Les langues en Polynésie française - education.pf

Post on 17-Jun-2022

5 views 0 download

Transcript of Les langues en Polynésie française - education.pf

LeslanguesenPolynésiefrançaiseACCUE IL DE S NOUV EAUXPE RSONNEL S

V ENDREDI 5 AOÛT 2016

Ja c que s Ve r na udon

É qu i pe d ’A c c ue i l So c i é t és Tr ad i t i o nnel l es e t Con t empo ra in es e n O c é an i e ( E A STCO)

Lasituationsociolinguistiquecontemporaine

Languesautochtones languespolynésiennes:reotahiti,'eo'enata,'eo'enana,rekopa'umotu,reotuha'apae,reomangareva,reorapa

Langueofficielleetlangueprincipaledescolarisation français

Autreslanguesparléesparplusde1000locuteurs Langueschinoises(hakka,punti)

Languesvéhiculaires français(variétélocale)ettahitien

Connaissancedéclaréedeslangues(comprendre,parler,lireetécrire)chezles15ansetplus

français:95%

languepolynésienne :73%

source:Recensementgénéraldelapopulation2012,ISPF&INSEE

LeslanguesautochtonesdePolynésiefrançaise

source :Charpentier, J.-M.,François,A.,2015,AtlaslinguistiquedelaPolynésiefrançaise,UPF&deGruyter

siteweb:www.upf.pf/atlas-linguistique-de-la-polynesie.html

!

LeslanguesautochtonesdePolynésiefrançaise

source :Charpentier, J.-M.,François,A.,2015,AtlaslinguistiquedelaPolynésiefrançaise,UPF&deGruyter

siteweb:www.upf.pf/atlas-linguistique-de-la-polynesie.html

1852 — Section X – The maps8.1.1 - 1

ciel raJ'i sky

1. 'ak; , 2. 'ani

• . 3. J'aki • 4. =ani

1": . 5. 'ani

8. ra'li 9. ra'li ' . . " " , 0-

"""0 Q

. • ;

6. ra'i <:. • "'. li .. Ya'li tl 10. ra'li • ,

. • 0 \ ' \'> ..... '

n ..... \) ..

. ... ra'li. , 13 . r8lJi . raJ'i • " 7.

, 'il. , • . 14.' rà?i . ' . 15. ra'li

• : >

. 17. tuara'i 16 . ra'i - .J:al)Î . • . • ,

. • . <!3 . .

18. ga'; 19. ra'li

20 . ra'li . .

PHILIPPINES POLYNESIEFRANÇAISE NOUVELLE-ZELANDE HAWAII traductiontagalog rekopa'umotu reotahiti reomāori 'ōlelohawai’imata mata mata mata maka œiltaiŋa tariŋa tariʔa tariŋa — oreilleulo uru uru uru ulu têtelima rima rima riŋa lima cinq/mainatay ate ate ate ake foielaŋit raŋi raʔi raŋi lani cielulan ua ua ua ua pluiebato fatu fatu whatu haku pierrekain kai ʔai kai ʔai mangerinum inu inu inu inu boiretanim tanu tanu tanu kanu plantertubo tupu tupu tupu kupu croître

matakot mataku mataʔu mataku makaʔu (avoir)peurmatay mate mate mate make (être)mortbaŋka vaka vaʔa waka waʔa piroguelaŋaw raŋo raʔo raŋo nalo mouchekuto kutu ʔutu kutu ʔuku poumanok manu manu manu manu volatile

Quelquesexemplescomparatifsàl’échelleduPacifique

Lafamilleaustronésienne(~1200langues)

source:Ross,M.,Pawley,A.,Osmond,M.,1998,ThelexiconofProtoOceanic,Thecultureandenvironment ofancestralOceanicsociety,T 1,Material culture,Canberra,PacificLinguistics

Pourensavoirplus :Kirch,P.V.,2000,OntheRoadoftheWinds:An

Archaeological History ofthePacific Islands before European Contact,Berkeley,University ofCalifornia Press.

