Les langues en Polynésie française - education.pf
Transcript of Les langues en Polynésie française - education.pf
LeslanguesenPolynésiefrançaiseACCUE IL DE S NOUV EAUXPE RSONNEL S
V ENDREDI 5 AOÛT 2016
Ja c que s Ve r na udon
É qu i pe d ’A c c ue i l So c i é t és Tr ad i t i o nnel l es e t Con t empo ra in es e n O c é an i e ( E A STCO)
Lasituationsociolinguistiquecontemporaine
Languesautochtones languespolynésiennes:reotahiti,'eo'enata,'eo'enana,rekopa'umotu,reotuha'apae,reomangareva,reorapa
Langueofficielleetlangueprincipaledescolarisation français
Autreslanguesparléesparplusde1000locuteurs Langueschinoises(hakka,punti)
Languesvéhiculaires français(variétélocale)ettahitien
Connaissancedéclaréedeslangues(comprendre,parler,lireetécrire)chezles15ansetplus
français:95%
languepolynésienne :73%
source:Recensementgénéraldelapopulation2012,ISPF&INSEE
LeslanguesautochtonesdePolynésiefrançaise
source :Charpentier, J.-M.,François,A.,2015,AtlaslinguistiquedelaPolynésiefrançaise,UPF&deGruyter
siteweb:www.upf.pf/atlas-linguistique-de-la-polynesie.html
!
LeslanguesautochtonesdePolynésiefrançaise
source :Charpentier, J.-M.,François,A.,2015,AtlaslinguistiquedelaPolynésiefrançaise,UPF&deGruyter
siteweb:www.upf.pf/atlas-linguistique-de-la-polynesie.html
1852 — Section X – The maps8.1.1 - 1
ciel raJ'i sky
1. 'ak; , 2. 'ani
• . 3. J'aki • 4. =ani
1": . 5. 'ani
8. ra'li 9. ra'li ' . . " " , 0-
"""0 Q
. • ;
6. ra'i <:. • "'. li .. Ya'li tl 10. ra'li • ,
. • 0 \ ' \'> ..... '
n ..... \) ..
. ... ra'li. , 13 . r8lJi . raJ'i • " 7.
, 'il. , • . 14.' rà?i . ' . 15. ra'li
• : >
. 17. tuara'i 16 . ra'i - .J:al)Î . • . • ,
. • . <!3 . .
18. ga'; 19. ra'li
20 . ra'li . .
PHILIPPINES POLYNESIEFRANÇAISE NOUVELLE-ZELANDE HAWAII traductiontagalog rekopa'umotu reotahiti reomāori 'ōlelohawai’imata mata mata mata maka œiltaiŋa tariŋa tariʔa tariŋa — oreilleulo uru uru uru ulu têtelima rima rima riŋa lima cinq/mainatay ate ate ate ake foielaŋit raŋi raʔi raŋi lani cielulan ua ua ua ua pluiebato fatu fatu whatu haku pierrekain kai ʔai kai ʔai mangerinum inu inu inu inu boiretanim tanu tanu tanu kanu plantertubo tupu tupu tupu kupu croître
matakot mataku mataʔu mataku makaʔu (avoir)peurmatay mate mate mate make (être)mortbaŋka vaka vaʔa waka waʔa piroguelaŋaw raŋo raʔo raŋo nalo mouchekuto kutu ʔutu kutu ʔuku poumanok manu manu manu manu volatile
Quelquesexemplescomparatifsàl’échelleduPacifique
Lafamilleaustronésienne(~1200langues)
source:Ross,M.,Pawley,A.,Osmond,M.,1998,ThelexiconofProtoOceanic,Thecultureandenvironment ofancestralOceanicsociety,T 1,Material culture,Canberra,PacificLinguistics
Pourensavoirplus :Kirch,P.V.,2000,OntheRoadoftheWinds:An
Archaeological History ofthePacific Islands before European Contact,Berkeley,University ofCalifornia Press.
