ACTA APOSTOLICAE SEDIS - Vatican.va · titution sur l'Eglise dans le monde d'aujourd'hui », que...
Transcript of ACTA APOSTOLICAE SEDIS - Vatican.va · titution sur l'Eglise dans le monde d'aujourd'hui », que...
-
A C T A
A P O S T O L I C A E S E D I S
COMMENTARIUM OFFICIALE
A N . E T VOL. L V I I I
TYPIS POLYGLOTTIS VATICANIS
M-DCCCC-LXVI
-
An. et vol. LVIII 31 Ianuarii 1966 N. 1
ACTA APOSTOLICAE SEDIS
C O M M E N T A R I U M O F F I C I A L E
Directio: Palazzo Apostolico - Città del Vaticano — Administratio: Libreria Editrice Vaticana
ACTA PAULI PP. VI
CONCILIUM OECUMENICUM VATICANUM II
SOLLEMNI RITU CONCLUDITUR
Die VIII mensis decembris anno MCMLXV, Immaculatae Conceptionis Bea-tae Mariae Virginis festo, CONCILIUM OECUMENICUM VATICANUM SECUNDUM sollemni ritu finem habuit.
Circa horam decimam cum dimidio Summus Pontifex, in Vaticana Basilica sacris vestibus assumptis, per atrium ducta pompa, Petrianum forum petiit, praecedentibus Oecumenicae Synodi Patribus hymnumque Ave, Maris Stella Sixtino choro decantante.
In ipso foro, ingenti christifidelium multitudine stipato, concludendi Concilii sollemnia sunt habita, quibus Celsissimi etiam Principes adfuerunt, Excellentissimi Viri e LEGATIONIBUS EXTRA ORDINEM a Guberniis vel Consiliis Internationalibus missi, itemque Excellentissimi Viri e Legatorum Coetu apud Sedem Apostolicam.
Beatissimus Pater Sacrum peregit et hanc, post lectum Evangelium, Allocutionem habuit :
Signori Cardinali! Venerati Fratelli!
Rappresentanti dei Popoli! Signori della Città di Roma!
Autorità e Cittadini d'ogni parte del mondo!
voi, Osservatori appartenenti a tante diverse denominazioni
cristiane!
e voi, Fedeli e Figli qui presenti, e anche voi, sparsi sulla terra
ed a noi uniti nella fede e nella carità!
Ascolterete tra poco, al termine di questa santa Messa, la lettura di
alcuni messaggi, che il Concilio Ecumenico, alla conclusione dei suoi
-
6 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
lavori, rivolge a varie categorie di persone, intendendo in quelle consi-
derare le innumerevoli forme in cui la vita umana si esprime ; e ascol-
terete altresì la lettura del Nostro decreto ufficiale, col quale dichia-
riamo finito e chiuso il Concilio Ecumenico Vaticano secondo. Questo è
perciò il momento — un breve momento — dei saluti. Dopo, la nostra
voce tacerà. Il Concilio è del tutto terminato ; questa immensa e straor-
dinaria riunione si scioglie.
Il saluto perciò che Noi vi rivolgiamo acquista un particolare signi-
ficato, che ci permettiamo appena di indicare, non per distrarre dal-
l'orazione, ma per meglio impegnare la vostra attenzione alla presente
celebrazione.
Questo saluto è, innanzi tutto, universale. Si rivolge a voi tutti, qui
assistenti e partecipanti a questo sacro rito; a voi, Venerati Fratelli
nell'Episcopato, a voi Persone rappresentative, a voi, Popolo di Dio ; e
si estende, si allarga a tutti, al mondo intero. Come potrebbe essere al-
trimenti, se questo Concilio si è definito ed è stato ecumenico, cioè uni-
versale? Come un suono di campane si effonde nel cielo, e arriva a tutti
ed a ciascuno nel raggio di espansione delle sue onde sonore, così il
nostro saluto, in questo momento, a tutti ed a ciascuno si rivolge. A
quelli che lo accolgono, ed a quelli che non lo accolgono : risuona ed
urge all'orecchio d'ogni uomo. Da questo centro cattolico romano nes-
suno è, in via di principio, irraggiungibile; in linea di principio tutti
possono e debbono essere raggiunti. Per la Chiesa cattolica nessuno è
estraneo, nessuno è escluso, nessuno è lontano. Ognuno, a cui è diretto
il nostro saluto, è un chiamato, un invitato; è, in certo senso, un pre-
sente. Lo dica il cuore di chi ama : ogni amato è presente ! E noi,
specialmente in questo momento, in virtù del nostro universale mandato
pastorale ed apostolico, tutti, tutti noi amiamo !
Diciamo perciò questo a voi, anime buone e fedeli, che assenti di
persona da questo foro dei credenti e delle genti, siete qui presenti col
vostro spirito, con la vostra preghiera : anche a voi pensa il Papa, e
con voi celebra questo istante sublime di comunione universale.
Diciamo questo a voi, sofferenti, quasi prigionieri della vostra infer-
mità, e che, se a voi mancasse il conforto di questo nostro intenzionale
saluto, sentireste raddoppiare, a causa della spirituale solitudine, il
vostro dolore.
E questo diciamo specialmente a voi, Fratelli nell'Episcopato, che
non per vostra colpa mancaste al Concilio e ora lasciate nelle file dei
Confratelli ed ancor più nel loro cuore e nel Nostro un vuoto, che ci fa
-
Acta Pauli Pp. VI 7
tanto soffrire e che denuncia il torto che vincola la vostra libertà ; e
fosse soltanto quella che vi mancò per venire al nostro Concilio ! Saluto
a voi, Fratelli, tuttora ingiustamente trattenuti nel silenzio, nell'op-
pressione e nella privazione dei legittimi e sacri diritti, dovuti ad ogni
uomo onesto, e tanto più a voi, di null'altro operatori che di bene, di
pietà e di pace ! La Chiesa, o Fratelli impediti e umiliati, è con voi ! è
con i vostri fedeli e con quanti vi sono associati nella vostra penosa
condizione ! e così lo sia la coscienza civile del mondo ! E infine questo
nostro universale saluto rivolgiamo anche a voi, uomini che non ci
conoscete; uomini, che non ci comprendete; uomini, che non ci credete
a voi utili, necessari, ed amici ; e anche a voi, uomini che, forse pen-
sando di far bene, ci avversate ! Un saluto sincero, un saluto discreto,
ma pieno di speranza ; ed oggi, credetelo, pieno di stima e di amore.
Questo il nostro saluto. Ma fate attenzione quanti ci ascoltate. Vi
preghiamo di considerare come il nostro saluto, a differenza di quanto
comunemente avviene per i saluti della conversazione profana, i quali
servono a mettere fine ad un rapporto di vicinanza, o di discorso, il
nostro saluto tende a rafforzare, a produrre se necessario, il rapporto
spirituale, donde trae il suo senso e la sua voce. Il nostro è un saluto
non di congedo che distacca, ma di amicizia che rimane, e che, se del
caso, ora vuol nascere. Anzi è proprio in questo suo pronunciamento
estremo, che esso, il nostro saluto, vorrebbe, da un lato, arrivare al
cuore d'ognuno, entrarvi come un ospite cordiale e dire nel silenzio
interiore dei vostri singoli spiriti la parola, consueta e ineffabile del
Signore : « Vi lascio la pace, vi do la mia pace, ma non come la dà il
mondo )) ; 1 (Cristo ha un suo modo unico e originale di parlare nel
segreto dei cuori) ; dall'altro, il nostro saluto tende ad un altro e supe-
riore rapporto, perché non è solo scambio di voci bilaterale, tra noi,
gente di questa terra, ma esso chiama in causa un altro Presente, il
Signore stesso, invisibile sì, ma operante nel tessuto dei rapporti umani ;
e lo invita, lo prega a suscitare in chi saluta e in chi è salutato dei beni
nuovi, di cui primo e sommo è la carità.
Ecco, questo è il nostro saluto : possa esso accendere questa nuova
scintilla della divina carità nei nostri cuori ; una scintilla, la quale può
dar fuoco ai principi, alle dottrine e ai propositi, che il Concilio ha
predisposti, e che così infiammati di carità, possono davvero operare
nella Chiesa e nel mondo quel rinnovamento di pensieri, di attività, di
1 Io. 14, 27.
-
8 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
costumi, e di forza morale e di gaudio e di speranza, ch'è stato lo
scopo stesso del Concilio.
Il nostro saluto perciò si fa ideale. Si fa sogno? si fa poesia? si fa
iperbole convenzionale e vacua, come spesso avviene nelle nostre abi-
tuali effusioni augurali? No. Si fa ideale, ma non irreale. Un istante
ancora della vostra attenzione. Quando noi uomini spingiamo i nostri
pensieri, i nostri desideri verso una concezione ideale della vita, ci
troviamo subito ó nell'utopia, o nella caricatura retorica, o nell'illusione,
o nella delusione. L'uomo conserva l'aspirazione inestinguibile verso la
perfezione ideale e totale, ma non arriva da sé a raggiungerla, né forse
col concetto, né tanto meno con l'esperienza e con la realtà. Lo sap-
piamo ; è il dramma dell'uomo, del re decaduto. Ma osservate che cosa
si verifica questa mattina : mentre chiudiamo il Concilio Ecumenico
noi festeggiamo Maria Santissima, la Madre di Cristo, e perciò, come
altra volta dicemmo, la Madre di Dio e la Madre nostra spirituale.
Maria Santissima, diciamo, immacolata ! cioè innocente, cioè stupenda,
cioè perfetta; cioè la Donna, la vera Donna ideale e reale insieme; la
creatura nella quale l'immagine di Dio si rispecchia con limpidezza
assoluta, senza alcun turbamento, come avviene invece in ogni creatura
umana.
Non è forse fissando il nostro sguardo in questa Donna umile, nostra
Sorella e insieme celeste nostra Madre e Eegina, specchio nitido e sacro
dell'infinita Bellezza, che può terminare la nostra spirituale ascensione
conciliare e questo saluto finale? e che può cominciare il nostro lavoro
post-conciliare? Questa bellezza di Maria Immacolata non diventa per
noi un modello ispiratore? una speranza confortatrice?
Noi, o Fratelli e Figli e Signori, che ci ascoltate, noi lo pensiamo ;
per noi e per voi: ed è questo il nostro saluto più alto e, Dio voglia, il
più valido!
Eucharistico Sacrifìcio peracto, Beatissimus Pater certiorem fecit Coetum de nuntiis, quibusdam hominum ordinibus, Oecumenicae Synodi tempore exeunte, Patrum Conciliarium nomine mittendis:
Vénérables Frères.
V heure du départ et de la dispersion a sonné. Dans quel-
ques instants, vous allez quitter l'assemblée conciliaire pour
aller à la rencontre de V humanité et lui porter la bonne nouvelle
-
Acta Pauli Pp. VI 9
de l'Evangile du Christ et du renouvellement de son Eglise,
auquel nous travaillons ensemble depuis quatre ans.
