandi Bësiínti a na ja, cáy ! Uroro a na wëtan buţ najángëroŋ nul ţëpan, ki ro unamáal wël; na fíŋ bakë ya fíŋ buţ, a nay a yësan ba, kë ro buţ. Uband najángëroŋ nul o wiin uci mţákëm o gúţar abuk a cënţul kayábáal ţi ukáarul o dët kaţoŋ o ye pant a kobar di bëleel, a iyoţul cëţa a pëkaw lúk.

MOUSSA MENDY

8

Uŋíil, uláar, ukoomal na ufuku

La fête des animaux sauvages

Ngëko bëreen do ngun bënoonţ bëwiak di kalutar. Uláar ci un ulutan. Wi nga bánd wi bërëk a uláar tár pëmunt wël a nga lut. A

nga ya ci di bënoot te kafoonu, a ka duwar pëtis, aţëŋíil duka pëceentala ngëde. Ubánd ngul bërëk a ngëko wiinat uŋíil, a uláar tár pëmuut a ngalut a dëba a uláar wiţa a ya fal pëmuut di pëcoof bërëk a nga man pëţis. Wi ţëŋíil yoki wi a umári pëtuk pëţisi. Ubándi wël bërëk a un ţënk ngalut a wiin pëmuuţ pi uláar duk pi, a u ja : « Ndes bëlut a ba dukarin kanawa. »A u depa pëmuut pëţëp.Ubánd wël pëncoof bërëk a uci ka pëtar dul. A ukoomal umbukari naţabayaandar di bërëk, a utënkţi ţëŋíil dëpëtar ţi. A ujawël : « Ţëŋíil we ţíjuun ţi ? »A uŋíil ja : « Man du ka pënibënoonţ bi di kalutar a

9

nţënk bacënţ nji lut a ba dukari kanawa kalún kink, japësan këlutaniŋ. »A ukoomal ja wël : « Wi na bëwámalu, ka lutanu andë bánd pankay këyuriŋ bëgáal, nji na du ink buk, upaţ nji kacaţ. »A ţëŋil dë camb a uja : « We yii, uci m dolin uwár ka yeent pëdolu kowan, nji nka yeenţ. »A ukoomal kák ufet a u túnji wël na ka tëmbi a dë katan pankay a ţëŋíil yërand wël bëgáal a yúr, a umár pëtuk pëţëp bëreen. A ukoomal duka ci ka káan ţul, wác a ufuku cëli ţina kabuëţi. A u ţënk ukoomalţi ukaan ţi a u ja wël : « We këkáan wën ? »A ukoomal ja wël ţëŋíl tuloontakal di bërëk ana ja kin ţënkul kalutanul. A lutanul a dë báandi ţi a uyúri bëgáal. Upaţ nji kacëţ baba. A ufuku ja wël : « Am doon ŋál pëmobul. »A ţëkoomal ja wël man ŋál uci nţënken wël ţan uko di ka tëbanţ.A ufuku ja wël wan káaţ ko, ţënki na bëjëlan.A tëkoomal wala bërëk a utúnji mlik a bi wumbaŋ di pankay. Uwiţara mlik a ngëtëb duka, a ţëfuku

10

ceenţar kamañ, a uja ţëkoomal piinţa nank icaţënker, mte ba ñáan tapëţu këme wël wan. A ţëfuku láp ngëţëb pëţëp.U bánd wël káto a uţënk ţëŋíil ţi uţooţi. Uŋíil yepar wël mkáani ţum bëjëlan ?A ţëfuku ja ul bëwár nji bëţari apár, ka ya babuëţ ka ya ţënk ţi najan táp ţi ukoomal a ugác ngëţëb a jëkan dëko caţ wënk dul.A ţëŋíil luti a uja ţëkoomal nji, ciţ naján fiŋun wël,nji nan ngë man ma ya pibanu ţi dum na ţi wël. Anga miint pëţëp bërëk.U bánd gul pëyuran wël, a ţëŋiil ja ciţ wënan, pënikëteen, a utapëţ ukoomal ţi pëpub. U ja wël kakátwël kooţ pëteen bëgáal a ţëkoomal yërand wël a ya yúuf di bërëk, a ukob wël a liingan, a wa kañandi kantëmbi a máran wël ipës na pëcafal, a ujej bëní a cofar pëbub, ba ujej uţëb a túuna kantëmbi.A ţëŋíil ŋëndan pëţëp káto. Ubánd wël a uja áar wul utaban wël bërua ufuut a mobi wël di bërëk. A utában wël bërua a uţoo pëtëma.Wi ubuk wël wiinwi uţëb di kantëbi auyërand a tot. Ţul ţi bëní kúr ţun pëtúla, a uyër caţ.