Letahitien,langued’évangélisationetd’alphabétisationau19ème siècle
source:Eparau haapii efaahohoahia raei tauturu itetamarii itehaapii ite
parau,Raiatea, LMS,1879
8
LecommandantL.I.Duperrey dansunrapportauministèredelaMarineetdesColoniesen1823:« Touslesnaturelssaventlireetécrire[entahitien]. »
Rapportdel’inspecteurRevelen1922
«EndehorsdePaea,oùunménaged’instituteursmétropolitains arrivédepuis lemoisdenovembre aobtenuquelques résultats,troppeud’enfantsparlent français,mêmeaprèsunefréquentation scolaireprolongée. […]Lalanguefrançaiseestdemoinsenmoinsparlée,etchoseplusgrave,l’évolutionintellectuelle etmorale,aulieudeprogresserdanslesensfrançais, semanifesteparunretourauxmœurs,auxidées,àlamentalité tahitienne, quandellenesubitpasl’empriseétrangère. »
source:Salaün,M.,2016,« Leslanguesdel’école autempsdesEtablissementsfrançaisdel’Océanie :cequenousditlalégislationcoloniale,etcequ’elle nenousditpas. »,BSEO,n°336,p.25-52
Unétatdeslieuxen196260% delapopulation de15ansetplusdéclaraient nepassavoirlireetécrireenfrançais
80%desrecensésdéclaraient savoirlireetécrireentahitien
sources:INSEE,n.d.,Résultatsstatistiquesdurecensementgénéraldelapopulationdela
Polynésiefrançaiseeffectuéle9novembre1962,Paris,INSEE, citéparLavondès,1972,p.60-61
Lemonopoleinstitutionneldufrançaisdanslesannées1960-70
« Dèsleniveauleplusélémentaire, latotalitédel’enseignement estdispensée enfrançais.Àaucunstade,dansl’enseignement public,letahitienn’estenseigné.L’usagedeslanguesvernaculairesestinterditdanslecadredesécoles,nonseulement auxmaîtres,maisencoreauxélèvesquinesontpasautorisésàlesemployerpendantlaclasseetmêmedansleursjeuxpendantlesrécréations.
[…]Endehorsdel’école,c’estencorelefrançaisquioccupeunepositiondominante.Lesdialectespolynésienssonttacitementignorésdanstouslescasoùlanécessitédecommuniquernerendpasstrictementindispensableunrecoursauvernaculaire.LefrançaisestlalangueofficielledetouslesservicesofficielsduTerritoire :administration,servicestechniques,justice,police... »
source:Lavondès,H.,1972,« ProblèmessociolinguistiquesetalphabétisationenPolynésiefrançaise »,Cahiersdel’ORSTOM,sérieScienceshumaines,vol.IX,n°1,p.49-61
Labasculelinguistique:letémoignaged’unemèreen2011
[letahitien]C’estvotre languematernelle?
Lamère:Pasvraiment…disons quequand j’aicommencéàparler,c’étaitenfrançais.J’étaisentourée demesparents quiparlaiententahitien.Maisànous, ilsnous onttoujours parléenfrançais.Maisj’aitoujours entendu dutahitien.J’aiappris…j’étaisprotestante…mesparentsétaientprotestants trèspratiquants…j’aigrandiàlalectureetàl’écrituredutahitien. Al’écoledudimanche.Maisjeneparlaispas.Maisjecomprenaistrèstrèsbienetj’écrivaistrèstrèsbien.Monpapaparlaittrèsbienfrançais,mamamancouci-couça…etmesgrands-parents,françaiscouci-couça.Monpapa, ilatravailléauCEP,etillisaiténormément… illisaitbeaucoup, beaucoup. Ilacôtoyébeaucoupdemétros,hein!
Est-cequec’étaitunestratégie devousparlerenfrançais…?
Lamère:Benoui,çafaisaitpartie…avant,tuneparlespasentahitien, ilfallaitparlerfrançais…àl’école,l’école,c’estlefrançais…Àlamaison…ilnous poussait àl’école…ilnous parlaitenfrançaisdans l’optique qu’on travaillebienenfrançais.Ils’adressaitànous exclusivement enfrançais,saufquand ilétaitfâché[rire],làc’étaitentahitien.Maissinon,c’étaitexclusivementenfrançais.