Moment unique que celui-ci; moment d'une signification et
d'une richesse incomparablesl En ce rassemblement universel,
en ce point privilégié du temps et de l'espace, convergent à la
fois le passé, le présent, l'avenir. Le passé: car c'est, ici réunie,
l'Eglise du Christ, avec sa tradition, son histoire, ses Conciles,
ses Docteurs, ses Saints ...Le présent: car nous nous quittons
pour aller vers le monde d'aujourd'hui, avec ses misères, ses
douleurs, ses péchés, mais aussi ses prodigieuses réussites, ses
valeurs, ses vertus ... L'avenir est là, enfin, dans l'appel impé-
rieux des peuples à plus de justice, dans leur volonté de paix,
dans leur soif, consciente ou inconsciente, d'une vie plus haute:
celle que précisément l'Eglise du Christ peut et veut leur donner.
Il nous semble entendre s'élever de partout dans le monde
une immense et confuse rumeur: l'interrogation de tous ceux
qui regardent vers le Concile et nous demandent avec anxiété:
n'avez-vous pas un mot à nous dire? ... à nous, les Gouver-
nants? ...à nous, les intellectuels, les travailleurs, les artistes? ...
et à nous, les femmes? à nous les jeunes, à nous les malades et
les pauvres?
Ces voix implorantes ne resteront pas sans réponse. C'est
pour toutes les catégories humaines que le Concile travaille
depuis quatre ans; c'est pour elles qu'il a élaboré cette « Cons-
titution sur l'Eglise dans le monde d'aujourd'hui », que Nous
promulguions hier aux applaudissements enthousiastes de vo-
tre assemblée.
De notre longue méditation sur le Christ et sur son Eglise
doit jaillir en cet instant une première parole annonciatrice
de paix et de salut pour les multitudes dans l'attente. Le Con-
cile, avant de se séparer, veut remplir cette fonction prophéti-
que et traduire en de brefs messages et dans une langue plus
facilement accessible à tous la « bonne nouvelle » qu'il a pour
le monde, et que quelques-uns de ses interprètes les plus auto-
risés vont adresser maintenant en votre nom à l'humanité tout
entière.
-
10 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
N U N T I I
Ab E.mis Patribus Cardinalibus lecti et a Summo Pontifice iis tra-
diti qui variarum socialium ordinum personam gerebant.
Aux gouvernants
En cet instant solennel, Nous, les Pères du X X I 6 m e Concile
œcuménique de l 'Eglise Catholique, sur le point de nous dis-
perser après quatre ans de prière et de travaux, dans la pleine
conscience de notre mission envers l 'humanité, nous nous
adressons avec déférence et avec confiance à ceux qui tiennent
dans leurs mains le destin des hommes sur cette terre, à tous
les dépositaires du pouvoir temporel.
Nous le proclamons hautement : nous rendons honneur à
votre autorité et à votre souveraineté; nous respectons votre
fonction; nous reconnaissons vos justes lois ; nous estimons
ceux qui les font et ceux qui les appliquent. Mais nous avons
une parole sacrosainte à vous dire, et la v o i c i : Dieu seul est
grand. Dieu seul est le principe et la fin. Dieu seul est la source
de votre autorité et le fondement de vos lois.
C'est à vous qu ' i l revient d'être sur terre les promoteurs de
Tordre et de la pa ix entre les hommes . Mais ne l 'oubliez pas :
c'est Dieu, le Dieu vivant et vrai, qui est le Père des hommes.
Et c'est le Christ, son Fils éternel, qui est venu nous le dire et
nous apprendre que nous sommes tous frères. C'est lui, le grand
artisan de l 'ordre et de la paix sur la terre, car c'est lui qui
conduit l 'histoire humaine, et qui seul peut incliner les cœurs
à renoncer aux passions mauvaises, qui engendrent la guerre et
le malheur. C'est lui qui bénit le pain de l 'humanité, qui sancti-
fie son travail et sa souffrance, qui lui donne des joies que vous
ne pouvez pas lui donner, et la réconforte dans des douleurs
que vous ne pouvez pas consoler.
Dans votre cité terrestre et temporelle, il construit mysté-
rieusement sa cité spirituelle et éternelle, son Eglise. Et que
demande-t-elle de vous , cette Eglise, après deux mille ans
bientôt de vicissitudes de toutes sortes dans ses relations avec
vous, les Puissances de la Terre; que vous demande-t-elle
aujourd'hui? Elle vous l 'a dit dans un des textes majeurs de ce
Conci le : elle ne vous demande que la liberté. La liberté de
-
Acta Pauli Pp. VI 11
croire et de prêcher sa foi, la liberté d 'aimer son Dieu et de le
servir, la liberté de vivre et de porter aux hommes son message
de vie. Ne le craignez pas : elle est à l ' image de son Maître, dont
l 'action mystérieuse n 'empiète pas sur vos prérogatives, mais
guérit tout l 'humain de sa fatale caducité, le transfigure, le
remplit d'espérance, de vérité et de beauté.
Laissez le Christ exercer cette action purifiante sur la société !
Ne le crucifiez pas à nouveau : ce serait sacrilège, car il est Fils
de Dieu; ce serait suicide, car il est Fils de l 'Homme. Et nous,
ses humbles ministres, laissez-nous répandre partout sans en-
traves la « bonne nouvelle » de l 'Evangile de la paix, que nous
avons méditée pendant ce Concile. Vos peuples en seront les
premiers bénéficiaires, car l 'Eglise forme pour vous des citoyens
loyaux, amis de r l a paix sociale et du progrès.
En ce jour solennel où elle clôt les assises de son X X I è m e
Concile œcuménique, l 'Eglise vous offre par notre vo ix son
amitié, ses services, ses énergies spirituelles et morales. Elle
vous adresse à tous son message de salut et de bénédiction.
Accueillez-le, comme elle vous l'offre, d 'un cœur joyeux et sin-
cère, et portez-le à tous vos peuples !
Aux hommes de la pensée et de la science
Un salut tout spécial à vous, les chercheurs de la vérité, à
vous, les hommes de la pensée et de la science, les explorateurs
de l 'homme, de l 'univers et de l 'histoire, à vous tous, les pèle-
rins en marche vers la lumière, et à ceux aussi qui se sont arrê-
tés en chemin, fatigués et déçus par une vaine recherche.
Pourquoi un salut spécial pour vous? Parce que nous tous,
ici, Evêques, Pères du Concile, nous sommes à l 'écoute de la
vérité. Notre effort pendant ces quatre ans, qu'a-t-il été, sinon
une recherche plus attentive et un approfondissement du mes-
sage de vérité confié à l 'Eglise, sinon un effort de docilité plus
parfaite à l 'Esprit de vérité?
Nous ne pouvions donc pas ne pas vous rencontrer. Votre
chemin est le nôtre. Vos sentiers ne sont jamais étrangers aux
nôtres. Nous sommes les amis de votre vocat ion de chercheurs,
les alliés de vos fatigues, les admirateurs de vos conquêtes, et
s'il le faut, les consolateurs de vos découragements et de vos
échecs.
-
12 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
Pour vous donc aussi, nous avons un message, et c'est
celui-ci : continuez à chercher, sans vous lasser, sans désespérer
jamais de ía vérité! Rappelez-vous la parole d 'un de vos grands
amis, Saint Augustin : « Cherchons avec le désir de trouver, et
trouvons avec le désir de chercher encore ». Heureux ceux qui,
possédant la vérité, la cherchent encore, afin de la renouveler,
de l 'approfondir, de la donner aux autres. Heureux ceux qui, ne
l 'ayant pas trouvée, marchent vers elle d 'un cœur sincère:
qu' i ls cherchent la lumière de demain avec la lumière d'aujour-
d'hui, jusqu 'à la plénitude de la lumière!
Mais ne l 'oubliez pas : si penser est une grande chose, penser
est d 'abord un devoir ; malheur à celui qui ferme volontaire-
ment les yeux à la lumière ! Penser est aussi une responsabilité :
malheur à ceux qui obscurcissent l 'esprit par les milles artifices
qui le dépriment, l 'enorgueillisent, le trompent, le déforment!
Quel est le principe de base pour des hommes de science, sinon :
s'efforcer de penser juste]
Pour cela, sans troubler vos pas, sans éblouir vos regards,
nous venons vous offrir la lumière de notre lampe mystérieuse :
la foi. Celui qui nous l'a confiée, c'est le Maître souverain de
la pensée, celui dont nous sommes les humbles disciples, le seul
qui ait dit et pu dire : « Je suis la lumière du monde , je suis la
voie, la vérité et la vie ».
Cette parole vous concerne. Jamais peut-être, grâce à Dieu,
n'est si bien apparue qu 'aujourd 'hui la possibilité d 'un accord
profond entre la vraie science et la vraie foi, servantes l 'une et
l'autre de Tunique vérité. N 'empêchez pas cette précieuse ren-
contre! A y e z confiance dans la foi, cette grande amie de l'in-
telligence ! Eclairez-vous à sa lumière pour saisir la vérité,
toute la vérité! Tel est le souhait, l 'encouragement, l 'espoir
que vous expriment, avant de se séparer, les Pères du monde
entier, réunis à R o m e en Concile.
Aux artistes
A vous tous, maintenant, artistes, qui êtes épris de la beauté
et qui travaillez pour el le: poètes et gens de lettres, peintres,
sculpteurs, architectes, musiciens, hommes du théâtre et cinéas-
tes . . . A vous tous T Eglise du Concile dit par notre v o i x : si
vous êtes les amis de T art véritable, vous êtes nos amis!
-
Acta Pauli Pp. VI 13
L'Eglise a dès longtemps fait alliance avec vous . V o u s avez
édifié et décoré ses temples, célébré ses dogmes, enrichi sa
liturgie. Vous l 'avez aidée à traduire son divin message dans le
langage des formes et des figures, à rendre saisissable le monde
invisible.
Aujourd 'hu i comme hier, l 'Eglise a besoin de vous et se
tourne vers vous . Elle vous dit par notre v o i x : ne laissez pas
se rompre une alliance féconde entre toutes! Ne refusez pas de
mettre votre talent au service de la vérité divine! Ne fermez
pas votre esprit aux souffles du Saint-Esprit !
Ce monde dans lequel nous vivons a besoin de beauté pour
ne pas sombrer dans la désespérance. La beauté, comme la
vérité, c'est ce qui met la joie au cœur des hommes, c'est ce
fruit précieux qui résiste à l 'usure du temps, qui unit les géné-
rations et les fait communier dans l 'admiration. Et cela par
vos mains ...
Que ces mains soient pures et désintéressées ! Souvenez-vous
que vous êtes les gardiens de la beauté dans le monde : que cela
suffise à vous affranchir de goûts éphémères et sans valeur
véritable, à vous libérer de la recherche d'expressions étran-
ges ou malséantes.
Soyez toujours et partout dignes de votre idéal, et vous serez
dignes de l 'Eglise, qui, par notre voix , vous adresse en ce jour
son message d'amitié, de salut, de grâce et de bénédiction.
Aux femmes
Et maintenant, c'est à vous que nous nous adressons, fem-
mes de toutes conditions, filles, épouses, mères et veuves ; à vous
aussi, vierges consacrées et femmes solitaires: vous êtes la
moitié de l ' immense famille humaine!