KALILOU BATHIA

11

Bënimenţ

La polygamie

Bakáaţ ba nimënţ biki di niinţ naloole. Niinţ nim bakáaţ bawánţ. Naloŋ karua Fáatu, Antonet ni Terees. A Terees ci ŋáaţ na sepáaţee, a bu këkuëtul. A yënul bi ya ucáak uloŋ a na wiini niinţ naloŋ dul. A na leenţul a dëba, a niinţ jo ul : « Tijënul, kaci ţi te ngënu ngëwanţ në win kowi nëţasëwi. »Ayënul ţëpand áarul te ngënu ngan, din ŋáaţ seepa. Nacunkan wëlul urung a na jo ul nji ni ayënu ka me uŋ kambeku ki. A ŋáaţ ţiis ni ayënul.Ubándul a ba cinţul winandul urung wan, aba ru pekëpe pëkuëtul. Ayënul raya bëyáas, ubándi ul a ba áarul túkari ul bëliëng ni upaţ bukul. A Terees na baasa ul túkari ul buţ ni urung, a bacinţul lílan pár bëka upaţ, din Terees jibëţar. Ayënul yeparul bi na jampësool bi a jool : « Wee ci wën baasa ? »A Terees kát been a teenul, ţul ţi a yënul les ţun kowi nacunkan jo ul wi uwiakara napaţ di urung. A yënul ráacul a jo ul : « Míran kee lílu buţ ţi fáan uci ulíl ba Nasiën-baţi, kë fac pi bacenţu. »Ayënul ţasari ul nayoj urung din bacënţul duka

12

kaja ayën bukul a pe pëŋál Terees.A nayoj ja kara mëyiŋ pënak nëyáar urung pëñawa.

Abuk nasiën ja nëparna bi pëlik pan kara unu në ţënk ñáan ñawa par, te na riţ me ñáan namënţ, máa na ŋál pëme kowi ka ñawan wi ţëko bëlaawaţ.Unu kafa na ţëp ee beka ţi kawokan pëlik. Uwal pëñawa band a nayoj yuunţ urung pëya pëñawa dipëlik. Ubándul ee kawelan urung ţi bëwar a napaţjo ul ñáan ciban. Nayoj jo ul yëŋanaari në ñáan teyi nja. A nayoj wiţësa a wiinaţ ñáan, a na capanpëñawa. Ţul ţi abuk nasiën wiina ţun napëli nafáacal nan. A upáas yuba ţiis. Ubandul káto a

13

na ja asíinul man ŋál abuk Lansana. A síinul yeparul a jo ul : « Abuk Lansana nafam ? » Abuk jo ul : « Urung wi ŋál wën páapu. »Asíinul jo ul : « Imeţe te ko wi mja wi nawár nji, lëpin nja kaţëp ee pibanu babuk Lansana, bapëliul bëwár bukun. »A ba ţëp, ubandul nafeţ Lansana ana cëlani babukul bëliëng, a upáas yuër kañan di urung, abapëkra bëliëng. Ţi bukul káaţ nan yeenţi pëjo ul urung wi kë ŋál wën.Unu bënim ţua din a batis máa asiënul lílanţ.A ba duka ja nan teeyi bënim ban në ŋál pëmar bul. Unu dëwoki a bañáan miŋ ba kato nasiën. A bayaar bënim kë bandi, bañáan naţ a foyi bëlay bëliëng bu këwafar undo pëji bënim urung.Wum di ñáan kënim dun urung ? Uwál wi bëkay-kaya bánd wi a urung wan cëlanee yee jukan di bëlai din nampëli nawár nafáacal nanduŋ cili di urung, nanami pi pul ciţ. A ba wët ngëwáaf, aba ruka wáaban bëliëng itum. Ţul ţi bañaan duŋ me bëliëng umira bënim ci un, uci bidi bakáaţ banimënţ biki.

