๔๒. กระบวนธรรมที่ใช้จิตตามดู...

A Dhamma Step Using Mind to View Mind in Our Mind

คำ�ถ�ม FAQ อ�จ�รยนธ ศรพฒน เฉลมฉลอง “พทธชยนต ๒๖๐๐ ป ” วนวสาขบชา วนจนทรท ๔ มถนายน พ.ศ. ๒๕๕๕

Siripat.Com and Academiae Network 2012…………………………………………………………………………………………………………………………

๔๒. กระบวนธรรมทใชจตต�มดจตภ�ยในจตของเร�

ในการบำาเพญเพยรเจรญภาวนานน ครบาอาจารยดานวปสสนากมมฏฐานมกใหความสำาคญเกยวกบการกำาหนดตามพจารณา “ใจ ” (Mind) อยางเชน หลวงปท� จ�รธมโม ไดใหพทธคตเตอนใจไว ทผเจรญภาวนควรโนมมาพจารณาประพฤตปฏบตใหเกดประโยชนสงสด ดงน

รอยทใจ ดอยทใจ เหนอยทใจเพงอยทใจ กำาหนดอยทใจ

ใหเหนความแจง ความสวาง ความสงบ ขนในใจ (หลวงปทา จารธมโม)จากพทธคตพจนดงกลาวขางตนนน จะพบวามคำาศพททสำาคญทเกยวของโดยตรงกบการเจรญภาวนามจำานวน ๑๑ คำา ทตองทำาความเขาใจอยางละเอยด ไดแก

(๑) ร คอ วตก ตรกตรอง สญญา ปญญาขนธ ธมมวจยะ วมงสา ปฏสมภทา สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ

(๒) ด คอ ไตรตรอง สอดสอง โยนโสมนสการ

๔๒. กระบวนธรรมทใชจตตามดจตภายในจตของเรา นธ ศรพฒน– หนา 1

(๓) เหน คอ รบร เขาใจ ประจกษ กำาหนดร ความรแจงเหนจรง

(๔) เพง คอ จองด ตรวจสอบ พนจ เขาฌานสมาบต สงบละเอยดประณต

(๕) กำ�หนด คอ ตามพจารณา ใครครวญ ใครร จนตนาการ มนสการ

(๖) ใหเหน คอ ตดสนใจ สรป ลงความเหน บงคบใหไดผล ญาณทสสนะ

(๗) คว�มแจง คอ ความเขาใจ รบรตามจรง ตรสร ญาณสมปยตต วสทธ

(๘) คว�มสว�ง คอ ตน รเหนตามจรง เหนธรรม ปญญาหยงร สพพญญ ยถาภตญาณ

(๙) คว�มสงบ = ปราโมทย ปต สข เบกบานใจ สงดวเวก นพพาน

(๑๐) (เกด) ขน คอ ไดรบสภาวธรรม ปรากฏการณ ผลวบาก

(๑๑) ทใจ คอ มโน ธาตร สตสมปชญญะ สตปญญา ปญญาภม

ในขนตอนน เปนทกษะการยอยความคด “คว�มหม�ยหล�ยนย” (Connotation) เพอใหเกดการรวมองคความรเชงสมพนธ ทำาใหเหน “พรหมแดนคว�มร ” (Knowledge Boundary) ทเชอมตอกนหลายๆ “หนวยคว�มคด ” (Concept Unit) หรอ “อรรถลกษณ ” (Semantic Features) ในระดบตางๆ ของความหมาย ไดแก คำา (Word) วล (Phrase) ประโยค (Sentence) อนเฉท (Paragraph) หรอ ปรเฉท (Discourse) ตามลำาดบ กระบวนการคดดงกลาวน มความสำาคญในการเจรญววฒนปญญาในพระพทธศาสนาอยางยง เนองจากจดประสงคหลกในการประพฤตปฏบต


ธรรมนน เพอความหลดพนจากกเลสอาสวะและกองทกขทงปวงดวยปญญาวสทธ ซงเปนขนตอนความเขาใจอยางลกซงกบความหมายทเปนภาษาสมมต คอ “สมมตสจจะ ” (Conventional Truth) หมายถง ความจรงทเกดจากการกำาหนดความหมายในระบบภาษาตามขอตกลงของสงคมนนๆ มนษยเปนผปรงแตงความหมายนนๆ เพอใชในการสอสารและอธบายปรากฏการณของสงใดสงหนงในธรรมชาต

ดงนน “สมมตสจจะ จงเปนภาวะทเกดจากเหตปจจยท”ปรงแตง เรยกวา “สงขตธรรม กบความหมายทเกดขนในภาษา”ธรรม คอ “ปรมตถสจจะ ” (Absolute Truth) หมายถง ความจรงโดยปรมตถหรอสงสดทปรากฏตามธรรมชาตของมน เปนความหมายทเกดใน “ภ�ษ�ธรรมช�ต ” (Natural Language) คอ ธรรมทตงมนของธรรมดา เรยกวา “ธรรมฐต ดงนน ความหมายท”เกดขนจงเปนความหมายทมลกษณะเปนสากล (Universal Characteristics) เปนการอธบายสภาวธรรมทปรากฏขนของ “ตถต� หมายถง ความเปนอยางนน ความเปนเชนนน ภาวะทสงทง”หลายทงปวงเปนของมนอยางนนเอง คอ เปนไปตามเหตปจจยของ “ปฏจจสมปบ�ท นนคอ ธรรมทงหลายอาศยกนและกนจงเกดขน ”แตมลกษณะความเปลยนแปลงแปรปรวนไมคงทตาม “กฎไตรลกษณ ซงเปนกฏสามารถใชในการอธบายปรากฏการณตาม”ธรรมชาตไดอยางครอบคลม เรยกวา “ส�มญลกษณะ ” (Natural Characteristics) ไดแก อนจจตา ทกขตา อนตตตา