L'Eglise est fière, vous le savez, d 'avoir magnifié et libéré la
femme, d 'avoir fait resplendir au cours des siècles, dans la
diversité des caractères, son égalité foncière avec l 'homme.
Mais l 'heure vient, l 'heure est venue, où la vocat ion de la
femme s 'accomplit en plénitude, l 'heure où la femme acquiert
dans la cité une influence, un rayonnement, un pouvoir jamais
atteints jusqu ' ic i .
C'est pourquoi , en ce moment où l 'humanité connaît une si
-
14 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
profonde mutation, les femmes imprégnées de l'esprit de l 'Evan-
gile peuvent tant pour aider l 'humanité à ne pas déchoir.
Vous femmes, vous avez toujours en partage la garde du
foyer, l 'amour des sources, le sens des berceaux. Vous êtes
présentes au mystère de la vie qui commence . Vous consolez
dans le départ de la mort. Notre technique risque de devenir
inhumaine. Réconci l iez les hommes avec la vie. Et surtout
veillez, nous vous en supplions, sur l 'avenir de notre espèce.
Retenez la main de l ' homme qui, dans un moment de folie, ten-
terait de détruire la civilisation humaine.
Epouses, mères de famille, premières éducatrices du genre
humain dans le secret des foyers, transmettez à vos fils et à vos
filles les traditions de vos pères, en même temps que vous les
préparez à l ' insondable avenir. Souvenez-vous toujours qu 'une
mère appartient par ses enfants à cet avenir qu'elle ne verra
peut-être pas.
Et vous aussi, femmes solitaires, sachez bien que vous
pouvez accomplir toute votre vocation de dévouement. La so-
ciété vous appelle de toutes parts. Et les familles même ne
peuvent vivre sans le secours de ceux qui n 'ont pas de famille.
Vous surtout, vierges consacrées, dans un monde où l 'égoïs-
me et la recherche du plaisir voudraient faire la loi, soyez les
gardiennes de la pureté, du désintéressement, de la piété.
Jésus, qui a donné à l ' amour conjugal toute sa plénitude, a
exalté aussi le renoncement à cet amour humain, quand il est
fait pour l 'Amour infini et pour le service de tous.
Eemmes dans l 'épreuve, enfin, qui vous tenez toutes droites
sous la croix à l ' image de Marie, vous qui, si souvent dans l'his-
toire, avez donné aux hommes la force de lutter jusqu 'au bout,
de témoigner jusqu 'au martyre, aidez-les encore une fois à gar-
der l 'audace des grandes entreprises, en même temps que la
patience et le sens des humbles commencements .
Femmes, ô vous qui savez rendre la vérité douce, tendre,
accessible, attachez-vous à faire pénétrer l 'esprit de ce Concile
dans les institutions, les écoles, les foyers, dans la vie de chaque
jour.
Femmes de tout l 'univers, chrétiennes ou incroyantes, vous
à qui la vie est confiée en ce moment si grave de l'histoire, à
vous de sauver la paix du monde !
-
Acta Pauli Pp. VI 15
Aux travailleurs
Au cours de ce Concile, nous, les évêques catholiques des
cinq continents, avons réfléchi ensemble, entre bien d'autres
sujets, aux graves questions que posent à la conscience de l'hu-
manité les conditions économiques et sociales du monde con-
temporain, la coexistence des nations, le problème des arme-
ments, de la guerre et de la paix . Et nous sommes pleinement
conscients des incidences que la solution donnée à ces pro-
blèmes peut avoir sur la vie concrète des travailleurs et des
travailleuses du monde entier. Aussi désirons-nous, au terme
de nos délibérations, leur adresser à tous un message de con-
fiance, de paix et d'amitié.
Fils très chers, soyez assurés d 'abord que l 'Eglise connaît vos
souffrances, vos luttes, vos espoirs; qu'elle apprécie hautement
les vertus qui ennoblissent vos âmes : le courage, le dévoue-
ment, la conscience professionnelle, l 'amour de la justice;
qu'elle reconnaît pleinement les immenses services que, chacun
à sa place, et dans les postes souvent les plus obscurs et les
plus méprisés, vous rendez à l 'ensemble de la société. L'Eglise
vous en sait gré et vous en remercie par notre vo ix .
En ces dernières années, elle n 'a cessé d 'avoir présents à
l'esprit les problèmes, d 'une complexité sans cesse croissante,
du monde du travail. Et l 'écho qu 'ont trouvé dans vos rangs
les récentes encycliques pontificales a prouvé combien l 'âme du
travailleur de notre temps était accordée à celle de ses plus
hauts chefs spirituels.
Celui qui a enrichi le patrimoine de l 'Eglise de ces messages
incomparables, le pape Jean XXII I , avait su trouver le chemin
de votre cœur. Il a montré avec éclat, en sa personne, tout
l 'amour de l 'Eglise pour les travailleurs, aussi bien que pour
la vérité, la justice, la liberté, la charité, sur lesquelles est fon-
dée la paix dans le monde .
De cet amour de l 'Eglise pour vous, les travailleurs, nous
voulons, nous aussi, être les témoins auprès de vous, et nous
vous disons avec toute la convict ion de nos âmes: l 'Eglise est
votre amie. A y e z confiance en elle! De tristes malentendus,
dans le passé, ont trop longtemps entretenu la défiance et l'in-
compréhension entre nous; l 'Eglise et la classe ouvrière en ont
-
16 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
souffert l 'une et l 'autre. Aujourd 'hui , l 'heure de la réconciliation
a sonné, et l 'Eglise du Concile vous invite à la célébrer sans
arrière-pensée.
L 'Eglise cherche toujours à vous mieux comprendre. Mais
vous devez chercher à comprendre à votre tour ce qu'est l 'Eglise
pour vous, les travailleurs, qui êtes les pr incipaux artisans
des prodigieuses transformations que le monde connaît au-
jourd 'hui : car vous savez bien que si un puissant souffle spi-
rituel ne les anime, elles feront le malheur de l 'humanité, au
lieu de faire son bonheur. Ce n'est pas la haine qui sauve le
m o n d e ! ce n'est pas le seul pain de la terre qui peut rassasier la
faim de l ' homme.
Ainsi , accueillez le message de l 'Eglise. Accuei l lez la foi
qu'elle vous offre pour éclairer votre route : c'est la foi du suc-
cesseur de Pierre et des deux mille évêques réunis en Concile,
c'est la foi de tout le peuple chrétien. Qu'elle vous éclaire!
Qu'elle vous guide! Qu'elle vous fasse connaître Jésus-Christ,
votre compagnon de travail, le Maître, le Sauveur de toute
l 'humanité.
Aux pauvres, aux malades, à tous ceux qui souffrent
Pour vous tous, frères éprouvés, visités par la souffrance aux
mille visages, le Concile a un message tout spécial.
Il sent fixés sur lui vos yeux implorants, brillants de fièvre
ou abattus par la fatigue, regards interrogateurs, qui cher-
chent en vain le pourquoi de la souffrance humaine, et qui de-
mandent anxieusement quand et d 'où viendra le réconfor t . . .
Frères très chers, nous sentons profondément retentir dans
nos coeurs de pères et de pasteurs vos gémissements et vos
plaintes. Et notre peine s'accroît à la pensée qu ' i l n'est pas
en notre pouvoi r de vous apporter la santé corporelle ni la di-
minution de vos douleurs physiques, que médecins, infirmières,
et tous ceux qui se consacrent aux malades s'efforcent de sou-
lager, de leur mieux.
Mais nous avons quelque chose de plus profond et de plus
précieux à vous donner : la seule vérité capable de répondre au
mystère de la souffrance et de vous apporter un soulagement
sans i l lusion: la foi et l 'union à l ' H o m m e des douleurs, au
-
Acta Pauli Pp. VI 17
Christ, Fils de Dieu, mis en croix pour nos péchés et pour
notre salut.
Le Christ n ' a pas supprimé la souffrance; il n 'a même pas
voulu nous en dévoiler entièrement le mystère: il l 'a prise sur
lui, et c'est assez pour que nous en comprenions tout le prix.
O vous tous, qui sentez plus lourdement le poids de la croix,
vous qui êtes pauvres et délaissés, vous qui pleurez, vous
qui êtes persécutés pour la justice, vous sur lesquels on se
tait, vous les inconnus de la douleur, reprenez courage: vous
êtes les préférés du royaume de Dieu, le royaume de l 'espérance,
du bonheur et de la v ie ; vous êtes les frères du Christ souffrant;
et avec lui, si vous le voulez, vous sauvez le monde !
Voi là la science chrétienne de la souffrance, la seule qui don-
ne la paix. Sachez que vous n'êtes pas seuls, ni séparés, ni
abandonnés, ni inutiles: vous êtes les appelés du Christ, sa
vivante et transparente image. En son nom, le Concile vous
salue avec amour, vous remercie, vous assure l 'amitié et l'as-
sistance de l 'Eglise et vous bénit.
Aux jeunes
C'est à vous enfin, jeunes gens et jeunes filles du monde
entier, que le Concile veut adresser son dernier message. Car
c'est vous qui allez recueillir le flambeau des mains de vos
aînés et vivre dans le monde au moment des plus gigantesques
transformations de son histoire. C'est vous qui, recueillant le
meilleur de l 'exemple et de l 'enseignement de vos parents et
des vos maîtres, allez former la société de demain : vous vous
sauverez ou vous périrez avec elle.
L'Eglise, quatre années durant, vient de travailler à rejeu-
nir son visage, pour mieux répondre au dessein de son Fon-
dateur, le grand Vivant , le Christ éternellement jeune. Et au
terme de cette imposante « révision de vie », elle se tourne vers
vous. C'est pour vous, les jeunes, pour vous surtout, qu'el le
vient, par son Concile, d 'allumer une lumière: lumière qui
éclaire l 'avenir, votre avenir.
L 'Eglise est soucieuse que cette société que vous allez cons-
tituer respecte la dignité, la liberté, le droit des personnes : et
ces personnes, ce sont les vôtres.
Elle est soucieuse surtout que cette société laisse s 'épanouir
-
18 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
son trésor toujours ancien et toujours nouveau : la foi, et que
vos âmes puissent baigner librement dans ses bienfaisantes
clartés. Elle a confiance que vous trouverez une telle force et
une telle joie, que vous ne serez pas m ê m e tentés, comme cer-
tains de vos aînés, de céder à la séduction des philosophies
de l 'égoïsme et du plaisir, ou à celles du désespoir et du néant;
et qu 'en face de l 'athéisme, phénomène de lassitude et de vieil-
lesse, vous saurez affirmer votre foi dans la vie et dans ce qui
donne un sens à la v i e : la certitude de l 'existence d 'un Dieu
juste et bon.
C'est au n o m de ce Dieu et de son Fils Jésus que nous vous
exhortons à élargir vos cœurs aux dimensions du monde , à
entendre l 'appel de vos frères et à mettre hardiment à leur ser-
vice vos jeunes énergies. Luttez contre tout égoïsme. Refusez
de laisser libre cours aux instincts de violence et de haine, qui
engendrent les guerres et leur cortège de misères. Soyez géné-
reux, purs, respectueux, sincères. Et construisez dans l 'enthou-
siasme un monde meilleur que celui de vos aînés!
