บทท 3 ทมา เอกลกษณ กรรมวธผลตผาไหมทอมอสรนทร

และปญหาอปสรรคทางกฎหมาย

ตามทคณะผวจยไดน าเสนอภาพของพฒนาการหตถกรรมผาไหมไทยมาแลวในหวขอ

2.2 วา ทวทกภมภาคของประเทศไทยตางผลตผาไหม และผาไหมนบเปนผลตภณฑทสะทอนถงเอกลกษณทางศลปวฒนธรรมของชมชน โดยผาไหมไทยมจดก าเนดจากภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ซงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอกมผผลตผาไหมอยหลายจงหวด เชนจงหวดนครราชสมา จงหวดอดรธาน ฯลฯ แตการจะศกษาผาไหมทกจงหวดภายใตกรอบระยะเวลาและงบประมาณทจ ากดนยอมไมอาจกระท าได คณะผวจยจงไดตดสนใจเลอกศกษาเฉพาะผาไหมสรนทร เพราะผาไหมจงหวดสรนทรเปนผาไหมทมคณภาพและมลวดลายทเปนเอกลกษณ และภายในจงหวดสรนทรกยงมผผลตผาไหมทงกลมอตสาหกรรมในครอบครวและกลมผผลตในรปโรงทอผ า สงผลใหการศกษาปญหาทเกดขนกบผผลตผาไหมสรนทรจงไดรบขอมลทรอบดาน และเปนประโยชนตอการวเคราะหในภาคกฎหมายในทสด ดวยเหตนในบทนจะเปนการน าเสนอถงขอมลของจงหวดสรนทร กรรมวธการทอผาและยอมสของชาวสรนทร ความสมพนธระหวางกฎหมายทรพยสนทางปญญาและงานผาไหมสรนทร ปญหาและอปสรรคของผาไหมสรนทรตอไปเปนล าดบไป

3.1 ประวตความเปนมา โครงสรางประชากร และวฒนธรรมในจงหวดสรนทร

ดานประวตความเปนมาของจงหวดสรนทร ตามหลกฐานทางประวตศาสตรและโบราณคด นกประวตศาสตรเชอวาจงหวดสรนทรถกสรางขนเมอประมาณ 2,000 ปทผานมา โดยชาวขอมเปนผสรางชมชนหมบานแหงนขนเปนครงแรก โดยในครงนนจงหวดสรนทรยงมลกษณะเปนชมชนขนาดทไมใหญมากนก จวบจนขอมเรมเสอมอ านาจลง และคนไทยเรมมอ านาจเหนอดนแดนแถบน กเรมปรากฏหลกฐานวาคนไทยไดอพยพมาตงถ นฐานอยแถบตะวนออกเฉยงเหนอของจงหวดสรนทร สวนบรเวณทตงของจงหวดสรนทรปจจบนกกลายสภาพเปนปารกราง และไมปรากฏวาดนแดนแถบนมฐานะเปนเมอง จวบจนถงสมยอยธยาตอนปลาย ประมาณป พ.ศ.2306 หลวงสรนทรภกด (เชยงปม) ไดรบพระกรณาโปรดเกลาฯ แตงตงบรรดาศกดจากสมเดจพระเจาอยหวพระทนงสรยามรนทร เมอครงหลวงสรนทรภกดมความชอบจากการจบชางเผอก เจาเมองพมายจงกราบบงคมทลขอพระบรมราชานญาตแกหลวงสรนทรภกด เพอยายจากหมบานเมองไปตงถนฐานใหมทบานคปะทาย หรอบานปะทายสมนต ซง ณ ทนคอ

39

ทตงเมองสรนทรในปจจบน เมอสมเดจพระเจาอยหวพระทนงสรยามรนทรทรงพระราชทานอนญาต หลวงสรนทรภกดจงยายผคนจากเมองพมายและมาตงถนฐานอย ณ บานคปะทาย1

มลเหตทหลวงสรนทรภกดเลอกพนทบานคปะทาย กเพราะพนทแหงนเปนหมบานกวางใหญ มก าแพงคายคลอมรอบถง 2 ชน ชยภมแหงนเหมาะแกการอยอาศยและปองกนตว หากศตรมารกรานไดอยางด ประกอบกบพนทแหงนมน าอดมสมบรณ ชาวบานสามารถเพาะปลกและอยอาศยไดอยางด หลวงสรนทรภกดจงเลอกพนทนแหงนสรางเมองใหม และเมอหลวงสรนทรภกดไดสงเครองราชบรรณาการแกกรงศรอยธยาตามราชประเพณสบตอมา สมเดจพระเจาอยหวพระทนงสรยามรนทรจงทรงโปรดเกลาฯ แตงตงบรรดาศกดแกบรรดาหวหนาหมบานชาวสรนทรทงหมด โดยหลวงสรนทรภกดไดรบพระมหากรณาธคณแตงตงใหเปนพระยาสรนทรภกดศรณรงคจางวาง พรอม ๆ กบการบานคปะทายขนเปนเมองประทายสมนต โดยพระยาสรนทรภกดศรณรงคจางวางเปนเจาเมองคนแรก สบตอมาจนถงแผนดนยครตนโกสนทร พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก รชกาลท 1 จงทรงพระกรณาเปลยนชอเมองประทายสมนตเปนเมองสรนทร และนบแตนนเปนตนมาเมองสรนทรกไดพฒนามาเรอยจนถงปจจบน2

ตามขอมลของทางราชการปจจบน จงหวดสรนทรมเนอทประมาณ 8,124 ตารางกโลเมตร หรอประมาณ 5,077,535 ไรคดเปนรอยละ 4.8 ของพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอทงหมด และจงหวดสรนทรมล าน าธรรมชาตทส าคญ 8 สายดงนคอ แมน ามล ล าน าช หวยเสนง ล าหวยพลบพลา ล าหวยระว ล าหวยทบทน ล าหวยระหารและล าหวยแกว เปนล าน าทท าประโยชนใหแกจงหวดสรนทร นอกจาก 8 แหงนแลว ยงมล าน าและหนองน าอกมากมายกระจดกระจายอยในอ าเภอตาง ๆ แตแหลงน าตางๆดงกลาวไมสามารถอ านวยประโยชนใหแกเกษตรกรไดมากนก ในฤดแลงสวนใหญน าจะแหง เวนแตล าน ามลซงมน าไหลตลอดป และภายใตรปแบบการปกครองสวนภมภาค จงหวดสรนทรแบงพนทการปกครองออกเปน 17 อ าเภอ 158 ต าบล และ 1990 หมบาน ซงภายใตเขตจงหวดสรนทรมโครงสรางประชากรทมเชอชาตตาง ๆ ถง 4 กลมใหญ อนไดแก

ชาวกย ชนชาตทมความสามารถในการจบและฝกชาง ชาวเขมร กลมชนดงเดมทอาศยอยในจงหวดสรนทรมานานแลว และอาศยอยในเขต

อ าเภอเมอง โดยคนกลมนใชภาษาเขมรในการพด ชาวลาว กลมชนทอพยพเขามาอยหลงสด และ

1 วกพเดย สารานกรมเสร. จงหวดสรนทร. World Wide Web http://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AA%E0%B8%B8%E0%B8%A3%E0%B8%B4%E0%B8%99%E0%B8%97%E0%B8%A3%E0%B9%8C 2 อางแลว

40

ชาวไทยโคราช เปนชนทมถนฐานเดมอยแถบจงหวดนครราชสมา สวนคนไทยเชอสายจนถอเปนประชากรกลมเลก ซงประชากรกลมน เปนผประกอบ

กจการคาขายภายในจงหวด โดยชาวกยและชาวเขมรเปนกลมคนทมจ านวนมากทสดในจงหวด และชาวกย ชาวเขมร และ ชาวลาวมกเปนผประกอบอาชพดานกสกรรม และเลยงสตว เชน โค กระบอ ชาง ฯลฯ3 พอบานนยมแกะสลกเกวยน กทอผา และจกสานทท าจากหวายและไมไผ ดานแมบานกเลยงลกชวยท านา ทอผา เลยงไหมเปนงานอดเรก โดยชาวสรนทรนยมทอผาใตถนเรอน ซงวฒนธรรมใตถนเรอนของชาวไทยเขมรเปนทนาสนใจมาก เพราะกทอผาไหมของชาวสรนทรเปนกทอผาขนาดใหญและตดตงอยางถาวรอยบนพนดนใตถนเรอน มเนอทส าหรบวางกระดงใสตวไหมเลยงตวหนอนไหมดวยใบหมอน ดานตนหมอนชาวบานสรนทรจะปลกไวบรเวณใกลคอกววหรอควาย และใชปยจากมลของววควายบ ารงตนหมอนใหผลตใบ4

ดานวฒนธรรม สบเนองจากจงหวดสรนทรประกอบดวยชนชาตตาง ๆ ทมความหลากหลาย สงผลใหจงหวดสรนทรมความหลากหลายดานวฒนธรรม ประเพณอยางมาก ทงนชนชาตตาง ๆ ทเขามาอยในเขตจงหวดนยงคงอนรกษวฒนธรรมของชนชาตตนไว ดงปรากฏขอมลในรปมรดกภมปญญาทองถนของจงหวดสรนทรทโดดเดนและเปนทรจกโดยทวไป คองานศลปหตถกรรม อนไดแก การท าเครองประดบเงนและการทอผาไหม ศลปะการแสดงพนบาน ไดแก การแสดงเรอมอนเร (การร าสาก) การละเลนเจรยง รวมถง ดนตรพนบาน เชน วงกนตรม วงมโหร ตลอดจนวฒนธรรมการเลยงชางซงเปนเอกลกษณโดดเดนเปนทรจกทวไป5

ดานการทอผาไหม จงหวดสรนทรมหมบานททอผาตามประเพณสบทอดตอมาจนปจจบนจะเปนคนไทยเชอชายเขมรและไทยอสาน มแหลงส าคญ 5 แหง อยในเขตอ าเภอเมอง 4 แหง คอทบานเขวาสนรนทร หม 2 ต าบลเขวาบานสวายและบานนาแหว หม 7 ต าบลสวาย และบานจนรม หม 4 ต าบลตาอ๏อง อ าเภอเมอง และในเขตอ าเภอศขรภม 1 แหง คอทบานจารพท หม 1 ต าบลจารพท จากการส ารวจพบวาชาวบานทอผาไหมไวใชในชวตประจ าวนและใชถวายพระในการท าบญ โดยผาทนยมใชถวายพระมกจะทอผาขาวเพอวาจะไดน าไปยอมฝางตดท าสบง จวรได และชางนยมทจะทอในสงทตนเองสนใจและสามารถท าได เชน บางคนทอเฉพาะตวซน บางคนทอเฉพาะสวนเชงหรอตนซน เปนตน6 รวมทงในคานยมของชาวสรนทรเชอสายเขมรเชอวา ผา 3 กลมงานขอมลขาวสาร ส านกงานจงหวดสรนทร. จงหวดสรนทร. World Wide Web http://www.surin.go.th/index_symbol.php 4 อจฉรา ภาณรตน, เครอจต ศรบญนาค และวารณ สวรรณานนท. ผาไหมในวถชวตไทยกยและไทยเขมร. (สรนทร : รงธนเกยรตออฟเซทการพมพ. 2536), น.84 5 พพธภณฑสถานแหงชาต จงหวดสรนทร ประวตจงหวดสรนทร World Wide Web http://www.thaitextilemuseum.com 6 อางแลว

41

ไหมเปนสงทมคามราคาเปนเงนได ดงนนชาวสรนทรเชอสายเขมรจงทอผาเพอไวใชสอยเอง และเกบสะสมในหบทบ หรอบางครงผาไหมยงถกใชเปนทรพยในการจ าน าและเอาเงนไวใชสอยไดอกดวย อกทงปจจบนปรมาณการผลตผาไหมของจงหวดสรนทรมจ านวนมากและหลากหลาย โดยการผลตผาไหมสรนทรถอเปนอตสาหกรรมในครวเรอน ซงหมบานหตถกรรมผาไหมมจ านวนมากถง 800 หมบาน7

จากขอมลขางตนจงสรปไดวาปจจบนจงหวดสรนทรประกอบขนจากคนหลากเชอชาต อนมผลตอขนบธรรมเนยมประเพณและวฒนธรรมของจงหวดสรนทร ท าใหจงหวดสรนทรมความหลากหลายดานวฒนธรรม ขนบธรรมเนยมประเพณ โดยเฉพาะอยางยงวฒนธรรมดานการแตงกายและการทอผาไหม ผาไหมสรนทรจงเปนทงเครองนงหมและหตถกรรมตามประเพณของชาวบาน ซงชาวบานสรนทรไดหลอหลอมวฒนธรรมของชนชาตตนแสดงออกมาบนลวดลายบนผนผาไหม จนกระทงปจจบนผาไหมสรนทรกลายเปนผาไหมแหงวฒนธรรมทมเอกลกษณเฉพาะตว

3.2 เอกลกษณของผาไหมสรนทร

จากการเกบขอมลผาไหมสรนทรคณะผวจยไดพบวา ผาไหมสรนทรมความหลากหลายในดานลวดลาย เพราะจงหวดสรนทรเปนจงหวดทประกอบดวยคนหลากหลายชาตพนธ ซงแตละชาตพนธไดสบสานประเพณวฒนธรรมการทอผาไหมของตนมาแตครงบรรพกาล ดงปรากฏขอมลดานวธการทอผาไหมและลวดลายบนผนผาไหมของกลมคนทอาศยอยในจงหวดสรนทร ดงน

กลมคนเชอสายลาว คนกลมนนยมทอผาดวยวธการมดหม8และขด9 กลมคนเชอสายภไท คนกลมนนยมทอผาดวยวธการขด

7 อจฉรา ภาณรตน, เครอจต ศรบญนาค และวารณ สวรรณานนท. ผาไหมในวถชวตไทยกยและไทยเขมร. (สรนทร : รงธนเกยรตออฟเซทการพมพ. 2536), น.84 8 มดหม เปนกรรมวธการทอผาแบบหนง ทอาศยการยอมเสนดายกอนการทอ โดยมทงทยอมเฉพาะดายพง และยอมดายยน เพอใหเมอทอผาออกมาเปนผนแลว เกดเปนลวดลายและสสนตามทตองการ ซงค าวา "มดหม" มาจากกรรมวธการ "มด" เสนดายเปนกลมๆ กอนการยอมส สวน "หม" นน หมายถงเสนดาย การมดหมใชขนตอนยงยาก ตงแตการเตรยมเสนดาย และมดเพอยอมสเปนชวงๆ กระทงไดสทตองการครบถวย ซงตองยอมหลายครงดวยกน 9 ขด หมายถง กรรมวธในการทอผาเพอใหเกดลวดลายตางๆ ขนมา โดยวธการเพมเสนดายพงพเศษในระหวางการ ทอ เพอใหเกดลวดลายทโดดเดนกวาสพน วธการท าคอ ใชไมเขยหรอสะกด เพอชอนเสนดายยนขน แลวสอดเสนดายพง ไปตามแนวทถกจดชอน จงหวะการสอดเสนดายพงนเอง ทท าใหเกดเปนลวดลายตาง ๆ

42

กลมคนเชอสายเขมร ซงคนกลมนเปนคนกลมใหญของจงหวดและยงคงผลตผาไหมอยในปจจบน คนกลมนนยมทอผาไหมมดหม หรอทชาวสรนทรเรยกวา “ผาโฮล”

อยางไรกตามแมวาผาไหมสรนทรจะมความหลากหลายดานลวดลาย ตามแตวาคนเชอชาตใดเปนผผลตผาไหมกตาม แตหากพจารณาในภาพรวมของผาไหมจงหวดสรนทรแลว คณะผวจยพบวา ผาไหมสรนทรมเอกลกษณพเศษ ซงผบรโภคยอมรบกนโดยทวไป 5 ประการดวยกน ดงน

ประการแรก ผาไหมสรนทรมลวดลายทมเอกลกษณเฉพาะตวซงไมอาจหาไดจากแหลงอน โดยลวดลายเหลานเปนลวดลายทมทมาจากอารยธรรมของชาวกย และชาวขอม ลวดลายทปรากฏจงเปนลวดลายรปทรงเลขาคณต หรอภาพทสะทอนความเชอทางศาสนาพทธ เชน นกยง เปนตน รวมทงลวดลายของผาไหมจงหวดสรนทรยงมสสนทผสมผสานกนอยางหลากหลายในผาไหมผนเดยวกน ภายใตกระบวนการมดยอมสทชาวสรนทรเปนผสรางสรรคขน จนกระทงผบรโภคยอมรบวา ผาไหมสรนทรมลวดลายทสวยงามและวจตรบรรจง และแมวาผาไหมสรนทรมลวดลายอยหลากหลาย แตในบรรดาลวดลายผาไหมสรนทรทมความหลากหลายนนทางคณะผวจยพบวา ผาไหมสรนทรมลวดลายทเปนเอกลกษณเฉพาะตวอย 5 จ าพวกดวยกน ดงน

จ าพวกแรก ผาโฮล คอผามดหมเอกลกษณของเมองสรนทรอยางแทจรง และดงเดมผาโฮลนเปนผาทยอมดวยสธรรมชาตเทานน โดยชางผทอตองใชเสนไหมนอยเพยงอยางเดยว เพอการทอผาโฮลทงผน ซงการทอผาโฮลผทอจะตองใชกระสวยทอถง 7 กระสวย ในขณะทผาไหมมดหมของจงหวดอน ๆ ใชกระสวยเพยง 1 กระสวย อกทงสสนของลวดลายของผาโฮลสรนทรกมเอกลกษณพเศษ ดงปรากฏวาผาโฮลจะใชเพยง 5 ส ไดแก สแดงอมทอง สเหลองอมทอง สเขยว สฟา และสมวง ภายใตกระบวนการมดยอมสทละส เมอสใดแหงแลว ชางผยอมสจงใชสอนยอมตอไปตามล าดบ ดงนนสสนของลวดลายผาโฮลสรนทรจงเปนสทอยภายในเสนดายไหมและสของผาโฮลสรนทรจะมการผสมผสานในอยางลงตว

ภาพ 3-1 ผาลายโฮล

43

จ าพวกทสอง ผาสาค เปนผาทยอมเสนไหมเปนสแลวทอสลบเสนจะเปนลายตาราง

ไหม

ภาพ 3-2 ผาสาค

จ าพวกทสาม ผาสระมอ เปนผาทท าเชนเดยวกบผาสาค แตตางกนทลวดลายเปนตารางทเลกกวา บางครงเรยกผาสมอเพราะลายคลายผลสมอ

ภาพ 3-3 ผาสระมอ

จ าพวกทส ผาอนลนเสยม (ภาษาเขมรหมายถงผาลายไทย) ไดแกผาไหมทมลวดลายตาม

วฒนธรรมของชาวไทย ซงสวนใหญคอลวดลายดานศาสนาตาง ๆ

ภาพ 3-4 ผาอนลนเสยม

44

จ าพวกทหา ผาอมปรม เปนผามดหมดงเดมของโลกและใชการมดหม 2 ทาง ทงเสนพงและเสนยน คาดวาผาอมปรมไดถกผลตขนมานานกวา 2,000 ป ผาชนดนพบไดทประเทศอนเดย ญปน และอนโดนเซยและไทย ดานลวดลายของผาอมปรมมลกษณะเหมอนกบประกายดาวบนทองฟา โดยสดงเดมของผาอมปรมคอสเปลอกมงคด10

ภาพ 3-5 ผาอมปรม

จากลวดลายบนผนผาไหมขางตน ลวดลายบนผนผาไหมเหลานลวนเปนลวดลายทม

ความสวยงามและเปนเอกลกษณเฉพาะจงหวดสรนทรเทานน โดยลวดลายทมเอกลกษณมทมาจากวฒนธรรมดานการทอและการมดยอมสผาไหมของชาวสรนทร ซงลวดลายเหลานมความละเอยด ซบซอนยากเกนกวาเครองจกรจะลอกเลยนแบบได ปจจยเหลานท าใหผาไหมสรนทรเปนหตถกรรมผาทอมอของชาวบานธรรมดาหาใชงานของชางในราชส านก อกทงทกษะการทอผาไหมของชาวสรนทรกมไดเลาเรยนมาจากสถานศกษาแหงใด หากแตชาวบานสรนทรลวนไดรบการถายทอดความรทกษะตาง ๆ มาจากบรรพบรษ โดยปรากฏขอเทจจรงวา เดกสรนทรเมออาย 9 ขวบกเรมยอมสผาไหมไดแลว พออาย 12 ขวบเดกสรนทรกสามารถทอผาไหม

ประการทสอง ผาไหมสรนทรมจดเดนดานวตถดบการผลตทมคณภาพสงปราศจากสารเคม เพราะการทผาไหมสรนทรใชไหมนอย11 หรอใจไหมชนหนง (ภาษาเขมรเรยกวา

10 วโรจน แกวเรอง. สาระนารหมอนไหม. World Wide Web http://gotoknow.org/blog/seri/102457 11 ไหมนอย คอ เสนไหมทสาวจากรงไหม โดยผสาวไหมไดสาวเสนไหมจากเปลอกนอกของรงไหม (ไหมลบ) ออกหมดแลว และผสาวไหมจงจะท าการสาวเสนไหมนอยได ไหมนอยจะมความนมนวลเมอสมผส ขนาดของเสนและสสม าเสมอ และชาวบานมกนยมเรยกไหมนอยในชออน ๆ อก 2 ชอ เชน ไหมยอม หรอไหม 1 เสน