MARTA MENDY

14

Upaţ bawánţ baţáar biki ţi asíin

Les trois frères

Upaţ bawánţ ci bukun di asíin ná aníin naloolan. A ba párár pë ya pëţás uleemp, a natiës ja kafeţ bukal, a ba láan gul a labaţa, a ba wëtul a ba man bánd di ucáak a ba jot uleemp, a ba leempáa a nawiak ja ka ţis, a na pëni a bánd ucáak ŋáaţ naţafa bërëm jëk a na fër di káto ŋáaţ naţaf nan. A ba piinţ mjál a ŋáaţ naţaf naţa a wiiţul umpëlënc. A unu dëfa a na pac umpëlëncul,a na man bánd kátoasíinul, a na jaasíinul na du bañáan ucáak ka piban bukal ko wi na yáar wi pëţás. A síinul du báñáan ucáak, a bëtakála a ba bár untábul. A napaţulcëlani umpëlëncul a bi naţan di pëcoof bañáan.A na ja : « Umpëlënc nji tëmbane uwuru. » a utëmb kë tëmb ibeţ-beţ. Ngënu ngëtëb a na nekuli pëni bëţas, a na bánd di ucáak ŋáaţ naţaf, a bërëm jëk a na ka ka fër di káto ŋáaţ naţaf nan, a na ka ka ţëmbësul pëpoţ mdee mkob uncáam ka yëri wuŋ. A napaţ naţa na bëfa a na man ubándul a na ja asíinul na du wi bañáan ucáak ka piban bukal ko wi na ka yi wi di

15

bëţas. A na toti pëpoţul, a në kob pul ikaarta ifáacal yëri yun ţañ, a bañáan garsër.Nabáasa dukunoon kafeţ a na kaka pëni pëţis a bërëm jëk a na fërdi ucáak ŋáaţnaţaf nan, a nënaţa na bëfa pëţis,a na doon fiinpëdogul pi kandolapi ''Suta'', ana wiţ, a nëwookan káto a nanáţ, a na ja pëdognji ''Suta'', a pëdogpëni di duëţ bëliingar ŋáaţ a bi náţ. A napaţ ja ''Suta'' uci ba ŋáaţ ni ţëbësun umpëlënc ţëmak nji kë ţëp ka ye kobul, a pëdog ţëp a yekob ŋáaţ, a na ka ka ja uci ba ŋáaţ ţëmbësun pëpoţ ţëmak nji a pa ţëp a ye kob ŋáaţ, a ŋáaţ yúurul pëpoţ, a napaţ gíja umpëlënc pëţis, në bánd a na jaasíinul na du bañáan ucáak, a síinul pok, a na ja ulbiki kawárëni ba ţi. A napaţ naţa bëdírul a ya du wi bañáan ucáak pa pëpiban bukal ko wi na ka yi wi.

16

A na toti umpëlënc nji tëmbanë a u tëmb uwuru,a na ka ka kob pëpoţ a inoota uncáam yëri yuñ, a nadu ja pëdog nji ''Suta'' a pëdog yíţar bë duëţ, a bañáan garsër pëtúk, a na du wi bukal a ba wiţee bëlëng. A na jej umpëlënc a kankan ţëmákul nawiak, na pëpoţ. A na du leenţ bukal ţi ucáak wiţul ţi ŋáaţ naţaf ţëmbësun bukal iko. Ţul ţi ba ñaţun ŋál kë parár pëya ţëko, napaţ fuba kaya kë wëtul. Napaţ doonaţ ya, iko bi ki ţëmákul ka bayi di ŋáaţ naţaf.

VINCENT MENDY

Pëmáak usiën ngëko bëreen

La maladie du chef des animaux

Uliyoŋ usiën ngëko bëreen buŋ máak, a ţëfuku ci ka yandaran ngëcënţ bëliëng pëleenţ ngul pëmáak usiën ngul.Na bëfa ngëko duka ja uŋ naţa wi u deepa bëga pëya wiin usiën ngul umáak wi. A gul ngëko bándbëliëng pëwiin ţëliyoŋ u cíţ ba ţëŋíil ná ţëtënk cáraţ guŋ pëbánd.Ţëŋíil bi jooni di pëjan. U bándi wël a u píinţ bëŋoay. Utënk a joon pëman. Wi uyër wi bëga