เพราะฉะนน องคความรทเกดขนในวปสสนาภม จงไมสามารถสรางศพทบญญต (Terminology) ไดทกสภาวธรรม เพราะเปนสภาวะทอยเหนอสมมตบญญต ความหมายแหงองคธรรมทเกดขนจงมสถานภาพเปน “ภ�ษ�ส�กล ” (Universal Language) เปนเรองนามธรรมขนสงสด หรอ “คว�มหม�ย


สงสด ” (Ultimate Meaning) ทตองใชระบบการสอสารแบบ “จตสอกบจต ” (Mind to Mind System) ไมใชความรสกดวยระบบประสาทของอนทรย ๕ คอ เวทนาขนธ หรอขนธ ๕ ทงหมด สงน คอ “ปญญ�ภม ” (โลกตตรปญญา) ทเกดจากการเจรญภาวนาเทานน เรยกวา “ภ�วน�มยปญญ� คอ รบรดวยตนเอง ” (Self–Acquisition) ซงเปนปญญาทอยเหนอความหมายทางโลกยะ ไดแก “จนต�มยปญญ� คอ คดหาเหตผลดวยตนเอง เรยนรดวย”ตนเอง (Learning) กบ “สตมยปญญ� คอ ศกษา คนควา วจย ”จากผอน ดวยการฟงมาก อานมาก เขยนมาก คอ “พ�หสจจะ เพราะฉะนน ” “ภ�วน�มยปญญ� เปนความรในระดบโลกต”ตระ ซงมความรสงสดโดยปรมตถ เรยกวา “อสงขตธรรม อนเปน”เรองความหมายเกยวกบสภาวะของ “วสงข�ร คอ ไมเกยวกบ”สงขารทงหลาย (ขนธ ๕ หรอ อป�ท = ขนธ ๕ กบ อป�ท�น) นนคอ “สภ�วจตทเข�สนพพ�น ซงความรทเกดขนจะผานการปฏบต”วปสสนาดวย “วฏฐ�นค�มนปฏปท� เพอออกจากธรรมทเปน”สงขารทงหลาย หรอสงทยดมนถอมนในขนธ ๕ นนเอง ดงนน วธการคนควาหาปญญาความรระหวางความรทางโลกยะ (เชาวปญญา) กบความรทางโลกตตระ (ญาณ) จงแตกตางกนอยางสนเชง

อยางไรกตาม จากพทธคตเตอนใจของ หลวงปท� จ�รธมโม นน ใหศกษาความหมายเพมเตมในวลทวา “คว�มแจง คว�มสว�ง คว�มสงบ นน พดยอๆ คอ ” “แจง สว�ง สงบ อนเปนวลท”ผเจรญภาวนาจะไดยนเสมอจากพระอรยสงฆปรารภถงเสมอ (สะอาด สงบ สวาง) ซงพอจะอนมานเทยบเคยงนยความหมายได ๑๐ ประการ ดงน

(1) สภาวจตทเปนพทธะ จตคอพทธะ (อนตตรสมมาสมโพธญาณ)

(2) ผร ผตน ผเบกบาน (พทโธ)


(3) ศล สมาธ ปญญา (สกขา ๓ – มชฌมาปฏปทา – วฏฐานคามนปฏปทา)

(4) มรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑ (โลกตตรธรรม ๙)(5) อรยสจจ ๔ วปสสนาญาณ ๙ วสทธ ๗ (พทธธรรม)(6) สจจญาณ กจจญาณ กตญาณ (ญาณ ๓)(7) ปฏจจสมปบาท ไตรลกษณ อรยสจจ ๔ (กฎ

ธรรมชาต)(8) พระพทธ พระธรรม พระสงฆ (พระรตนตรย)(9) ความหลดพนจากกเลสอาสวะทงปวง (ทกขนโรธ

คามนปฏปทา – มรรคมองค ๘) (10) หมดทกข หมดโศก หมดภย (ทกขขย – สนทกข)

กลาวโดยสรป ในการปฏบตธรรมนน จะประพฤตปฏบตอะไรใหคำานงถง “ใจ เพราะ ” “ก�รกระทำ�ทกอย�งมใจเปนประธ�น ” (หลวงพอพธ ฐานโย) คอ “สำ�เรจอยทใจ เพราะฉะนน การทำาความเขาใจ”เกยวกบกระบวนการเจรญววฒนทางจตหรอใจนน เปนเรองละเอยดออนประณตขนสง ตองทำาความชดเจนทงภาคทฤษฎและภาคปฏบต เพราะถาเกดความผดพลาดขน (ทฏฐวบต) จะสรางความเสยหายอยางมาก ทำาใหเสยเวลาแกไข ดงสำานวนทวา “กระบวนธรรมทใชจตต�มดจตภ�ยในจตของเร� เมอฟงดแลว เหมอนกบงาย แตในทาง”ปฏบตน ยากเอาการเหมอนกน ดงคำาอธบายคำาวา “จต ” (Mind) ในรายละเอยดเพมเตมขางลางน