45

“โซคไซ”) เปนวตถดบในการผลตผาไหมทงผน และการไดมาซงเสนไหมนอยนตองพงพงกระบวนการเลยงหนอนไหม โดยผเลยงหนอนไหมตองใชวธการตามธรรมชาตและปราศจากสารเคมเทานน มฉะนนตวหนอนไหมจะไมอาจผลตเสนใยไหมทมคณภาพได รวมทงรงไหมอาจช ารดเสยหายได ดงนนเสนไหมนอยอนเปนวตถดบผลตผาไหมสรนทรจงเปนเสนไหมทปราศจากสารพษ อนท าใหเสนไหมนอยมความปลอดภยสงตอผสวมใส เพราะผาไหมสรนทรจะไมสรางความระคายเคองตอผวหนงผใช

สวนมลเหตทผาไหมสรนทรใชเสนไหมนอยเปนวตถดบในการผลต กเพราะคณสมบตพเศษของเสนไหมนอยทมเสนใยเลก เรยบ นม และผสวมใสจะมความรสกเยนสบาย อนท าใหผาไหมสรนทรมความเรยบ นม สวยงาม ไมยบงาย ผสวมใสผาไหมสรนทรจงไมรสกรอนและไมเกดการระคายเคองผวหนง

อยางไรกตามจากการส ารวจขอมลตลาดคาผาไหมในจงหวดสรนทร คณะผวจยไดพบวา จดเดนดานวตถดบผาไหมสรนทรจากไหมนอยทผลตตามธรรมชาตก าลงไดรบผลกระทบ เพราะกลมผประกอบดานพาณชยกรรมบางกลมผลตผาไหมจากเสนไหมนอยรวมกบเสนไหมตางประเทศ เพราะเหตทปรมาณความตองการเสนไหมนอยมมากกวาภาคการผลต เสนไหมนอย ในขณะทภาคการผลตแบบอตสาหกรรมตองการผลตผาไหมสรนทรครงละมาก ๆ สงผลใหภาคการผลตแบบอตสาหกรรมน าเสนไหมตางประเทศเขามาใชรวมกบเสนไหมนอย จนท าใหผาไหมสรนทรบางสวนสญเสยจดเดนดานคณสมบตการใชงานไป เพราะผาไหมใยผสมชนดนจะมเนอแขง ยบยยงายไมคนรปเวลาใชงาน

ประการทสาม ผาไหมสรนทรสวนใหญใชสธรรมชาตในยอมส ผาไหมสรนทรจงมสสนสวยงาม และไมฉดฉาด และมกลนหอมจากเปลอกไม รวมทงผบรโภคผาไหมสรนทรกจะปลอดภยจากสารพษทตกคางในเนอผาไหม แตดวยววฒนาการของการยอมสผาปจจบนผประกอบการบางรายจงหนไปใชสยอมผาซงผลตจากสารสงเคราะหหรอเคมภณฑ เพราะสสงเคราะหดงกลาวหาไดงายตามทองตลาด อกทงวธการใชงานกไมยงยากเทากบการใชสยอมเสนไหมดวยวตถดบธรรมชาตในทองถน แตอยางไรกตามคณะผวจยกพบวา ผาไหมสรนทรสวนใหญยงคงนยมใชสจากวตถดบธรรมชาตในทองถน เนองดวยวตถดบธรรมเพอการยอมสไหมเหลานเปนสงทหาไดไมยากนก อกทงสวนราชการในจงหวดสรนทรกสงเสรมใหใชสธรรมชาตมากกวาสสงเคราะหหรอสเคม ดงนนผาไหมสรนทรจงยงคงเปนผลตภณฑผาไหมทอมอทมจดเดนดานการใชสธรรมชาตไวได

ประการทส ผาไหมสรนทรมจดเดนทเนอผาแนนและละเอยด เพราะชางผทอในจงหวดสรนทรเปนชางทมฝมอระดบสง ชางทอผาไหมเหลานจงมทกษะ ความสามารถสงกวาชางฝมอในจงหวดอน ดงปรากฏวาชางผทอสามารถผสมผสานลวดลายตาง ๆ เขาดวยกนอยางสวยงาม พรอม ๆ กบการเพมจ านวนเสนไหมพงควบคกบการท าลวดลาย ท าใหผาไหมสรนทร

46

มความหนาของเนอผาเพมขนและมลวดลายทสวยงามมากขน แตความหนาของเนอผาไหมกหาท าใหผาไหมสรนทรสญเสยคณสมบตทดอน ๆ ไป ทงนไมวาในดานความนม เรยบ และเนอผาทมการระบายความรอนทด

ประการทหา ผาไหมสรนทรเปนผาไหมทอมอทไมใชเครองจกรในการทอ เนองดวยจงหวดสรนทรเปนจงหวดทมชางทอผาไหมมฝมออยเปนจ านวนมาก การผลตผาไหมของจงหวดสรนทรจงเปนการผลตงานฝมอโดยแรงงานมนษย แมแตตามโรงทอผาไหมใหญ ๆ ในจงหวดสรนทรกลวนผลตผาไหมดวยมอทงสน ผาไหมจงเปนงานหตถกรรมทแตละผนอาจมลวดลายทแตกตางกนมากหรอนอยกได ทงนตามแตชางผทอผาไหมสรนทรจะรงสรรคขน

ดงนนเอกลกษณส าคญของผาไหมสรนทรกคอ ผาไหมสรนทรเปนผาไหมทอมอทมลวดลายสวยงาม ทงกระบวนการผลตและวตถดบผาไหมสรนทรลวนใชวตถดบตามธรรมชาตเปนส าคญ ประกอบกบทกษะของชางทอผาไหมทสามารถทอลวดลายและเพมความหนาของเสนไหมในเวลาเดยวกนได ทงหมดนท าใหผาไหมสรนทรไดรบการยอมรบในหมผบรโภควา ผาไหมสรนทรมลวดลายทสวยงามและเหมาะตอการใชงาน ดงเชนผาโฮลสรนทร ซงในผนผาโฮลนจะมสถง 5 สในผนเดยวกน โดยแตละสจะมการผสมผสานกนอยางลงตวในเนอผาไหม ภายใตกระบวนการมดยอมของชางผช านาญงาน และดวยความโดดเดนของผาไหมทอมอสรนทรดงกลาวนเองทางภาครฐจงก าลงขนทะเบยนสงบงชทางภมศาสตรแกผาไหมโฮลสรนทร เพอเพมมลคาและความเชอมนแกผบรโภควา สนคาผาไหมโฮลสรนทรเปนผาท มคณภาพและความสวยงามรวมทงผลตไดเพยงจงหวดสรนทรเทานน 3.3 กรรมวธการทอผาไหมของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอสรนทร

ตามทคณะผวจยไดน าเสนอแลววา ผาไหมนบเปนเครองนงหมหรอหนงในปจจยสของมนษย ซงมนษยรจกวธการผลตมาเปนเวลาชานานแลว โดยในชวงแรกของการผลตผาไหมจงหวดสรนทร ผผลตผาไหมไดแกชาวบานทวไป และการผลตผาไหมเปนไปเพอการสรางเสอผาเครองนงหมในครวเรอน หรอเพอเปนเครองแตงกายหรอมอบแกผอนตามประเพณความเชอและศาสนา เพราะชาวบานจงหวดสรนทรทสบเชอสายจากเขมรมความเชอวา ผาไหมเปนสงมคาและสามารถใชแลกเปลยนหรอจ าน าเปนเงนได ดวยเหตนผาไหมสรนทรจงเปนหตถกรรมภายในครอบครวทผหญงเปนผผลต เมอผหญงสรนทรวางเวนจากการเกบเกยวขาวในฤดท านาแลว จวบจนถงปจจบนกระบวนการผลตผาไหมในรปหตถกรรมในครวเรอนกยงคงด าเนนอย หากแตภาคครวเรอนไดมการรวมตวกนในรปหมบาน เพอการผลตผาไหมตอบสนองความตองการทงของครอบครวและตลาดผบรโภค โดยชาวบานมกเปนผเลยงไหมสาวไหมและยอมสผาไหมรวมทงทอผาไหมภายในครอบครว ดงนนปจจบนการผลตผาไหมของชาวสรนทรจงพฒนามาเปนอตสาหกรรมในครวเรอน โดยทชาวบานยงคงเปนผผลตผาไหมอยางครบวงจร และหมบาน

47

ผาไหมแตละแหงกมกมกทอผาไหมจ านวนไมเกน 20 เครอง ซงในทางทฤษฎแลวถอวาหมบานหตถกรรมผาไหมทมกทอผาไหมจ านวนไมเกน 20 เครองนสรางผลตอบแทนดทสด และกลมหตถกรรมผาไหมทอมอรปแบบนจะมวธการผลตผาไหมทงหมด 5 ขนตอนดงน

1) การปลกหมอน 2) การเลยงไหม 3) การสาวไหม 4) การออกแบบลวดลาย 5) การทอผาไหม 3.3.1 การปลกหมอน โดยทพนฐานของอตสาหกรรมการเลยงไหม คอ การปลกหมอน ซงเกษตรกรชาว

สรนทรทสามารถเลยงไหมไดดนน เกษตรกรดงกลาวยงตองรจกดแลเอาใจใสสวนหมอนไหมดวย เพราะตนหมอนจะเจรญเตบโตไดดในดนรวนโปรง มธาตอาหารสมบรณ ประกอบกบภมอากาศของจงหวดสรนทรทรอนชน นบเปนภมอากาศทเหมาะกบการเจรญเตบโตของตนหมอน ซงตนหมอนจะเตบโตไดตลอดทงป แตทส าคญกคอชวงเวลาเตบโตของตนหมอนจะแตกตางกนระหวางฤดรอนและฤดฝนในประเทศไทย ดงนนในประเทศไทยเกษตรกรชาวสรนทรจงมกเรมปลกหมอนในระหวางเดอนพฤษภาคมถงเดอนกนยายน และเรมเกบใบหมอนครงแรกเพอใชเลยงตวหนอนไหม เมอตนหมอนมอายตงแต 9 เดอนขนไป

พนธหมอนทเกษตรกรเลยงอยในปจจบนนแบงออกเปน 1) พนธพนเมอง เชนพนธใบโพธ หมอนสา ฯลฯ 2) พนธตางประเทศ เชน หมอนนอย หมอนนครราชสมา 60 และหมอนทองกน ฯลฯ ส าหรบพนธตนหมอนทราชการกระทรวงเกษตรสงเสรมใหปลกไดแก พนธหมอนนอย

ซงใหผลผลตประมาณ 2,000 ก.ก./ไร/ป และหมอนนครราชสมา 60 ซงใหผลผลตมากกวา 3,000 ก.ก./ไร/ป12

ดานพนทการปลกตนหมอนของเกษตรกรชาวสรนทรนน เกษตรกรชาวสรนทรนยมปลกตนหมอนในทวางรอบ ๆ บรเวณหนาบานเชนเดยวกบเกษตรกรจงหวดอน ๆ โดยเกษตรกรสรนทรไมนยมปลกหมอนเปนแปลงใหญดงเชนภาคอตสาหกรรมขนาดใหญ เพราะอาชพปลกหมอนเลยงไหมและทอผาไหมเปนเพยงอาชพเสรมของเกษตรกร โดยอาชพหลกของเกษตรกรสรนทรคอการปลกขาวหอมมะล และการเลยงโคกระบอ

12 อารย งามศรพฒนกล. ไหมและผลตภณฑไหม. (กรงเทพ : ส านกงานคณะกรรมการสงเสรมการลงทน. 2539), น.30

48

3.3.2 การเลยงไหม เนองจากเสนไหมไดมาจากรงของหนอนไหม โดยเสนใยไหมดงกลาวไดผานขนตอน

กระบวนการตาง ๆ มากมาย จนกระทงเกดเปนเสนใยไหม เพอทผทอจะน าไปถกทอผาไหมตอไป การท าความเขาใจเรองการเตรยมเสนไหมจงตองเรมตนตงแตขนตอนการคดเลอกสายพนธหนอนไหม และวธการเลยงไหม โดยแตละขนตอนชาวบานจงหวดสรนทรมวธการด าเนนการ ดงน

ขนตอนแรก การคดเลอกพนธไหม ตามขอมลศนยหมอนไหมเฉลมพระเกยรตฯ สรนทรนน ปจจบนเกษตรกรนยมเลยงไหม 3 สายพนธ ดงน

1) พนธไทยแท (Native Thai Silk) เพราะไหมสายพนธพนเมองมความตานทานโรคสง ฟกเลยงไดตลอดทงป และเกษตรกรสามารถผลตไขไหมดวยวธงาย ๆ ตามภมปญญาทองถน ไหมพนธพนเมองจะใหรงไหมสเหลอง แตผลผลตเสนไหมต า จ านวนรงไหมประมาณ 20 ,000 รงจะสาวไหมไดหนกประมาณ 1 กโลกรม พนธไหมไทยแท เชน พนธนางนอย พนธนางเหลอง เปนตน

2) พนธไทยลกผสม (Thai Hybrid) ไหมพนธนเปนลกผสมระหวางไหมพนธไทยแทกบพนธตางประเทศ รงไหมมสเหลอง และเกษตรกรสามารถฟกเลยงไหมไดตลอดทงป จ านวนรงไหมประมาณ 10,000 รงจะสาวเปนเสนไหมไดประมาณ 1 กโลกรม ไหมพนธไทยลกผสม เชน พนธนคราชสมา 1 เปนตน

3) พนธลกผสมตางประเทศ ไดแกพนธไหมลกผสมโดยใชสายพนธทงพอและแมจากตางประเทศ รงไหมทไดมสขาว ไหมพนธลกผสมทนยมเลยง คอสายพนธจนผสมกบสายพนธญปน ไหมพนธนฟกไขได 2 ครง/ป จ านวนรงไหม 5,000 รงจะสาวเปนเสนไหมไดประมาณ 1 กโลกรม เชน พนธนราราชสมา 60 (เหลองโคราช) เปนตน และพนธไหมลกผสมตางประเทศนเกษตรกรไมสามารถผลตไขไหมดวยตนเองได เนองจากการใชเงนลงทนและตองใชความรทางวชาการสง เกษตรกรจงตองจองไขไหมจากสถาบนหมอนไหม เพอการเพาะเลยงเทานน13

นอกจากพนธไหมทง 3 สายพนธขางตน ทางคณะผวจยพบวา ขณะนบางพนทของจงหวดสรนทรเกษตรกรไดเลยงหมอนไหมสายพนธไทยทเรยกวา ไหมทอง โดยไหมทองถอก าเนดจากพนธไหม กสก.11 มลกษณะเดนประจ าพนธ คอหนอนไหม มล าตวขาวปลอดและล าตวแตมปนกน และไหมทองนจะมเสนไหมเปนสเหลองทอง รวมทงยงมคณสมบตพเศษอน ๆ อก

13 นฎฐพร ปางปญญากลชย. ปจจยสภาพแวดลอมโดยทวไปและปจจยการแขงขนของอตสาหกรรมทสงผล กระทบตอการสงออกสนคาผาไหมและผลตภณฑผาไหมไทย. สาขาการจดการธรกจระหวางประเทศ คณะ บรหารธรกจ มหาวทยาลยธรกจบณฑต. วทยานพนธปรญญาบรหารธรกจ มหาวทยาลยธรกจบณฑต. 2545, น.10-12

49

เชน เสนไหมมความเหนยวมากเสนไหมสายพนธอน สของเสนไหมมความสม าเสมอ เสนไหมมความนมนวลและมความเลอมมนระดบดเยยม เปนตน ดงนนภายใตการสนบสนนของสถาบนหมอนไหมเฉลมพระเกยรตฯ จงหวดสรนทร เกษตรกรจงเรมหนมาเลยงไหมทองมากขน พรอมทงผประกอบการหลายรายในสรนทรไดน าไหมทองมาใชเปนเสนยนและเสนพง เพอการผลตผาไหมออกจ าหนาย เชนผาไหมของรานเรอนหมอน ไหมไทย อ าเภอเมอง จงหวดสรนทร เปนตน

ขนทสอง การเลยงไหม ตามทคณะผวจยไดรบขอมลจากศนยหมอนไหม จงหวดสรนทร และการตรวจสอบขอมลการเลยงไหมในจงหวดสรนทร คณะผวจยพบวา ภาคการเลยงไหมยงอยในรปกจกรรมในครวเรอน ซงชาวบานตามหมบานตาง ๆ มกนยมเลยงไหมกนอยางแพรหลาย แมวาบางหมบานอาจมไดทอผาไหมกตาม หากแตหมบานนนจะเปนผผลตเสนไหมดบ เพอการจ านายแกโรงงานทอผาไหมหรอชาวบานผทอผาไหมรายอน ๆ โดยในสวนการเลยงไหมนนเรมตงแต การเตรยมสภาพโรงเรอนเลยงไหม การเลยงไหมและการใหใบหมอน สดทายการเกบรงไหม ตามล าดบดงน

1) การเตรยมสภาพโรงเรอนเลยงไหม 1.1) เตรยมสวนหมอนเลยงไหมในระดบครวเรอน ซงเกษตรกรจะตองใชใบหมอนใน

การเลยงจนถงไหมท ารงประมาณ 300 – 400 กโลกรม/แผน (กลอง) 1.2) ท าความสะอาดโรงเลยงและอปกรณตาง ๆ โดยการลางท าความสะอาด หรอน าไป

ผงแดดแลวน าไปฉดอบฟอรมาลน 3 % ในโรงเลยงอตรา 1 ลตร/ตารางเมตร โดยอบทงไวอยางนอย 2 วนจงเปดโรงเลยงใหกลนฟอรมาลนระเหยอยางนอย 1 วนจงจะเขาเลยงไหมได (สวนผสมฟอรมาลน 3 % =ฟอรมาลน 40% 1สวน ตอน า 13 สวน)

1.3) เตรยมสารเคมโรยตวไหมเพอใชโรยบนตวไหมตอนเลยงแรกฟก และไหมตนทกวยใชประมาณ 1 กโลกรม/แผน (กลอง) หรอคลอรนผง 3.5 % (คลอรน 60% จ านวน 1 สวนผสมกบปนขาว 17 สวน)

1.4) เตรยมแกลบเผาและ/หรอ ปนขาวโรยบนตวไหมในระยะหนอนไหมเพอลดความชน

1.5) เตรยมภาชนะใสเศษใบหมอนและมลไหม

2) การเลยงไหม

วธการเลยงไหมวยออน(วย1 –3) วธเลยงไหมวยแก(วย4 –5) - ใหใบหมอนหนประมาณ 80 กรม โรยใหสม าเสมอหลงจากนนใหใบหมอนเลยงไหมอก 2ครงในวนแรกน - เพอปองกนใบหมอนเหยวเรวและควบคม

ระยะการเลยง - วยท 4ใชเวลาเลยงประมาณ 3 วน นอน11/2วน - วยท 5ใชเวลาเลยงประมาณ 6 – 7 วน ไหมจะสกท ารง

50

ความชนใหเหมาะสมกบหนอนไหมวยออนควรคลมดวยใบตองหรอผาชบน าหมาด ๆ หรอแผนพลาสตกทสะอาด การใหอาหารไหมจะเจรญเตบโตไดดตองกนใบหมอนสด มคณภาพด ปรมาณเพยงพอตามเวลาทก าหนดโดยเลยงวนละ 3 มอกลางวนให 2 เทาของมอเชา สวนมอเยนให 4 เทาของมอเชา เนองจากระยะเวลากนยาวกวา ใชใบหมอนประมาณ22 – 25 กโลกรม/แผน (กลอง) ส าหรบการเลยงไหมแบบสหกรณ จะใชใบหมอนประมาณ 8 – 9กโลกรม/แผน (กลอง)

3) การเกบใบหมอน เพอการเลยงไหมวยออนควรเกบใบหมอนใหเหมาะสมกบวยดงน -วยท 1 เกบใบใตยอดลงมาใบท 1 – 3 หรอเดดยอด -วยท 2 เกบใบต าลงมาใบท 4–6 หรอใชกรรไกรตดกงใบท 1 – 6 -วยท 3 เกบใบต าลงมาใบท 7–10 หรอใชกรรไกรตดกงใบท 1–10 หรอตดใบกงสเขยว

4) การใหใบหมอน -วยท 1 ใหหมอนหนมขนาดกวาง 0.5 – 1.0 ซม.ความยาว 3 – 4 เทาของความกวาง -วยท 2 ใหหมอนหนกวาง 1.50 – 2 ซม. -วยท 3 ใหหมอนหนกวาง 2.5 – 3 ซม.14

5) การเกบรงไหม ภายใตระยะเวลาการเลยงไหมประมาณ 45 – 52 วน เรมตนจากเมอหนอนไหมกนใบหมอน หลงจากทหนอนไหมฟกออกมาจากไขแลว ประมาณวนท 10 หนอนไหมกจะหยดกนใบหมอนและลอกคราบ ระยะนเรยกวา “ไหมนอน” ตอจากนนหนอนไหมจะกนใบหมอนและลอกคราบอกประมาณ 4 ครงเรยกวา “ไหมตน” ในชวงนตวไหมล าตวหนอนไหมจะมสขาวเหลองใสหดสน และเมอหนอนไหมหยดกนอาหาร ระยะนเรยกวา “หนอนสก” ชวงนผเลยงไหมตองรบแยกหนอนไหมสกออกจากกองใบหมอนและเตรยม “จอ” คออปกรณทจะใหตวไหมเกาะเพอชกใยหอหมตว ซงหนอนไหมจะเรมพนใยหอหมรงไหม หลงจากนนประมาณ 6 -7 วนผเลยงไหมก

14 กระทรวงกระเกษตรและสหกรณ. ขอมลเพอการเกษตร. World Wide Web http://www.moac.go.th/builder/moac02/inside.php?link=page&c=infomoac