17

pëţëp, a u yee nasiën bëreen ţëliyoŋ : « Man nja kuwum, man ndolúm a ka yeenţ pëbandi di wi ? Përarin nasiën bëreen, na war bëreen. »A këñan a u bánduniëw ţëŋíil. A uja : « Ţëŋíil ! Ñáanbi ţëŋíil ! Naţeenja ka pëya wiinna wár basiën,nako yësaţ. »A ţëŋíil cámbi ţëtënk : « Ţëpan, man ŋooy ko utiës,ba ka pëni. »A ñáan bi ţëtënk depan bëga a u ja : « Cáy umunduwi, a ja mka pëyunţ pan díţu pi, këdu bánd di baloŋ, pi ba mënţ puŋ ka pe picu. »Uţënk yúuran untáb nasiën, a u bëkësa pëtúk, ubánd wël, a u duka ka yeefënţ kë yeefënţ.A nul nasiën na máaki yeepar ţëţënk : « Ñáan bi ţëţënk mëya woon a kë duka bi ndáank ? Bacënţu ka bándi bëliëng me wi ná ţëŋíil ţañ. »Aţëtënk cámbi wël : « Ñáan bi ţëliyoŋ, na wár basiën, wi nteen wi pëmáaku, a naţa ntúkar námuru nawiak, a na jee iŋ nţas kanjánd uŋíil këkúla kul kë yës. »

18

A ţëliyoŋ du ţëfuku : « Ñáan bi ţëfuku, ţëpan kë yee du wiin ţëŋíil. »A ţëfuku mán a u yee jëki na ţëŋíil. A u ja wul : « Ţëŋíil ngë míinţ nasiën kár nja bëjëlan. A na ja u band nja nduka fa bul. »Ubánd ngul pënaţ a ţëŋíil wël bëfa anga cámb. Ţëliyoŋ ná uliaf uŋ ci ka de, a u ja : « Nda moban ţëŋíil nda kob. »A nga kob a fin, a nga looj, a dë ba, a nga wël ţëliyoŋ kanjánd. A u kúla. A nasiën bëreen yës pëmáak.Utënk tás uburëni nasiën ngëko bëreen pár uko joon pëbánd, a u kúkar uŋíil kamúuf. Ţëŋíil ná bëwámal wul, kaţí usiën ngëko bëreen ţënkan pëţungë cënţ wul pëkob wul pëfiŋ.

SANKOUNG GASSAMA

Bërëmb nagujan

La fortune d'un mandjaque

A ka naţaf naloŋ naguëjan nan fëţi di uloŋ ucáak di kaban bërëk wi kan dua wi baţukar, a na ci na, áarul ţan di untáb. Ngëko kánc na bukal mák di káto, fora di badiala.

19

A ka unu badiala bayi di káto, ŋál ko wi kan páf wi cíţ. Uyët ukáas uloolan wi batán wi, a níinţ du áarul, a na jo ul kaţij wël di kanëm kabok në ya wáap në weeli badiala. A áarul jo ul a ci ko un wára wi, te uwejaţ naţaf di ka ţup-ţup-pana.Unu kafa a naguëjan pác uyët a na ţëp kanëm. Ubandul kanëm, a na jëk na nawáap ukáanel win wi uyët ukáas a na dí wël, a na yep nantoyi baţëmbëlaŋ a na níiranul. Nantoyi yank ukáanel ana ci ka foy na wël di bameţu kanëm te këma bi jëk na nawáap ngëpáata.A na les bi áarul ŋál bi mák uyámaţ upáata, a na jej ukáanel a ţëmbëláan upáata. A níinţ mob ufoy di kanëm, joonaţ a na kaka jej upáata ţëmbëlën napëfal mëyáaba. Wi unu yob wi a na pën pëwiţa káto na usáaku mëyáaba. Di bëga pëţís, a na win ţëwáapi puat a na pánt. Wi na niaj wi bameţu a na mob mëyáaba a ţëmbëlën na kalitar puat na pëjeenj uguk. Nantoyi ţef ci ka dán puatul, a na jukan pëjeen pëbi wël áarul. A na ci ţi bëci na níinţ narëmb ni nan ţënki duël. Bëci líl mák, a naguëjan watan narëmb bi na do bi kanëm ul, dëba narëmb ja ul : « Kë yeenţ pëwiţa káto kë ya ţënk áarul aa ? »