(1) คำาวา “จต ดวงท ๑ ใน ” “กระบวนธรรมทใชจตตามดจตภายในจตของเรา หมายถง ” “สตสมปชญญะ” (ตววปสสนา) คอ ความรตวอยางทวถวน รดรชว ไมประมาท มมโนธรรม ผเจรญภาวนาทขาดสตหรอสตสมปชญญะนน ไมสามารถปฏบตพทธกจนไดเสรจ


สมบรณ เพราะอวชชาปดบงปญญา (สตปญญา) เกดวปลาสสญญาในเรองไตรลกษณ ไมสามารถเขาถงความจรงโดยปรมตถแหงกฎธรรมชาตได นนคอ ภารกจวปสสนากมมฏฐานสนสด ไมสามารถกาวเดนดวยโลกตตรสมมาทฏฐไดอกตอไป เปนเรองมจฉาทฏฐอนจะกอใหเกดอกศลวบากกรรมมากยงขน โดยทวไปแลว ในการเจรญภาวนา ไมวาจะเปนขนตอนไหนกตาม การพฒนาเจรญ “สต ใหแขงกลา จงเปนเรองสำาคญมาก เพราะ”คำาวา “สต หมายถง ” ความระลกได นกได สำานกอยไมเผลอ ความจำาได มจตใจมนคง สามารถพฒนาใหเปน “สม�ธ ไดทเรยกวา ” “สมม�สม�ธ สวนคำาวา ” “สมปชญญะ หมายถง ความรอบร ” ความรชด รชดสงทนกได ตระหนก เขาใจชดตามความเปนจรง “สมปชญญะ ท”ไดรบการพฒนาใหแกกลาจะกลายเปน “คว�มร หรอ ” “ปญญ� เมอรวมกบคำาวา ” “สต จงเรยกรวมกนวา ” “สตปญญ� หมายถง ภาวะรวมกนดานจตระหวาง ” “คว�มจำ� ” (สญญา–ความหมายร) กบ “ปญญ� ” (วญญาณ–ภาวะทรแจง) เพอจะเจรญววฒนเปน “จตตสงข�ร” (มโนสงขาร) หมายถง สภาพปรงแตงการกระทำาทางจตใจ เรยกวา “มโนสญเจตน� ดงนน กระบวนการ”พฒนาสตใหมนคง คอ “สตปฏฐ�น ๔ นนคอ ” การตงสตกำาหนดพจารณาสงทงหลายใหรเหนตามความเปนจรง คอ ตามทสงนนๆ มนเปนของมน หรอกลาวอกนยหนง ใหเหน “ส�มญลกษณะ ตามกฎไตรลกษณ” ไดแก อนจจตา ทกขตา อนตตตา โดยกำาหนดสตใหระลกถงสภาวะเกยวกบ (๑) ฐานกาย (๒) ฐานเวทนา (๓) ฐานจต (๔) ฐานธรรม ซงทงหมดเรยกวา “สภ�วธรรม นนเอง”


คอ ใหเหนความตงอยแนนอนแหงกฎธรรมดา ซงเรยกวา “ธรรมฐต ไดแก ” (๑) ความเกดขน ปรากฏ (๒) ความดบ ปรากฏ และ (๓) เมอตงอย ความแปรปรวน ปรากฏ เรยกอกอยางวา “สงขตลกษณะ ซงทงหมดก”เกยวของกบ “ธรรมนย�ม ๓ คอ ” กฎธรรมชาตเกยวกบความสมพนธและอาการทเปนเหตเปนผลแกกนแหงสงทงหลาย ไดแก (๑) สงขารทงปวง ไมเทยง (๒) สงขารทงปวง คงทนอยมได (๓) ธรรมทงปวง ไมเปนตวตน ขอสงเกตอกอยางหนงเกยวกบการเจรญภาวนานน กระบวนธรรมตางๆ นน ตองประกอบดวย “ปญญ� ” (สต) ทกขนตอน ถาขาดคณธรรมขอนไมใชการเจรญภาวนาแนนอน นนคอ ตองม “สต หรอเรยกวาคำาเตม ”“สตสมปชญญะ เปนองคประกอบเสมอ คอ ” “สตปญญ� อานสงสทเกดจากการเจรญสตปฏฐาน คอ ”การได “ดวงต�เหนธรรม ” (ธรรมจกษ) ทำาใหเหน “อนตตสญญ�” หมายถง กำาหนดหมายรความเปนอนตตาแหงธรรมทงปวง คอ กฎทวา “ธรรมทงปวง เกดขนเปนธรรมดา และธรรมทงปวงนน ดบไปเปนธรรมดา องค”ความรดงกลาวน ผเจรญภาวนาตองนำาไปใชพจารณาสภาวธรรมทเกดขนในจตดวงท ๒ ในอนดบถดไป

(2) คำาวา “จต ดวงท ๒ ใน ” “กระบวนธรรมทใชจตตามดจตภายในจตของเรา หมายถง ” “มโนวญญ�ณ” (ชวนะ) สวนททำาหนารบรในการเสพอารมณทผานอายตนะ ๑๒ และผสสะ ทำาใหเกด “จตตสงข�ร ดวย”สญญาและเวทนา ซงม “กรรม ” (วบาก) และ “ใจ” (มโนสญเจตน�–ความจงใจ เจตนา ทอยภายใตอำานาจกเลสตณหา อปาทาน ทมเหตปจจยมาจากอวชชาตามกฎ