51

สามารถเกบรงไหมออกจากจอได โดยทเสนใยไหมแตละรงมคณภาพไมเทากน ผเลยงไหมจงตองคดแยกรงไหมทเกบออกเปน 2 กลม คอ กลมแรกรงไหมทมความสมบรณ รงไหมชนดนถกแยกออกมา และเกษตรกรจะเลยงหนอนไหมตอไป ในฐานะทหนอนไหมกลมนจะเปนแมพนธในการเลยงไหมรนตอไป กลมทสองรงไหมทมความสมบรณ รงไหมในกลมนจะถกน าไปสาวไหม กอนทหนอนผเสอจะเจาะรงไหมออกมา อนจะท าใหเสนใยไหมขาดและเสยคณภาพไป

3.3.3 การสาวไหม การสาวไหม คอ การดงเสนใยออกจากรงไหม เสนไหมทไดมาจากการดงเสนใยจากรงไหมหลาย ๆ รงรวมเปนเสนเดยว โดยเสนใยจะพนกนเปนเกลยวท าใหเกดการยดเกาะซงกนและกน เสนไหมทไดจงมความเหนยวทนทานและเลอมมนจากการหกแหของแสง15 ปจจบนเกษตรกรชาวสรนทรมการสาวไหมในระดบอตสาหกรรมในครวเรอน ซงเกษตรกรจะใชเครองสาวไหมทงแบบพนบานและแบบปรบปรงโดยใชแรงคนรวมกบการใชมอเตอรไฟฟา เสนไหมทผลตไดเกอบทงหมดจะถกใชเปนเสนพงในการผลตผาไหม ดานกระบวนการสาวไหมนนมขนตอนการปฏบต ดงน 1) เมอผสาวไหมไดรงไหมจากผเลยงไหมในขนแรกแลว ผสาวไหมตองคดแยกรงไหมทมคณภาพดออกจากรงไหมทเสยหาย เพอใหไดเสนไหมทมคณภาพด ถาหากไมมการคดแยกน ารงดและรงเสยมาสาวปนกน คณภาพเสนไหมทไดกจะมคณภาพลดลง เพราะลกษณะรงเสยจะมผลตอคณภาพของเสนไหมทสาวไดในดานความเรยบและความสะอาดของเสนไหม และนอกจากนยงมผลตอการสาวท าใหเสนไหมขาดบอย 2) หลงจากนนผสาวไหมตองน ารงไหมทคดแยกแลวไปอบแหง 3) เมอรงไหมถกอบแหงแลว ผสาวไหมตองน ารงไหมไปตมน าดวยน าสะอาด จนกระทงรงไหมเรมพองตวออกมา ผสาวไหมกจะใชปลายไมเกยวเสนใยออกมารวมกนหลาย ๆ เสน โดยการสาวไหมนตองเรมตนจากขยไหมรอบนอกจนถงเสนใยไหมดานใน เสนไหมทไดจากดานนอกของรงไหมนเรยกวา “ไหมสาว” หรอ “ไหมเปลอก” แตเมอผสาวไหมสาวไหมไปถงเสนใยดานในแลว ผสาวไหมจะแยกเอารงไหมทมเสนใยดานในไปสาวตางหาก เพอทผสาวไหมจะไดรบ “เสนไหมนอย” หรอ “เสนไหมหนง” ซงไหมนอยดงกลาวนเองทเปนวตถดบในการผลตผาไหมของจงหวดสรนทร และเมอรงไหมรงหนงถกสาวใยไหมหมดแลว ผสาวไหมกจะน ารงไหมใหมมาสาวเสนใยตอไป โดยเสนใยไหมรงใหมจะถกสาวรวมกบเสนใยไหมรงเกา ดานคณสมบตของผสาวไหม ผสาวไหมตองมทกษะและความช านาญสงมาก เสนไหมทจะไดรบจงมคณภาพด และจากการสงเกตของคณะผวจยพบวา ผสาวไหมของจงหวด

15 สถาบนหมอนไหมเฉลมพระเกยรต. สาระนารจากใจหมอนไหม. World Wide Web http://www.moac.go.th/builder/mu/index.php?page=580&clicksub=580

52

สรนทรสวนใหญเปนชาวบานทไดรบการถายทอดความรจากบรรพบรษสบเนองกนมา ดงนนกระบวนการเรยนรฝกฝนทกษะการสาวไหมของชาวบานสรนทรจงเรมตงแตครงเยาววย และเมอผานระยะเวลาประสบการณมากพอสมควรแลวเดกชาวสรนทรกสามารถเปนผสาวไหมทดไดโดยไมยากนก 4) การกรอเสนไหม การตเกลยว และการท าใจไหม เมอผสาวไหมท าสาวไหมและคดแยกเอาไหมนอยไดปรมาณตามทตองการแลว และผสาวไหมไดคดแยกไหมสอง ไหมสามออกเรยบรอยแลว เพอใหผาไหมสรนทรทไดจากเสนไหมนอยมความหนา หลงจากผสาวไหมไดไหมนอยแลว เสนไหมนอยทงหมดจะถกน าไปตเกลยวเพอเพมความฟหนาของเสนใยไหม วธการ ผตเกลยวจะใชไมคบลกษณะคลายไมพาย มรองกลางส าหรบคบเกลยรงไหมและกดใหเสนไหมตเกลยวแนนดเลก โดยผตเกลยวตองระมดระวงและตองอาศยความช านาญ และมเทคนคในการท าใหรงทตมเกาะกนเปนเสนตามขนาดทตองการ อนสงผลใหเสนไหมพนหรอไขวกนหลายๆรอบ และเมอผตเกลยวไดเสนไหมดงกลาวแลว เสนไหมทพนหรอไขวกนหลาย ๆ รอบจะถกน ามาพกไวในกระบง ตอจากนนเสนใยไหมจะถกน ามากรอเขา "กง" แลวน าไปหมนเขา "อก" เพอตรวจหาปมปมหรอตดแตงเสนไหมทไมเทากนออก หลงจากนนเสนใยไหมจะถกเอาเขาเครองปน เพอใหเสนไหมแนนขนกอนทจะหมนเขากงอกครง เพอรวมเปนไจ ซงไหมหนงไจจะตองหมนกง 80 รอบ เมอท าการแบงไจไหมเรยบรอยแลวใหน าเสนไหมไปผงในทรมใหแหง ไมควรน าไปผงแดดเพราะจะท าใหเสนไหมเสยคณภาพ เสนไหมทแหงแลวสามารถน าไปจ าหนายหรอเขาสขบวนการฟอกยอมตอไป หากตองการเกบรกษาควรเกบไวในทแหงไมอบชน เพราะอาจท าใหเสนไหมขนราได

ภาพ 3-6 ขนตอนการสาวไหม

53

3.3.4 การยอมส แมวาในขนตอนการตเกลยมเสนไหมดบจะถกขจดไขมนและสงสกปรกออกไปบางแลวกตาม แตเสนไหมดบทไดมากยงคงมไขมนตกคางอย และเสนไหมดบกไมไดมสสนสวยงาม กระบวนการยอมสจงเกดขน เพอการก าจดไขมนออกจากเสนไหมดบและเพมความสวยงามแกเสนไหม กอนทชางทอผาจะน าเสนไหมไปใชงานตอไป ซงในขนตอนการยอมสไหมนนมรายละเอยด ดงน กรรมวธการยอมสไหม ตามทคณะผวจยไดพบเหนขอมลของการกรรมวธการยอมไหมของชาวบานในจงหวดสรนทร คณะผวจยพบวา ชาวสรนทรใชสธรรมชาตเพอการยอมไหมตงแตครงอดตกาล โดยใชสทไดจากพชและสตว เชน แกนกาแล (หรอเข) คราม ลกมะเกลอ เปลอกประโหด และครง ซงมประโยชนคอ ท าใหสสนสวยงาม สขรมไมฉดฉาดสอดคลองกบลวดลายผาไหมสรนทรทนยมออกแบบลายเลก ๆ ละเอยดซบซอน เพยงแตการยอมตองใชเวลานาน หมบานทอผาไหมในจงหวดสรนทรจงมอปกรณตาง ๆ ครบอยใตถนเรอน และขางบานจะมเชงกรานส าหรบกอไฟตมสสมนไพร เชนการตมครงและตมแกนแกแล โดยมโองใบเลก 3 ใบเรยงไวใกล ๆ โดยโองใบท 1 ใชเกบน าฝนหรอน าดมแชเปลอกประโหด โองใบท 2 ใชเกบน าทตมมดแดงและใบตระมง โองใบท 3 เกบหวเชอทเกดจากการหมกใบครามผสมน าดาง (น าดางไดจากการเผากาบกลวยน ามาแชน า)16 และชาวบานสรนทรมกรรมวธการยอมสผาไหมแยกเปน 2 ขนตอน ดงน ขนแรก การเตรยมไหมดบดวยวธการดองไหม โดยผยอมสตองเตรยมน าดางจากขเถามาฟอกไหมดบ เพอการก าจดไขมนออกจากเสนไหมและไมใหไขมนยอนกลบมาตดทเสนไหมอก ท าใหเสนไหมทไดมเสนขาวนวลปราศจากไขมน ขนทสอง การยอมสไหมดบ การยอมสนบเปนกระบวนการทส าคญอยางมาก เพอทผาไหมจะมคณสมบตตรงตามทผบรโภคตองการ และจากเกบผลส ารวจของผผลตเสนไหมแลว คณะผวจยพบวา กลมหตถกรรมของชาวสรนทรมวธยอมสอย 3 ประเภท ดงน ประเภทท 1 การยอมผาไหมดวยสสงเคราะห หรอเราอาจเรยกวา สกรด (Hasid dyes) สสงเคราะหเปนสทความสดใสและมระดบสทแตกตางกนมากมาย ทงสชนดนมความคงทนตอการซกฟอกและแสงแดด และสดงกลาวมราคาไมสงมากนก แตเทาทคณะผวจยไดส ารวจขอมลมาพบวา กลมหตถกรรมชาวบานจงหวดสรนทรไมนยมใชสเคม ยกเวนในกรณทลกคาแจงความตองการใหใชสเคมยอมผาไหม กลมหตถกรรมชาวบานจงหวดสรนทรจงจะใชสเคมเพอยอมผาไหม และในการยอมผาดวยสเคมผยอมสตองด าเนนการตามขนตอนตอไปน

16 อจฉรา ภาณรตน, เครอจต ศรบญนาค และวารณ สวรรณานนท. ผาไหมในวถชวตไทยกยและไทยเขมร. (สรนทร : รงธนเกยรตออฟเซทการพมพ. 2536), น.88

54

ขนแรก การเตรยมน ายอมสเคม เรมตนจากผยอมสน าน าสะอาดมาและเตมสารทใหฤทธเปนกรดลงไป เชน กรดก ามนถน กรดมดแดง กรดน าสม หรอแอมโมเนยฟอสเฟต เปนตน เพราะผงสเคมจะละลายน าไดด กตอเมอน าทใชมฤทธเปนกรดเทานน ขนทสอง ขนผสมสเคม เมอผยอมไดน าทมฤทธเปนกรดแลว ผยอมน าผงสเคมมาละลายลงในน าทเตรยมไว พรอม ๆ กบผยอมสใชน าเยนหรอน าสบเทยมผสมลงไปกบน ายอมเลกนอย ท าการกวนสจนเปนเนอเดยวกน หลงจากนนผยอมเตมน ารอนอณหภม 60 – 70 องศาเซลเซยสลงไป กวนสอกครงจนน าสเปนสเดยวกนอกครง แลวผยอมกรองน าสดงกลาวออก เพอใหน าสมความละเอยดปราศจากตะกอนปะปน

ภาพ 3-7 ตวอยางสเคมหรอสสงเคราะหทใชยอมเสนไหม

ขนทสาม ขนยอมสสงเคราะห หลงจากผยอมไดน าสตามวธการขางตนแลว ผยอมสตองเตรยมน าสใหอนอณหภม 40 องศาเซลเซยส และเตมสบเทยม เกลอแกงทละลายคนใหเขากนนาน 10 นาท แลวผยอมจงน าเสนไหมทชบน าใหเปยกแลวไปจมลงในน าสทเตรยมไว พรอม ๆ กบการคนเสนไหมกลบไปกลบมาจนทว กระบวนการนใชเวลานาน 10 นาท แลวใหผยอมเรงอณหภมใหน าเดอด 90 – 95 องศาเซลเซยส หลงจากนนผยอมเอาเสนไหมออก และผยอมจงเตมกรดลงไปในน า ตอจากนนผยอมจงน าเสนไหมลงยอมตอไปอกนาน 30 – 40 นาท แลวผยอมกน าเสนไหมออกบดและซกน า จนกระทงน าทซกไหมเปนน าใสหรอหมดจากเสนใย แลวผยอมกน าเสนไหมไปตากใหแหง และถอวากระบวนยอมสดวยเคมเปนอนเรยบรอย ประเภทท 2 การยอมผาไหมดวยสธรรมชาต จากการส ารวจขอมลของคณะผวจย พบวา กลมหตถกรรมนยมใชสธรรมชาตในการยอมผาไหมมากทสด และทงการใชสธรรมชาตยงเปนนโยบายของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอของจงหวดสรนทร ตามททางจงหวดมนโยบายสรางจดเดนของผลตภณฑจากสรนทร คอ ผลตปราศจากสารพษและใชวตถดบธรรมชาต และการทกลมหตถกรรมผาไหมจงหวดสรนทรใชสธรรมชาตยงมสวนชวยดานสขภาพของผผลตและผใชในเวลาเดยวกน เนองจากสธรรมชาตคอสทไดจากพช เปลอกไม และวตถตามธรรมชาต ซง

55

วตถดบเหลานเปนวตถดบพนบาน และชาวบานสามารถแสวงหามาใชงานไดอยางสะดวก ประกอบกบผาโฮลหรอผามดหมสรนทรเปนผาไหมทมลกษณะโดดเดนอยทลวดลาย ซงลวดลายดงกลาวมสถง 5 สในผนเดยวกน ดงนนสทชาวบานกลมหตถกรรมผาไหมทอมอจงหวดสรนทรนยมใชบอยครงจงไดแกสธรรมชาต ดงตอไปน - สแดง ไดมาจาก ครง ซงเปนรงแมลงชนดหนงตวสแดง ขนาดเลกมาก อาศยอยบนตนไม และรงของแมลงชนดนเองทชาวบานเรยกวา ครง ลกษณะของครงเปนยางหรอชนชนดหนง อนเกดมาจากแมลงไดขบถายสารออกจากตว วธยอมสแดง ผยอมจะน าครงทตากแหงแลวไปปนในครกต าขาวใหละเอยด หลงจากนนผงครงจะถกน าไปตมและกรองจนเหลอแตน าครง เมอไดผยอมไดน าครงแลว ผยอมกจะน าน ามะขามมาผสมลงในน าครงและตมตอไปจนเดอด และผยอมน าเสนไหมมาชบน าใหเปยกและบดพอหมาด ๆ พรอมกบผยอมตองกระตกเสนไหมใหเรยงเสน หลงจากนนผยอมจงน าเสนไหมแชลงไปในน าสทเตรยมไวเปนเวลา 30 นาท เสรจแลวผยอมยกเสนไหมขนและบดพอแหง และผยอมน าเสนไหมดงกลาวไปลางน าสะอาด เมอเสนไหมลางน าเสรจแลว ผยอมจงน าเสนไหมไปตากใหแหง - สเหลอง ไดจากแกนเขหรอแกแล โดยผยอมตองน าแกนแกแลมาสบหรอผาเปนชนเลก ๆ และแชแกนแกแลในน าประมาณ 5 วน แลวผยอมจงน าน าแชแกนแกแลไปตมจนเดอด เมอน างวดลงผยอมจงกรองน าส เพอใหน าสท ไดมความละเอยดปราศจากเปลอกไมหรอสงสกปรกอน น าสทไดจากการกรองถอเปนน าสพรอมใชงาน วธการยอมสเหลอง เมอผยอมเตรยมน าสจากแกนแกแลเรยบรอยแลว ผยอมจะน าเสนไหมจมลงในหมอตมน าสและตมดวยความรอนประมาณ 30 นาท ระหวางการตมผ ยอมตองหมนกลบเสนไหมบอย ๆ เพอใหเสนไหมดดน าสเขาอยางทวถง เมอเสนไหมตมในน าสครบ 30 นาทแลว ผยอมน าเสนไหมขนและน าไปลางน าสะอาด จนกระทงน าทลางปราศจากสเหลองปะปน เสรจแลวผยอมจงบดเสนไหม กระตก และตากเสนไหมใหแหง - สคราม ไดมาจากรากหรอใบตนคราม โดยครามทใชยอมสนนตองเปนตนครามบานมขนาดสง 1.5 เมตร อายตงแต 3 เดอน เพราะตนครามทอายตงแต 3 เดอนจะเรมออกดอก อนแสดงถงวาตนครามแกจดเตมทแลว วธการยอมสคราม ผยอมตองตดตนหรอกงของตนครามทมใบตดอยมามดเปนฟอน ๆ และผยอมน าตนหรอใบดงกลาวไปแชน าทงไวประมาณ 2-3 วน จนกระทงครามเรมเปอย ผยอมจงคนเอาแตน าคราม หลงจากนนผยอมน าปนขาวใสลงไปในน าคราม จนกระทงน าครามเกดฟอง ผยอมรอจนฟองในน าครามดบ แลวผยอมจงกรองเอาตะกอนน าครามและเอาตะกอนหยาบ ๆ ทงไป ผยอมจงน าน าครามใสหมอดนเผาและเตมน าดางลงไป หลงจากนนผยอมคนน าทงสองใหเขากน เมอน ายอมครามผสมไดทแลว ผยอมจงน าเสนไหมลงยอม โดยการยอมสครามนผยอม

56

ตองยอมทบอกครง เพอทสครามจะเกาะตดทวเสนไหมและมความสม าเสมอ และเมอเสนไหมมสครามทวแลว ผยอมน าเสนไหมผงทงไวสกครหนง หลงจากนนผยอมจงน าเสนไหมไปซกใหสะอาด เพยงเทานเสนไหมจะมสครามตามทตองการ - สด า ไดมาจากผลมะเกลอผสมกบดนโคลน โดยผยอมน าผลมะเกลอมาต าและผสมน าดนโคลนลงไป แลวผยอมกรองน ามะเกลอผสมดนโคลน จนกระทงน ายอมสด าสะอาดปราศจากกากของผลมะเกลอหรอสงสกปรก วธยอมสด า เมอผยอมไดน ายอมสด าแลว ผยอมน าเสนไหมมาชบน าและบดพอมาด ๆ หลงจากนนผยอมจงน าเสนไหมลงยอมในน าสจ านวน 3 -4 ครง และทก ๆ ครงทผยอมน าเสนไหมลงยอม ผยอมตองน าเสนไหมไปขนตากแดดใหแหง กอนทผยอมจะน าเสนไหมลงยอมสซ าทกครง จนกระทงผยอมเหนวา เสนไหมมสด าเสมอกนดแลว ผยอมจงน างาด าต าใหละเอยดและน าเสนไหมมาคลกเคลาใหทว เสรจแลวผยอมน าเสนไหมขนผงสกครหนง แลวผยอมตองกระตกเสนไหมและตากเสนไหมใหแหง เสนไหมทไดจะมสด าและเงางาม - สเขยว ไดมาจากเปลอกประโหด หรอกระหด โดยผยอมน าเปลอกประโหดไปลางน าสะอาด แลวผยอมจงทบเปลอกประโหดใหแตกพอหยาบ ๆ น าเปลอกประโหดทไดมาแชน าสะอาดไว 1 คน เสรจแลวผยอมน าน าแชเปลอกประโหดมาตมเคยว จนกระทงน าดงกลาวไดสเขยวตามทตองการ วธยอมสเขยว ผยอมตองน าน ายอมมากรอง จนกระทงน ายอมสะอาดปราศจากสงเจอปน หลงจากนนผยอมจงน าเสนไหมลงยอม ไหมทไดรบจะมสเขยว และเมอเสนไหมถกยอมสเขยวแลว ผยอมจงน าเสนไหมไปตากผงใหแหงและกระตกเสนไหม จากขอมลขางตนเปนการเตรยมสธรรมชาตไวเพอการยอมเสนไหม และหลงจากไดสยอมตามทตองการแลว กรรมวธขนตอไป คอ กรรมวธการยอมเสนไหมดวยสธรรมชาต ซงชาวบานจงหวดสรนทรมกรรมวธยอมอยดวยกน 2 แบบ คอ 1) การยอมรอน 2) การยอมเยน 1) การยอมรอน คอการใชความรอนทเกดจากการตม เพอสกดสจากวตถดบธรรมชาตในขนตอนการยอมเสนไหม โดยมขนตอนการปฏบต ดงน ขนแรก น าเสนไหมทฟอกแลวแบงใสหวง ๆ ละเทา ๆ กน จากนนน าไปแชในน าอน หรอสบเทยมนานประมาณ 10 -15 นาท เมอครบก าหนดบดเสนไหมใหพอหมาด ๆ กระตกเพอใหเสนไหมคลายตว ขนทสอง น าน าสทสกดขนตงไฟ จากนนเตมเกลอแกงลงในหมอยอมคนใหละลาย