20

Nantoyi ja kul : « Áar nji du ka pe kë pe pëlílan. » Narëmb fiyárëţ, a na ja nantoyi ba ţëp në ya már ţiáarul ka kiina ţi ngëlílan. Uniaj bukal bëlay untáb, áar nantoyi tuki bi gáan bukal. A na jeji iţefi na mlik a wël bukal. Uba bukal përan aŋáaţ yepar a yënul bi kanëm pár bi. Wi a yënul kur wi pëwatan a ja : « Man jej uyët ţëmbëlën na unkáarnel. »A áarul yëtar : « Yína !! Bañáan ka de uyamaţ unkáarnel nţari. »Nantoyi kaka joo ul : « Máa man bi ţëmbëlën ukáarnel na upáata. »Ŋáaţ kob ngëwáf a na ja : « Mënam mek këm bi uwáas nji kë ţas bi uyamaţ upáata. »Nantoyi cëkëndër ţun, a na ja kul : « A ! Man ţëmbëlën kák upáata na usáaku mëyáaba. »Namaka cuk uyee : « Bënim bi ka ci bëwiak ţari, nda kobin ngëwáf, a yën nji kárin ude wi pewi pëŋál. »Nul a yënul kaka joo ul : « Máa man pëţëmbëláan mëyáaba kalitar puaţ na pëjeenj uguk, andán kul kalitar puat, a tijiw. »Ŋáaţ lílan mák a na naţa ţi pëţëf ul a na kob ngëwáf a na jífa uki ank ko pe ngëyípal untáajan

21

diaţ pëjeenj. Ţul ţi niinţ narëmb duun fiyar ko wi niinţja kul wi ţi uburu áarul. A na lílan mák. Narëmb toti ţun usáaku uwuru na wi uncáam a piëţan ţi karum bukal, ba na ja ŋáaţ : « We ka wënmë ja ko wi ayënu do wi ba këdo, kë pe këpe pëlílan ? »A ŋáaţ ja kul : « Ko wi naţaf do wi ba a pek këp pëwáara. A ko piaţ niinţ pëlíl di káto, pëja ko wi na do wi upe pëlíl áarul. »Narëmb jej bëka a dukar naguëjan na áarul. Kaţi ba ja pëpáca niinţ a ci na ţi ŋáaţ nan níran ni bënim.

KÉRABA WALLOU

Najíbin na pëliëki

L'orpheline et le canari

Bakáaţ batëb buun nimënţ ţun. Máa bukal bakáaţ bamënţ bukun bi ţa ka mák pëyoj. Namaka ni Nasiën-baţi bun wël napaţ naloolanŋáaţ. Napaţ meţa kajiën a niinulcaţ a na duka ţi pëjíbin. Yëkëri animënţ a niinul du koon ci ka kusnapaţ te a na këma dëmb.

22

Unu uloŋ napaţ najíbin bi ya kalikan na pëliëki a níinul nan dukandánul li. U pënul di pëlik, a na woc kamul, a na wát pëliëki a nun afam. Ubanduluntáb na iñáan iyës, a niinul yeeparul : « We do wën aa me wiţee iñan iyës ? » A najakul, a bi woc kamul di bëga apëliëki yër fama. Ţul ţi ŋáaţ yëtariţun a na jakul : « Ţë les kowan.Pëliëki nji pi bañáan me pi, pul cuunbajan na na báasa nji. Më do kaloŋkëya ţasiën pëliëki pëloŋ kakakanin. » Ŋáaţ pok najíbin ka lukpëliëki, te di ka wëţ. Unu kafa napaţnajíbin depa bëga pëya pëţas pëliëkipëwalu pëbi lukën na aníin.Di bëga a na jëk na níinţ naţaf, nulnajíbin cúk uyee : « Cáan ñáan !Cáan ñáan ! Bëga pësiën cii na ţoon di ? Cáan ñáan pëliëki a níin nji fama pun, a na ţu win pëluka pën pëţas pëwalu pëbi lukëna. »A niinţ pibanul bëga, a na ţëp pëfeţan bul. A ţëp akalawan a na jëk na ŋáaţ naţaf a na kaka cuk kayee kalolan kun : « Cáan ñáan ! Cáan ñáan! Bëgapësiën cii na ţoon di ? Cáan ñan ! Cáan ñan !