ปฏจจสมปบาท) ครอบครองอย เรยกวา “อป�ทนนกสงข�ร ซงหมายถง ” “ขนธ ๕ ซงเปนภาวะทถกปรง”แตงขนดวยเหตปจจย (กเลส) เรยกวา “สงขตธรรม ”เพราะฉะนน จตในความหมายของขอ ๒ น เปนเรอง “กเลสอ�สวะ ซงแสดงถง สภาวะปรงแตงของบรรดา”ปจจยตามหลกปฏจจสมปบาทโดยตรง เพราะจตทเรยกวา “วถจต ทำาหนาทรบรเสพอารมณหลากหลายทเรยก”วา “ตท�รมณ ซงเกดขนทกขณะจตตงแตเกดจนตาย ”(วถจตตปวต–กระบวนวถจตทเกดดบสบตอไปมากมายไมอาจนบได) ดงนน “กรรม และ ” “วบ�กกรรม ” (ภวจกร) ทเกดขนจากกเลสในระหวางนน แบงออกเปน ๒ ระดบชน ไดแก ๑. ระดบของชวต (ภพของชวต) ทแสดงพฤตกรรมสงผลใหเกดผลวบากตอภมของจต คอ กายกรรม วจกรรม มโนกรรม รวมทง ๒. ระดบของจต (ภมของจต) คอ อกศลจต (จตปถชน) กศลจต (จตปถชน โสดาบน สกทาคาม อนาคาม) กรยาจต (จตของพระอรหนต ไมมวบาก ตดกรรมสนสด) ถาพจารณาใหละเอยดลกลงไปอก คำาวา “จต ดวงท ๒ หมายถง ”“วญญ�ณกจ ๑๔” (วญญาณปวตต) ทพจารณาในชวงระยะสนๆ เรยกวา “ขณะจต ” (Thought Moment) ทมเจตสกเกดขนอยางแปรปรวน (วปรณาม) ผานทวารอนทรยทง ๖ (ตา ห จมก ลน กาย ใจ) การรบรเสพอารมณถาคำานวณเปนตวเลขงายๆ เพอพจารณา “ก�รเกด–ดบ–แปรปรวน ของจต เทยบเคยงกบ ” “ลกขณรป ๔ ” คอ อปจยะ (กอตว) สนตต (สบตอ) ชรตา (ทรดโทรม) อนจจตา (ปรวนแปรแตกสลาย ) ซงเปนลกษณะอาการของสงขตธรรมทงรปธรรมและนามธรรม ดงน


กจ (๑๔) X ทวารอนทรย (๖) = ๘๔ ขณะอารมณ (มโนธาต) ธรรมธาต–ธรรมารมณ (๘๔) X วญญาณ ๖ =๕๐๔ มโนวญญาณมโนวญญาณ (๕๐๔) X (สญญา ๖ เวทนา๖) = ๖๐๔๘ มโนวญญาณ มโนวญญาณ (๖๐๔๘) = จตตสงขาร = ๑ สภาวจต / ๑ ชวงขณะจต

จากตวอยางการคำานวณอยางไปไมเปนทางการนน แสดงวา ใน ๑ ชวงเวลาทเกดขณะจตนน จตรบรอารมณผานเจตสกเกดขนอยางตอเนองกนถงโดยประมาณ ๖,๐๔๘ อารมณ ท “วญญ�ณ ตองรบร ซงระบบ”ประสาทรบรประมวลผลออกมาเปนนสยหรออปนสยเฉพาะของแตละคน เรยกวา “บคลกภ�พ ”(Personality) โดยประกอบดวย “ระดบเช�วปญญ�” (IQ–Intelligence Quotient) และ “ระดบภ�วะอ�รมณ ” (EQ–Intelligence Quotient) จะพบวาในหนงวน ๒๔ ชวโมง จตของมนษยทำาหนาทรบรเสพอารมณจำานวนมากแคไหน “อ�ห�ร ๔ ทจตไดรบรและ”เสพนน จงมอทธพลตอการประมวลผลผานจตดวงท ๑ คอ “สตสมปชญญะ โดยเกบผลไวทภวงคจตซงเปน”จตดวงท ๓ ในอนดบตอไป ดงนน อาหารทง ๔ ทใชหลอเลยงจตจงควรเปนสงทบรสทธฝายกศลมล ใหทบทวนเรอง “อ�ห�ร ๔ กบ ” “วญญ�ณกจ ๑๔ อยางละเอยด”อกครง ในการประยกตใชในเรองการเจรญภาวนานน ควรทำาอยางไรกบสภาวจตทมเจตสกตางเกดขนใน ๑


ชวงขณะจต จำานวนประมาณราวๆ ๖,๐๔๘ เจตสก ซงแยกเปนประเภทของจตจำานวน ๘๙ ดวง เมอจำาแนกตามภมประเภท ไดแก

๑. กามาวจรจต ๕๔ ๒. รปาวจรจต ๑๕ ๓. อรปาวจรจต ๑๒ ๔. โลกตตรจต ๘

เมอจำาแนกตามชาตประเภท ไดแก ๑. อกศลจต ๑๒ ๒. กศลจต ๒๑ ๓. วปากจต ๓๖๔. กรยาจต ๒๐

ถาพจารณาตามเกณฑของภมประเภท ผเจรญภาวนาควรยดมนปฏบตใหถง “รป�วจรจต” กบ “อรป�วจรจต ซงเปนโลกยญาณ รวมทงเปาหมายสงสด คอ ”“โลกตตรจต ซงเปนโลกตตรญาณ หมายถง มรรค ๔ ”ผล ๔ นพพาน ๑ แตถาบรรลถง “ปรนพพ�น คอ ไมใช”ทงโลกยญาณและโลกตตรญาณ คอ “คว�มว�ง”