57

ขนทสาม เมออณหภมในหมอยอมไดประมาณ 70 องศาเซลเซยล ใหน าเสนไหมลงยอมประมาณ 40 นาท ขณะยอมหมนกลบเสนไหมทก ๆ 5 นาท และอณหภมหมอยอมตองไมเกน 95 องศาเซลเซยล ขนทส เมอเวลาผานไป 40 นาท ใหยกเสนไหมขนจากหมอยอม จากนนเตมน าสะอาด 1 – 2 ลตร และเตมกรดน าสมลงในหมอยอม เสรจแลวคนใหเขากน น าเสนไหมลงยอมตออก 20 นาท โดยผยอมตองหมนกลบเสนไหมทก ๆ 5 นาท ขนสดทาย เมอครบ 20 นาทแลว น าเสนไหมขนจากน ายอมและลางดวยน าสะอาด 2 -3 น า หรอจนกวาน าทลางจะใส บดใหมาด กระตกเพอใหเสนไหมคลายตว และน าเสนไหมขนไปตาก เพยงเทานเสนไหมกจะมสตามทตองการ และหากผยอมตองการใหเสนไหมมสหลาย ๆ สแลว ผยอมตองมดเสนไหมเปนขอ ๆ และทยอยยอมสตามขนตอนทง 5 ขนไปทละสจนครบ เสนไหมกจะมสทหลากหลายตามทผยอมตองการ นอกจากนทางคณะผวจยยงพบวา ในการยอมรอนชาวบานมกนยมใชสารชวยในการตดส เพราะสธรรมชาตจะตดกบเนอของเสนใยไหมไดชา ดงนนชาวบานสรนทรจงนยมใชสารชวยตดสกบการยอมรอนเสนไหม โดยการใชสารชวยตดสอาจกระท าไดใน 3 ชวงเวลา ดงน ชวงแรก กอนการยอมส วธนชาวบานนยมใชกนโดยทวไป โดยชาวบานจะน าเสนไหมทผานการท าความสะอาดแลวไปใสในภาชนะบรรจสารละลายชวยตดส และสวนมากชาวบานจะท าใหสารละลายชวยตดสรอนหรอเดอดนานระหวาง 15 นาท ถง 1 ชวโมงกอน และปลอยเสนไหมแชทงไวในสารละลายตออก 15 นาท ถง 1 ชวโมง จากนนน าเสนไหมขนลางท าความสะอาด กอนท าใหเสนไหมแหงหรอน าไปยอมสตอไป ชวงทสอง ใชสารชวยตดสพรอมกบการยอมรอนส วธการนสารละลายของสารชวยตดสจะถกเตมลงไปในน ายอมสโดยตรง และอณหภมทใชคออณหภมเดยวกบการยอมรอนส บางครงชาวบานอาจเตมสารชวยตดสหลงจากผานการยอมไปชวงระยะเวลาหนงกได โดยเตมสารชวยตดสเปนชวงระหวางการยอม และการเตมสารชวยตดสจะยตลง เมอการยอมรอนสใกลเสรจสน หลงจากการยอมแลวเสนไหมอาจถกแชในน ายอมจนเยนตวลง หรอบางครงชาวบานจะน าเสนไหมออกจากน ายอมทนทกได เสรจแลวเสนไหมจะถกท าความสะอาดดวยน าสะอาดและน าไปตากจนแหง ชวงทสาม การใชสารชวยตดสหลงการยอมรอนสแลว เนองจากสารชวยตดสบางชนดสามารถใชไดหลงการยอมสแลว เชนสารสม จนส การยอมสชวยตดสแบบนจงแยกกระท าเปนอสระ หลงจากทผยอมยอมสเสรจแลว โดยระยะเวลาทใชประมาณ 15 นาท17

17 ศนยหมอนไหมเฉลมพระเกยรตสรนทร. ภมปญญาการยอมสธรรมชาต. (สรนทร : โรงพมพรงธนเกยรต, 2549), น.12-13

58

2) วธการยอมเยน คอการน าวตถดบธรรมชาตทใหสมาสกดเปนน ายอมสดวยวธการหมก จนกระทงไดน าหมกส และใชแสงแดดเรงปฏกรยาในการยอมเสนไหมใหตดส เชนการยอมสดวยครามฮอม และมะเกลอ เปนตน โดยวธการยอมเยนน ทางคณะผวจย พบวา ชาวบานสรนทรนยมใชควบคไปกบการยอมรอน โดยเฉพาะอยางยงท อ.ทาสวาง จงหวดสรนทร ซง ณ ทนเปนแหลงผลตผาไหมทมชอเสยงแหงหนงของจงหวดนน อาจารยวระธรรมฯ ผน าการทอผาของทนนยมใชการยอมเยนรวมกบวธการยอมรอนเสมอ ดงสงเกตไดจากบรเวณรอบ ๆ บานพกในเขตอ าเภอทาสวาง ชาวบานจะมถงหมกน ายอมอยรอบ ๆ บานหลายใบ ในดานขนตอนการยอมเยนนนมรายละเอยด ดงน ขนตอนแรก ละลายน าครามทเตรยมไว กรองเอาเศษผงทมากบเนอครามออก ขนทสอง เมอไดน าครามแลวเตมโซดาไฟ เพอเปนตวท าละลายคราม คนน าครามจนโซดาไฟละลายหมด จากนนเตมเกลอ และกลโคส คนใหละลาย จะไดน าครามสน าเงน ขนทสาม เตมผงเหมน (โซเดยวไฮโดรซลไฟล) ลงในน าคราม คนเบา ๆ จนละลายหมด น าสจะเปลยนจากสน าเงนเปนสเหลองอมเขยวเกดฟองเลก ๆ ทขอบของภาชนะเปนสน าเงน จากนนทงน าครามไว 1 ชวโมง เพอใหครามท าปฏกรยากบตวท าละลายไดดยงขน และพยายามไมใหน าครามสมผสอากาศ ขนทส น าเสนไหมทไดลงยอมในน าครามทอณหภมหอง โดยในชวง 15 นาทแรกใหกลบเสนไหมบอย ๆ หลงจากนนใหเวนชวงความถในการกลบเสนไหมประมาณ 5 – 10 นาทตอครง ใชเวลาในการยอม 1 ชวโมง ขณะทเสนไหมแชอยในน าครามพยายามใหเสนไหมจมอยในน ายอม และไมใหเสนไหมสมผสกบอากาศ เพราะเสนไหมจะเปลยนส สงผลผลใหความเขมของสในเสนไหมไมเทากน หรอทชาวบานเรยกวา เสนไหมสดาง ขนทหา ในระหวางยอมเสนไหมทแชอยในน าครามจะเปนสเหลอง ถาสมผสอากาศจะเปลยนเปนสน าเงน เมอยอมครบ 1 ชวโมง น าเสนไหมขนบดใหหมาด กระตกตากในทรม โดยในขนตอนนตองท าอยางรวดเรว เพราะเสนไหมจะเปลยนจากสเหลองเปนสน าเงนรวดเรวมาก เมอเสนไหมเรมสมผสกบอากาศ และพยายามคลเสนไหมใหสมผสกบอากาศใหทวทกเสน เพราะเสนไหมจะไดมสสม าเสมอ การตากเสนไหมในทรมนใชเวลาประมาณ 2 – 3 ชวโมง ขนสดทาย น าเสนไหมทไดในขนท 5 มาลางน าใหสะอาด และกระตกตากใหแหงในทรม เพยงเทานเสนไหมกจะมสเงนตามทตองการได เชนเดยวกนกบการยอมรอนหากตองการยอมเสนไหมสอน ๆ ผยอมกเปลยนน ายอมจากครามเปนน ายอมสอน ๆ18 ดงนนในการยอมไหมดวยสธรรมชาตของชาวสรนทรจงยงเปนกรรมวธตามวถธรรมชาต ทงนไมวาดานวตถดบ กระบวนการตาง ๆ หากมการใชสารเคมในการยอม เชนโซดาไฟ ฯลฯ ก

18 อางแลว

59

เปนเพยงบางกระบวนการเทานน แตกระบวนการหลก ๆ แลว การยอมสของกลมหตถกรรมผาไหมสรนทรยงเปนวธการดงเดม ซงกระบวนการใหความปลอดภยดานสขภาพของผยอมและผใชผาไหม เพราะผาไหมทยอมจากสธรรมชาตจะไมกออาการแพสารเคมตอผวหนงผใชแตอยางใด ประเภทท 3 การยอมสครามและการยอมเยนพรอมกบการใชพลงงานแสงอาทตย สครามอนไดจากตนคราม ชาวบานสรนทรเรยกตนครามวา “ตรมเสร๏าะ” มขนาดประมาณ 1- 1.5 เมตร ชางทอผาไหมชาวสรนทรนยมปลกไวขางบานหรอมมใดมมหนงของทนา โดยชาวบานจะเรมปลกดวยการใชเมลดเพาะในฤดฝน จนอายประมาณ 3 เดอนตนครามกจะออกดอกและมฝกคลายถวแระมเมลดอยขางใน เมอดอกแกจดเตมท ชางทอชาวสรนทรกจะตดยอดหรอกงครามทมใบตดอยมามดเปนทอน ๆ แชน าทงไวประมาณ 2-3 วน จนครามเปอย โดยปกตแลวการยอมสครามของชาวสรนทรอาจใชวธการยอมสครามดวยวธยอมเยนหรอยอมรอนดงทปรากฏอยในหวขอการยอมสธรรมชาตกได ส าหรบชาวสรนทรเองแลว ชาวสรนทรมวธการยอมครามดวยพลงงานแสงอาทตย ซงวธการนนบเปนวธการเฉพาะของชางทอผาไหมชาวสรนทรเทานน และไมปรากฏวาชางทอผาในจงหวดอนใชวธนในการยอมสเสนไหม กรรมวธการยอมเสนไหมดวยพลงงานแสงอาทตยจงถอเปนภมปญญาของชาวสรนทรทสบทอดกนมาหลายชวอายคน แมวาในปจจบนปรากฏวาชาวบานทใชวธการดงกลาวนเหลออยไมกหลงคาเรอนกตาม แตวธการยอมครามดวยพลงงานแสงอาทตยกยงปรากฏอยตามเขตพนทตาง ๆ ในจงหวดสรนทร ดงนคอ ทบานนาแหว ต าบลสวาย ทบานสวาย ต าบลสวาย บานเขวาสนรนทร ต าบลเขวาสนรนทร อ าเภอเมอง จงหวดส รนทร บานบลลงก ต าบลบานพลวง อ าเภอปราสาท จงหวดสรนทร กรรมวธการยอมครามดวยพลงงานแสงอาทตย มกฎขอหนงคอ หากผยอมตองการยอมไหมมดหมแลว ผยอมตองตองยอมสอน ๆ ดวยสธรรมชาตทงหมดกอน หลงจากนนผาไหมมดหมจงยอมดวยสครามพนบานได สครามจะตดกบเสนใยไหมไดดมาก โดยเฉพาะอยางยงผามดหมแมลายโฮล การทยอมสจากตนครามนนจะใหสแกผามดหมโฮลถง 4 ส คอ สเขยว สมวง สเปลอกมงคด สน าเงน และอาจจะมสด าเพมขนอกสกได โดยผยอมตองปฏบต ดงน19

1) น าตนครามมาตดออกเปนทอน ๆ ความยาว 1 – 2 คบ 2) น าตนครามทตดแลวมาแชน าดางทไดจากขเถาของตนกลวย มะพราว หรอเปลอก

นน และน าขเถาตองเอาไปกรองจนเหลอแตน าใสแลว 3) เมอแชครามไว 2 – 3 วนแลว ใหกรองน าครามและขจดเศษครามออก จนกระทง

เหลอแตน าขน ๆ

19 อจฉรา ภาณรตน, เครอจต ศรบญนาค และวารณ สวรรณานนท. ผาไหมในวถชวตไทยกยและไทยเขมร. (สรนทร : รงธนเกยรตออฟเซทการพมพ. 2536), น.89

60

4) เสรจแลวน าน าครามขนไปหมกเปนหวเชอในโองทมฝาปด ซงน าหวเชอนสามารถเกบไวใชไดตลอดป

5) จากนนตกเอาหวเชอจากโองมาเทลงอาง ซงอางเหลานตองตงอยบานรานทตงอยบรเวณทมแดดจดประมาณ 5- 6 วน โดยตกเอาหวเชอใสอางใบละประมาณ 2 ชามแกง และเทน าดางอตราสวนเทากนลงไปผสม ปดฝาและผงแดดไวตลอดทงวนหลาย ๆ วน แตตองคอยระวงอยาใหน าฝนลงไปผสมไมไดเปนอนขาด

6) เมอน าหมกในอางขนสแลว ชางชาวสรนทรจะตกเอาน าสมมดแดงผสมใบตระมงทเกบไวในโองอกใบมาผสมทกเชากอนพระอาทตยขน ในอตราสวนวนละ 1 แกว

7) รอตอไปอกประมาณ 4 – 5 วนในขนนถอเปนการเลยงคราม (หากเปนชวงฤดฝนตองรอถง 14 – 15 วน) สจงเกดขนในอาง เพยงเทานชางชาวสรนทรกไดน าครามไวใชยอมสแลว

8) วธการยอมสคราม กอนน าน าครามมาใชชางชาวสรนทรตองทดลองใชไมพายคนด หากพบวาผาทผกตดอยกบไมพายเปลยนสจากสน าเงนเปนสด า แสดงวาน าครามพรอมใชงานแลว หลงจากนนใชนวจมลงไปตรวจสอบวาน าสอนหรอไม เพราะการยอมเสนไหมดวยแสงอาทตยน าสตองอนปานกลาง โดยชวงเวลาทเหมาะสม คอประมาณชวง 10.30 – 11.00 น. และ 14.00 – 15.00 น. เปนเวลาทน าสมอณหภมทเหมาะสม หลงจากรบแสงแดดมาตลอดทงวน บางครงชางชาวสรนทรบางคนอาจเตมเหลาขาวลงในน าสเลกนอย เพอกระตนใหน าสอน

9) ส าหรบผาไหมมดหมแมลายโฮล การยอมสดวยน าครามดงกลาวจะยอมในขนทสาม หลงจากมดยอมสแดงดวยครงแลวและมดยอมสเหลองดวยแขและประหด สดทายใหแกะเชอกเปดสแดงและสเหลองและสขาวบางสวน น าน าไหมครามทเตรยมไวมายอมสครามใหปรากฏเปนสน าเงน สเขยว สมวง สด า โดยผยอมใชมอจมเสนไหมและขย า พรอมกบบดไหมเพอใหสเขากบเสนไหม ท าเชนนสลบกนเปนเวลาประมาณ 20 – 25 นาท 10) จากนนชางชาวสรนทรจะน าเสนไหมไปลางดวยน ากรดมดแดงชนดเจอจางกวาทใชผสมครามในครงแรก หรออาจน าไปลางดวยน ามะพราวออนกได เสรจแลวน าไปตากแหง ดวยกรรมวธการยอมสเสนไหมชางตนทง 3 วธแสดงใหเหนวา กรรมวธการยอมเสนไหมเปนขนตอนทมความส าคญอยางมาก เพราะการยอมสเสนไหมมใช เพยงการสรางสสนทสวยงามเทานน หากแตการยอมสยงถอเปนการขจดไขมนทตดมากบเสนไหม โดยการยอมสทง 3 วธดงกลาวเปนวธการทชางชาวสรนทรสวนใหญใชงานกนทวไป แตส าหรบการยอมสครามดวยพลงงานแสงอาทตยนเปนภมปญญาของคนสรนทร ซงคณะผวจยพบวาปจจบนวธการยอมสครามดวยพลงงานแสงอาทตยของชาวสรนทรยงคงใชงานอยในหมบานบางแหงในจงหวดสรนทร ดงนนขนตอนการยอมสของกลมหตถกรรมผามไหมทอมอชาวสรนทรขางตนเปนขนตอนทมความยงยากและละเอยดออนมาก และผเกยวของในกระบวนการเหลานตองมทกษะ ความเชยวชาญสงมาก โดยเฉพาะอยางยงขนตอนการสาวไหมและการตเกลยวไหมเปนขนตอนท

61

มความยงยากมากทสด ดวยเหตนสถาบนหมอนไหมแหงชาตเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ (สมมช.) ส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณ จงไดประดษฐเครองสาวไหม ควบตเกลยวเสนไหม และกรอไจเสนไหมในเครองเดยวกนเรยกวา “เครองสาวไหมยบ 3” เพอชวยเหลอเกษตรกรผผลตเสนไหม ท าใหการผลตเสนไหมของคนสรนทรมประสทธภาพสงขนและรวดเรวกวาในอดต20 แตอยางไรกดกระบวนการอน ๆ ในการผลตเสนไหมกยงคงเปนวถธรรมชาต ดงทบรรพบรษของชาวสรนทรไดกระท ามาในอดต ซงปจจบนกลมหตถกรรมในจงหวดสรนทรยงคงท าหนาทเปนผผลตเสนไหมและเปนผจ าหนายเสนไหมใหแกผทอผาไหมและผประกอบการอตสาหกรรมผาไหมทงในประเทศและตางประเทศ ดงปรากฏวาในจงหวดสรนทรมรานคาเสนไหมดบและเสนไหมยอมสจ านวนมาก ตามถนนหลายเสน เชน ถนนจตรบ ารง ถนนธนสาร เปนตน 3.3.5 การออกแบบลวดลาย ผาไหมสรนทรไดรบการยอมรบเปนเวลานานวา ผาไหมสรนทรมความสวยงามและมเสนหสวยหร รวมทงผาไหมสรนทรยงมชอเสยงในดานผาทอมอเชงอนรกษ เพราะกลมชมชนตามหมบานตาง ๆ นยมผลตผาไหมดวยวธการดงเดม โดยชาวบานไมไดใชเครองจกรกลในการผลตผาไหมแตอยางใด แตจากการส ารวจขอมลดานการออกแบบของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอของชาวบานจงหวดสรนทร คณะผวจยพบวา ผาไหมสรนทรของชาวบานมลวดลายทดดแปลงจากลวดลายดงเดมหรอใชลวดลายดงเดมในการทอผาไหม ซงลวดลายเหลานยงคงเปนลวดลายตามวฒนธรรม ศาสนา ความเชอของชาวสรนทร ท าใหลวดลายบนผนผาไหมสรนทรเปนลวดลายเชงอนรกษและมสขรมและไมฉดฉาด เชนลายผาโฮล ลายผาอมปรม ฯลฯ ในอกมมหนงชาวบานกลมหตถกรรมผาไหมทอมอบางกลมกลบมพฒนาการดานการออกแบบลวดลายผาไหมอยางกาวหนา ทงนเนองจากชาวบานกลมนไดรบการถายทอดความรดานการออกแบบจากหนวยราชการ สถาบนการศกษา และมลนธศลปาชพ ทำใหชาวบานกลมนมทกษะความสามารถดานการออกแบบลวดลายบนผนผาไหมเปนอยางด และชาวบานกลมนสามารถพฒนาลวดลาย สสนทแตกตางจากในอดต ผาไหมของกลมชาวบานเหลานจงเปนสนคาสงออกระดบประเทศ เชน กลมทอผาอ าเภอทาสวาง จงหวดสรนทร เปนตน ดานวธการออกแบบลวดลายบนผนผาไหมของชาวสรนทรนน ปจจบนชาวบานมวธการออกแบบอย 3 วธการใหญ ดงน วธการแรก การออกแบบลวดลายผาไหมบนกระดาษกราฟ วธการนคณะผวจยพบวา อาจารยวระธรรม ตระกลเงนไทย แหงหมบานผาไหมทอมออ าเภอทาสวาง จงหวดสรนทรเปนผใชวธการน โดยทอาจารยวระธรรมฯ ไดรบการอบรมความรเกยวกบผาไหมจากมลนธศลปาชพ

20

หนงสอพมพเดลนวส ฉบบวนท 8 มกราคม 2552

62

อาจารยวระธรรมฯ จงเลอกใชวธการออกแบบลวดลายผาไหมบนกระดาษกราฟ ซงวธการดงกลาวนจะท าใหเกดลวดลายทซบซอนและละเอยดออน โดยอาจารยวระธรรมฯ จะใชดนสอฝนลายตามชองตารางในกระดาษกราฟทละชอง ๆ จนเกดเปนรปภาพลวดลายทสวยงาม วธการฝนดนสอลงบนตารางในกระดาษกราฟจงนบเปนวธการทสรางลวดลายจากความคดสตปญญาของอาจารย วระธรรมฯ ลวดลายทเกดขนจงสามารถแสดงรายละเอยดไดมากกวาการใชโปรแกรมคอมพวเตอรในการออกแบบ แตวธการดงกลาวนมจดดอยตรงทระยะเวลาทใชออกแบบมากกวาวธการอน ๆ วธการทสอง การออกแบบลวดลายผาไหมดวยคอมพวเตอร การออกแบบดวยวธการนเปนวธการสมยใหม ซงนกออกแบบรนใหมนยมใชกนโดยทวไป เพราะนกออกแบบรนใหมเหลานไดรบการฝกอบรมจากสถาบนการศกษาในสาขาการออกแบบสงทอ สงผลใหคอมพวเตอรเขามบทบาทในการออกแบบลวดลายของผาไหมส รนทรมากขน แตคณะผวจยพบวา การออกแบบดวยคอมพวเตอรในกลมหตถกรรมผาไหมทอมอของชาวบานยงไมแพรหลายมากนก เพราะนกออกแบบรนใหมนยมเขาท างานกบผประกอบการโรงงานอตสาหกรรมสงทอตาง ๆ มากกวาท างานตามหมบานในทองถน วธการทสาม การออกแบบลวดลายผาไหมพรอม ๆ กบการทอผาไหมไปในเวลาเดยวกน จากการสอบถามชาวบานหลาย ๆ คนททอผาไหม พบวา ชางทอผาไหมชาวสรนทรเปนชางมฝมอในการทอผาไหมระดบสง ชางทอผาไหมสรนทรอกสวนหนงจงมไดใชกระบวนการออกแบบลวดลายทง 2 วธการขางตน หากแตดวยทกษะความช านาญดานการทอผาไหม ซงเดกชาวสรนทรสามารถเรมทอผาไหมตงแตอาย 12 ป ประสบการณในการทอผาไหมทสะสมมานานของชางทอผาไหมชาวสรนทร ท าใหชางทอผาไหมสรนทรเหลานสามารถทอผาไหมไปตามจนตนาการความคดลวดลายในสมองตน ผาไหมของชางทอชาวสรนทรกลมนจงเปรยบเสมอนกระดาษ ซงชางทอผาไหมสามารถสรางสรรคผลงานผานลวดลายบนผนผาไหม การทอผาไหมจงมลกษณะคลายกบศลปนวาดรปบนกระดาษ โดยชางทอผาไหมชาวสรนทรกลมนมไดมการเขยนหรอวาดรปลวดลายขนมากอนแตอยางใด ดงนนจงอาจสรปไดวา ผาไหมสรนทรสวนใหญยงคงลวดลายดงเดมตามวฒนธรรมของตน เชนผาโฮลสรนทร ผาลายอปรม ฯลฯ ผาไหมสรนทรจงไดรบการยกยองวาเปนผาเชงอนรกษวฒนธรรมภายใตกระบวนการมดยอมและทอดวยมอของชางทอชาวสรนทร แตในขณะเดยวกนผาไหมสรนทรบางสวนกไดถกออกแบบลวดลายขนใหม โดยชางทอผาไหมชาวสรนทรไดน าลวดลายทางวฒนธรรมหลาย ๆ แบบมาดดแปลง จนกระทงเกดลวดลายทมใหมดานวฒนธรรม ซงลวดลายเหลานสามารถน าไปประยกตใชในงานอตสาหกรรมผาไหมในครวเรอนของชาวสรนทรไดด ตลอดจนผาไหมสรนทรประเภทนยงถอเปนสนคาสงออกของประเทศไทยดวยในเวลาเดยวกน ตวอยางของลวดลายผาไหมทดดแปลงขนใหมน เชน ลวดลายผาไหมเอเปค ของกลมจนทรโสภา อ าเภอทาสวาง จงหวดสรนทร เปนตน