Source:Salaün,M.,2011, Renforcerl'enseignementdeslanguesetculturespolynésiennesàl'écoleélémentaire.Contributionàl'évaluationdel'expérimentationECOLPOMenPolynésiefrançaise:aspectssociolinguistiques, ANREcoleplurilingueOutre-mer,Paris,UniversitéParis5,p.106
Lapratiquelinguistiquecontemporainedesenfantso LamajoritédesenfantsdePolynésiegranditdansunenvironnementfamilialoùl’onentendplusieurslangues(languespolynésiennes,françaisdansunevariétélocale,etc.).o Lesadultess’adressentàeuxprincipalementenfrançais(avecunegrandevariabilitéselonlemilieusocialetl’origineethniquedesparents).
o Lesenfantsproduisentprincipalementenfrançais(local)auquotidienavecleursamisetavecleursfrèresetsœurs.o Danslessituationsinformelles,ilsontsouventrecoursau« mélange »(ou« charabia »,ou« parlerkaina»…).
Lefrançais« local »neutralisaxondel’opposixon/ã/vs/ɔ̃/:Toutlemondepeutsetromper. [trãpe]ordreprédicat/sujet:<C’estcuit>leriz;<Çafaitdubruit>savoiture.neutralisationdugenre:Ellearéussitoutseul.neutralisationdel’oppositionindicatif/subjonctif:Ilfautquetuviens.
empruntdesmodalisateurstahitiens:C’estfauxpaha.empruntlexical:C’estquoiàtoilemā'a?,etc.Cf.lesitemonvr.pf,rubriquemonparaparau
LaChartedel’Éducationactualisée7juillet2016[2011]« L’objectifdel’Écoleestlaréussitedetouslesélèves.Cetteréussiteimposelamaîtrisedulangagequipasseparledéveloppementdescompétenceslinguistiquesenfranca̧is,enlanguespolynésiennesetenlanguesétrangères.L’Écoledoittirerprofitdeladiversitélinguistiquedelasociétépolynésiennepourfavoriserleplurilinguismetoutaulongdelascolarité.Lalangued’enseignementestlefrançais.Samaîtrise,oraleetécrite,estindispensableàlafoisauxapprentissagesscolairesetàl’exercicedelacitoyenneté.Toutaulongducursusscolaire,leslanguesetlaculturepolynésiennessontvaloriséesafind’entretenirunclimatfavorableàladiversitéculturelleetlinguistique,etdepermettreauxélèvesdes’exprimeretderéfléchirsurleurproprediversitéetcelledesautres. »(p.17) Source :http://education.pf/02-pdf/Textes/2016-Charte-Education_2016-Version_29-07-2016.pdf
Quelquessuggestionso Valoriseràlafoislefrançaisetleslanguesd’originedesélèves.o Porteruneattentionparticulièreàl’expressionoraleenfrançaisstandard,danstousleschampsdisciplinaires.o Nepasstigmatiserinutilementlesvariétéslocalesdufrançais.o Faireplutôtréfléchirlesélèvessurladiversitélinguistiqueetculturelleetsurlatransformationdeslangues.o Entraînerlesélèvesàchoisirleslanguesetlesvariétésdelangues(françaisstandardvsfrançaislocal)quiconviennentselonlessituationsdecommunication.
Pourconclure« Lesenfantsd’Océanien’ontpasàsetrouverdanslapositiondemigrantsauseindeleurterred’origine:ilsn’ontpasàs’arracheràunecultureocéaniennepours’intégreràuneculturefrançaise,ilsontàmaîtriserlesdeuxpourmieuxlesdépasser:c’estleurbiculturalismeimparfaitquilesprédisposemieuxqued’autresàlasituationmêmed’apprentissageetc’estens’appuyantsurluiquel’écolepeutleurouvrirtousleshorizons. »
Rigo,B.,2009,« Quelle éthique pourunenseignement enmilieu plurilingue etpluriculturel »,inVernaudon&Fillol, Versuneécole plurilingue danslescollectivités françaisesd’Océanie etdeGuyane,Paris,l’Harmattan, p.302
QuelquesressourcesenligneCharpentier,J.-M.,François,A.,2015,AtlaslinguistiquedelaPolynésiefrançaise,Berlin,deGruyter &UPF:www.upf.pf/atlas-linguistique-de-la-polynesie.html
Dictionnairedel’Académietahitienneenligne:www.farevanaa.pf/dictionnaire.php
Coursd’initiationautahitienenligne: www.reotahiti.comExemplescommentésenfrançaislocal:http://monvr.pf/mon-paraparau/