L'Eglise vous regarde avec confiance et avec amour. Riche
d 'un long passé toujours vivant en elle, et marchant vers la
perfection humaine dans le temps et vers les destinées ultimes
de l 'histoire et de la vie, elle est la vraie jeunesse du monde .
Elle possède ce qui fait la force et le charme des jeunes : la
faculté de se réjouir de ce qui commence , de se donner sans
retour, de se renouveler et de repartir pour de nouvelles con-
quêtes. Regardez-la, et vous retrouverez en elle le visage du
Christ, le vrai héros, humble et sage, le prophète de la vérité
et de l 'amour, le compagnon et l 'ami des jeunes. C'est bien au
n o m du Christ que nous vous saluons, que nous vous exhor-
tons et vous bénissons.
Subinde, Excúms P. D. Pericles Felici, Oecumenicae Synodi ab Actis, has legit acceptas a Beatissimo Patre Apostolicas Litteras, quibus Concilio Oecumenico Vaticano Secundo finis imponitur.
PAULUS PP. VI
Ad perpetuam rei memoriam. — In Spiritu Sancto congregatum et
obiectum praesidio Beatae Mariae Virginis, quam Matrem Ecclesiae
r enuntiavimus, Sancti Ioseph eius incliti Sponsi nec non Sanctorum
-
Acta Pauli Pp. VI 19
Apostolorum Petri et Pauli, Concilium Oecumenicum Vaticanum Se-
cundum sine dubio maximis Ecclesiae eventis est accensendum : etenim
frequentissimum fuit numero Patrum, qui ex omnibus orbis terrarum
partibus, ex iis etiam, in quibus hierarchicus ordo recens est consti-
tutus, ad Petri Sedem convenerant; copiosissimum fuit argumentis,
quae in quattuor Sessionibus studiose et accurate sunt pertractata;
convenientissimum denique fuit, quod, necessitatum, quas haec aetas
induxit, habens rationem, utilitates pastorales imprimis attendit et,
flammam aiens caritatis, magnopere est annisum, ut christifideles a
Sedis Apostolicae communione adhuc seiunctos, quin immo universam
humanam familiam fraterno attingeret animo. Quandoquidem ergo
omnia ad idem Sacrosanctum Oecumenicum Concilium spectantia, Deo
adiuvante, in praesenti absoluta sunt, atque omnes Constitutiones,
Decreta, Declarationes et Vota synodali deliberatione approbata riteque
a Nobis promulgata, idem Concilium Oecumenicum a Decessore Nostro
f. r. Ioanne XXIII die xxv mensis Decembris anno MCMLXI indictum, die
autem x i mensis Octobris anno MCMLXII inchoatum, atque post eius
piissimum obitum a Nobis continuatum, auctoritate Nostra Apostolica
concludere decernimus atque statuimus ad omnes iuris effectus. Man-
damus autem ac praecipimus, ut quae synodaliter in Concilio statuta
sunt, sancte et religiose ab omnibus christifidelibus serventur ad Dei
gloriam, ad Sanctae Matris Ecclesiae decus et ad hominum universorum
tranquillitatem et pacem. Haec edicimus, statuimus, decernentes prae-
sentes Litteras firmas, validas atque efficaces iugiter exstare ac per-
manere ; suosque plenos atque integros effectus sortiri et obtinere ; illis-
que, ad quos spectant seu spectare poterunt, nunc et in posterum ple-
nissime suffragari; sicque rite iudicandum esse ac definiendum; irri-
tumque ex nunc et inane fieri, si quidquam secus, super his, a quovis,
auctoritate qualibet, scienter sive ignoranter attentari contigerit.
Datum Romae, apud Sanctum Petrum, sub anulo Piscatoris, die VIII
mensis Decembris, in festo Conceptionis Immaculatae B. M. V., anno
MCMLXV, Pontificatus Nostri tertio.
PAULUS PP. VI
Postea « acclamationes » decantatae sunt, cum variis precibus, fidei profes-sione et obsequii quoad Oecumenicae Synodi decreta. Post impertitam Apo-stolicam Benedictionem, Summus Pontifex Patres Conciliares dimisit, verbis prolatis : In nomine Domini nostri Iesu Christi ite in pace.
-
20 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
Pauli Papae VI et Áthenagorae Patriarchae Constantinopolitani
Declaratio communis
In ultima Oecumenicae Synodi publica Sessione lecta ab Exc.mo P. D.
Ioanne Willebrands, ab actis Secretariatus ad unitatem Christianorum
fovendam.
1. Pénétrés de reconnaissance envers Dieu pour la faveur que, dans sa miséricorde, il leur a faite de se rencontrer fraternellement aux lieux sacrés où, par la mort et la résurrection du Seigneur Jésus, a été consommé le mystère de notre salut et, par l'effusion du Saint-Esprit, a été donné naissance à l'Eglise, le pape Paul VI et le patriarche Athénagoras I e r n'ont pas perdu de vue le dessein qu'ils ont conçu dès lors, chacun pour sa part, de ne rien omettre désormais des gestes qu'inspire la charité et qui puissent faciliter le développement des rapports fraternels ainsi amorcés entre l'Eglise Catholique Eomaine et l'Eglise Orthodoxe de Constantinople. Ils sont persuadés de répondre ainsi à l'appel de la grâce divine qui porte aujourd'hui l'Eglise Catho-lique Romaine et l'Eglise Orthodoxe ainsi que tous les chrétiens à sur-monter leurs différends afin d'être à nouveau « un )) comme le Seigneur Jésus l'a demandé pour eux à son Père.
2. Parmi les obstacles qui se trouvent sur le chemin du développe-ment de ces rapports fraternels de confiance et d'estime, figure le sou-venir des décisions, actes et incidents pénibles, qui ont abouti ën 1054, à la sentence d'excommunication portée contre le patriarche Michel Cérulaire et deux autres personnalités par les légats du siège romain, conduits par le cardinal Humbert, légats qui furent eux-mêmes ensuite l'objet d'une sentence analogue de la part du patriarche et du synode constantinopoli tain.
3. On ne peut faire que ces événements n'aient pas été ce qu'ils ont été dans cette période particulièrement troublée de l'histoire. Mais aujourd'hui qu'un jugement plus serein et plus équitable a été porté sur eux, il importe de reconnaître les excès dont ils ont été entachés et qui ont amené ultérieurement des conséquences dépassant, autant que nous pouvons en juger, les intentions et les prévisions de leurs auteurs dont les censures portaient sur les personnes visées et non sur les Eglises et n'entendaient pas rompre la communion ecclésiastique entre les sièges de Rome et de Constantinople.
4. C'est pourquoi le pape Paul VI et le patriarche Athénagoras 1 e r
en son synode, certains d'exprimer le désir commun de justice et le
-
Acta Pauli Pp. VI 21
sentiment unanime de charité de leurs fidèles et se rappelant le précepte du Seigneur: «Quand tu présentes ton offrande à l'autel, si là tu te souviens d'un grief que ton frère a contre toi, laisse là ton offrande devant l'autel et va d'abord te réconcilier avec ton frère ) ) / déclarent d'un commun accord :
a) regretter les paroles offensantes, les reproches sans fondement, et les gestes condamnables qui, de part et d'autre, ont marqué ou accom-pagné les tristes événements de cette époque ;
o) regretter également et enlever de la mémoire et du milieu de l'Eglise les sentences d'excommunication qui les ont suivis, et dont le souvenir opère jusqu'à nos jours comme un obstacle au raprochement dans la charité, et les vouer à l'oubli ;
c) déplorer, enfin, les fâcheux précédents et les événements ulté-rieurs qui, sous l'influence de divers facteurs, parmi lesquels l'incompré-hension et la méfiance mutuelles, ont finalement conduit à la rupture effective de la communion ecclésiastique.
5. Ce geste de justice et de pardon réciproque, le pape Paul VI et le patriarche Athénagoras 1 e r avec son synode sont conscients qu'il ne peut suffire à mettre fin aux différends, anciens ou plus récents, qui subsistent entre l'Eglise Catholique Romaine et l'Eglise Orthodoxe et qui, par l'action de l'Esprit-Saint, seront surmontés grâce à la purifica-tion des cœurs, au regret des torts historiques ainsi qu'à une volonté efficace de parvenir à une intelligence et une expression commune de la foi apostolique et de ses exigences.
En accomplissant ce geste, cependant, ils espèrent qu'il sera agréé de Dieu, prompt à nous pardonner lorsque nous nous pardonnons les uns les autres, et apprécié par le monde chrétien tout entier, mais surtout par l'ensemble de l'Eglise Catholique Romaine et l'Eglise Orthodoxe comme l'expression d'une sincère volonté réciproque de réconciliation et comme une invitation à poursuivre, dans un esprit de confiance, d'estime et de charité mutuelles, le dialogue qui les amènera, Dieu aidant, à vivre de nouveau, pour le plus grand bien des âmes et l'avène-ment du règne de Dieu, dans la pleine communion de foi, de concorde fraternelle et de vie sacramentelle qui exista entre elles au cours du premier millénaire de la vie de l'Eglise.
7 décembre 1965.
1 Matth. 5, 23-24.
-
22 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
L I T T E R A E APOSTOLICAE
M O T U P R O P R I O D A T A E
I
Septimo exeunte saeculo a Dantis Aligherii ortu
P A U L U S P P . V I
ALTISSIMI CANTUS domini , Dantis Aligheri i hic annus sae-
cularem celebrandam vehit memor iam, c u m septimum ple-
num decurrat saeculum, ex quo is Florentiae, in urbe etiam
aliorum expedi torum et praestantium ingeniorum generosa
altrice, natus est.
Ut par et aequum est, cumprimis Italica gens multiplici
obsequio, aemula certatione poetarum suorum max imum, lit-
terarum suarum decus lucidissimum, reveretur et commemorat ,
c u m eloquii sui is auctor sit princeps et, quemadmodum huma-
nitatis suae formam et habitum expresserit et finxerit, ita per
aetates provide eius servator et custos exsistat.
At vero aliae quoque haud paucae ad christianam huma-
nitatem, conformatae nationes horum sol lemnium participes
esse volunt, et Dantis nomen, quod ubique terrarum immor-
talis gloriae fama manet perpetuoque manebit, nunc vero
quasi fax in editiore elata loco magis magisque fulget.
In huiusmodi autem exhibendo laudis honore Catholica
Ecclesia praesens adsit, plane oportet. Etenim inter viros glo-
riosos eum numerat, virtute et sapientia praeditos, in peritia
sua requirentes modos musicos, pulchritudinis s tudium ha-
bentes. 1
In praeclaro choro christianorum poetarum, ubi eminent
Prudentius, S. Ephraem Syrus, S. Gregorius Nazianzenus,
S. Ambrosius Mediolanensis Episcopus, S. Paulinus Nolanus,
S. Andreas Cretensis, Romanus Melodes, Venantius Fortunatus,
Adamus a S. Victore, S. Ioannes a Cruce, aliique recentioris
aetatis non pauci, quos universos recensere longum est, Dantis
aurea cithara, harmonica cinyra miro concentu resonat gran-
1 Cfr. Eccli. 44, 1-5.
-
Acta Pauli Pp. VI 23
ditate rerum, puritate afflatus et spiritus, nervis summae ele-
gantiae coniunctis, praestantissima.