63

3.3.6 การทอผาไหม

ส าหรบการทอผาไหมของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอสรนทร คณะผวจยพบวากลมหตถกรรมผาไหมทอมอสรนทรยงคงใชกรรมวธทอผาไหมและอปกรณการทอเชนเดยวกบในอดต ซงในการทอผาไหมนบเปนขนตอนสดทาย กอนผาไหมผนงามจะเกดขน โดยในการทอผานตองประกอบดวยอปกรณ ดงน เครองกทอผา (ชาวบานเรยกวา “แกบบ”) เปนเครองทอผาทมขนาดใหญประกอบไปดวยโครงกฟม เขาหกหรอตะกอ ไมมวนผาและหลกมวนผา ไมส าหรบพาดนงส าหรบผทอ เวลาทอผาไหม ผทอจะเหยยบและดงเสนไหมและตะกอขนลง พรอม ๆ กบใชไมแกนมวนไหมเสนยน คานแขวน กระสวย หลอดดายพง ผงหรอสะดงขงผาใหตง ในอดต ชายชาวสรนทรเชอสายเขมรจะเปนผแกะสลกท ากทอผาบนเนอไมแขง และกทอผาของชาวสรนทรมขนาดใหญมาก และมกตดตงบรเวณใตถนบาน โดยรปสลกบนกทอผาชาวสรนทรมกเปนรปงหรอพญานาค ซงรปเหลานมกปรากฏบนททใชแควนรอกและแขวนตะกอและเขา หวนาคจะหนไปทางทศเดยวกบชางทอ เสากทอจะสลกเปนสายกลบบวใชไมประดหรอไมเนอแขงท า กทอผาจะนยมฝงดนใตถนเรอน เพราะชางทอชาวสรนทรตงใจตดตงใหแนนหนาถาวร สวนหลกคนมดหมนยมสลกเปนลายพนธพฤกษามกรอบลายชดเจนบางทฉลเปนลายนาคเกยวอยางสวยงาม

ภาพ 3-8 กทอผาไหมโบราณ ทอ าเภอทาสวาง จงหวดสรนทร กทอผาโบราณนมความสงขนาดบาน 2 ชน ใชชางทอไมนอยกวา 4 คนในการทอผา 1 ผน

อยางไรกดในปจจบนกทอผาโบราณของชาวสรนทรไดลดปรมาณลงเปนจ านวนมาก ทงกทอผาแบบโบราณของชาวสรนทรทถกสรางขนใหมกไมไดมการแกะสลกลวดลายใด เนองดวยชาวสรนทรหนไปใชเครองทอผา (ก) สมยใหม ซงเครองทอผาชนดนมราคาไมแพงและมขายทวไป ทงมขนาดเลกกวาเครองทอผา (ก) แบบโบราณของชาวสรนทร แตชาวสรนทรหลาย ๆ ทองทกยงคงเกบรกษากทอผาโบราณไวใชงาน เชน ชาวบานในเขตหมบานเขวาสนรนทร หม

64

2 ต าบลเขวาบานสวายและบานนาแหว หม 7 ต าบลสวาย และบานจนรม หม 4 ต าบลตาอ๏อง อ าเภอเมอง เปนตน ปจจบน กทอผาทชาวสรนทรใชงานในขณะน คอ กทอผาประเภท กกระตก (Flying shuttle handloom) ซงเครองกกระตกนเปนเครองทอผาไหมทมความแขงแรงและมขนาดเลกกวากทอผาโบราณ เวลาทอผาเครองกกระตกจะไมโอนเอนไปมาเชนเครองทอผาไหมแบบอน ๆ และการทอผาไหมดวยเครองกกระตกใชเวลานอยกวาการทอดวยเครองทอผาไหมแบบอน ๆ ท าใหก าลงการผลตผาไหมดวยเครองกกระตกมจ านวนแนนอน คณภาพคงท และใชเวลานอยในการทอผาไหม อกทงเกรนของผาไหมสรนทรจะไมบดเบยว และโครงสรางเครองกกระตกปจจบนประกอบดวยเสา 4 เสา คาน 9 คานบนม 4 คาน คานลางม 1 คาน และคานกลาง 1 คาน มราวหกทง 4 ดาน มทงดานบนและดานลาง คานแขวน เปนไมหอยอยกบคานของเครองกกระตก ซงคานทงสองใชแขวนเชอกทตอมาจากเขาหรอตะกอ เพอใหตงอยตลอดเวลา ฟมหรอหว คอเครองมอส าหรบทอผามฟนเปนซๆ ลกษณะของฟมคลายหว ฟมหรอหว ใชส าหรบสอดไหมหรอเพอจดเสนไหมใหอยหางกน และฟมหรอหวยงท าหนาทกระทบไหมพงทสานตดกนกบไหมยน จนผาไหมเกดเปนผนผา ทงเนอผาไหมจะบางหรอหนานนขนอยกบ การทผทอใชฟมหรอหวในการทอ ตะกอ ใชส าหรบแยกเสนดายขน เพอเปดจงหวะใหเสนดายพงสอดขดกบกบเสนดายยน

ตะกอหลอก ตะกอแผงหรอเขาใหญและเขายาว ใชเปนทเกบไมขด เพอสงลายใหทอโดยไมตองเกบขด เปนลกษณะตะกอแนวตง ไม (ไมก าพน) ใชส าหรบมวนผาททอแลวแยกไวตางหากอกดานหนง ไมแกนมวนผานจะเหลาเปนเหลยม จะไดยดผาทมวนเกบไวไมใหลน

ไม คอไมสอดแทนไมขดเพอใหตะกอเปดกวาง และสอดเสนดายยนพงไป ไมขด คอเครองมอทใชกรอดายส าหรบทอผา นยมท าจากเถาวลยเครอไสตน โดยไมดงกลาวจะมลกษณะตรงกลางกลวง หรอไมอยางอนเจาะรตรงกลาง ไมขดมหนาทเปนแกนของหลอดดาย เพอใหดายหมนไปตามแรงพงของกระสวย ไมเหยยบหรอคานเหยยบ คอไมไผ 2 อนทผกเชอมโยงกบเขาผกหรอตะกอ เพอใชส าหรบเหยยบดงเขาหกทง 2 อน ใหเสนไหมยนขนลงสลบกน และเปดชองเพอพงกระสวยไหมเขาไปในรองดงกลาว เสนไหมทง 2 ชนดจะสานขดกนเปนเนอผา ไมนงทอผา คอไมกระดานหนาพอสมควร และมความยาวกวากเลกนอย ใชเวลานงทอผา ไมนจะใชพาดระหวางหลกกขางหนากบหลกมวนผา บาก คอ ไมทรองรบสวนปลาย 2 ดานของไมมวนผา ม 2 หลก แตละหลกจะอยคนละขางของหก

65

กระสวย ใชบรรจหลอดไหมพงสอดไประหวางชองวางของเสนไหมยน ตนและปลายเรยวตรงกลางเจาะเปนชองส าหรบใสหลอดดาย ผง เปนไมทขงไวตามความกวางของผาททอ เพอใหหนาผาตงพอดกบฟม และเพอท าใหลายผาตรง ไมคดไปคดมา21

ภาพ 3-9 เครองทอผาแบบกกระตก และอปกรณทเกยวของ

สวนเสนไหมทใชในการทอผาไหมแบงออกเปน 2 ประเภท คอ เสนไหมยนและเสนไหมพง ซงเสนไหมทงสองจะถกถกทอกนกอเกดผาไหมผนขน โดยเสนไหมแตละประเภทมรายละเอยด ดงตอไปน ประเภทแรก เสนไหมยน คอเสนไหมเรยบ (Raw silk) โดยเสนไหมทจะน ามาใชเปนเสนไหมยนนน เสนไหมดงกลาวตองผานกระบวนการสาวไหม การยอมส การตเกลยว การ

21AThaisilk . Thai silk Making กรรมวธการท าผาไหมไทย. World Wide Web http://athaisilk.netfirms.com/variety.htm /

66

ควบและการอบเกลยว จนเสนไหมมความอยตว เสนไหมดงกลาวจงมคณสมบตพรอมเปนเสนไหมยน ประเภททสอง เสนไหมพง คอเสนไหมผานกระบวนการควบตเกลยวแลว โดยน าเสนไหมดบหลายเสนมาควบตเกลยวจนมจ านวนเกลยวประมาณ 150 – 180 เกลยวตอเมตร และเสนไหมพงเปนเสนไหมทมขนาดของเสนไมเกน 150 – 200 ดเนยร ซงหากเสนไหมมขนาดใหญกวา 150 – 200 ดเนยรแลว เสนไหมดงกลาวจะสรางปญหาแกกระบวนการทอผาไหมและเกดปญหาดานสม าเสมอของเสนไหม ดงนนปจจบนเสนไหมพงจงเปนเสนไหมขนาดเลกหลายเสนทผานการควบตเกลยว จนเสนไหมทผานกระบวนการควบตเกลยวจนมเกลยวประมาณ 150 – 180 เกลยวตอเมตรอนเหมาะสมตอการทอผาไหม นอกจากนเสนไหมพงอาจหมายรวมความถงเสนไหมเดยวทมขนาดใหญ ซงผทอจะควบเสนไหมเดยว 2 เสนหรอ 4 เสน ฯลฯ เขาดวยกน โดยเสนไหมดงกลาวไมผานการตเกลยว ผาไหมทไดจากกระบวนนเรยกวา ผาไหม 2 เสน หรอผาไหม 4 เสน ปจจบนผาไหมทผานกระบวนการตเกลยวเปนผาทใชกบอตสาหกรรมเฟอรนเจอร และบางครงผาไหมในอตสาหกรรมเฟอรนเจอรอาจมเสนไหมพงถง 6 เสน เพอเพมความหนาของเนอผาไหม กรรมวธการทอผาไหมทอมอสรนทร ทางคณะผวจยพบวาปจจบน ทางกลมหตถกรรมผาไหมทอมอสรนทรไดมกรรมวธในการทอผาไหม 3 ขนตอน ดงน ขนแรก การเตรยมเสนไหมยนและเสนไหมพงดวยวธลงแปง ดวยเหตทธรรมชาตของเสนไหมเปนเสนใยธรรมชาตทมความเหนยวมาก โดยในขณะแหงเสนไหมมความเหนยวถง 4.5 กรม/ดเนยร22 ขณะเปยกมความเหนยว 3.9 กรม/ดเนยร และเสนไหมมเปอรเซนตหดตวจากการยดตวท 2 % 23 ดวยเหตนการทอผาไหมจงตองมการเตรยมเสนไหมยนและเสนไหมพงเสยกอน เพอใหผทอผาไหมไมตองใชแรงมากนกและปองกนมใหเสนไหมขาดระหวางการทอ การลงแปงเสนไหมจงเกดขน ซงแปงทใชในการลงเสนไหมมอยดวยกน 3 ประเภท คอ ประเภทแรก แปงธรรมชาต เชน แปงมนส าปะหลง แปงขาวจาว ฯลฯ ดวยคณสมบตของแปงทชวยยดและเปนแผนฟมสเคลอบเสนใยไหมไมใหแตกจากกน ประเภททสอง สารหลอลน เชน น ามนพช ฯลฯ ดวยคณสมบตทชวยใหเสนไหมมความลนเพมมากขน และสามารถลดการเสยดสระหวางเสนไหมกบตระกอฟนหวและระหวางเสนไหมดวยกนเอง ท าใหเสนไหมไมแตกหรอขาดโดยงาย

22 หนวยวดคาความยดหรอคงทของดายไหม 23 ขอมลกรมวชาการเกษตร พ.ศ.2552

67

นอกจากแปงทง 2 ประเภทขางตนแลว คณะผวจยยงพบวา ชางทอผาไหมบางรายไดน าแปงฝนทาตวมาใชงาน โดยชางทอใหเหตผลวา แปงชนดนใชงานไดดท าใหเสนไหมไมล นมากนก เมอเสนไหมสมผสกบเหงอจากมอของผทอ ทงแปงยงชวยใหเกดการยดเคลอบเสนไหมไมใหแตกดวย วธการลงแปงและกรอไหมยนและเสนไหมพง ตามการรวบรวมขอมลของคณะผวจยพบวา กลมหตถกรรมผาไหมทอมอสรนทรมวธการลงแปงและเตรยมเสนไหมยน ดงน ชาวบานจะน าแปงมาผสมน า แลวชาวบานจะน าเสนไหมทเตรยมไวมาชบน าแปงและสลดแหงหรอบบน าออกใหเรยบรอย โดยเสนไหมตองเหลอน าแปงแตพอดสวนหนง ซงขนนตองอาศยชาวบานทมความช านาญในการบดหรอสลดเปนพเศษ หลงจากนนชาวบานจะกระตกเสนไหม เสรจแลวชาวบานจะน าเสนไหมไปตาก โดยการกระตกไหมตองกระท าในทรม เพอใหเสนไหมยดและแยกออกจากกน และการกระตกจะตองกระท าไปเรอย ๆ จนเสนไหมเกอบแหง การกระตกไหมนตองกระท าทกเขดจนครบเวยนไปมาและอยางเพยงพอดวย เสนไหมยนจงไมตดกนและกรอเขาหลอดไมยาก เสรจแลวชาวบานจงจะน าเสนไหมยนไปตากราวกลางแจง ซงทตากไหมตองไมมวสดบงแดดหรอในรม ขนทสอง การกรอไหมยนและการกรอไหมพง ตามทคณะผวจยไดท าการรวบรวมขอมลการทอผาของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอสรนทร ทางคณะผวจยพบวาชาวบานในหมบานผาไหมตางใชวธการดงเดมในกรอเสนไหมลงในหลอดพวซดวยมอ โดยการกรอไหมดงกลาวมรายละเอยด ดงน การกรอไหมยน กลมหตถกรรมผาไหมทอมอสรนทรมกเลอกใชวธกรอไหมดวยมอ โดยอปกรณทใชคอ ไนกรอไหม ระวง และหลอดพวซ เนองจากเสนไหมมความลนและมเสนขนาดเลก การกรอจงตองใชความพถพถน เพอใหหลอดเสนไหมมขนาดเหมาะสมและลดการสญเสยเสนไหมระหวางกรอใหนอยทสด การกรอไหมเรมดวยการทผกรอน าไจไหมมาสวมแขนทงสองขางและกระแทก เพอใหเสนไหมเรยงกนเสยกอนตามสภาพเดม แลวผกรอจบเสนไหมมาพนกบหลอด โดยผกรอใชนวหวแมมอซายจบเสนไหม สวนมอขวาหมนไนกรอ การกรอใสหลอดพวซนตองกรอทหวและทายของหลอดพวซเสยกอน แลวผกรอจงกรอเสนไหมสตรงกลางหลอดพวซจนเตม เมอผกรอกรอเสนไหมไดเตมหลอดแลว ผกรอตองขมวดปลายเสนไหมและบดใหแนน เพอปองกนการคลายตวของเสนไหม24 การกรอไหมพง วธการกรอเสนไหมพงเขาหลอดพวซกระท าเชนเดยวกบการกรอไหมยน และเมอกรอเสนไหมสหลอดพวซเสรจแลว ผกรอจงคอยด าเนนการกรอเสนไหมเขาหลอดพงในภายหลง ซงจากการส ารวจขอมลของกลมหตถกรรมทอผาไหมดวยมอของสรนทร

24 ไมปรากฏชอผเขยน. ผาไหมไทย. World Wide Web http://www.yupparaj.ac.th/web2001/st10/link82.htm

68

คณะผวจยพบวา ทางกลมหตถกรรมทอผาไหมดวยมอสรนทรใชวธกรอไหมพงดวยมอ โดยอปกรณทใชคอหลอดดายพงทมอย 2 ขนาด ขนาดแรกหลอดดายพงเสนผาศนยกลาง 5 มลเมตร ยาว 8 เมตร และขนาดทสองหลอดดายพงมขนาดเสนผาศนยกลาง 1 เซนตเมตร ยาว 8 เซนตเมตร ซงหลอดดายพงขนาดทสองเปนหลอดดายพงทกลมหตถกรรมทอผาไหมดวยมอนยมใชอยในปจจบน วธการกรอดายพงเขาหลอดดายพงใชวธการเชนเดยวกบการกรอเขาหลอดดายยน แตหากผาไหมททอตองการเสนไหมพง 2 เสนหรอมากกวา 2 เสนขนไปแลว ชาวบานกลมหตถกรรมผาไหมทอมอกตองน าเสนไหมมาปรบความตงใหเทา ๆ กนเสยกอน แลวผกรอจงกรอเสนไหมพง 2 เสนหรอมากกวา 2 เสนขนไปเขาหลอดพง เพอน าไปใชทอผาไหมตอไป ขนทสาม การทอผาไหมดวยเครองกกระตก วธการทอผาไหมประกอบไปดวยเสนดาย 2 ชด คอ ชดแรก “เสนดานยน” ซงขงไปตามความยาวผาและอยตดในเครองทอหรอแกนมวนดานยน ชดทสอง “เสนดานพง” โดยผทอจะกรอเสนดายไหมพงเขาในกระสวย เพอใหกระสวยเปนตวน าเสนดายพงสอดขดกบเสนดายยนเปนมมฉาก การทอผาไหมผทอจะสอดเสนดายทงสองชดสลบกนไปตลอดความยาวของผนผา และผทอตองสอดดายพงแตละเสนใหสดถงรมแตละดาน เมอดายพงสดรมดานใดแลวผทอกจะวกดายพงกลบมาอกดาน สงผลใหเกดรมผาเปนเสนตรงทงสองดาน สวนลวดลายของผาไหมนนเกดจากการวางลายผาแตละผน ซงผทอใชดายไหมพงกบดายไหมยนคนละสทอลงในผาผนเดยวกน25 วธสรางลวดลายบนผนผาไหมดวยการทอ สวนการสรางลวดลายบนผนผาไหมของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอสรนทร ลวดลายของผาไหมสรนทรของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอมทมาจาก 4 วธการดวยกนดงน วธการแรก ลวดลายทเกดจากการใชเสนไหมยอมสน ามาทอผาไหม วธการนคอ การทอผาไหมเปนลายทางหรอตา บางครงชางผทอกใชไหมเสนยนและเสนไหมพงทมสแตกตางกน ท าใหผาไหมทเกดขนจากเสนไหมทมสแตกตางกนมความสวยงามและเปนลวดลายตาง ๆ เชน ลายสมอ ลายสาค ลายอนลซน ลายโสรง ฯลฯ ซงลวดลายเหลานนบเปนลวดลายดงเดมของผาไหมทอมอสรนทร วธการทสอง ลวดลายทเกดจากการมดยอมเสนไหมพงและน าเสนไหมพงไปทอผาไหม ซงคนทวไปเรยกวาผามดหม แตคนสรนทรเรยกวาผาชนดนวา “ผาปม” ซงลวดลายจากกระบวนการมดและยอมสแกเสนไหมพงมมากมายหลายชนด เชน ลวดลายคน สตว ลายบษบก ลายทรงชางบณฑกานแยงเปนรปนาคเกยว ลายนาคเกยวแดง ลายกานประจ ายาม ฯลฯ ซงผาปมนบเปนภมปญญาและมรดกทางวฒนธรรมของคนสรนทรอกรปแบบหนง ดงปรากฏหลกฐานครง

25 พรทพย จนทา. การศกษาพฒนาการหตถกรรมไทยเฉพาะกรณการทอผาไหมของจงหวดสรนทร. (สรนทร : ฝายสงเสรมอตสาหกรรม ส านกงานอตสาหกรรมจงหวดสรนทร กรมสงเสรมอตสาหกรรม. 2542), น.10-11