Letahitien,langued’évangélisationetd’alphabétisationau19ème siècle

source:Eparau haapii efaahohoahia raei tauturu itetamarii itehaapii ite

parau,Raiatea, LMS,1879

8

LecommandantL.I.Duperrey dansunrapportauministèredelaMarineetdesColoniesen1823:« Touslesnaturelssaventlireetécrire[entahitien]. »

Rapportdel’inspecteurRevelen1922

«EndehorsdePaea,oùunménaged’instituteursmétropolitains arrivédepuis lemoisdenovembre aobtenuquelques résultats,troppeud’enfantsparlent français,mêmeaprèsunefréquentation scolaireprolongée. […]Lalanguefrançaiseestdemoinsenmoinsparlée,etchoseplusgrave,l’évolutionintellectuelle etmorale,aulieudeprogresserdanslesensfrançais, semanifesteparunretourauxmœurs,auxidées,àlamentalité tahitienne, quandellenesubitpasl’empriseétrangère. »

source:Salaün,M.,2016,« Leslanguesdel’école autempsdesEtablissementsfrançaisdel’Océanie :cequenousditlalégislationcoloniale,etcequ’elle nenousditpas. »,BSEO,n°336,p.25-52

Unétatdeslieuxen196260% delapopulation de15ansetplusdéclaraient nepassavoirlireetécrireenfrançais

80%desrecensésdéclaraient savoirlireetécrireentahitien

sources:INSEE,n.d.,Résultatsstatistiquesdurecensementgénéraldelapopulationdela

Polynésiefrançaiseeffectuéle9novembre1962,Paris,INSEE, citéparLavondès,1972,p.60-61

Lemonopoleinstitutionneldufrançaisdanslesannées1960-70

« Dèsleniveauleplusélémentaire, latotalitédel’enseignement estdispensée enfrançais.Àaucunstade,dansl’enseignement public,letahitienn’estenseigné.L’usagedeslanguesvernaculairesestinterditdanslecadredesécoles,nonseulement auxmaîtres,maisencoreauxélèvesquinesontpasautorisésàlesemployerpendantlaclasseetmêmedansleursjeuxpendantlesrécréations.

[…]Endehorsdel’école,c’estencorelefrançaisquioccupeunepositiondominante.Lesdialectespolynésienssonttacitementignorésdanstouslescasoùlanécessitédecommuniquernerendpasstrictementindispensableunrecoursauvernaculaire.LefrançaisestlalangueofficielledetouslesservicesofficielsduTerritoire :administration,servicestechniques,justice,police... »

source:Lavondès,H.,1972,« ProblèmessociolinguistiquesetalphabétisationenPolynésiefrançaise »,Cahiersdel’ORSTOM,sérieScienceshumaines,vol.IX,n°1,p.49-61

Labasculelinguistique:letémoignaged’unemèreen2011

[letahitien]C’estvotre languematernelle?

Lamère:Pasvraiment…disons quequand j’aicommencéàparler,c’étaitenfrançais.J’étaisentourée demesparents quiparlaiententahitien.Maisànous, ilsnous onttoujours parléenfrançais.Maisj’aitoujours entendu dutahitien.J’aiappris…j’étaisprotestante…mesparentsétaientprotestants trèspratiquants…j’aigrandiàlalectureetàl’écrituredutahitien. Al’écoledudimanche.Maisjeneparlaispas.Maisjecomprenaistrèstrèsbienetj’écrivaistrèstrèsbien.Monpapaparlaittrèsbienfrançais,mamamancouci-couça…etmesgrands-parents,françaiscouci-couça.Monpapa, ilatravailléauCEP,etillisaiténormément… illisaitbeaucoup, beaucoup. Ilacôtoyébeaucoupdemétros,hein!

Est-cequec’étaitunestratégie devousparlerenfrançais…?

Lamère:Benoui,çafaisaitpartie…avant,tuneparlespasentahitien, ilfallaitparlerfrançais…àl’école,l’école,c’estlefrançais…Àlamaison…ilnous poussait àl’école…ilnous parlaitenfrançaisdans l’optique qu’on travaillebienenfrançais.Ils’adressaitànous exclusivement enfrançais,saufquand ilétaitfâché[rire],làc’étaitentahitien.Maissinon,c’étaitexclusivementenfrançais.