(3) คำาวา “จต ดวงท ๓ ใน ” “กระบวนธรรมทใชจตตามดจตภายในจตของเรา หมายถง ” “ภวงคจต ” (จตประภสสร) ซงเปนสภาวจตทเกดขนในขณะนน เนองจาก “จต ดวงท ๒ เรยกอกอยางวา ” “ชวนะ ซงมคำาวา ” “วถจต เปนคำาเรยกจตกลางๆ ททำาหนาทรบรเสพอารมณท”เกดจากทวารอนทรย ๖ คอ อายตนะภายใน อายตนะภายนอก สญญา เวทนา ทำาใหเกด “จตตสงข�ร” (“วญญ�ณกจ ๑๔ ซงเรยกวา ” “วญญ�ณปวตต หรอ” “วถจตตปวตต คอ ความแปรปรวนของนามขนธ คอ”


“จต ” –วญญาณ กบ “เจตสก ” –เวทนา สญญา สงขาร) ในขนตอนน ใหพจารณาถง “ก�รเกดดบของภวงคจต หมายถง ความแปรปรวน คอ ” “วปรณ�ม” (๑) ในระดบจลภาคของจต หมายถง ความแปรปรวนใน “วญญ�ณปวตต และ ” (๒) ถาเปนระดบมหภาค หมายถง ความแปรปรวนของชวตในสงสารวฏฏ นนคอ “ชวตสนตต ซงมกระบวนธรรมตาม ” “สงขตลกษณะ ไดแก” ๑. ความเกดปรากฏ ๒. ความตงอยปรากฏ และ ๓. ความแปรปรวนปรากฏ เพราะฉะนน “คว�มเกดดบ ”ของจตยอมมเกดขนเชนกน เพราะเปนสภาวธรรมนามขนธทมคณอาการแหง “สงขตลกษณะ เชนเดยวกบ”รปขนธ ดเทยบเคยงกบ “ลกขณรป ๔ ” คอ “อปจยะ–สนตต ชรตา อนจจตา– – เพราะทง ” “น�มรป คอ องค”ประกอบทง ๕ ของ “ขนธ ๕ ” (อปาท) จตของปถชนทวไปจะไมสามารถเขาถง “ภวงคจต ไดโดยตรงดวย”ความรสก วธการเขาถง “ภวงคจต ” (จตประภสสร) ไดในเบองตน คอ การเจรญสมถกมมฏฐาน โดยเรมทฌานขนท ๑ เรยกวา “ปฐมฌ�น ซงประกอบดวยองคฌาน ”๕ ไดแก วตก วจาร ปต สข เอกคคตา มนษยทกคนสามารถฝกถงได ซงเปนสภาวธรรมแหงธรรมชาตทมอยและเปนสมบตของมนษยชาต อาจกลาวไดวา นกพรต นกบวช ในทกศาสนาพยายามเขาถง “ฌ�นสม�บต ”เพอชำาระจตใหสะอาดจาก “กเลส–ร�คะ ดวยการ”บำาเพญเพยรตบะ ฌาน สมาบต พรอมดวยศลและพรต เพอความสงบละเอยดประณตขนสง ทเรยกวา “ฌ�นสม�บต แตพทธศาสนาตอยอดองคปญญาความรน ” (สมถกมมฏฐาน) ใหสงขนไปอก เรยกวา “วปสสน�


กมมฏฐ�น ซงเปนขนตอนหลดพน ” (วมตต ๒) จากกเลสดวยอำานาจสมถะ คอ “ฌ�นสม�ธ เรยกวา ” “เจโตวมตต หมายถง ” ความหลดพนแหงจต ความหลดพนดวยอำานาจการฝกจต ความหลดพนแหงจตจากราคะ ดวยกำาลงแหงสมาธ กบอำานาจวปสสนา “ญ�ณทสสนะ” เรยกวา “ปญญ�วมตต หมายถง ” ความหลดพนดวยปญญา ความหลดพนดวยอำานาจการเจรญปญญา ความหลดพนแหงจตจากอวชชา ดวยปญญาทรเหนตามเปนจรง เพราะฉะนน ในระหวางเจรญภาวนา (สมถะและวปสสนา) นน กระบวนธรรมแหงจตยอมเกดขนอยางซบซอนประณต ผปฏบตจะรไดตองสมผสรดวยจตเชนกน เราไมสามารถนำาเครองวดทางวทยาศาสตรมาใชตรวจสอบไดจรงซงเปนศาสตรทางเลอก (Alternative Science) ทเกดขนภายหลงพระพทธศาสนา ดงนน ภาวะแหงความเกดดบของภวงคจตจงเปนเรองทผเจรญภาวนาตองเขาใจกระบวนธรรมดงกลาวนเชนกน ดงรายละเอยดในภาพประกอบ ๑ ขางลางน