69

สมยรชกาลท 6 พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว วา ยคนนผาปมถกน ามาใชเปนผาโจงกระเบนของขนนางชาวไทย โดยผาปมจะมความยาวประมาณ 4 หลาและลวดลายจะแตกตางกนไป ทงนขนกบวาขนนางผใชมต าแหนงยศใด และสทใชส าหรบผาปมสรนทรจะมสเฉพาะตวไมเหมอนจงหวดใด คอ สมวงเปลอกมงคด สแดง สเขยว สคราม และสเหลอง ซงคนทวไปดแลวจะเหนวาสผาปมมความกลมกลนกน สบเนองมาจากกระบวนการเทคนคพเศษของการยอมสของคนสรนทร ซงผยอมสจะใชวธยอมสทบกน เชนเมอเสนไหมพงยอมสแดงแลว ชางผยอมสกจะยอมสครามอกครงหนง อยางไรกดจากการส ารวจขอมลคณะผวจยพบวา ปจจบนผาปมสรนทรไมไดใชวธการยอมทบสอน ๆ เชนในอดต หากแตปจจบนชางผยอมจะใชวธแตมสในสวนรายละเอยดแทนการยอมสทบ สงผลใหผาปมปจจบนมสสนสวยงามฉดฉาด แตผาปมปจจบนกมขอเสยตรงทสจดจางและหลดออกโดยงาย เพราะสทตดอยบนเสนไหมมไดผานกระบวนการยอมสเชนตามปกต ท าใหเสนไหมไมดดกลนสอยางเตมประสทธภาพ วธทสาม ลวดลายทเกดจากการทอเสนพงทผานกระบวนการยอมสและมดยอม ไดแกการทชางทอผาสรนทรไดยอมสดายไหมพงเสยกอน หลงจากนนชางผทอท าการมดยอมสดายไหมพงอกครง พรอม ๆ กบการยอมสแกดายไหมยน จนกระทงเสนดายไหมพงและไหมยนมสนแตกตางกนตามทชางผทอตองการ กอนทชางผทอจะท าการทอเสนไหมสลบกนจนเตมผนผาไหม ผาชนดนชาวบานจงหวดสรนทรเรยกวา “หมคน” ไดแก ผาไหมลายโฮล ลายใบไผ ลายโคมหา ลายขอ เปนตน วธทส วธสรางลวดลายบนผนผาไหมดวยวธการพมพลาย วธการนใชกบผาไหมสพน(ไมมลวดลาย) โดยกอนทผาไหมนจะออกสตลาด ผทอผาไหมจะพมพลวดลายดวยบลอกสกรนลงบนผาไหม ท าใหเกดลวดลายบนผนผาไหมขน แตอยางไรกตามวธการพมพลวดลายบนผนผาไหมนไมไดรบความนยมจากชาวบานตามหมบานผาไหมตาง ๆ ชาวบานยงคงนยมทอผาและสรางลวดลายจากวธการทอและมดยอมสไหมมากกวา ดงนนส าหรบการทอผาไหมของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอสรนทรจงมจดเดนอยทลวดลายทเกดจากวฒนธรรมดงเดมของตน และการผสมผสานภมปญญาทองถนเขากบการทอผาไหมดวยมอ โดยชาวบานไดใชวตถดบทผลตขนตามธรรมชาตในทองถนเพอการทอผาไหม เชน ไหมนอย ครง ฯลฯ และลวดลายของผาไหมสรนทรแตละลายยอมมขนดวยจดประสงคแตกตางกน เชน หากผาไหมทใชงานในบานหรอไปงานบญ กคอ ผามดหมโฮล รองลงมาไดแกผามดหมอมปรม (มดหมสองทาง) สวนผาไหมทใชในงานพธตาง ๆ และตองสวมใสทามกลางสาธารณชน คอ ผามดหมโฮล สวนผาลายโครงสรางชาวสรนทรกจะทอไว เพอนงอยกบบาน นงท างาน และนงเปนซบในของผาโฮลหรอผาอมปรม เชนผาไหมลายสระมอ ลายสาค อนลยซม เปนตน

70

3.4 กรรมวธการทอผาไหมของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรม จากขอมลกรมสงเสรมการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณปรากฏวา ปจจบนประเทศไทยเปนประเทศผผลตไหมและสงออกผาไหมมคณภาพดระดบโลกแหงหนง แรงงานในอตสาหกรรมผาไหมกมเปนจ านวนมาก ในแตละปประเทศไทยสามารถสงออกไหมและผลตภณฑมมลคามากกวาพนลานบาท และมแนวโนมสงขนเรอย ๆ โดยตลาดผซอผาไหมและผลตภณฑไหมยงคงเปนตลาดตางประเทศ เชน ประเทศสหรฐอเมรกา ประเทศในกลมยโรป เปนตน และดวยความตองการของตลาดผาไหมจ านวนมหาศาลนเองสงผลตอการเปลยนแปลงภาคการผลตผาไหมในประเทศไทย จากการผลตผาไหมในรปหตถกรรมในครวเรอนหรอหมบานพฒนาไปสการผลตในรปภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรม ซงการผลตในรปแบบนผประกอบการจะมกทอผาไหมอยางนอยตงแต 5 เครองขนไป และการทอผาไหมดวยมอถกแทนทดวยเครองจกรกลอนทนสมย โดยเครองจกรกลไดเขามาชวยในการผลตผาไหมบางขนตอนเพอขยายก าลงผลตและเพมพนประสทธภาพของภาคการผลต ดงปรากฏขอมลของกรมวชาการเกษตรวา ประเทศไทยมโรงงานอตสาหกรรมผาไหมกระจายตวอยทวประเทศ โดยเฉพาะอยางยงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอมโรงงานและแหลงผลตผาไหมทส าคญจ านวนมากทสด ไดแก จงหวดอบลราชธาน มหาสารคาม ขอนแกน บรรมย นครราชสมา สรนทร สกลนคร ศรสะเกษ รอยเอด ชยภม กาฬสนธ ทงในจงหวดดงกลาวมโรงงานขนาดใหญทผลตเพอสงออกจ านวน 10 โรง โดยโรงงานทง 10 โรงนมกจกรรมดานผาไหมครบวงจรตงแตการปลกหมอนเล ยงไหม การผลตเสนไหม การทอผาไหม การแปรรปเปนเสอผาและผลตภณฑอน ๆ เพอจ าหนายทงในประเทศและตางประเทศ26 และดวยจงหวดสรนทรถอเปนหนงในจงหวดทมโรงงานอตสาหกรรมผาไหม แมวาโรงงานผาไหมจงหวดสรนทรไมใชโรงทอผาไหมขนาดใหญทมกทอผาจ านวน 100 เครองขนไปกตาม แตโรงทอผาไหมในจงหวดสรนทรกมความนาสนใจอยหลายประการ ไมวาการไมใชกทอผาจกรกล การใชวสดจากธรรมชาต การพมพลายบนผาไหม เปนตน การศกษากระบวนการผลตผาไหมของภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของจงหวดสรนทรยอมสรางความเขาใจถงกระบวนการผลตผาไหมทถกตอง ซงการศกษาในสวนนจะเรมตงแตการเตรยมวตถ การออกแบบลวดลาย การทอผาไหม การพมพลายผาไหม ดงมรายละเอยดตามล าดบดงน 3.4.1 การเตรยมวตถดบ จงหวดสรนทรมผประกอบการในรปโรงงานอตสาหกรรมอยจ านวนไมมากนก และโรงงานเหลานเปนโรงงานทมเครองทอผาไหม (กกระตก) จ านวนตงแต 5 เครองแตไมเกน 30 เครองขนไป แตไมมโรงงานอตสาหกรรมผาไหมแหงใดในจงหวดสรนทรมกทอผาไหมมากถง

26 กรมสงเสรมการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ. สถตขอมลยอนหลง 5 ป. World Wide Web http://www.agriinfo.doae.go.th/

71

100 เครอง ทงเครองกกระตกทอผาไหมในสรนทรนนกยงเปนเครองทใชแรงงานชางฝมอชาวสรนทร โรงงานผาไหมของจงหวดสรนทรจงเปนโรงงานทมขนาดไมใหญนก ทงในจงหวดสรนทรสวนใหญการทอผาไหมยงคงเปนอตสาหกรรมในครวเรอนในรปหตถกรรมผาไหมทอมอ โรงงานอตสาหกรรมผาไหมในจงหวดสรนทรจงไมไดด าเนนกระบวนการผลตครบวงจร โรงงานเหลานคงมเพยงภาคการผลตและจ าหนายผาไหมเทานน โดยโรงงานเหลานไมด าเนนในสวนการปลกหมอนเลยงไหม27 ดงนนกลมผผลตผาไหมในรปอตสาหกรรมและพาณชยกรรมในจงหวดสรนทรจงตองมการตระเตรยมวตถดบตาง ๆ ดงน ดานวตถดบ ภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมจงหวดสรนทรใชวตถดบอย 2 ประเภทใหญ คอ ประเภทแรก เสนไหม ตามทไดกลาวมาแลววาผประกอบการโรงงานผาไหมจงหวดสรนทรไมไดปลกหมอนเลยงไหมดวยตนเอง โรงงานอตสาหกรรมผาไหมจงหวดสรนทรเหลานนจงตองซอเสนไหมจากเกษตรกรในจงหวด พรอม ๆ กบการน าเขาเสนไหมจากตางประเทศ ซงบรรดาเสนไหมทภาคโรงงานอตสาหกรรมเลอกใชนนมหลากหลายชนด ดงน

ชนดแรก ไหมดบ อนไดแกเสนไหมทสาวจากรงของหนอนไหม ซงเสนไหมดงกลาวผานกระบวนการสาวไหมมาแลว จนเกดเปนไหมดบทยงไมมการยอมส ซงเมอผประกอบการในกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมสรนทรไดสงซอไหมดบ ไหมดบดงกลาวไมอาจน าไปทอผาไหมในทนทได หากแตทางผประกอบการผาไหมตองใชกระบวนการสาวไหมและยอมสเสยกอน เพอใหไดเสนไหมนอยทมคณภาพเหมาะสมตอการทอผาไหมตอไป

ชนดทสอง ดายไหมนอยของจงหวดสรนทรและจงหวดขางเคยง โดยค าวา “ดายไหม” หมายถงเสนไหมทผานกระบวนการสาวไหมและคดแยกจนเหลอเฉพาะไหมนอยแลว และเมอผประกอบการภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมเลอกใชไหมนอยเปนวตถดบในการทอผาไหมสรนทร ผประกอบการกเพยงแตน าเสนดายไหมนอยไปยอมสหรอมดยอมส โดยผประกอบการไมตองยงยากในขนตอนการสาวไหมอกตอไป เพยงเทานผประกอบการผาไหมกจะสามารถผลตผาไหมไดทนท

อยางไรกตามเนองจากปญหาดานก าลงการผลตดายไหมของจงหวดสรนทรและจงหวดขางเคยง ซง ณ วนทคณะผวจยท าการส ารวจขอมลกยงปรากฏวา จ านวนดายไหมนอยเพอการทอผาไหมของจงหวดสรนทรมจ านวนนอยกวาความตองการของผประกอบการทงหมดในจ งหวดสรนทร ทงดายไหมนอยยงมราคาสงกวาดายไหมน าเขาจากตางประเทศ สงผลใหผประกอบการโรงงานอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของจงหวดสรนทรไดน าเขาดายไหมจากตางประเทศ เพอ

27 ทมา ขอมลจากอตสาหกรรมจงหวดสรนทร พ.ศ.2552

72

ใชเปนวตถดบผลตผาไหม และในทก ๆ ปปรมาณการน าเขาเสนไหมในรปดายไหมกเพมจ านวนสงขนเรอย28

ประเภททสอง สเคมและสารประกอบตาง ๆ เพอการยอมเสนไหม ตามทคณะผวจยไดพบขอเทจจรงวา ผาไหมยอมสธรรมชาตมความสวยงามและปลอดภยกบผบรโภคอยางสง แตผาไหมสธรรมชาตกจะจดจางลงอยางรวดเรวมาก เมอผาไหมยอมสธรรมชาตผานกระบวนการซกลางและตากแดดเพยงไมกครง ประกอบกบสธรรมชาตสวนใหญกจะไมฉดฉาดและไมมหลายเฉดส ผาไหมยอมสธรรมชาตจงไมตอบสนองความตองการของตลาดผาไหม ซงผบรโภคบางกลมตองการผาไหมทมฉดฉาดและสวยงามรวมทงสไมจดจางโดยงาย ปญหาเหลานทงหมดถอเปนปญหาส าคญตอการตลาดของผาไหมไทยนบแตอดต ดงปรากฏขอมลวานายจมทอมสนในฐานะผกอตงรานผาไหมจมทอมสนกไดประสบปญหาเชนนมากอน จนกระทงนายจมทอมสนไดทดลองน าเอาสเคมมาใชเพอการยอมเสนไหม ซงปรากฏผลวาผาไหมยอมสเคมมความสวยงามมากกวาผาไหมยอมสธรรมชาต29 และผาไหมดงกลาวมความคงทนตอการซกลาง สไมจดจางโดยงาย นบแตนนภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมของประเทศไทยจงหนไปใชสเคมเพอการยอมเสนไหม พรอม ๆ กบการผลตผาไหมยอมสธรรมชาต โดยการยอมผาไหมดวยสเคมนนภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมจงหวดสรนทรมวตถดบทตองเตรยม ดงน

- สเคมหรอสสงเคราะห - สบเทยม - เกลอ - กรดน าสมเขมขน (น าหมกมดแดง)

กรรมวธการยอมสสงเคราะหของภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมสรนทรมวธปฏบตแยกยอยออกเปน 3 ขนตอน คอ

28 ทมา กรมสงเสรมการสงออก กระทรวงพาณชย พ.ศ.2552 29 มลนธจมทอมสน. เรองราวของไหม. World Wide Web http://www.jimthompsonhouse.com/

73

ขนตอนแรก การเตรยมน ายอมสเคม (คณะกรรมการสงเสรมสนคาผาไหมไทย)

น ำ ไหม = 30 : 1 30 กรม 30 ลตรสบเทยม 1 กรม/ลตร 30 กรม 3 ชอนส 0.5-3% 5-30 กรม 1 - 3 ชอนเกลอ10 -20 % 100 - 200 กรม 6 - 12 ชอนกรดน ำสมเขมขน 85% 1-3% 10 - 30 ซซ 1 - 3 ชอน

ไหม 1 กโลกรม 1 กโลกรม

ขนตอนทสอง การผสมสเคม ผยอมน าสเคมมาละลายกบน าเยนหรอน าสบเทยมเลกนอย หลงจากนนกวนน ายอมจนเปนเนอเดยวกน เมอน ายอมมสเปนเนอเดยวกนแลว ผยอมจงเตมน ารอนอณหภม 60 – 70 º ซ. ลงไป เสรจแลวผยอมกวนน ายอมใหเปนสเดยวกน และผยอมจงกรองน ายอมใหสงเจอปนหลดออกไป ขนตอนทสาม การยอมผาไหมดวยสเคม โดยผยอมสมวธปฏบต 3 ขอ ดงน 1) ผยอมเตรยมน าอนอณหภมประมาณ 40º ซ. และเตมสบเทยม เกลอแกงสทละลายแลวคนใหเขากนนานประมาณ 10 นาท 2) น าเสนไหมทชบน าเปยกแลวจมลงในน ายอมสและกดใหเสนไหมจมน า คนกลบไปกลบมาจนทวนาน 10 นาท และเรงอณหภมใหเดอด 90 -95º ซ. หลงจากนนผยอมน าเสนไหมออกเตมกรดและน าเสนไหมลงยอมตอนาน 30 -40 นาท เสรจแลวน าเสนไหมขนบดและซกน าสะอาด จนกระทงน าลางเสนไหมไมมสตกหรอหมดเสนใย ผยอมสจงน าเสนไหมไปตาก 3) กรณน ายอมสเสนไหมเหลอเปนจ านวนมาก หลงจากผยอมสไดท าการยอมสแลวในขนทสองแลว ผยอมสตองเตมกรดน าสมตอไปอก 1-2% ตงไฟตอไปอก 20 – 30 นาท เพอยอมสเสนไหมตอไป เสรจแลวจงน าเสนไหมขนลางน าสะอาดบดและตากใหแหงตอไป หลงจากดายไหมหรอเสนไหมไดรบยอมสแลวเสรจ เสนไหมเหลานกจะถกน าไปเปนวตถดบเพอการทอผาไหมตอไป ทงนไมวาจะเปนเสนยนหรอเสนพง ดงนนในภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมของจงหวดสรนทรจงมวตถดบทส าคญอย 2 ประเภทดวยกน คอ ประเภทแรกเสนไหมนอยหรอไหมดบทผานกระบวนการตาง ๆ จนเกดเปนเสนไหมนอย และประเภททสองสเคม หรอสธรรมชาตเพอการยอมสเสนไหม และดวยเหตทภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของจงหวดสรนทรมไดปลกหมอนเลยงไหมดวยตนเอง ปญหาเรองการจดการวตถดบโดยเฉพาะอยางยง เสนไหมนอยจงเปนปญหาส าคญ ซงหาก

74

ภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมสรนทรปราศจากเสนไหมนอยแลว การผลตผาไหมสรนทรกไมอาจเกดขนได 3.4.2 การออกแบบลวดลาย ในดานลวดลายบนผนผาไหมของจงหวดสรนทร เนองจากผาไหมสรนทรมเอกลกษณโดดเดนในดานลวดลายทมเกดจากภมปญญาทองถน ซงกลมหตถกรรมผาไหมทอมอของชาวบานสรนทรไดสรางชอเสยงขนนน เมอพฒนาการผาไหมไดกาวเขาสยคการผลตผาไหมในรปอตสาหกรรมและพาณชยกรรมนน ลวดลายของผาไหมจงหวดสรนทรของภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมจงมจ านวนลวดลายมากขนกวาในอดต โดยการพฒนาลวดลายบนผนผาไหมของภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทรตองพงพานกออกแบบลวดลาย เพอการสรางสรรคลวดลายแกผนผาไหม โดยนกออกแบบรนใหมของภาคอตสาหกรรมและพาณชย กรรมมคณสมบตดงน ดานคณสมบตของนกออกแบบ นกออกแบบของภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมสรนทรสวนใหญเปนคนรนใหม ทมความคดรเรมสรางสรรคทแปลกใหม และมทกษะความสามารถดานคอมพวเตอรในระดบสง และจากการส ารวจขอมลคณะผวจยพบวา นกออกแบบเหลานสวนหนงผานการศกษาในระดบอดมศกษาสาขาการออกแบบสงทอ ดวยเหตนนกออกแบบเหลานจงมทกษะ ความสามารถระดบสงดานการออกแบบ โดยเฉพาะอยางยงการใชคอมพวเตอรเพอการออกแบบลวดลาย ซงนกออกแบบรนใหมเหลานลวนมความช านาญอยางมาก ประกอบกบรปแบบการท างานของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทรทมหนวยงานวจยดานการตลาดของผลตภณฑ สงผลใหผลตภณฑผาไหมสรนทรของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทรมลวดลายและสสนตรงตอรสนยมของผบรโภค ไมวาผบรโภคเหลานจะเปนชาวไทยหรอชาวตางประเทศ สงนนบเปนขอไดเปรยบของกลมผประกอบการผาไหมสรนทรในรปโรงทอผาไหมในรปอตสาหกรรมและพาณชยกรรม ดานกรอบแนวความคดเพอการออกแบบของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทร เนองจากแนวนโยบายของหนวยราชการในจงหวดสรนทรทเนนใหทกภาคสวนของจงหวดใหความส าคญกบภมปญญาทองถน นโยบายดงกลาวจงสงมผลตอแนวทางในการออกแบบลวดลายของผาไหมสรนทร ดงปรากฏวานกออกแบบลวดลายผาไหมตางมงเนนอนรกษลวดลายตามวฒนธรรมดงเดมของตน ทงนไมวาลวดลายผาโฮล ผาขด หรอผาประเภท อน ๆ แตในขณะเดยวกนผออกแบบกไดท าการดดแปลงลวดลายดงเดมบางประการ เพอความเหมาะสมและตรงกบรสนยมของผบรโภค ภายใตกรอบความคดวาการเปลยนแปลงลวดลายผาไหมสรนทรพงกระท าได แตการเปลยนแปลงนตองไมกอเกดความเสอมเสยหรอเสอมถอยของในดานลวดลายตามภมปญญาทองถนของตน ดวยเหตนลวดลายผาไหมสรนทรของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมจงเปนลวดลายประยกตจากลวดลายดงเดม ซงนกออกแบบได