Quare vestigiis insistentes Decessoris Nostri Benedicti XV,
qui, saeculo vi vertente ab obitu Dantis Aligherii , Epistolam
Encycl icam, a verbis « In praeclara summorum » 2 incipien-
tem, edidit, Nos quoque volumus perillustri Poetae observan-
tiae significationem tribuere. Idque non tantum ut ei vertat
gloriae hisce in fugacibus commemorat ionis adiunctis, quae
cursui temporis interseritur et m o x tempore obruitur, sed
quodam m o d o ut eam in aevum perpetuet, non quasi erecto
ex lapide vel aere silenti et gelido monumento, sed potius
expresso fonte perennibus fluente venis, tum eius in laudem,
tum in profectum egregiae spei iuvenum. Hi alii post alios
quasi in disciplinam eius traditi et tanti praeceptoris facti
alumni, idonei fient ad eiusdem memor iam eiusdemque opus
collustranda, idque ita praestabunt, ut ipsius poesis iugi vere
in litterarum republica viridet, ipsius humana et christiana
sapientia in doctrinarum et artium opt imarum studiis novis
viribus apud Italos convalescat, secundum maiorum instituta et
mores, qui iure ment iss imo Dantem Aligher ium vivi sui ser-
monis patrem venerantur.
Hac de causa, moderatoribus Academic i Instituti, quorum
id interest, consentientibus, constituimus magisterium seu ca-
thedram Dantis Aligherii studiis provehendis in magno illo
Athenaeo, ad quod fel. rec. Decessor Noster Pius XI tantas
sollicitudines curasque contulit, quodque Romani Pontifices,
eum subsecuti, et Nos ipsi, semper, at quam maxime cum Me-
diolanensium Archiepiscopus essemus, singulari observantia,
pari benevolentia afferimus. Loquimur de Mediolanensi stu-
diorum Universitate a Sacratissimo Corde. Motu proprio igitur
Nostroque incepto decernimus, ut ea magisterio seu Cathedra
Dantis Aligherii studiis amplificandis exornetur.
Ad cogitationem quidem laetitiae plenam adducimur fore,
ut id, quod constitui iubemus, palam obtestetur singularem
cultum, quo Nos prosequimur Divinae Comoediae cantorem,
et quem volumus numquam sopita flamma accendi et vehe-
mentius ali in studiosa iuventute, quae in illo Athenaeo ad
2 Cfr. A. A. 8. XIII, 1921, pp. 209 ss.
-
24 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
optimas disciplinas et artes instruitur. Exsistent — haec Nobis
spes arridet — inde alumni acumine ingenii et pietate specta-
biles, qui idonei ipsi erunt, ut hanc phi lologiam olim profitean-
tur, unde omnes illius aureae fodinae divitiae eruantur, eaeque
amatoribus sciendi patescant et n o v u m reflorentem virorem
parent litteris earum quae nostrae succèdent aetatum.
Quaesierit fortasse quispiam, curnam Catholica Ecclesia,
adspectabilis eius Capitis arbitrio et ope, ita memor iam reco-
lere, ita praedicare Florentini poetae gloriam contendat. Facilis
et prompta responsio est: quia Dantes Aligherius praecipuo
iure noster est: noster, scilicet catholicae religionis, quia in
Christum totus spirat amorem; noster, quia Ecclesiam valde
dilexit, cuius decora cecinit; noster, quia in Romano Pontifice
agnovit et veri tus est Christi in terris Vicar ium.
Nec piget meminisse eius v o c e m élatam et asperam sonuisse
contra nonnullos Romanos Pontifices, et acerbe reprehendisse
ecclesiastica Instituta virosque, qui Ecclesiae administri et
legati fuere. Absit , ut silentio transeamus hac ex parte eius
indolis propensionem, hanc eius operis faciem, cum probe
noverimus, qualis et quanta fuerit animi eius aegrimonia,
quae quidem talis fuit, ut durioribus certe flagris in Floren-
tiam, dilectissimam suam patriam urbem, non parceret. Procul
dubio arti eius et in rebus civilibus animi concitationi benigna
indulgentia concedenda est, quam quidem officium iudicis et
correctoris, quod sibi vindicat , ipsi conciliat, praesertim c u m
lamentabilia vit ia carpit.
Ceterum cogni tum perspectumque est, huiusmodi animosi
spiritus habitus numquam labefactasse firmam eius catholicam
fidem et erga Sanctam Matrem Ecclesiam amantis filii studio-
sam voluntatem.
Dantes noster est: liceat Nobis iterare iusti affatus senten-
tiam, id asserentibus minime, ut ambitiosi et immodic i amoris
causa tanto de tropaeo gloriemur, quin potius ut ipsi monea-
mur officio nos teneri, talem eum agnoscendi, et explorandi in
opere eius inaestimabiles divitias ad christianae intellegentiae
v i m sensumque spectantes, c u m persuasum id Nobis habeamus
tantummodo eos, qui summi poetae religiosi animi secreta
penetralia rimantur, posse miros in poemate absconditos spiri-
tuales thesauros alto sensu comprehendere et pari gustu libare.
-
Acta Pauli Pp. VI 25
Quod prorsus exigi e genere ipso poematis Dantis Aligherii
manifestum apparet. Quodlibet enim poema, huiusmodi nomine
dignum, virtute quam catharsim vocant , verae artis veraeque
poesis propriam, erigit extollitque animos ad nova et fortia
cogitanda ac sentienda. Haec autem elatio et granditas, quae
in Divina Comoedia singularis et amplissima elucet, e religioso
sensu ac nominat im e catholica fide scatere et prosilire intel-
legitur.
Profecto fides, quae come stella in cielo in me scintilla?
cuiusque ita is possessionem obtinet, ut hac nihil maioris fa-
ciat .. . questa cara gioia / sopra la quale ogni altro ben si fonda?
hoc poesis templum, i t idem fidei templum ab imo fundamine
ad fastigia cunctis eius in partibus luce et calore implet.
Quare ab ipso, a quo condi tum est, sacrum poema appellatur :
Se mai continga che 'I poema sacro, j al quale ha posto
mano e cielo e terra, I sì che m'ha fatto per più anni macro, /
vinca la crudeltà che fuor mi serra / del bello ovile ov'io
dormi' agnello, / nimico ai lupi che li danno guerra; / con altra
voce ornai, con altro vello / ritornerò poeta, ed in sul fonte /
del mio battesmo prenderò 'l cappello.5
In praesens liceat Nobis expletam et cumulatam delecta-
tionem ostendere, quod in consummationem voti ac praesagii
Dantis Aligherii feliciter Nobis datum fuit, id agere, ut in bap-
tisterio del mio bel San Giovanni,6 ubi sacro ablutus lavacro
christianus evasit et Dantes vocatus est, Patribus Oecumenici
Concilii Vaticani II magno adstantibus numero, laureae aura-
tae coronae intersereretur ex auro Christi monogramma, a
Nobis dono missum, in christiani orbis pergratum obtestandum
animum, quod ipse mire cecinit la verità che tanto ci sublima.7
3 Par. XXIV, 147: «quae magis usque ardet sidus ut, atque micat» (Latina inter-pretatio I. B. Matte, Dantis Aligherii Paradisus, Eporediae 1876, p. 100).
4 Ibid., 89-90: «. . . pretiosa gemma super qua / fundatur virtus omnigena» (I. B. Matte, p. 99).
s Par. XXV, 1-9 : « Si fors detur, ut hoc sacrum et sublime poema, / Tellus et caelum cui posuere manum, ./ Unde fui factus multos macer ipse per annos / Crudeles vincat qui depulere procul / Me dulci, in quo dormivi quondam agnus, ovili, / Usque lupis nostis, qui mihi bella ferunt, / Ipse alia fama, vultuque redibo poeta, / Baptismique mei tempora, cingam ad aquas» (I. B. Matte, p. 101).
6 Inf. XIX, 17 : in pulchro baptisterio a Sancto Ioanne. 7 Par. XXII, 42: «veritatem quae adeo nos extollit».
-
26 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
Laurus, qua caput Dantis Aligheri i redimi tum est, Italiae
et totius humani generis decoris et ornamenti, numquam aruit
ac palluit. Verumtamen decebat eam nova fronde augeri, cum
is ob granditatem ingenii et operis appellationem sibi mereret
poetae ad cunctas pertinentis gentes seu oecumenici , perillustris,
adsiduo studio et auditione perquam digni.
Poema Dantis Aligheri i n imirum universale est: immensa
qua latitudine patet, amplectitur caelum et tellurem, aeter-
nitatem et tempora, Dei mysteria hominumque casus, sacram
doctr inam et profanas disciplinas, scientiam e Divina Revela-
tione et e rationis lumine haustam, ipsius usu et experientia
cognita et historiae memorias, aetatem, qua ipse vixit , et Grae-
cas Latinasque antiquitates ; ac denique mediae aetatis id monu-
mentum, quo nul lum significantius perstat, plane permanet.
Quodsi eius sententiam et argumentum spectaveris, prorsus
videbis ibi captos fructus esse ex Orientalium sapientia, ex
«Àóyqj» Graecorum, e Romanae humanitatis cultu, et divitias
congestas esse capitulatim e christianae religionis dogmate et
legum praeceptis, qualia praecipui elaborarunt doctores. Dantes
Aligherius in philosophia Aristoteli s assecla, Platonis in men-
tis propensione ad exemplares rerum rationes contemplandas,
S. August ini in historiae vi et notione, in theologia S. Thomae
Aquinatis firmus et fidelis est alumnus, ita ut opus eius, praeter
alia, veluti Summae Theologiae Angel ic i Doctoris speculum
sparsis exhibi tum fragminibus sit. Quod quidem universe et
generatim verum est ; aeque tamen verum est haud leviter ipsum
moveri auctoritate S. Augustini , S. Bernardi, Victor inorum,
S. Bonaventurae, neque exsortem esse apocalyptici cuiusdam
tactus loâch imi a Flore Abbatis , c u m soleat ad nova dilucula
vel ad res, quae, non natae, futuri gremio continentur, sese
praetendere.
Divinae Comoediae finis apprime in actione versatur atque
eo contendit, ut immutet et convertat. Cui non solum reapse
praestitutum est, ut esset panctis carminibus pulchra, praece-
ptis morum bona, sed quam maxime ut radicitus hominem excu-
teret eumque eveheret, a perturbatione ad sapientiam, a noxis
ad sanctitatem, ab angoribus ad felicitatem, ab horrífica con-
sideratione inferorum locorum ad Paradisi beatitates. H o c sum-
mus vates in epistula Cani Grandi de la Scala data probe con-
-
Acta Pauli Pp. VI 27
firmat: Finis totius et partis esse posset et multiplex, scilicet
propinquus et remotus; sed, omissa subtili investigatione, dicen-
dum est breviter quod finis totius et partis est removere viventes
in hac vita de statu miseriae et perducere ad statum felicitatis?