กระบวนธรรมของภวงคจตภวงคจต

เกาชวนะ ตก

ภวงคภวงคจตใหม

ปฏสนธ ชวนจตเกดขน ๗ ขณะ

จต

สบตอภพใหม

วญญาณกจ ๑๔ ขณะ

เคลอนจากภพปจจบน

จตประภสสร


ภ�พประกอบ ๑ กระบวนธรรมแสดงการเกดดบของภวงคจต

จากภาพประกอบ ๑ นน คำาวา “ชวนจตเกดขน ๗ ขณะ” หมายถง มกระบวนการทชวนจตรบรเสพอารมณผานทวารอนทรยทง ๖ นบเปนจำานวน ๖ ขณะจต และรวมกบชวงท “วถจต ททำากรรม ” (กศลชวนะ อกศลชวนะ กรยาจต–เกดกบพระอรหนต คอ จตไมใชวบากกรรม) ซงเปนจตททำาหนาทรบรเสพทำาอารมณ นบเปนขณะจตทเกดขนในลำาดบท ๗ นนเอง ซงทงหมดเปนเรองของ “วญญ�ณกจ ๑๔ ในการถอดรหสพจารณาความรสกจากผสส”ะระหวางอายตนะภายในกบภายนอก เรยกวา “สนตรณะ เมอผานกระบวนการประมวลผลในการตดสน”อารมณ เรยกวา “โวฏฐพพนะ” ขนตอนถดจากนน เปนเรองวงจรกเลส กรรม วบาก ของ “ชวนจต หลงจาก”นน จตททำาหนาท เรยกวา “ตท�ลมพนะ” จะทำาหนาทรบอารมณตอจากชวนะกอนตกภวงค แลวตอ “จต ตาม”ลำาดบ จากนนไป “ภวงคจต เกด และ ” “ภวงคจต ดบ ”สลบสบเนองกนไปเรอยๆ เพราะฉะนน ใหพจารณาคำาวา “ชวนะ คอ จตททำา” หนาทแลนเสพอารมณ อนเปนชวงททำากรรม คอ “จต ๕๕” ไดแก กศลจต ๒๑ อกศลจต ๑๒ กรยาจต ๑๘ (ยกเวนปญจทวาราวชชนะ และมโนทวาราวชชนะ) และโลกตตรผลจต ๔ เพราะฉะนน “ภวงคจต ”กคอ “จต ๕๕ ซงมความหมายเดยวกนกบ ” “จตประภสสร ซงกระบวนธรรมของจตทเกดขนให”พจารณาองคประกอบ (๑) วญญาณกจ ๑๔ และ (๒) ภาวะความแปรปรวนของเจตสก (วปรณามเจตสก) ซง


หมายถง “ภวงคจต และขณะเดยวกน ในแดนของ ” “ภวงคจต นน กเปนภาวะทผเจรญภาวนาสามารถเลอก”วปสสนากมมฏฐานสภาวธรรมแหงจต เพอเจรญววฒนไปส “โลกตตรผลจต ๔ ไดเชนกน ซงเรยกวา ” “ส�มญญผล คอ ผลของความเปนสมณะ ผลแหงการบำาเพญ”สมณธรรม ไดแก (๑) โสด�ปตตผล คอ ผลแหงการเขาถงกระแสทนำาไปสพระนพพาน ผลอนพระโสดาบนพงเสวย (๒) สกท�ค�มผล คอ ผลอนพระสกทาคามพงเสวย (๓) อน�ค�มผล คอ ผลอนพระอนาคามพงเสวย และ (๔) อรหตตผล คอ ผลคอความเปนพระอรหนต ผลอนพระอรหนตพงเสวย กลาวโดยสรป ในการเจรญภาวนานน คอ กระบวนธรรมทตองเขาใหถง “จตประภสสร ดวยการอาศย ” “ฌ�นสม�ธ หลงจากนน ”ถาตองการความหลดพนจากกเลสอาสวะทงปวง ตองอาศย “วปสสน�สม�ธ ใน ” “จตประภสสร เพอเจรญ”ววฒนความรปญญาใหถง “อรยสจจ ๔ เพอกำาจด ” “สงโยชน ๑๐ ใหเขาถง มรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑ แหง ” “โลกตตรธรรม ๙ ซงหมายถง ความเปนอรยบคคล”นนเอง

อนง เพอใหเกดความเขาใจใหดขน ใหพจารณา “วญญ�ณกจ ๑๔” ในรายละเอยด เพอใหเกดภาพทสมพนธกนระหวาง “วถจต” กบ “กจ ๑๔” ดงรายละเอยดตอไปน

“กจ ๑๔” หรอ “วญญ�ณกจ ๑๔” หมายถง กจของวญญาณ หนาทของจต ไดแก

(1) ปฏสนธ คอ หนาทสบตอภพใหม ไดแกจต ๑๙ คอ อเบกขาสนตรณะ ๒ มหาวบาก ๘ รปวบาก ๕ อรปวบาก ๔


(2) ภวงคะ คอ หนาทเปนองคของภพ ไดแกจต ๑๙ อยางเดยวกบปฏสนธ

(3) อ�วชชนะ คอหนาทคำานงอารมณใหม ไดแก จต ๒ คอ ปญจทวาราวชชนะ (อายตนะภายนอก ๖) และมโนทวาราวชชนะ (อายตนะภายใน ๖)

(4) ทสสนะ คอ หนาทเหนรป ไดแก จกขวญญาณ ๒(5) สวนะ คอ หนาทไดยนเสยง ไดแก โสตวญญาณ ๒ (6) ฆ�ยนะ คอ หนาทรกลน ไดแก ฆานวญญาณ ๒ (7) ส�ยนะ คอ หนาทลมรส ไดแก ชวหาวญญาณ ๒(8) ผสนะ คอ หนาทถกตองโผฏฐพพะ ไดแก กายวญญาณ