75

ปรบเปลยนสสนของลวดลายใหทนสมยยงขน โดยสสนของผาไหมสรนทรของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมมความสดใส สวยงามและคงทนตอการซกลางมากกวาผาไหมสรนทรทอมอของกลมหตถกรรม ดงนนผาไหมสรนทรของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมจงเปนสนคาทตอบสนองความตองการของตลาดผบรโภคไดทกกลม ไมวากลมผใหญ หรอกลมวยรนทเนนผาทอสสนสวยงามตามยคสมย ส าหรบกรรมวธการออกแบบลวดลายของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทร คณะผวจยพบวา กลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทรมกรรมวธการออกแบบลวดลายบนผนผาไหมอยดวยกน 2 วธการ ดงน วธแรก การออกแบบลวดลายโดยใชคอมพวเตอร เนองจากนกออกแบบลวดลายผาไหมของภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมลวนไดรบการศกษาวธการออกแบบดวยโปรแกรมคอมพวเตอร คอมพวเตอรจงเขามามสวนส าคญตอการสรางสรรคลวดลายบนผนผาไหมสรนทร โดยนกออกแบบสวนใหญนยมใชโปรแกรม PhotoShop เพอการออกแบบ เพราะโปรแกรมดงกลาวถกพฒนาขนเพอการสรางสรรคลวดลายและสรวมทงท าการแกไขไดโดยงาย และบางครงนกออกแบบบางคนกยงใชโปรแกรมคอมพวเตอรอน ๆ เชน โปรแกรม Magic Photo Press ฯลฯ ซงโปรแกรมดงกลาวลวนถกพฒนาขนมาภายหลงโปรแกรม PhotoShop และโปรแกรมเหลานงายตอการใชงานมากกวาโปรแกรม PhotoShop ดงนนทศทางการออกแบบลวดลายผาไหมสรนทรของภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมในอนาคตนน คณะผวจยคาดวา โปรแกรมคอมพวเตอรรนใหม ๆ จะไดรบความนยมในวงการนกออกแบบมากขน เพราะโปรแกรมคอมพวเตอรเพอการออกแบบลวดลายผาไหมเหลานสามารถตอบสนองความตองการของนกออกแบบรนใหมไดเปนอยางด วธทสอง การออกแบบลวดลายโดยใชกระดาษ ส าหรบวธการออกแบบลวดลายผาไหมบนกระดาษนนคณะผวจยพบวา นกออกแบบในภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมสวนหนงกยงคงใชงานอย ทงนสบเนองดวยหลายสาเหตดวยกนเปนตนวา นกออกแบบบางทานขาดความรหรอความช านาญในดานการใชโปรแกรมคอมพวเตอรเพอการออกแบบลวดลาย หรอการใชโปรแกรมคอมพวเตอรเพอการออกแบบลวดลายยงมขอดอยบางประการ หรอคาใชจายเพอการจดหาโปรแกรมคอมพวเตอรและอปกรณทเกยวของในการท าลายผายงมราคาสง ฯลฯ ปจจยเหลานทงหมดประกอบเขาดวยกนสงผลใหนกออกแบบลวดลายภาคอตสาหกรรมและพาณชย กรรมยงคงตองใชกระดาษวาดแบบ เพองานออกแบบลวดลายผาไหมสรนทรตอไป แมวาแนวโนมในอนาคตการใชกระดาษเพอออกแบบลวดลายจะมความส าคญลดนอยลงกตาม แตทางคณะผวจยคาดวานกออกแบบลวดลายผาไหมกยงจ าเปนตองใชกระดาษออกแบบลวดลายผาไหมตอไปอยางหลกเลยงมได

76

ดงนนนอกจากทภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของจงหวดสรนทรจะมพฒนาทกาวหนาในดานการเลอกใชสเคมหรอสสงเคราะหเพองานยอมเสนไหมแลว ภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของจงหวดสรนทรยงไดพฒนางานดานการออกแบบลวดลายผาไหมสรนทร จนกระทงลวดลายผาไหมสรนทรสามารถตอบสนองความตองการของผบรโภคทงชาวไทยและชาวตางประเทศทกเพศและทกวยได แตในขณะเดยวกนภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของจงหวดสรนทรกมไดละเลยความส าคญดานศลปวฒนธรรม ดงทปรากฏวาลวดลายผาไหมสรนทรของภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของจงหวดสรนทรยงคงเนนลวดลายเชงอนรกษ ดงทบรรพชนชาวสรนทรไดกอรางสรางวฒนธรรมของตน จนเกดกระทงวฒนธรรมเหลานไดตกทอดเปนภมปญญาของคนสรนทรในปจจบน

3.4.3 การทอผาไหม ตามทกระทรวงพาณชยไดก าหนดผประกอบการผาไหมตามจ านวนเครองทอผา 3 กลม

คอ กลมแรก ผประกอบการขนาดใหญทมเครองทอผามากกวา 100 เครองขนไป กลมทสอง ผประกอบการขนาดกลางทมเครองทอผาตงแต 20 ถง 100 เครอง กลมทสาม ผประกอบการขนาดเลกทมเครองทอผาตงแต 1 ถง 20 เครองขนไป

จงหวดสรนทรจงมผประกอบการเพยงผประกอบการในกลมทสองและกลมทสามเทานน โดยผประกอบการในกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมสรนทรมโครงสราง ดงน

ผประกอบการผาไหมในรปอตสาหกรรมและพาณชยกรรมในจงหวดสรนทรมกเปดรานคาอยภายในตวอ าเภอเมอง จงหวดสรนทร โดยตงรานคาของตนกระจายตวอยตามถนนสายส าคญ ๆ ภายในจงหวด เชน ถนนธนสาร ถนนจตรบ ารง ฯลฯ และโรงทอผานนผประกอบการบางรายกตงโรงทอภายในรานคาของตน เชน รานเรอนไหมใบหมอน ฯลฯ ในภาคการผลตของโรงทอผากลมนจะไมมการใชกทอผาจกรกล ดงเชนโรงทอผาไหมในจงหวดนครราชสมา โรงทอผาไหมภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมจงหวดสรนทรจงใชเพยงกทอผาดวยมอ และมการน าเครองสาวไหมจกรกลเขาใชในโรงทอผาบางแหงเทานน ทงผาไหมทกลมโรงทอผาอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผลตไดจะถกน าไปจ าหนายทหนารานพรอม ๆ กบผาไหมซงทางภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมรบซอตอมาจากชาวบานในเวลาเดยวกน

เหตผลในการผลตผาไหมดวยชางฝมอของภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทร กคอเครองทอผาจกรกลยงไมอาจสรางสรรคลวดลายไดอยางวจตรบรรจงเชนมนษย ประกอบกบแรงงานทอผาไหมมฝมอของจงหวดสรนทรมอยเปนจ านวนมาก อกทงจดเดนของผาไหมสรนทรอยทลวดลายบนผนผา ซงเครองจกรกลไมอาจสรางสรรคไดเทยบเทามนษย ดงนนผประกอบการในภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทรจงเลอกใชการ

77

ทอผาไหมดวยแรงงานมนษยเทานน ยกเวนในบางขนตอนของกระบวนการผลต เชน การสาวไหมฯลฯ ซงภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมในจงหวดสรนทรไดน าเครองจกรสาวไหมมาใช

วธการทอผาของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมในจงหวดสรนทร ดวยเหตทผประกอบการภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมในจงหวดสรนทรเลอกใชวธทอผาดวยมอเชนเดยวกบกลมหตถกรรมทอผาไหมดวยมอของชาวบานจงหวดสรนทร สงผลใหวธการทอผาของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมในจงหวดสรนทรไมมความแตกตางจากการทอผาไหมดวยมอ ซงกรรมวธการทอผาไหมดวยมอนมรายละเอยดดงทปรากฏในหวขอ 3.3.6 ทผานมาแลว ซงทางคณะผวจยไมขอน ามากลาวซ าอก

ในสวนการใชเครองจกรในขบวนการผลตผาไหมของกลมอตสาหกรรมและพาณชย กรรมในจงหวดสรนทร ทางคณะผวจยพบวา ภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมในจงหวดสรนทรมการใชเครองจกรอย 2 ประเภท ดงน

ประเภทแรก การใชเครองจกรเพอการสาวไหม โดยทการสาวไหม คอ การดงเสนใยออกจากรงไหม โดยเสนไหมไดมาจากการดงเสนใยจากรงไหมหลาย ๆ รงรวมเปนเสนเดยวกน และเสนใยเหลานจะถกพนกนเปนเกลยว เพอใหเสนไหมดงกลาวเกดการยดเกาะซงกนและกน ผลทไดรบกคอ เสนไหมจะมความเหนยวทนทานและเลอมมนจากการหกแหของแสง30 ซงจากการส ารวจขอมลของคณะผวจยพบวา การสาวไหมของภาคอตสาหกรรมในจงหวดสรนทรบางแหงไดใชเครองจกรททนสมย คอ เครองสาวแบบมลตเอน และเครองสาวแบบอตโนมต และเสนไหมเกดจากเครองสาวไหมทงสองจะละเอยดไมมปมปน มความหนาและความยดตวไดมาตรฐาน รวมทงเสนไหมดงกลาวยงเหมาะตอการใชเปนเสนไหมยนหรอเสนไหมพง เพอการทอผาไหมตอไป

กระบวนการสาวไหมดวยเครองจกรนมขนตอนวธการเหมอนกบการสาวไหมดวยมอของกลมหตถกรรมทอผาไหมดวยมอ หากแตการสาวไหมดวยเครองนนจะมความแตกตางอยบาง ตรงทอณหภมของน าทใชตมรงไหมเพอการสาวไหมจะต ากวาการสาวไหมดวยมอ โดยเครองสาวไหมทงสองใชอณหภมเพยง 37 – 40 องศาเซลเซยลเทานน ในขณะทการสาวไหมดวยมอน าทตมรงไหมตองใชอณหภมสงถง 90 องศาเซลเซยล และทงเสนไหมทไดจากการสาวดวยเครองจะมคณภาพดกวาการสาวดวยมอ รวมทงเสนไหมทไดยงสามารถก าหนดขนาดใหเลกมาก ๆ ไดเชน ขนาด 20/22 ดเนยร และเสนใหญขนาด 100/120 หรอ 150/200 ดเนยร เปนตน31

30สถาบนหมอนไหมเฉลมพระเกยรต. สาระนารจากใจหมอนไหม. World Wide Web http://www.moac.go.th/builder/mu/images/pull_silk.html 31 อางแลว

78

ประเภททสอง การกรอไหมดวยเครองจกร โดยทเสนไหมทไดรบจากการสาวไหมมลกษณะเปนไจ (Skein) เสนไหมทไดรบดงกลาวนยงไมอาจน าไปทอผาไหมได การกรอไหมจงเปนการเปลยนสภาพไจไหมไปสเสนดายไหมในหลอด เพอทผทอจะน าหลอดดายไหมดงกลาวไปบรรจในราวเพอสาวเปนผาไหมตอไป ซงการกรอไหมดวยเครองจกรนนมการกรอทงเสนไหมยนและเสนไหมพง โดยมรายละเอยดเกยวกบการกรอไหมดวยเครองจกร ดงน

วธการกรอไหมดวยเครองจกรกล เมอเปดใชเครองกรอไหมดวยเครองจกรกลแลว พนกงานจะน าปลายเสนไหมพนกบหลอดดายทตองการกรอ ซงหลอดดายไหมนจะตดตงอยกบแกนของเครองกรอดายไหม เสรจแลวพนกงานเดนเครองจกร โดยการเดนเครองกรอไหมจกรกลนพนกงานสามารถก าหนดความเรวของการกรอได และระหวางการกรอดายไหมพนกงานตองคอยใชมอประคองและเกลยไดไหมใหไดรปตามทตองการ เมอกรอดายไหมจนเตมหลอดดายไหมแลว พนกงานจะหยดเดนเครองจกรกลและน าหลอดดายไหมออกจากแกน

จดแตกตางของการใชเครองจกรเพอการกรอไหมกบกรอไหมดวยมอ กคอ การกรอดายไหมดวยเครองจกรท าไดคราวละหลาย ๆ หลอด ในขณะทการกรอดวยแรงงานมนษยของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอท าไดเพยงทละหลอดดาย และหลอดดายไหมของเครองจกรมหลายขนาด รวมทงอตราการสญเสยเสนไหมระหวางการกรอดวยเครองจกรยงนอยกวากรอเสนไหมดวยมอ เพราะหลอดดายทกหลอดจะมปกกนทหวและทายหลอด (Bobbin) เพอปองกนการสญเสยเสนไหมระหวางการทอ

ผลทไดรบการกรอไหมดวยเครองจกรกล คอ เสนไหมทไดรบมความตงตวและเรยบ รวมทงปรมาณดายไหมทไดมความสญเสยนอยกวาการกรอดายไหมดวยมอ และดายไหมทไดรบจะไมมรอยตอหรอขาดระหวางเสนดายไหม นอกจากการทอผาไหมแลว ผผลตผาไหมในรปอตสาหกรรมและพาณชยกรรมยงมเทคนคสรางลวดลายบนผนผาไหมอยถง 2 วธการใหญ ดงน วธแรก การสรางลวดลายบนผนผาไหมดวยเสนไหมยอมสหรอมดยอมแลวจงน าเสนไหมไปทอผาไหม ผาไหมประเภทนจงมลวดลายและสสนบนผนผาเกดจากการยอมสหรอมดยอมสของเสนไหม โดยการสรางลวดลายดงกลาวนยงแบงยอยออกเปน 3 แบบดวยกน เชน ลวดลายทเกดจากการใชเสนไหมยอมสทอ หรอลวดลายทเกดจากการทดยอมเสนไหมพงและน าไปทอเปนผาไหม หรอลวดลายทเกดจากการทอเสนพงยอมสและมดยอม โดยผทอใชวธการทอสลบกนไปจนเตมผนทเรยกวา “หมคน” จนเกดเปนผาลายโฮล ผาลายขอ ฯลฯ

วธทสอง การสรางลวดลายบนผนผาไหมดวยวธพมพลาย เนองจากผาไหมสพนเปนผาไหมทมสเพยงสเดยวและไมมลวดลายใด ๆ ดวยเหตนกอนทางกลมโรงงานอตสาหกรรมผาไหมหรอพาณชยกรรมผาไหมสรนทรจะสงผาไปจ าหนายแกลกคา บรรดาผประกอบการดานอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทรจงนยมพมพลวดลายบนผนผา เพอให

79

ผาไหมเกดความสวยงามและตรงกบความตองการของผบรโภคทงชาวไทยและชาวตางประเทศ ซงวธการพมพลายบนผาไหมนกลมหตถกรรมผาไหมทอมอจงหวดสรนทรไมนยมใชกน

ดงนนผาไหมของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของจงหวดสรนทรจงมการใชเครองจกรเขามาชวยเพยงบางขนตอนของการผลตผาไหมเทานน การทอผาไหมของกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของจงหวดสรนทรจงยงคงใชชางฝมอในทองถนเชนเดยวกบกลมหตถกรรมผาไหมทอมอ ท าใหรปลกษณะของผาไหมสรนทรของทงสองกลมผผลตไมมความแตกตางกนมากนก โดยผาไหมสรนทรจะมความกวางอยท 72-105 เซนตเมตร และผาไหมสรนทรทงสองกลมคงมลวดลาย สสนทสวยงามใกลเคยงกน

3.4.4 การพมพลายผาไหม เหตทผาไหมสพน (ผาไหมทมเพยงสเดยวบนผนผา) เปนผาไหมทไมมลวดลาย กอนททางรานคาของผผลตผาไหมจะน าไปจ าหนายแกลกคา ผประกอบการผาไหมจงนยมพมพลวดลายบนผนผาไหม และผาไหมทพมพลายเรยบรอยแลว ทางภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมสรนทรจะเรยกผาชนดนวา “ผาบาตค” ซงวธการพมพลายบนผนผาไหมปจจบนมอย 3 วธ ดงน วธการแรก กรรมวธพมพลายผาแบบโบราณ (Block Print) อนเปนเทคโนโลยการพมพลายผาไหมทมาจากประเทศองกฤษ และบรษท TurnBull บรษทพมพผาตกแตงบานทมอายกวา 100 ปจากประเทศองกฤษเปนเจาของเทคโนโลยน ซงปจจบนบรษท TurnBull ไดเขามารวมลงทนกบบรษทจม ทอมปสน ผาไหมไทย จ ากด ท าใหกรรมวธการพมพผาไหมแบบโบราณนไดถกถายทอดเขามาสประเทศไทย อปกรณส าคญในการพมพลายผาไหมแบบโบราณ (Block Print) กคอ ผาไหมสพนบลอกไมแกะสลกลวดลาย สสงเคราะห และคอนไมขนาดใหญและมน าหนกมาก วธการพมพลายแบบ (Block Print) เรมจากการเตมสลงในบลอกไม และชางจะน าบลอกไมมาวางบนผนผาไหม ณ ต าแหนงทตองการ หลงจากนนชางกจะน าคอนไมทมน าหนกมากทบลงบนบลอกไม เมอผาไหมเกดลวดลายตามทตองการแลว ชางกจะยกบลอกพมพลายออกและคอย ๆ วาง ณ ต าแหนงอน ๆ บนผนผาไหม และชางกจะใชคอนทบลงบนบลอกไม เพอพมพลายตอไป ชางจะท าเชนนไปเรอย ๆ จนเกดลวดลายบนผนผาไหมทกจดตามทออกแบบไว ขอยงยากในการใชวธการพมพลายแบบ (Block Print) อยตรงทบลอกไมเหลานเปนบลอกไมโบราณ ซงแตละบลอกไมมอายตงแต 50 – 80 ปขนไปและทางบรษท TurnBull ประเทศองกฤษกไมมการผลตบลอกไมนอกแลว การใชบลอกไมเหลานชางไทยจงตองใชความระมดระวงอยางมาก เพอมใหบลอกไมช ารดเสยหาย ประกอบกบการใชคอนทบพมพลายนนชางตองมความช านาญอยางมาก เพราะการท าลวดลายวธการนยากมาก สงผลใหการพมพลายผาความยาว 16 เมตรตองใชเวลาประมาณ 1 สปดาห

80

อยางไรกดดวยเหตทผาไหมพมพลายแบบ (Block Print) เปนงานฝมอ และลวดลายมความสวยงามมาก ผลตภณฑผาไหมพมพลายแบบ (Block Print) จงมราคาสงในตลาดระหวางประเทศ ทางบรษท จมทอมสน ไหมไทย จ ากดจงมความพยายามเพมจ านวนชางฝมอ และขยายการผลตแกนกออกแบบไทย ซงในอนาคตการพมพลายผาไหมแบบ (Block Print) กจะถกถายทอดมายงกลมผประกอบการทอผาไหมในภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของสรนทรตอไป32 วธการทสอง กรรมวธก ารพมพลายแบบบลอกสกรน วธการน เปนวธทกลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทรนยมใชงานกนอยางแพรหลาย และวธการนมเทคนคและเงนลงทนไมสงมากนก กลมอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมในจงหวดสรนทรจงนยมใชอยางกวางขวาง อปกรณทใชในการพมพลายแบบบลอกสกรน ไดแก บลอกสกรน ตนแบบลาย สตกเกอร ลกกลงยาง กระดาษกาว เทปหนงไก แผนรอง ทปาดส และส DIY กรรมวธการสกรนสผาไหม เรมตนจากการตดตนแบบลวดลายออกจากกระดาษ และน าเอากรอบของลวดลายมาตดในบลอกสกรน ในขนตอนนบลอกสกรนสผาไหมอนเปนเสรจสมบรณ ขนตอไปคอการลงสแกผาไหม ผสกรนสผสมสลงในภาชนะพรอมกบน ายาผสมส เพอลดความหนดของส หลงจากนนผสกรนน าสมาเกลยลงในบลอกใหสม าเสมอ เสรจแลวผสกรนน าบลอกสมาวางบนผาไหมสพน ณ ต าแหนงทตองการ และผสกรนท าการปาดสซ าอก 1 – 2 ครง โดยไมเพมส และการปาดสตองปาดในทศทางเดยวกนตลอด หลงจากสซมลงในเนอผาไหมแลว ผสกรนน าบลอกสออก ผาไหมกจะปรากฏลวดลายตามทตองการ วธทสาม การใชเทคโนโลยการพมพภาพลงบนผนผาดวยโปรแกรมคอมพวเตอรและเครองจกร วธการนท าใหผประกอบการผาไหมในรปอตสาหกรรมและพาณชยกรรมสามารถพมพลายบนผาไหมไดครงละจ านวนมาก ๆ ซงวธการนแตกตางกบการใชบลอกสกรนในวธการทสอง เพราะผประกอบการรายทใชวธการพมพลายดวยบลอกสกรนจะพมพลายไดคราวละไมมาก อปกรณทใช ผาไหมสพน และภาพลวดลายทปรนจากเครองคอมพวเตอร โดยหมกทใชปรนงานตองเปนหมกพเศษส าหรบการพมพลวดลายเทานน กระดาษ IRON TRANSFER และเครองพมพความรอนพรอมอปกรณ เชน เครอง press 5 IN 1 เปนตน กรรมวธการพมพลวดลายบนผนผาไหม เรมจากการออกแบบลวดลายดวยโปรแกรมคอมพวเตอร Magic Pro หรอโปรแกรมออกแบบอน ๆ เมอผออกแบบสรางตนแบบเสรจแลว ผออกแบบสงพมพลวดลายบนกระดาษ หลงจากนนผออกแบบท าการตดเฉพาะลวดลายและลอกกระดาษแผนดานหลงออก เสรจแลวผออกแบบน าผาไหมและลวดลายมาวางบนเครองจกรพมพ