Quae c u m ita sint, Divina Comoedia nuncupari potest itine-
rarium mentis ad Deum, a tenebris inexorabilis reprobationis
ad purificae emendationis lacrimas, et, gradatim, de claritate
luminis in lucentiorem luminis claritatem, de fiammanti ad
flammantiorem amorem sursum usque ad Fontem lucis, amoris
et sempiternae dulcedinis : Luce intellettilal, piena d'amore, /
Amor di vero ben, píen dì letizia, / letizia che trascende ogni
dolzore.9
Poesis rationes revera exhibentur veluti certa documenta
et monita, ut ad Deum ascendatur. Natura rerum et super-
naturalium rerum ordo, veritas et errores, peccatum et gratia,
bonum et malum, opera hominum et effectus opera eorum
consecuti conspiciuntur, existimantur, perpenduntur coram
Deo atque in aeternitatis prospectu patescunt. Adscensus au-
tem hic, secretiora usque et maiora petens, ep icum carmen fit
interioris vitae, epicum carmen caelestis gratiae, epicum car-
men usus et experientiae mysticae, multiformis virtutis ; fit
theologia mentis et theologia cordis.
Vorágines poenis mulctatorum vit iorum, regna serena, ubi
omni labe animae absterguntur, arduae celsitudines, quibus
multigenae viae ad sanctitatem ducentes attolluntur, et ii, qui
sanctitatis perinsignia exemplaria exstiterunt — qualia laudis
praeconia S. Francisco, S. Dominico , S. Petro Damiani, S. Be-
nedicto a Nursia, S. Romualdo , S. Bernardo contexta sunt! —
omnia haec in vert icem adipiscendum scandunt. Ei nempe qui
salutarem significationem centum canticorum deprehendat, hi
centum sunt gradus scalarum, quales in somnio Iacob con-
spexit, quae ab imis iacentibus locis usque ad Sanctissimae
Trinitatis lucem conscendunt. Praevia supremo harum gradui,
a S. Bernardo compellata, ut novo et imperito peregrino in
8 Ep. XIII, 15. 9 Par. XXX, 4t)-42: «Plura ubi lux rutilât, seu mentis, amoris plena; / Veri amor et
plenus perpete laetitia; / Laetitia exsuperans dulcedine gaudia cuncta» (I. B. Matte, p. 122).
-
28 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
postremo eius voto explendo advocata propitia faveat, Deipara
Vi rgo Maria stat.
Nimirum Florentino poetae Maria, il nome del bel fior
ch'io sempre invoco / e mane e sera,10 ea, che là su vince,
come qua giù vinse,11 supernorum munerum apparet admi-
nistra; fulgida caeli porta, interiecta spatia inter Creatorem et
creaturas submovet praebetque accessum ad Christum et ad
Supernum Verum contuendum : Or questi, che da V infima lacu-
na I de V universo infin qui ha vedute / le vite spiritali ad una
ad una, / supplica a te, per grazia, di virtute / tanto, che
possa con li occhi levarsi / più alto verso l'ultima salute. / Ed
io, che mai per mio veder non arsi / più ch'i f o per lo suo, tutti
miei preghi / ti porgo, e prego che non sieno scarsi, / perché tu
ogni nube li disleghi / di sua mortalità co' preghi tuoi, / sì che
7 sommo piacer li si dispieghi 12
Actor pr imarum part ium ipse poeta est, qui imago fit humani
generis, quod, adsiduae allegoriae velamine obtento, eo per-
ducit, ut admissa sua agnoscat et rectum virtutis iter rursus
capiat, ut se sinat collustrari, purificari, ut tandem cum sum-
mo Vero summoque Bono coniungatur, cohaereat.
Divina lex data est hominibus, ut, ei obtemperantes, feli-
citatem sive huius terrestris vitae, sive sempiternae, quam af-
fectant, attingant, sectando verum bonum, quod rectum amo-
rem inspirat, fugiendo malum, detorti amoris, cupiditates et
nequitiae scaturiginem.
Patet quod genus humanum in quiete sive tranquillitate pa-
cis ad proprium suum opus, quod fere divinum est iuxta
illud « minuisti eum paulo minus ab Angelis » (Ps. V I I I , 6)
liberrime atque facillime se habet.15
Haec pax, quae homines privatos, familias, nationes, huma-
nam consort ionem attingit, pax interior et exterior, pax singu-
1(1 Par. XXIII, 88-89: «Formosi floris, quod voco quotidie / Ad lapsum, atque ortum solis, venerabile nomen» (I. B. Matte, p. 95).
11 IMd., 83: «quae in caelo vincit, vicit in orbe velut» (I. B. Matte, p. 95). 12 Par. XXXIII, 22-33 : « Nunc hic ab inferno caelum qui vidit ad usque / Singil-
latim animas, te rogat, atque petit / Per te virtutem tantam, qua tollere posset / Ad sedes oculos, est ubi summa salus. / Atque ego qui pro me numquam illa videre cupivi, / Quantum opto pro isto, te precor, atque preces / Ipsa meas imple : mortali hunc nube résolve, / Ut per te videat gaudia summa polo» (I. B. Mattè, pp. 133-134).
13 Monarchia, I, IV. 2.
-
Acta Pauli Pp. VI 29
laris et publica, tranquillitas ordinis conturbatur et quatitur,
quia pietas et iustitia despicatui ducuntur. Idcirco, ut ordo et
salus restaurentur, ad consorti foedere annitendum vocantur
Fides et ratio, Beatrix et Vergil ius, Crux et Aqui la , Ecclesia
et Imper ium, expergefacta conscientia condicionis , qua homi-
nes in terris collocati sunt, d u m universum praedicatur nun-
tium, obscurum quidem at certum, novi exorituri saeculi. Et
caelum tellusque conspiranter hoc Evangelium pacis resonant.
Sane pacis poema Divina Comoedia est: lugubre cant icum
pacis perpetuo amissae in inferis locis; dulce canticum pacis,
ad quam spes suspirat, Purgatorium est; Paradisus vero prae-
clarum epinicium est pacis plene perpetuoque possessae.
Divina Comoedia item templum sapientiae et amoris ex-
stat, sapientiae scilicet spirantis amorem et amoris redolentis
sapientiam. Quis infitietur divini poetae versus erga homines
amore flagrare, unde praesens et efficax monitio proficiscatur,
ut quavis in vitae condicione et statu meliores fiant et ad metas
iis a providentissimo Deo statutas dirigantur?
Ex quo sequitur, ut poema cunctam rem socialem salubriter
emendandam curet, asserta libertate, quae vindicet a servitute
nequitiae, quaeque impellat ad inveniendum dil igendumque
Deum in aeque utendis eius donis, sive ad historiam, sive ad
omnígenos vitae adspectus pertinentes, cum Dantes profiteatur
humanarum rerum aestimationem et comprehensionem, cuius
praecipuas notas congruenter explanandas esse opinamur.
Haec apud s u m m u m vatem e formula disciplinae S. Thomae
Aquinatis originem ducit et eorum distinguitur insigni, qui
omnia in bonam partem vertere student. A certis rationibus pro-
ficiscitur, scilicet Gratia non deleri naturam, sed sanari et
perfici, atque personam esse nomen dignitatis. 1 4 Adversis vesti-
giis stat contra nonnulla ascetica vel mystica praecepta, quibus
videbatur contemptum mundi omnibus esse expetendum, ut-
pote unam perfectae formam vitae.
A p u d Dantem Al igher ium cuncta quae praesto sunt ho-
mini bona, quae ad ingenium, ad mores, ad sensum animi, ad
eruditionem et doctrinam, ad humanum civi lemque attinent
cultum, non solum approbantur, sed etiam laudibus extollun-
14 Cfr. Summa Theologiae, I, q. 1, a. 8 ad 2; I-II, q. 109, a. 8; I, q. 29, a. 3 ad 2.
-
30 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
tur. H o c autem magnopere refert animadvertere iis bonis aesti-
mationis locum dari et honorem tribui, dum ipse in divina se
mergit, ubi caelestium rerum contemplatio potuerat terrestria
elementa protenus vacua et inania facere. Quin etiam eius
humanitas ibi plenius definitur et in gurgite divini amoris
perficitur; etiam in sinu rutilae immensitatis caelorum is sentit
se teneri anxio nuntio veritatis et bonitatis, quod ab ipso infra
praestolatur remotissimum infelicis telluris nostrae punctum,
r aiuola che ci fa tanto feroci.15
Ad Graecam Romanamque autem antiquitatem quod spectat,
ipse in sententia manet eam praemunivisse providas christia-
nae religioni vias atque huic saepenumero suffecisse allegorias,
secus ac renatarum, ut aiunt, artium aetate, vel potius saltem
apud multos illius aevi evenit, a quibus hominum bona perpen-
debantur, posthabita ratione Dei ; atque adeo humanitas in
ethnicorum instituta moresque tunc flectebatur, et pelagiana
inficiebatur vitiositate.
Leviter et in transitu liceat eius doctr inam de re polit ica at-
tingere.
Duae potestates, Ecclesia et Imper ium, a Deo ordinatae
sunt, ut homines ad felicitatem assequendam dirigant, altera
ad caelestem, altera vero ad terrestrem; quemadmodum félici-
tâtes huiusmodi inter se distinctae sunt, quamvis haec illi sub-
iecta, ita suo in complexu et ambitu altera alterius voluntati
non paret atque ambae liberae sunt, ita ut sacrarum et profana-
rum rerum vitetur confusio. Verumtamen eaedem debent mu-
tuum sibi adiumentum praebere, quod quidem in rebus fidei et
m o r u m est Summo Pontifici Imperatoris pronum obsequium;
utraque autem rei christianae publicae c o m m o d o inservit.
Ecclesiae libera et expedita sarchia inutilis fastus, expers sae-
cularium curarum, tota contentione vacat veritati serendae et
fructibus eius maturandis : Non vi si pensa quanto sangue costa /
seminarla nel mondo, e quanto piace / chi umilmente con essa
s'accosta.16
Quod certe longe abest ab instituto, quod Marsilius Pata-
" Par. XXII, 151 : areola quae nos tàm feros facit. 16 Par. XXIX, 91-93: «Non reputant quanto in mundo sit sanguine sparsum; / Non
quantum placeat, qui explicat hoc humilis» (I. B. Matte, p. 119).
-
Acta Pauli Pp. VI 31
vinus invexit et hac aetate increbruit, ponens Civitatem ab
Ecclesia funditus esse seiungendam.
Imperatori munus deputatur, quod potissimum morale est,
c u m eo tendat, ut iustitia superior discedat, et cupiditas, per-
turbationis et bel lorum causa, cohibeatur. Ex quo sequitur,
ut necessaria universalis monarchia esse videatur. Haec — pro-
priis mediae aetatis sententiis et verbis adumbrata — pror-
sus exigit , ut supernationalis potestas antistet, qua in popu-
lorum pacis et concordiae tutelam unica lex imperet. Divini
poetae praesagium minime est comment ic ium et fallax, quem-
a d m o d u m aliquorum iudicio videri possit, cum hac aetate re-
gestam quandam invenerit formam in Nationum Coniuncta-
rum Coetu amplo provisu et benefacto, quod ad societatis
humanae gentes pertinere conetur.