Source:Salaün,M.,2011, Renforcerl'enseignementdeslanguesetculturespolynésiennesàl'écoleélémentaire.Contributionàl'évaluationdel'expérimentationECOLPOMenPolynésiefrançaise:aspectssociolinguistiques, ANREcoleplurilingueOutre-mer,Paris,UniversitéParis5,p.106

Lapratiquelinguistiquecontemporainedesenfantso LamajoritédesenfantsdePolynésiegranditdansunenvironnementfamilialoùl’onentendplusieurslangues(languespolynésiennes,françaisdansunevariétélocale,etc.).o Lesadultess’adressentàeuxprincipalementenfrançais(avecunegrandevariabilitéselonlemilieusocialetl’origineethniquedesparents).

o Lesenfantsproduisentprincipalementenfrançais(local)auquotidienavecleursamisetavecleursfrèresetsœurs.o Danslessituationsinformelles,ilsontsouventrecoursau« mélange »(ou« charabia »,ou« parlerkaina»…).

Lefrançais« local »neutralisaxondel’opposixon/ã/vs/ɔ̃/:Toutlemondepeutsetromper. [trãpe]ordreprédicat/sujet:<C’estcuit>leriz;<Çafaitdubruit>savoiture.neutralisationdugenre:Ellearéussitoutseul.neutralisationdel’oppositionindicatif/subjonctif:Ilfautquetuviens.

empruntdesmodalisateurstahitiens:C’estfauxpaha.empruntlexical:C’estquoiàtoilemā'a?,etc.Cf.lesitemonvr.pf,rubriquemonparaparau

LaChartedel’Éducationactualisée7juillet2016[2011]« L’objectifdel’Écoleestlaréussitedetouslesélèves.Cetteréussiteimposelamaîtrisedulangagequipasseparledéveloppementdescompétenceslinguistiquesenfranca̧is,enlanguespolynésiennesetenlanguesétrangères.L’Écoledoittirerprofitdeladiversitélinguistiquedelasociétépolynésiennepourfavoriserleplurilinguismetoutaulongdelascolarité.Lalangued’enseignementestlefrançais.Samaîtrise,oraleetécrite,estindispensableàlafoisauxapprentissagesscolairesetàl’exercicedelacitoyenneté.Toutaulongducursusscolaire,leslanguesetlaculturepolynésiennessontvaloriséesafind’entretenirunclimatfavorableàladiversitéculturelleetlinguistique,etdepermettreauxélèvesdes’exprimeretderéfléchirsurleurproprediversitéetcelledesautres. »(p.17) Source :http://education.pf/02-pdf/Textes/2016-Charte-Education_2016-Version_29-07-2016.pdf

Quelquessuggestionso Valoriseràlafoislefrançaisetleslanguesd’originedesélèves.o Porteruneattentionparticulièreàl’expressionoraleenfrançaisstandard,danstousleschampsdisciplinaires.o Nepasstigmatiserinutilementlesvariétéslocalesdufrançais.o Faireplutôtréfléchirlesélèvessurladiversitélinguistiqueetculturelleetsurlatransformationdeslangues.o Entraînerlesélèvesàchoisirleslanguesetlesvariétésdelangues(françaisstandardvsfrançaislocal)quiconviennentselonlessituationsdecommunication.

Pourconclure« Lesenfantsd’Océanien’ontpasàsetrouverdanslapositiondemigrantsauseindeleurterred’origine:ilsn’ontpasàs’arracheràunecultureocéaniennepours’intégreràuneculturefrançaise,ilsontàmaîtriserlesdeuxpourmieuxlesdépasser:c’estleurbiculturalismeimparfaitquilesprédisposemieuxqued’autresàlasituationmêmed’apprentissageetc’estens’appuyantsurluiquel’écolepeutleurouvrirtousleshorizons. »

Rigo,B.,2009,« Quelle éthique pourunenseignement enmilieu plurilingue etpluriculturel »,inVernaudon&Fillol, Versuneécole plurilingue danslescollectivités françaisesd’Océanie etdeGuyane,Paris,l’Harmattan, p.302

QuelquesressourcesenligneCharpentier,J.-M.,François,A.,2015,AtlaslinguistiquedelaPolynésiefrançaise,Berlin,deGruyter &UPF:www.upf.pf/atlas-linguistique-de-la-polynesie.html

Dictionnairedel’Académietahitienneenligne:www.farevanaa.pf/dictionnaire.php

Coursd’initiationautahitienenligne: www.reotahiti.comExemplescommentésenfrançaislocal:http://monvr.pf/mon-paraparau/