23

Pëliëki a niin nji fama pun, a na ţu win pëluk, a pën pëţas pëwalu pëbi lukëna. »Wi ŋáaţ naţaf cëkëndan wi kayee a dëba, a na pibanul bëga. A na ţëp, a man feţan bëga áa ya cël ucáak ngëŋíl. Wi na niaj wi bameţu ucáak, a na jëk na uwiak ngëŋíl. Najíbin watan uŋíl ko unţíj wi wël te ucáakngëŋíl. Wi najíbin ţa wi bi nafam bi pëliëki a níinul, a na ţu ul na luk pil, uwiakngëŋíl cámban nul pëliëki pëwiak.A na wiţa use bukal. Ubandul untáb a në yelan pëliëki uwár, a dë ba, a na aníinul. « N' na, pëliëki pi më ja pi luku piipi. Mandoon ja me wi bukinun, pa nji káaţ naloŋ ni meyi. Unu bi unţati ma me mbukaţin, te nji ka fíin unoor wi më ţu winwi. »Ţi unu mënţ wën wi upaţ baţiës dun ja kara napaţ di ka páam aníinul bakáaţ dëpaţës kábuk.

KERABA WALLOU

Ufeeta ngëko bëreen

La fête des animaux

A ka ufeeta uwiak, wi ngëko bëreen do wi di ucáak ngul. Nan gañáari në jej uyët. Ţi ngënu

24

ngëwanţ uŋíil cúun ka kuk bënoonţ, ngëpi ngërugas dë feţ ngëpi ngëkáaţ. A ngëpi ngëkáaţ bija ngëpi ngërugas : « Nda ci di kafeţ bakáaţ ţañ, uŋíil ka kuk bënoonţ te bi yánk uyët bë luk. »A ngëpi ngërugas kawa irimngëpi ngëkáaţ, upi urugasţëp ee niaj usaku uŋíil, a u jangëcënţ nga ya ufeeta.Ubánd ngul, a uŋíil ja wëlpëni ngëpëtar, a upi ukáaţ jawël ukeey wël u yikan uliaf.A upi ukas niaj di pëcoaf bañáan, wac ngëpi cëli a nga jot idug : « Mbee, mbee » ţi uŋíil ci ţi manteenëlër na urugas, a urugas niajan kañan wël di kamañ uŋíil pa pë ţas pë me ko unci wi dul. Wiutee wi itánt koor yul dul, a u kur upin pëloolan-pëloolan te ngëyáas kë was na uloŋ. A u ja ngëcënţ, man te këtánt këwas na pëloŋ. Din a upi urugas di cati, a u ja ngëcënţ itánt bayi a u jot idúg. A ngëpi ngëkáaţ ja upi urugas : « We kë dúg

wën ? » I do yikërën kë bandan ngëyáasa untáajan, uŋíil ci wën di karumën. Basoondáali ba wanţës

25

bëlay pa bampëtar bawiak ka bi kampëtar. A basoondáali lílan, a ba jot pë wáanës bëlay. Uwál wi uŋíil wiini wi bëga, a umar pëtúka u duk ufeeta. Ţi ngëko bëreen nga duka ngi bëliëng, ŋál uloolan yeenţaţ pë pëtar na upi urugas, ţul ţi upi yánk ná ţun bëluk uyët. Kawën ngëpi ngërukas yeenţ pë feţan ngëkáaţ te uloŋ uwál, ngëkáaţ kák afiar ngëpi ngërukas.

VINCENT MENDY

Ufuku na ujëku

Le lapin et la perdrix

Uloŋ unu a ţëfuku ja ujëku kafeţar ñoţani pëyoatan fán. A ţëjëku níran. Unu dëfa a ngaţëp pëya pëyoatan. U band ngul di pëbulan te përan de ngul mák, a ţëfuku ja ujëku : « Kafeţar ñáan jáaţa ndáan mlik mi, mdáan ba mul këcáţ. » A nga yúul aa dëbánd pëcof a ţëfuku buran

kambeer wël awat di mlik. A u ja ujëku kambeer nji yërmlik kayíŋ ma jej kul. A ţëfuku gëmár kul a ţëjëku kur padáan wác a ufuku káti