Facere non possumus, quin etiam celeriter id attingamus,
quasnam rationes religionis veritas et poesis inter se habeant,
ut maiore in lumine ponamus, quomodo huiusmodi necessitudo
in Divina Comoedia ad rem deducatur, ac paucis absolvamus
de arte poetica, qualis haec Danti Aligherio fuerit, c u m ma-
x ime etiam id multis de causis poscatur, ut poesis et universa,
et singulatim cum religione coniuncta, refloreat.
Ioannes a Vergi l io Dantis sepulchro epitaphium condidit ,
quod hoc personabat e log ium: « Dantes theologus, nullius dog-
matis expers., / quod foveat claro philosophia sinu ».
Ab hoc viro honestatus est is apprime nomine theologi, cui
tamen praepolluit appellatio summi poetae, qua ipsum con-
salutaverunt saecula, consensu haud sero facto unanimi; et di-
vina nuncupata est eius Comoedia.
Uterque honoris titulus apte ei congruit. At tamen non est
existimandus poeta, quamvis theologus, sed potius renuntian-
da est altissimi cantus dominus, etiam hac causa, quod theo-
logus emersit mentis celsitate praeditus.
Poesis eius dignitas, magnitudo, eximiae laudes adeo evi-
denter patent, ut nequaquam ad has probandas contortioribus
argumentationibus opus sit. Aetherius montis apex, per tan-
tam temporum fugam erodentibus aquis indemnis, fusis et
loquacibus disceptationibus non indiget, ut innotescat: satis
est veloci oculorum obtutu eum adspicere.
Satius est, quemadmodum fuit dux Vergilius Danti, ita
-
32 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
Dantem quam plurimis possit esse alterum Vergi l ium, in sa-
crario artis, praesertim poeticae, mystagogum. H o c autem
flagrantioribus votis percupiendum est nostra aetate, qua spi-
ritualis vitae regressus haud raro respondet in re oeconomica
et in technicorum disciplinis progressioni. Ar s inopia laborat :
quoties ea apprime ad tenuia et ex uno angulo visa perfertur,
ad ea quae in uniuscuiusque opinione nimis sunt posita, Mani-
chaeorum, ut ita dicamus, ritu, despicante rerum naturam ad-
ducitur, ad cynicorum cachinnos, ad vi t iorum descriptiones et
elationes convertitur et, ad poesim quod attinet, tantum lyrica
admittit vel quam maxime praeoptat, exceptionibus et angustiis
positis, quae steriles sunt, nedum necessariae evadant.
Sunt qui ex philosophiae placitis, quae ipsi invexere vel se-
cuti sunt, consectaria inferentes, inter versus et prosam oratio-
nem negent esse discrimen ; sunt alii qui, licet discrimen- istius-
modi asseverent, poesi agnoscant indolem lyricam ad c o m m o -
vendum animum aptam et ex ea petant tantum eloquium, quod
affectus et contuitus ingenii promat, c u m contra orationi metro
solutae adiudicent logice enucleatas rationes et quae descripta,
scienter definita, in re sita excogitan tur.
Liquido patet intus in penetrali animi posse inveniri, unde
poesis sibi sumat carminum argumenta. At vero, c u m dimittit
vel in contemptionem adducit rationaliter cogitandi v im , num-
quam pervenit ad quidquam, quod sit logicum, perspicuum,
visu tactuque manifestum; atque adeo enascitur gracilis, sub-
obscura, ampullis suffulta verborum et pectoris prodit affectus,
qui in vacuos languores evanescunt.
Quodsi poetica constructio magnae mensurae reddatur, ne-
quaquam hanc ob rem minoris ducenda est. A p u d veteres for-
mae, quae summos obtinebant numeros, ep icum poema et tra-
goedia erant. Illi Plato pa lmam deferebat, huius vero Aristo-
teles, 1 7 qui praestantissimorum artificiorum fastigium ibi situm
esse arbitrabatur.
Iudici i autem notas, in gradata pulchritudine et perfectione,
quae obtinenda erat, metienda, e psychagogia quam max ime ii
petebant, scilicet ex explicata potentia, quam auctor sibi pro-
posuerat animos efficaci ter, convenienter, late ducendi . Hanc
17 Plato, Leg. II, 658 d et ss.; Aristoteles, Poetica, 1461b 26 et ss.
-
Acta Pauli Pp. VI 33
quidem artis regulam et Horatius praescribit, quae prateriri
non possit : Non satis est pulchra esse poemata; dulcia sunto-.
I Et quocumque volent animum auditoris agunto.15
Quae omnia adipisci licet proprio poesis eloquio ac potissi-
m u m ea facultate, prorsus arcana, et fortasse numquam satis
percognita, quam instinctum inflatumque divinum dicimus.
Minime hic deturbat despicitque rationem, sed potius alium co-
gnoscendi m o d u m , alium potiundi rebus iter constituit, et c u m
his detegit necessitudines, quas illa non intuetur. Eget autem
ars ratione in tumultuosa navitate, antegrediente instinctus in-
flatusque scintillationem, quae cuncta posthac incollata collu-
strat, plaçât, simplicia efficit; eadem protenus eget in subse-
quenti operis consummatione, perficienda nimirum c u m peritia
et ingenio, ut cum aliis animi status et habitus communicetur ,
non solum suscitatis ideis, imaginibus, affectibus, sed absoluta
quoque vitali var iorum diversorumque elementorum modera-
tione et concentu : namque scribendi recte, sapere est et princi-
pium et fons.19
H u c accidit, ut necessario egignendum sit profluens quid-
piam, veluti magnetica vis , positu et vafra verborum iunctura,
euphonia, rythmo : Ingenium cui sit, cui mens divinior, atque
os I Magna sonaturum, des nominis huius honorem.20
Iam. vero apud Dantem Aligher ium prorsus ignea vis , in-
stinctus inflatusque est causa, cur eius opus animetur et ad
miram celsitatem extollatur in amplectendo veluti exstantium
rerum pelago: ... /' mi son un, che quando / Amor mi spira,
noto, e a quel modo / ch'e' ditta dentro vo significando.21
Ibi omnia pangendi carmina genera coalescunt: sunt sane
illic epicum, lyr icum, didascalicum, satyricum, dramaticum,
et quidem utrumque, sive statuarium, sive motor ium; idque fit
copulando continenter varia, variando multiplicia, servata
splendida architectonicae unitatis cohaerentia. Omnes autem
resultare iubentur sensus animi, vocisque soni : blandiloqui et
bellicosi, maesti et hilari, fastidiosi et admirationis pieni, spiran-
18 Horatius, Ars poetica, 99-100; cfr. Epist. II, I, 212-214. 19 Horatius, Ars poetica, 309. 20 Id., Satir. I, IV, 43-44. 21 Purg. XXIV 52-54 : « Tunc ego sum quidam, qui quando spirat et intus, / Quo-
modo dictat Amor significo atque noto» (I. B. Matte, p. 4).
-
34 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
tes iram, ter r or em, metum, amorem, obsecrationem, adoratio-
nem, mellifluum risum, summae beatitatis laetitias promentes.
Suo usus singulari scribendi genere, summus poeta concinit
ea quae implicatiora et elatiora in vivis sunt, mysteria Dei et
h o m i n u m cogitata,, altitudine praestantiora. T u m magnum
quiddam et mirabile apparet scaturigo illa, quae tam amplum
eloquii f lumen profundit, c u m recogitatur ipsum Ital icum usur-
pare sermonem, tunc veluti pupulum et r iidem, pr ima eloquii
tentamina expertum. Qui nempe sermo pane orzato ... e sole
novo 2 2 ingenio eius quod ita describit : da mia natura / trasmu-
tabile son per tutte guise,™ veluti tractabile instrumentum prae-
sto est, ut exprimat alias nobili c u m gravitate, alias populari
quadam cum rusticitate, alias vehementer, alias blande, multi-
geno colore et modulamine quidquid affectus animum eius mo-
vet vel mentem eius in contemplat ionem rapit, iracundias et
amoris impetus, vituperationes et laudes, sempiterna poena
damnatorum convic ia et sanctorum caeli tum preces, visiones,
somnia, praesagitiones, consilia, philosophiae acumina, cacu-
mina theologiae.
Hac theologiae posita mentione, profertur quaestio, quae
ad eam pertinet. Nonnulli existimatores asseveraverunt Divi-
nae Comoediae poeticam naturam abesse, quotiescumque et ubi-
cumque theologia imbuta sit. Al i i prorsus in diversam abeunt
sententiam, pro explorato habentes indidem eam eminere et
enitescere meridiana luce, omnino sua. Ab horum iudicio non
dissentimus rationibus innixi, tum generatim, tum singulatim
ad id genus causam attinentibus.
Quis inñtietur religionis sensum, religionis veritates, ex fi-
nito ad Infinitum salientia vota, fuisse et semper esse fontem
aquae, quam alta poesis vena promat? Nonne haec ceteris for-
ma est praestantior et purior? Quotiescumque oratione, cuius
m a x i m a m partem sibi vindicat , — mavult canere quam loqui,
coloribus pingere quam argumentan, et mavul t in perorando
sculpere — haec re myst ica partos effectus, investigatos Gratiae
motus, exstasim, quotiescumque sese ad supremam Pulchritu-
dinem se extollit, ad B o n u m Verumque, quod supra humanum
22 Conv. I, 13: «Panis hordeaceus... et sol novus». 23 Par. V, 99: natura mea / aptus transmutationi sum omnes per modos.
-
Acta Pauli Pp. VI 35
intellectum excedit , cui enarrando vieta cedit fandi facultas,
alla eterna luce / che, vista, sola e sempre amore accende,24 tum
divinae bonitatis fit donum loculentissimum, eius gloriae reper-
cussa imago : apparet nempe . . . giorno a giorno / essere aggiun-
to, come quei che puote / avesse il ciel d'un altro sole adorno.25
Re quidem vera homines, quorum vitae ratio in contempla-
tione est posita, prae ceteris religiosi, imprimis poesis magno
nomine dignae, petitores sunt; et ad hanc quod attinet, splen-
didi exempli specimina vaticinia prophetarum et davidici psal-
mi universe iudicata sunt.
Profecto inter mysticos et inter veros poetas, quin etiam
communiter inter liberalium artium artifices, quarum poesis
procreatrix et parens esse videtur, secreta cognatio intercedit.
Etenim poeti cum donum in tenore rerum naturalium prophe-
tico et mystico dono in tenore supernaturalium rerum respon-
det; utrique c u m exseritur, similis est psychologicus cursus
et processus; utrumque petit abditius animi habitaculum, api-
cem spiritus, medium cordis locum, ubi priores Deum. adesse
sentiunt, alteri autem, quantumvis non penitus intellectam, at
suspectam, et contuitu quodam coniectam praesentiam perci-
piunt muneris, quod « speciei generator » 2 6 constituit.
Oblatam occasionem nunc adipiscimur, adhortandi, ut re-
ligiosae poesi studeatur, sive choricae, musices numeris ador-
nandae, quae in se colligat multitudinis sensum, in interpre-
tandis veris naturae rerum vocibus , in celebrandis sacris sol-
lemnibus et magnis eventibus, qui laeti vel maesti abeunt, sive
poesi in apr icum proferenti serta animi cum Deo colloquia, qui
ei aperit fontem vitae et super eius naturam excedit.