๒ (9) สมปฏจฉนะ คอ หนาทรบอารมณ ไดแก สมปฏจฉนะ ๒ (10) สนตรณะ คอ หนาทพจารณาอารมณ ไดแก สนตรณะ

๓ (11) โวฏฐพพนะ (โวฏฐปนะ) คอ หนาทตดสนอารมณ ไดแก

มโนทวาราวชชนะ ๑ (12) ชวนะ คอ หนาทแลนเสพอารมณ อนเปนชวงททำากรรม

ไดแก จต ๕๕ คอ กศลจต ๒๑ อกศลจต ๑๒ กรยาจต ๑๘ คอเวนอาวชชนะทงสอง โลกตตรผลจต ๔

(13) ตท�ลมพนะ คอ หนาทรบอารมณตอจากชวนะกอนตกภวงค ไดแก จต ๑๑ คอ มหาบาก ๘ สนตรณะ ๓

(14) จต คอ หนาทเคลอนจากภพปจจบน ไดแก จต ๑๙ อยางเดยวกบในปฏสนธ

เมอเกดความเขาใจเกยวกบ “กระบวนธรรมทใชจตต�มดจตในจต” ดแลว หมายความวา ผเจรญภาวนารจกใช (๑) “สตสมปชญญะ” ตามกำาหนดพจารณารแจงเหนจรงของสภาวจตทปรากฏขนใน (๒) “จตตสงข�ร” ทเรยกวา “มโนวญญ�ณ” ซงเกดจากกเลส


ตณหาเปนเหตปจจยปรงแตงดวย “สญญ�” และ “เวทน�” เรยกงายๆ วา “คว�มคด” (สมอง) ซงเกดขนใน (๓) “จตประภสสร” ทเรยกวา “ภวงคจต” ใหพจารณาภาพประกอบ ๒ ขางลางน

สตสมปชญญะ (เกณฑประเมนผล)

จตประภสสร (ฐานขอมล)

จตตสงข�ร (ปรากฏการณ)

ภ�พประกอบ ๒ ความสมพนธของจตในจต

คว�มหม�ย:

(1) สตสมปชญญะ คอ เกณฑประเมนผล องคความร ทฤษฎ หลกการ กฎ สตร สตปญญา ศล กศลธรรม หลกธรรม ญาณ ๑๖ วปสสนาญาณ ปญญาภม ญาณทสสนะ สมมตสจจะ ปรมตถสจจะ ภมร–ภมธรรม–ภมปญญา จนตามยปญญา สตมยปญญา ภาวนามยปญญา โลกตตรธรรม ๙ อสงขตธรรม อธคมธรรม อภญญา ๖ ในการทำางานสามารถแสดงผลและแปรจตตสงขารเพอสรางภาพนมตเสมอนจรงได พรอมทงยอมรบอำานาจสมาธ และญาณทสสนะทงภายในของตนและจากภายนอกของบคคลอน


ระบบประสาทและความจำา

ขนธ ๕รปขนธ / นาม

(2) จตประภสสร คอ ฐานขอมล แหลงสะสมขอมล ความจำาระยะยาว สารสนเทศ ภวงคจต มโนธาต จตดงเดม ฐตภตง ปฐมวญญาณ (อกศลธรรม กศลธรรม อพยากตธรรม) ยอมรบอำานาจสมาธ และญาณทสสนะ

(3) จตตสงขาร คอ สภาวจต สภาวธรรม สงขตธรรม ปรากฏการณ ปญหา ความคดทเกดขนตามเงอนไขเหตปจจย วถจต ชวนะ วญญาณปวตต จตวญญาณ จตกบเจตสต ขนธ ๕ (อกศลธรรม กศลธรรม อพยากตธรรม)

การแสดงผลสามารถแปรความคดเพอสรางภาพนมตเสมอนจรงได พรอมทงยอมรบอำานาจสมาธ และญาณทสสนะ ทงภายในของตนและจากภายนอกของบคคลอน

ขอสงเกตประการหนง คอ “กระบวนธรรมของจตตรวจสอบจต” น เปนสภาวธรรมทเปนนามธรรม “ปรมตถสจจะ” ไมตาย ในกรณทสามารถเจรญววฒนระบบจนถง “โลกตตรธรรม ๙” ได ถงแมรปขนธและนามขนธจะเสอมสลายไป กระบวนการดงกลาวน กยงคงอย เพราะเปน “ปญญ�ภม” ทมสถานภาพเปน “อมตธ�ต” หรอ “อสงขตธรรม” ซงหมายถง “นพพ�นธ�ต” (ภาวะทปลอดจากการปรงแตง “วสงข�ร”) เพราะฉะนน เปาหมายหลกของการเจรญภาวนา คอ การกำาจดทำาลายลาง “ขนธ ๕” ทงฝายรปขนธและนามขนธ โดยอาศยสมฏฐานทวา “ขนธ ๕ เกดจ�กกรรมและใจทถกกเลสอ�สวะยดครอง” ซงเปนการปฏบตวปสสนาเพอออกไปจาก “สงข�รธรรม” (กฎ: กระบวนการดดจตออกจากรางดวยสต และทงจตและรางไมใชตวตน) ทงหลายทยดมนถอมน เรยกวา “วฏฐ�นค�มน” หรอ “วฏฐ�นค�มนปฏปท�” ดงนน ในการปลงใจมนถอมนในอปาทานขนธ ๕ นน หมายถง “คว�มทกข” ทกเลสตณหาทำาใหจตใจเศราหมอง เขาขดขวางการสรางความด กลาวโดยสรป ในการกำาหนดสตตามพจารณารเหน “จตตสงข�ร” หรอ “มโนวญญ�ณ”