26

been a u ja : « Ţëjëku mdáan. »A ţëfuku ja wël : « M ja nji wiinaţu mcáţ ba kacáţ. »A ţëfuku ja wël ngëdáan kálooŋ nja tiban anga dáan.A nga kaka ţëp pëniaj bëreen a ţëfuku naţ a uja, ţëjëku : « Kafeţar nja kaniajank bëreen ba ţíj bi ngëtiiw máa ñáan ţëwamar, na wamarari ba ncokin bënim. »A ngaţëp a dëlaw a ngëtiiw naţara ngul a duka kadum këdum. A ţëfuku náţ a u ja : « Kafeţar nja wookan bakank untáb, ubáand nja bëwëliŋ mkër, kakëra kadolink, kadolink. »A ţëjëku ja wël : « Ba këdúkarinndëlooŋ ka këra buţ kadoliink,kadoliink. »A ţëfuku ja wël :« Mcikëwamar. »A ţëjëku ja wël : « A mëwamar. »A ţëfuku ja wël ngëwamar kaloon.Wi ngawamar wi, aa dëwokan untáb a ţëfuku kakanaţ a u ja ţëjëku : « Nja báand, máa mte ba ba ja nda wáamban këyít kaman, mja kënáam uguk

27

buka bi mobu bafíŋ. »Wi nga báand wi wëlar mboos na bayaotan a dëba,a ba ja upaţ ndawáamban uguk nja kafíŋar baţooŋ.A ţëjëku yíţ a ya jíta di utooni. Wi uwáay ba wi, aba dëgan ngul awáay a dëbánd a ngaţënk ufuku ţañ di pëfër, a nga yepar wël acënţu du ?A ţëfuku ja ngul : « Wi nda ja unk upaţ bawáamb uguk wël wi uyíţ wën ndëbi kafíŋ wël, uko ya náamba uguk. »A ţëjëku cámbi di utooni : « Naŋ na ţúp a nji katuanink ţi. »A ţëfuku ja wël : « A pëni din nja ka de uwáay. »A nga fër a unu dëfa a nga pën pëţís, a nga ţëp a dëlawan, a ţëfuku ja ţëjëku : « Kafeţar nja kateen nampeli cënţ bëlipál nja kádo kámbeku. »A ţëjëku ja wël yáan ucák a ufuku pën a wapár di pëţaţ a ţëjëku yíţ a ya jut di bëko a uteeni wël. A ţëfuku túk a túk a túk a uwiţee abi súñara di kambaŋ ţëko ţi upëna ţunk. A ţëjëku yíţ a bi ñáfarţi kambaŋ wël : « Nja ibaţu yi di uláy. »A ţëfuku naţa a uja wël ţëpan buţ. A ţëjëku yíţ a ya karëm baţi a uwíţee a bi yër ţi utia bëko a súñara di pëţaţ a ujej kooţ a diangar bëduëţ a ufuku ţas wël a noor a ujej kamáañ a bi diang ţi

28

kooţ ujëku. A uţoa kanáakësa wác a ţëjëku ja wël gangësinee kamáañ ţi kooţ nja kaţëp. A ufuku ja ujuku balipal batëb di káfeţar isíin ngëko ngëyíţ kasíin ngi iyooţ ibáakër.

KALILOU BATHIA

Napaţ nayooţ káto

Fils unique

Napaţ nan cii koorul ţi asíinul na aníinul bëţasarulbënim uwal umënţ a ka ngëwánu untáajan ná ka kañan. A ci ka júk ume a na pok basíinul bënim. Dudu líl ibáţ mák di pëjúk, a na ŋál pëbi ka uleemp në nţënk asíinul. Máa basíinul Júnku ná Ñánu, du wël di bameţu uniëw ná bëtakala.Ñánu : « Dudu nji Júnku ţooranindun pëñakanán uburu bënim Dudu.Dudu ! Abukundnaloolan ţi umundu. Man yandáran basiinna baniin napaţ ŋáaţbëliëng. A dukapëya bëyee Kárinunu bënim. »

29

« Yína Júnku ! Ko wán a líl pëte mák, man mbánd pëka pëbabu ka náak bëjuŋar na kalikan. Dudu kúlund kënim napaţ ni náko meeţ koolan a ná yílan kadoko. Bënim láŋaţ pëjúk, láŋaţ bëyáas te láŋaţ ko wi kë dowi. »Dudu yánk uñakan : « Man baranind mák, nda bukin koorin nji káaţ aţa nji na ţëmak nji, nji cun uwaţind. Uci udiinan dë ci ndë wët bënim ka waţës pëjúk ka yee purir pëka uleemp pa pëţënkind. »« Nabukin níiranund. Bënim cokaţu ko wi kë do wi. »Inim kë dukárund,ţë kurár koolan uci Nasiën-baţi ja : « Pëyuunţu ná áaru ka dáfund, te ka dukus pëlabáţa káti. »A ba níirandër, Dudu páraţ irim basíinul a ná diçan bukál mák.Yankuba kafeţar Dudu ţëp a në bánd, a ba wulár mboos a kë ba Dudu ja kafeţarul ngëniaj uniëw njaka uñákan batëb. Yankuba ciţ ujooţal !A na leenţul a ba, Yankuba giŋan bëyeen ukatul bul a ná ja Dudu. « Dudu ki nja feţár ki nja pokëlërëţ ko, nja joaţandërëţ, man leenţu ko kë dúk ibaţ mák ţi wël, usorëti ucak a bándaru wi ţë