In Christum nimirum credentes, quibus fidei gratia Ver-
bum vitae magister et paedagogus habitat in corde, artem ver-
borum ad sonum exquisitorum, licet s implicem et inornatam,
singulari iure suam esse deputare licet. Proinde eam exerceant
velut arabilem campum, suspicientes in Dantis Aligherii exem-
plar, quod ultra difficile progredi possit, iis quoque quas profe-
rimus habitis rationibus.
24 Par. V, 8-9: «Quae simul est visa, ut semper ametur agit» (I. B. Matte, p. 21). 25 Ibid. I, 61-63: «Moxque dies visus fuit additus esse diei / altero uti ornas*set
aethera sole dies» (I. B. Matte, p. 6). 26 Sap. 13, 3; cfr. H. Brémond, Prière et poésie, Paris 1926.
-
36 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
Si in coniunct ionem eorum, quae ad doctr inam et eo rum
quae ad poeticae artis principia, in ipsius opere pertinent, con-
sideratio intendatur, est sane, quo perspicue appareat mutuum
foedus ibi idoneum et va l idum exsistere. Utrumque elementum
minime inordinate apposi tum est, quamvis uni alterum sit
subiectum, sed potius utrumque animantem apteque concinna-
tam conformationem constituit, haud secus atque in hominis
corpore ossa et carnis invo luc rum: quocirca si alterum cadit,
alterum quoque se a lapsu non sustinet; nam pulchritudo ex
una compact ione consistit.
Praeterea utrimque inter theologiam phi losophiamque ac
pulchri tudinem ibi conectitur mutua ratio, quae hic sita est:
c u m doctrinae pulchritudo suum ornatum habitumque tum
cantus dulcédine, tum figuris vel plastices figmentis praebeat,
id parat communi tque iter} ut illae multis sane numero utilissi-
ma praecepta impertían tur.
Ea quae alte inquiruntur et subtiliter pertractantur inacces-
sa evadunt humilioribus hominibus, qui, magna sane multi-
tudo, ipsi quoque veritatis appetunt panem. Verumtamen et hi
percipiunt, gustant, probe aestimant pulchritudinis efficacita-
tem et gratiam; et hac via facilius evenit, ut veritas eis afful-
geat eosque emi tri at. H o c sibi statuit, hoc altissimi cantus con-
ditor ad rem deduxit, cui pulchri tudo facta est ancilla bonitatis
et veritatis, bonitas autem materia pulchritudinis.
At vero tempus est Nos finem imponere impari praeconio
laudis Danti Aligherio tributo, ut vehementer commonefaden-
do id concludamus : « Honore afficite altissimum poetam ».
Quem omnes colant, quia ad omnes is pertinet, catholici no-
minis decus, oecumenicus vates et humani generis educator :
maiore autem diligentia et constantiore sollicitudine ii qui reli-
gione, caritate patria, vitae vicissitudinibus, s tudiorum cogna-
tione ipsi propinquiores sunt.
Ii autem qui strenuiore sunt indole non solum Divinae Co-
moediae, praestantissimi operis, exemplar nocturna versent ma-
nu, versent diurna, verum etiam altius vestigent quidquid ibi-
dem adhuc inexploratum et obscurum manet.
Contendant legere singuli totam, non praecipites et praepe-
tes, sed acuta sagacitate et meditata commentat ione. Quodsi
variis de causis id multis contingere nequeat, raro inveniatur
-
Acta Pauli Pp. VI 37
quisquam, qui eius summae complexum, eximias eius mente
ducentes species, nobiliores eius partes versusque ignoret.
Compellamus denique nostrae aetatis homines, ut suam doc-
trinam et eruditionem perficiant et collustrent, tam magnae ani-
mae occursu! Siquidem saecularis memoria Dantis Aligherii ,
septimo exeunte ab eius ortu saeculo, vehit ipsum ad nos, mi-
cantissimum sidus, ad quod subleventur oculi , a quo ratio iti-
neris, crebra silva obscura praepediti, expetatur adversus il di-
lettoso monte / ch'è principio e cagion di tutta gioia.27
Ad Nos quod attinet, ut honoris ei tribuatur obsequium in-
signibus in praesentibus celebritatibus, cupientes harum memo-
riam perpetuari, incepto quodam eius cultui profuturo, ut supra
diximus, Motu proprio constituimus magisterium seu Cathe-
dram studiis Dantis Aligherii provehendis in Mediolanensi stu-
diorum Universitate a Sacratissimo Corde. Quorum omnium,
quae Motu proprio decernimus, fidelem exsecutionem Venera-
bili Fratri Carolo Colombo, Episcopo titulo Victorianensi, Prae-
sidi Mediolanensis Instituti a Iosepho Toniolo, et, per eum, di-
lecto fil io Aet io Franceschini, Moderatori Magnifico Mediola-
nensis studiorum Universitatis a Sacratissimo Corde.
Quae autem his Litteris Apostol icis , Motu proprio datis, sta-
tuimus, ea semper val ida et firma esse iubemus, contrariis qui-
buslibet non obstantibus.
Datum Romae , die vii mensis Decembris, festo S. Ambrosi i
Episcopi, anno MCMLXV, Pontificatus Nostri tertio.
P A U L U S P P . V I
I I
Commissiones quaedam postconciliares constituuntur
P A U L U S P P . V I
FINIS CONCILIO Oecumenico Vat icano I I cum allatus sit, a
Decessore Nostro ven. mem. Ioanne XXII I indicto et inchoato
a Nobisque continuato et concluso, ex quo praeclarissimas uti-
litates in catholicam rem manaturas esse nemo dubitat, A p o -
stolico muneri Nostro consentaneum censemus, iam curas sol-
27 Inf. I, 77-78 : Delegabilem montem, cunctae principium et causam laetitiae.
-
38 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
licitudinesque in eo ponere, ut quae in Consessu illo dignissimo
sunt statuta a Nobisque promulgata, ad effectum quam pr imum
adducantur.
Huius rei gratia, ut pro explorato habetur, condidimus sive
Consilium ad exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia,
sive Pontificium Consilium instrumentis communicationis so-
cialis praepositum. Quod vero pertinet ad recognit ionem Co-
dicis Iuris Canonici Decessor Noster fel. rec. Ioannes XXII I
peculiarem Commiss ionem constituit, quae, iuxta Concilii
praescripta, in opus iam incumbit .
Sed quoniam post hos constitutos Coetus, nova sacrosanctum
Conci l ium decreta edidit, sequitur propterea, ut novi etiam
Coetus condantur, quorum studio et consilio utamur, ad
normas tradendas, quibus decreta illa effecta dentur.
Quas ob causas, hisce Apostolicis Litteris motu proprio datis,
haec, quae sequuntur, decernimus et iubemus.
1. Idci rco ut studia perficiantur et aptae normae parentur,
quibus novae a Concil io latae leges Nostra auctoritate ad effec-
tum veniant, novas condimus Commissiones, quae postconci-
liares appellabuntur.
2. Iuxta Concilii decreta, a Nobis sequentes Commissiones
postconciliares consti tuuntur:
a) Commissio de Episcopis et de dioecesium regimine;
b) Commissio de Religiosis;
c) Commissio de Missionibus;
d) Commissio de educatione christiana ;
e) Commissio de apostolatu la icorum.
3. Unaquaeque ex his Commissionibus de materia tantum
aget, circa quam versabatur respondens Concilii Commissio.
4. Harum Commiss ionum Praeses, Praesidis Vicarii , Mem-
bra et Secretarius, i idem ipsi erunt, qui hoc munus in respon-
dent! Commissione Conciliari obtinebant. Unaquaeque autem
Commissio normis, quantum cuique congruit, regetur, quae in
Ordine Concilii Oecumenici Vaticani II celebrandi statutae sunt.
5. Praeterea Commissionem, quae Centralis vocabitur, insti-
tuimus, eo spectantem, ut omn ium Commiss ionum postconci-
-
Acta, Pauli Pp. VI 39
l iarium labores coordinet, i l larumque propositiones, diligentis-
sime cogitatas, ad Nos deferat.
Eiusdem insuper Commissionis erit Concilii Constitutiones
et Decreta, ubi id vel necessarium vel utile v isum erit, rite
interpretari.
Quare ea proprio hoc nomine designabitur Commissio Cen-
tralis coordinandis post Concilium laboribus et Concilii Decretis
interpretandis.
6. Hu ic Commissioni Centrali praeerunt, tamquam a Nobis
delegati, tum Pater Cardinalis qui inter Conci l ium Primus erat
e Consilio Praesidentiae, tum Pater Cardinalis, qui per idem
tempus Praeses erat Commissionis de coordinandis Concilii
laboribus.
Huius autem Commissionis Centralis Membra erunt Patres
Cardinales, qui Membra erant Commissionis, quam nunc nuper
commemorav imus .
7. Commissio Centralis suum habebit Praelatum, Secretarium
Generalem appellatum, quem Subsecretarii praesentem adiu-
vabunt, eiusque vel absentis vel impediti vices praestabunt.
Sive Secretarii Generalis sive Subsecretariorum officium in hac
Commissione obibunt, qui eodem munere in Concil io Oecume-
nico fungebantur. I idem in Commissione Centrali partem ha-
bebunt.
8. Ad Secretarium Generalem illud quoque pertinet, ut
non solum omnia acta documentaque Concilii colligat et in
tabulario generali disponat, sed ut etiam ea quae sint evulganda
typis edat.
9. Sive Commissioni Centrali, sive singulis Commissionibus
postconciliaribus praesto erunt Consultores, qui pro singulis
quaestionibus, in quibus sint vere periti, proponente Praeside
et approbante Summo Pontifice, a Commissione seligentur, ut
plur imum, ex iis qui in Concilio Peri torum munere fungebantur.
10. Commissiones in eo omnem curam collocabunt, ut qui
crediti sunt sibi labores alacriter absolvant, ita ut Concilii
decreta quam pr imum in rem deducantur. His autem expletis
laboribus, Commissiones finem habebunt.
-
40 Acta Apostolicae Sedis - Commentarium Officiale
11. Rationes autem c u m iis provehendi causa, qui christia-
no nomine decorantur, sed ab hac Apostol ica Sede adhuc
seiuncti sunt, confirmamus Secretariatum ad unitatem chri-
stianorum fovendam, a Decessore Nostro ven. mem. Ioan-
ne X X I I I Apostol icis Litteris Superno Dei nutu, die v mensis
Iunii , anno MDCCCCLX, condi tum. Qui Secretariatus i isdem viris constabit, quibus per Concilii celebrationem constabat.
Ad ostendendam praeterea sollicitudinem, qua tenemur,
erga universos homines, duos alios Secretariatus Nos condidi-
mus , quorum alter non christianos respicit, alter vero non
credentes.
Quaecumque vero a Nobis hisce Litteris motu proprio datis
decreta sunt, ea omnia firma ac rata esse iubemus, contrariis
quibuslibet non obstantibus.
Datum Romae, apud Sanctum Petrum, die III mensis Ia-nuarii, anno MDCCCCLXVI, Pontif