เพอทำาการชำาระสวนนใหเกดความหมดจดบรสทธสมบรณ ใหกลายเปนกศลจต ๓๗ จนถงกรยาจต ๒๐ (โสภณจต ๕๙ หรอ ญาณจต ๖๗)

แตสดทายจรง คอ ใหจตนแปรสภาพเปน “นพพ�นจต” ซงประกอบดวยนพพานใน ๒ ลกษณะ คอ (๑) กเลสปรนพพ�น คอ การดบรอบสนทในกเลสและทกขสนเชง บรรลอรหตตผล เรยกวา “สอป�ทเสสนพพ�น” และ (๒) ขนธปรนพพ�น คอ การมรณภาพของพระพทธเจาและพระอรหนต ซงเปนการดบรอบสนทในกเลสและทกขสนเชง พรอมดวยการดบอนทรย ๕ ทมการรบรเสวยอารมณทงปวงลง ไมเหลอขนธ ๕ หรออปาทอกตอไป เรยกวา “อนป�ทเสสนพพ�น” สงน คอ อานสงสของการเจรญภาวนาทเขาใจถงกระบวนธรรมในการใชจตตรวจสอบจต นนเอง ในภาคปฏบตนน ไมขอแนะนำาใหปฏบตธรรมแบบทางลด ควรพฒนาตามลำาดบขนของหลกธรรม “วสทธ ๗” ซงเปนความกาวหนาทมพนฐานจาก “สกข� ๓” (ไตรสกขา) ไดแก ศล สมาธ ปญญา อยาขามขนตอน เพอสรางประสบการณทถกตองตามขนตอนทพระพทธองคทรงดำาเนนการปฏบตธรรมเชนนมากอน เพราะในระหวางทเจรญภาวนานน ผปฏบตยอมประสบปญหาอปสรรคทแตกตางกนตามวาระของวบากกรรมของตน ใหทานผเจรญภาวนายดแนวทางปฏบตตามหลกธรรม “อปณณกปฏปท� ๓ หมายถง ขอปฏบตทไมผด ปฏปทาทเปนสวนแกน”สารเนอแท ซงจะนำาผปฏบตใหถงความเจรญงอกงามในธรรม เปนผดำาเนนอยในแนวทางแหงความปลอดพนจากทกข “ขนธ ๕ อยาง”แนนอนไมผดพลาด ไดแก

(1) อนทรยสงวร คอ การสำารวมอนทรย การระวงไมใหบาปอกศลธรรมครอบงำาใจ เมอรบรอารมณ เรยกวา “อ�ยตนะภ�ยนอก ๖ ” (กามคณ ๕) ดวยอนทรยทง ๖ ซงเรยกวา “อ�ยตนะภ�ยใน ๖ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ”


(2) โภชเนมตตญญต� คอ ความรจกประมาณในการบรโภค รจกพจารณารบประทานอาหาร เพอหลอเลยงรางกายใชทำากจใหชวตผาสก มใชเพอสนกสนานมวเมา

(3) ช�ครย�นโยค คอ การหมนประกอบความตน ไมเหนแกนอน ขยนหมนเพยร ตนตวอยเปนนตย ชำาระจตมใหมนวรณ พรอมเสมอทกเวลาทจะปฏบตกจใหกาวหนาตอไป

รวมทงการพจารณาถง “วฑฒธรรม ๔” หมายถง คณธรรมทกอใหเกดความเจรญงอกงาม ไดแก

(1) สปปรสสงเสวะ คอ เสวนาสตบรษ ผทรงธรรมทรงปญญา เปนกลยาณมตร

(2) สทธมมสสวนะ คอ สดบสทธรรม ใสใจเลาเรยนฟงอานหาความรใหไดธรรมทแท

(3) โยนโสมนสก�ร คอ ทำาในใจโดยแยบคาย รจกคดพจารณาหาเหตผลโดยถกวธ

(4) ธมม�นธมมปฏปตต คอ ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตธรรมถกหลก ใหธรรมยอยคลอยแกธรรมใหญ สอดคลองตามวตถประสงคของธรรมทงหลายทสมพนธกน ดำาเนนชวตถกตองตามธรรม

แนวคดอยางงายตามคตพจนคนไทย คอ “อย�ชงสกกอนห�บ” และพทธพจนทวา “ตนเปนทพงแหงตน” นอกจากน พทธวจนะทสำาคญทสด คอ “อย�ประม�ท” เพราะฉะนน ในการเจรญภาวนาตองเปนการเจรญภาวนาทถกตองคลองธรรม พฒนาตนเองตามขนตอนของไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา โดยยดมนในหลกธรรมทควบคกน คอ “มรรคมองค ๘” แลวเจรญววฒนจตปญญาใหถงความตรสรอรยสจจ ๔ แหงรอบสดของตนเอง ถาเราเรมคด


ตดสนใจ ลงมอปฏบตอยเปนนตย ความสำาเรจแหงพทธธรรมยอมกาวมาถงเราไดดงเชนพระพทธองค สนตสขจงมแดทานทงหลาย.


๔๒. กระบวนธรรมที่ใช้จิตตามดู...

Documents

Transcript of ๔๒. กระบวนธรรมที่ใช้จิตตามดู...