30

buran wël, ŋáaţ láŋaţ ñáan bëţas, láŋaţ pëjuk. Këteen káto bi ka ci bi a síinu na aníinu ţáf bë ka pëka ná yánk bukál ţi ngëleemp untáb. »« Dudu nantoy wiinaţ nţari, fáan di na wiin dun. Uci mteen mák nji ñánaţ uci naloŋ bi máak di bukál kë wëtáni ko wi mci wi këbi ka yee ţo pëtianul. Máa uci m nim a ŋáaţ ci di káto ka dukoon du topaciir bukál. »Yankuba : « Man tee ko wi m njar wi, a nji ka pok pëleenţu nja ţáar ajoon »A Dudu yánk bënim a ba ki bul a dë ba, Dudu wiţapëjúk a ya ka do inëm itëb a ikarëtool cíili di pësiën nul pëmob uleemp. A wiţa untáb a leenţ basíin ná áarul a ba júk di pëlëman tularul mlik, a ñandërul. Dudu wiţa a yee mob uleemp. Ngënu unk aníin Dudu mán pëcíl utoani a na ţankësër a yër, Fáatu nabáabu ka ţëp pëniaj káto a ná te ngëtídi utoani ná túk dë bánd ná ţënk atiamul dë pitar di uţia a uliaf dë ki. A Fáatu jej a túkand uformasia, buka bánd a ná cúnkan ţij a niajand bameţu a na karul kámpingu na mko a na mát. Áarul Dudu tukar untab ee juŋi ul përe, a weelandingëlooŋ ngëde na mlik mdáan a bánd a yee ci ka fosëkarul ná de. Ubándari Dudu uformasia a ná

31

niaj di aníinul, ba ná ţo, a ná wiin bi áarul kë wiţësar bi ná pëtopacir aníinul.A Dudu teen pëlabaţa aníinul ná unoor áarul ţi aníinul a ja : « Irim bañáan bambuku biki ciţ yi pëpok. Mán ñandërind pëţaf di karum nji ná áar nji. »Baran mák basíin nji !

SANKOUNG GASSAMA

Uguk na upáata

La poule et le canard

A ka unu uloŋ uguk ci ţi uñáanta na bëfa na ngëtiis wul. Kara uwál oo uwál, uwáan ţi karum ngëtiis. Upáata ţoa pëlám. A uguk çi ţika ban upáata a uwáan.

A u ja bëfa oo ţë páata : « A më wara na bëfaban. »Yëngandëri, wuţëţ díţu bi usaku umáani. A u ja ngë tiis wul : « Nda teena nul yee. Yëlaţ pëyiţ, na pëtúk. »Ţë guk kát bëyeen : « Hoo ŋañŋañan pëlung. »

32

A u ja mák : « Non joon në wáan nakafonu di ? » « Nji nan ! »Noon kawuŋ pëlung pëwar di ? « Nji nan ! »Ţë páata katee pankáay. A u ñáaţa pëţëp di ţë guk.Nda teenanul yee ! Bi uguk ja bi wul : « Yëlaţank bëyandar. »« Nji yëlaţ bëyandar, ma mayël pëlam. » Bi u camb bi wul.« Më ŋal pëlám na nji ? »« Uwar wi ka loon ! » Bi uguk camb bi upáata.« Ipiin te ngêyáas ngëwanţ. Ulolan, ngëtëb, ngëwáaţ ! Puf ! »Uguk na upáata yër pëlam.Upáata duka ka lámkëlámmë win kë nja me kanawa.Ucar umënţ a ukatapankáay. Uguk bi uñoowbank, a u ja : « Nda ţënki nda ţënki. »A ţë páata ja ul : « Mambi! Mambi ! »Ţul ţi ţë páata kawaran ţun ţë guk ţi karum ngë tiis wul. Ko oo ko peaţ ucënţ.

ANSOUMANA DIOCKOU

33