32 ขอมลจาก บรษทจมทอมสน ไหมไทย จ ากด

81

ลาย และผออกแบบน ากระดาษ IRON TRANSFER มาวางทบไวดานบนลวดลาย ขนตอไปเดนเครองจกรพมพลายผาไหมโดยใชอณหภม 180 องศาเซลเซยส รอเครองจกรท างานประมาณ 1.20 นาท เสรจแลวน าผาไหมออกจากเครองจกรและน ากระดาษ IRON TRANSFER ออก เพยงเทานผาไหมกจะเกดลวดลายตามทตองการ จากวธการพมพลายบนผนผาไหมท ง 3 วธข างตน คณะผวจยพบวา ปจจบนผประกอบการผาไหมในรปอตสาหกรรมและพาณชยกรรมของจงหวดสรนทรใชวธการพมพลายวธทสอง คอ การใชบลอกสกรนเทานน เพราะการลงทนวธนไมสงนก และผประกอบการดานผาไหมของจงหวดสรนทรไมตองลงทนเรองเครองจกรและพนกงานทมความเชยวชาญ แตการพมพลายวธทอน ๆ นนถอเปนวธการพมพลายของภาคอตสาหกรรมและพาณชยกรรมในอนาคต ซงในขณะนเทคโนโลยดงกลาวก าลงเขามาสผประกอบการผาไหมภาคอตสาหกรรมและพาณชย กรรมของสรนทร และดวยเทคโนโลยการพมพลายบนผนผาไหมดงกลาวท าใหเกดผาไหมทมลวดลายสวยงาม อกทงการพมพลวดลายกมความสะดวกไมยงยากดงเชนการสรางลวดลายดวยการทอผาไหม นอกจากนเมอลวดลายบนผนผาไหมหลดลอกไปเสยแลว ผาไหมกยงคงความสวยงามอยในฐานะผาไหมสพน (ผาไหมทมสเพยงสเดยวบนผนผา) 3.5 ประเภทของผาไหมในจงหวดสรนทร จากการศกษาคณะผวจยพบวา ผาไหมในจงหวดสรนทรแบงแยกตามลกษณะของการทอไดเปน 6 ประเภทใหญ ๆ ซงผาไหมทงหกประเภทดงกลาวเปนผลตภณฑทมจ าหนายอยในรานตาง ๆ ของจงหวดสรนทร ดงมรายละเอยดดงน33 ประเภทท 1 ผาไหมมดหม ไดแกผาไหมซงลวดลายเกดจากการมดยอมเสนพง หลงจากนนผทอจงน าเสนใยไหมดงกลาวไปทอผาไหม โดยชาวสรนทรเชอสายเขมรเรยกผาชนดนวา ผาปม ลวดลายบนผนผานสวนใหญเปน รปคน สตว หรอรปสถาปตยกรรมเขมรเมองพนมเปญ พระตะบอง เปนตน สวนสทนยมใชสวนใหญเปนสมวงเปลอกมงคด สแดง สเขยว สครามและสเหลอง ซงมความกลมกลนกน เนองจากการยอมทบเพอผสมสใหไดสใหม โดยผาไหมมดหมนสามารถจ าแนกเปนประเภทยอยอก 2 ชนด คอ ชนดแรก ผาไหมมดหมโฮล หรอจองโฮล ค าวา “จอง” ภาษาเขมร หมายถง ผกหรอมด ผาไหมมดหมโฮลถอเปนผาทมเอกลกษณของจงหวดสรนทร และผาชนดนมความโดดเดนไมมทใดเหมอน ทงการมดยอมแบบนสามารถจ าแนกได 2 ลาย คอ โฮลผหญง หรอโฮลธรรมดา และผทอยงสามารถทอเปนผาโฮลเปราะฮ หรอผาโฮลผชาย ซงผาชนดนใชในงานพธตาง ๆ

33 พรทพย จนทา. การศกษาพฒนาการหตถกรรมไทยเฉพาะกรณการทอผาไหมของจงหวดสรนทร. (สรนทร : ฝายสงเสรมอตสาหกรรม ส านกงานอตสาหกรรมจงหวดสรนทร กรมสงเสรมอตสาหกรรม.2542), น.19 -20

82

ภาพ 3-10 : ผาโฮลปจจบนใชสเคมและมสสดใส ภาพ 3-11: ผาโฮลโบราณมสสนไมฉดฉาด ชนดทสอง ผาไหมมดหมลวดลายตาง ๆ เรยกวาจองซน ซงผาไหมประเภทนจะมลวดลายเหมอนกบผาไหมของจงหวดอน ๆ และมลวดลายหลายแบบดวยกน เชน ผาไหมมดหมลายกนก ผาไหมมดหมลายรปสตว ลายตนไมหรอลายลกษณะผสม และผาไหมลายโบราณตามความเชอในศาสนาพทธ เปนตน

ภาพ 3-12 : ผามดหมโฮลผชาย ภาพ 3-13 : ผามดหมลายพวงลกหวา ประเภททสอง ผานงลาย ไดแกผานงไหมทมลวดลายเปนรปทรงเลขาคณต เชนสเหลยม ตาราง หรอบางครงผทอใชสพนหรอสขาวและด า ซงผาไหมประเภทนเชนผานงลาย

83

สาค ผานงลายอนลยซม (ลายไทย) ผานงลายโสรงแสรย (ผาโสรงหญง) ผานงโสรงเปราะฮ (โสรงชาย) ผาขาวมาไหม หรอสไปเปราะฮ ซงผาชนดนจะมการทอลายขตรปชาง รปมาทเชงผา สวนสทใชกบผาในกลมนเชน สเขยว สแดง สน าเงน สเหลองทอง สขาว โดยผทอจะใชไหมสจ านวนเสนเทา ๆ กนทงเสนพงและเสนยน

ภาพ 3-14 : ผานงลายอนลยซม (ลายไทย)

ประเภททสาม ผาไหมยกดอก เปนผาไหมทมลวดลายอยทงสองรมผา โดยรมผาดานหนงเปนลวดลายทคมชดและเรยบ และมรมผาดานหนงเปนลวดลายหยาบ และผาไหมทอชนดนจะใชเสนใยไหมมากกวาธรรมดาท าใหดหนาและแนน ตวอยางของผาไหมยกดอกประเภทนเชน ผายกดอกลายดอกบว ผายกดอกลายละเบก ผายกดอกดอกจน ผายกดอกลายดอกพกล เปนตน

ภาพ 3-15 : ผาไหมลายลกแกว

84

ประเภททส ผาจกลายปะเตาะ คอผาไหมทอลายดอกหาง ๆ ระหวางกน โดยผาไหมชนดนผทอจะใชเสนใยไหมเสนพงหรอเสนยนเปนสเดยวกน ระยะหางระหวางดอกเท า ๆ กน กระจายทวผนผา ผาชนดนพบมากทเขตบานเขวาสนรนทร ประเภททหา ผาไหมพนเรยบ ไดแกผาไหมททอเปนสพน โดยไมมการมดยอมหรอท าลวดลายแตอยางใด โดยผทอผาไหมชนดนจะเสนใยไหม 1 หรอ 2 สกได โดยไหมเสนหนงเปนเสนพง และไหมอกเสนหนงเปนเสนยน บางครงใยไหมเสนพงอาจมจ านวนมากถง 2 – 3 เสนกได ผลทไดจากการทอผาไหมชนดนคอ ผาไหมสพนทความมนวาวและหนา บางครงชางทอกจะน าเสนดายเปนดนเงนหรอดนทองมาทอควบดวย ท าใหผาเกดความมนระยบและสวยงามยงขน

ภาพ 3-16 : ผาไหมพนเรยบ

นอกจากนกอนการน าผาไหมสพนไปใชงาน บางครงชางผทอจะท าการพมพลายลงผนผาไหม ท าใหผาไหมสพนมลวดลายตาง ๆ เชนลายหงส ลายสตวในต านานพทธศาสนา เปนตน ท าใหผาไหมสพนมลายบนพนผวของผา ซงผาไหมทพมพลายเชนนชาวบานจงหวดสรนทรเรยกวา “ผาบาตค” และหลงจากนนผาไหมสพนดงกลาวจะถกน าไปประดษฐเปนเสอผา เครองใชสอยตาง ๆ ตอไป ประเภททหก ผาไหมหางกระรอก (ผาไหมกระนว) เปนผาไหมสพนชนดหนงไมมลวดลายเชนเดยวกบผาไหมประเภททหา หากแตในการทอผาไหมชนดนชางผทอนยมใชเสนใยไหมจ านวน 2 ถง 5 สมาควบกน เพอทอเปนผาทงผน ผาทไดจะมความเงางามเชนเดยวกบผาพน และผาชนดนพบไดทวไปในทกหมบานในจงหวดสรนทร เพราะผาชนดนชาวบานนยมใชเปนผานงในชวตประจ าวน ซงคนโบราณเรยกผาชนดนวา “ผามวง” หรอ โจงกระเบนนนเอง34

34 อางแลว, น.20

85

ภาพ 3-17 : ผาไหมหางกระรอก

ส าหรบผาไหมยกทองโบราณของอ าเภอทาสวาง จงหวดสรนทร คณะผวจยพบวา ผาททอนนมหลากหลายทง 6 รปแบบ แตลวดลายบนผนผามความวจตรงดงามมากกวาทอน และในการท าลวดลายบนผนผานน ชางผทอมกนยมใชการถกทอเพอท าลวดลายมากกวาการพมพลาย รวมความแลว ผาไหมซงนบเปนมรดกทางวฒนธรรมของไทยแตอดต โดยชาวบานเปนผผลตและใชในครว เ รอนเปนสวนใหญ หรอบางครงชาวบานกผลต เพอถวายแกพระมหากษตรยไทยแตโบราณ การผลตผาไหมในรปหตถกรรมไดแปรเปลยนไปตามกาลเวลาและยคสมย โดยปจจบนผาไหมไทยกลายเปนการผลตเพอการพาณชยและสงออก โดยในการผลตดงกลาวมลกษณะผสมผสาน กลาวคอใชเครองจกรกลในการทอผา ควบคกบการใชแรงงานมนษยในการทอผา พรอม ๆ กบการน าเอาเทคโนโลยการพมพลายบนผนผาไหม สงผลใหกระบวนการสรางลวดลายบนผนผาไหมจงมอยดวยกน 2 วธการ คอ วธแรกการถกทอผาไหมและการมดยอมส และวธทสองการพมพลวดลายบนผนผา แตทงนไมวาผาไหมจะผลตดวยกรรมวธการใด ความสวยงามและความตองการของผบรโภคกมไดลดนอยลงแตอยางใด 3.6 ความสมพนธระหวางกฎหมายทรพยสนทางปญญากบงานผาไหมสรนทร ดวยกระบวนการผลตผาไหมสรนทรอนเรมตนจากการปลกหมอน การเลยงไหม การสาวไหม การยอมสไหม การออกแบบลวดลาย และการทอผาไหม กระบวนการตาง ๆ เหลานลวนมสวนสมพนธกบขอกฎหมายหลาย ๆ บทบญญต โดยเฉพาะอยางยงบทบญญตกฎหมายดานทรพยสนทางปญญา ในฐานะทกฎหมายทรพยสนทางปญญาเปนกฎหมายทคมครองผลงานสรางสรรคจากความคดสตปญญาของมนษย ดวยเหตนกฎหมายทรพยสนทางปญญาหลายฉบบจงไดเขามามสวนเกยวของกบงานผาไหมสรนทร เชน พระราชบญญตลขสทธ พ .ศ.2537

86

พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 พระราชบญญตเครองหมายการคา พ.ศ.2534 เปนตน ประกอบกบงานผาไหมเปนงานทมมตทงในดานวฒนธรรม ดานสงประดษฐ ดานงานออกแบบ และดานงานศลปะ ดงนนเพอความสะดวกในการศกษาปญหาทางกฎหมายของงานผาไหมสรนทรแลว ในหวขอนจงขอแบงแยกกระบวนการผลตผาไหมสรนทรออกเปน 2 สวนใหญ ๆ ดงน 1 งานดานกระบวนการผลตเสนไหม อนเรมตนตงแตการปลกหมอน การเลยงไหม การสาวไหม การยอมส 2 งานดานกระบวนการผลตผาไหม อนเรมตนตงแตการออกแบบลวดลาย การออกแบบบรรจภณฑจนถงการทอผาไหมและการพมพลาย 1 งานดานกระบวนการผลตเสนไหม การทชาวบานจงหวดสรนทรและผประกอบการตาง ๆ จะผลตเสนไหมอนเปนวตถดบส าคญในการทอผาไหมนน ภาคกระบวนการผลตเสนไหมนจะเขามามสวนเกยวของกบกฎหมายทรพยสนทางปญญาในแตละขนตอน ดงน 1.1 การปลกหมอน ตนหมอน (Mulberry: Morus alba Linn.) ถอเปนพชสายพนธหนงของประเทศไทย และใบหมอนนบเปนอาหารส าหรบหนอนไหม โดยตนหมอนในประเทศไทยเปนพชยนตนประเภทไมพม เนอออน เจรญเตบโตไดดในเขตรอน และเขตอบอน ปลายใบแหลม ขอบใบอาจหยกเวามากคลายใบมะละกอ หรอหยกนอยคลายใบโพธ บางชนดมขนเลกใตใบ ล าตนมลกษณะกลม ผวล าตนเรยบ ไมมหนาม มยางสขาวขนคลายน านม และดวยเหตทตนหมอนเปนพชสายพนธหนงในประเทศไทย กระบวนการปลกหมอนจงเขาไปเกยวของกบกฎหมายทรพยสนทางปญญา ดงน ก) พระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ.2542 ตนหมอนเปนพชสายพนธหนงในประเทศไทย ซงคนไทยในหลายภมภาคทวประเทศรจกและน ามาใชประโยชนอยางแพรหลายในธรกจเลยงไหม และดวยความส าคญของตนหมอนทมตอผลผลตของเสนไหม ตนหมอนสายพนธพนเมองไทยจงถกน าไปปรบปรงสายพนธอยเสมอโดยสถาบนหมอนไหม กระทรวงเกษตรและสหกรณการเกษตร ดงนนตนหมอนในประเทศไทยจงไดรบความคมครองอย 2 ประการดวยกน คอ ประการแรก ตนหมอนสายพนธพนเมองยอมถอเปนพนธพชพนเมองทวไปตามมาตรา 3 พระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ.2542 ในฐานะทตนหมอนคอพนธพชทเกษตรกรไทยและเกษตรกรชาวสรนทรไดปลกและใชแพรหลาย ตนหมอนสายพนธพนเมองตาง ๆ จงไดรบความคมครองตามมาตรา 52 พระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ.2542 ดงน มาตรา 52 ผใดเกบ จดหา หรอรวบรวมพนธพชพนเมองทวไป พนธพชปาหรอสวนหนงสวนใดของพนธพชดงกลาว เพอการปรบปรง พนธ ศกษา ทดลอง หรอวจยเพอประโยชนในทางการคาจะตองได รบอนญาตจากพนกงานเจาหนาท และท าขอตกลงแบงปนผลประโยชน โดยใหน า

87

เงนรายไดตามขอตกลงแบงปนผลประโยชนสงเขากองทน คมครองพนธพช ทงน ใหเปนไปตามหลกเกณฑ วธการและเงอนไข ทก าหนดในกฎกระทรวง ขอตกลงแบงปนผลประโยชนอยางนอยตองมรายการดงตอไปน (1) วตถประสงคของการเกบหรอรวบรวมพนธพช (2) จ านวนหรอปรมาณของตวอยางพนธพชทตองการ (3) ขอผกพนของผไดรบอนญาต (4) การก าหนดความเปนเจาของทรพยสนทางปญญาในผลงาน การปรบปรงพนธ ศกษา ทดลองหรอวจยทไดมาจากการใชพนธพช ในขอตกลง (5) การก าหนดจ านวน อตรา และระยะเวลาการแบงปนผล ประโยชนตามขอตกลงแบงปนผลประโยชนในผลตภณฑทไดมาจาก การใชพนธพชในขอตกลง (6) อายของขอตกลง (7) การยกเลกขอตกลง (8) การก าหนดวธการระงบขอพพาท (9) รายการอนตามทก าหนดในกฎกระทรวง มาตรา 53 ผใดท าการศกษา ทดลอง หรอวจยพนธพชพนเมองทวไป พนธพชปา หรอสวนหนงสวนใดของพนธพชดงกลาวทมไดมวตถประสงคเพอประโยชนในทางการคา ใหปฏบตตามระเบยบท คณะกรรมการก าหนด ประการทสอง ตนหมอนสายพนธใหมไดรบความคมครองในฐานะพนธพชใหมตามมาตรา 12 พระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ.2542 สบเนองจากตนหมอนสายพนธพนเมอง เชน หมอนนอย หมอนตาด า เปนตน เปนพชสายพนธหนงทใหผลผลตปรมาณไมมากเพยงพอ นกปรบปรงพนธพชกระทรวงเกษตรฯ จงไดท าการปรบปรงสายพนธหมอน จนปจจบนเกษตรกรชาวสรนทรและชาวไทยจงไดเรมปลกหมอนสายพนธสกลนคร 72 อนเปนพนธหมอนสายพนธใหม ซงหมอนสายพนธนสามารถใหผลผลตสงถง 3,507 ก.ก.ตอไร มความทนทานตออากาศแหงแลงเชนภาคตะวนออกเฉยงเหนอไดด ขยายพนธงาย เตบโตเรว และตานทานตอโรครากเนาไดด ตนหมอนสายพนธใหมนจงไดรบความคมครองตามกฎหมายคมครองพนธพชใหม ท าใหนกปรบปรงพนธไดรบสทธเพยงผเดยวในการใชประโยชนสวนขยายพนธ ทงนไมวา การขาย จ าหนายเมลดพนธ ฯลฯ หากหมอนสายพนธใหมนไดรบการจดทะเบยนตอหนวยราชการ ดงน มาตรา 33 ผทรงสทธในพนธพชใหมมสทธแตเพยงผเดยวในการ ผลต ขาย หรอจ าหนายดวยประการใด น าเขามาในราชอาณาจกร สงออกนอกราชอาณาจกร หรอมไวเพอกระท าการอยางหนงอยางใด ดงกลาวซงสวนขยายพนธของพนธพชใหม ความในวรรคหนงไมใชบงคบแกกรณดงตอไปน

88

(1) การกระท าเกยวกบพนธพชใหมทไดรบความคมครอง โดย ไมมวตถประสงคเพอใชเปนสวนขยายพนธ (2) การศกษา คนควา ทดลอง หรอวจยเกยวกบพนธพชใหมท ไดรบความคมครองเพอปรบปรงพนธหรอพฒนาพนธพช (3) การกระท าเกยวกบพนธพชใหมทไดรบความคมครองซง กระท าโดยสจรต (4) การเพาะปลกหรอขยายพนธส าหรบพนธพชใหมทไดรบความ คมครองโดยเกษตรกรดวยการใชสวนขยายพนธทตนเองเปนผผลต แตในกรณท รฐมนตรโดยความเหนชอบของคณะกรรมการประกาศ ใหพนธพชใหมนนเปนพนธพชทควรสงเสรมการปรบปรงพนธให เกษตรกรสามารถเพาะปลกหรอขยายพนธไดไมเกนสามเทาของปรมาณทไดมา (5) การกระท าเกยวกบพนธพชใหมทไดรบความคมครอง โดย ไมมวตถประสงคเพอการคา (6) การขายหรอจ าหนายดวยประการใด น าเขามาในราชอาณาจกร สงออกนอกราชอาณาจกรหรอมไวเพอกระท าการอยางหนงอยางใด ดงกลาว ซงสวนขยายพนธของพนธพชใหมทไดรบความคมครองซง ถกน าออกจ าหนาย โดยผทรงสทธหรอดวยความยนยอมของผทรงสทธ มาตรา 34 ในการขายหรอจ าหนายดวยประการใด ซงสวนขยาย พนธของพนธพชใหม ผทรงสทธในพนธพชใหมตองแสดงเครองหมาย ใหปรากฏทสวนขยายพนธของพนธพชใหม ภาชนะบรรจ หรอหบหอ ของสวนขยายพนธของพนธพชใหม ดวยสทธประโยชนตามกฎหมายคมครองพนธพชใหมทมแกนกปรบปรงพนธผจดทะเบยน แมวาเกษตรกรไทยจะไดรบประโยชนจากพนธหมอนทใหผลผลตสงขนกตาม แตเกษตรกรไทยโดยเฉพาะอยางยงชาวสรนทรตองจายคาตอบแทนแกผทรงสทธในพนธพชใหม ทงผทรงสทธยงผกขาดในสวนขยายพนธของหมอนเพยงผเดยวตามกฎหมาย ในขณะทเกษตรกรชาวสรนทรสวนใหญมรายไดไมสงทงยงมภาระหนสน การทกฎหมายคมครองพนธพชมอบสทธพเศษแกผทรงสทธพนธหมอนใหมเพยงผเดยวเชนน เกษตรกรชาวสรนทรและเกษตรกรไทยจงหวดอน ๆ ยอมไดรบผลกระทบอยางหลกเลยงไมได และทางออกของเกษตรกรสรนทรและเกษตรกรชาวไทยมทางออกเพยงอยางเดยว คอ การหนกลบไปใชหมอนสายพนธพนเมองซงใหผลผลตต าและมความตนทานโรคนอย อนสงผลตอตนทนการผลตทสงขนและการขาดการพฒนาสายพนธหมอนทเหมาะตออตสาหกรรมผาไหมในทสด ข) ตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 หมอนถอเปนพชและเปนสงทไมไดรบการคมครองตามมาตรา 9 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 บญญตวา

“มาตรา 9 การประดษฐดงตอไปนไมไดรบความคมครองตามพระราชบญญต (1) จลชพและสวนประกอบสวนใดสวนหนงของจลชพทมอยตามธรรมชาต สตว

89

พช หรอสารสกดจากสตวหรอพช..”

หมอนจงไมไดรบความคมครองตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 แตกระบวนการสรางพนธพชใหมมใชสงทมาตรา 9 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ก าหนดไว กระบวนการสรางพนธพชใหมจงอาจจดทะเบยนสทธบตรการประดษฐไดตามมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 35 ได เพราะกระบวนการดงกลาวมความใหม มขนการประดษฐสงขน และกระบวนการสรางหมอนพนธใหมนยงสามารถน าไปใชประโยชนทางเกษตรกรรม อตสาหกรรมได และผทรงสทธบตรยอมมสทธเพยงผเดยวในการใชกรรมวธทตนไดจดทะเบยนไวตามมาตรา 36 (2) พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ดงน

มาตรา 36 ผทรงสทธบตรเทานนมสทธดงตอไปน (1) ในกรณสทธบตรผลตภณฑ สทธในการผลต ใช ขาย มไวเพอขาย เสนอขายหรอน าเขา

มาในราชอาณาจกรซงผลตภณฑตามสทธบตร

(2) ในกรณสทธบตรกรรมวธ สทธในการใชกรรมวธตามสทธบตร ผลต ใช ขาย มไวเพอขาย เสนอขายหรอน าเขามาในราชอาณาจกรซงผลตภณฑทผลตโดยใชกรรมวธตามสทธบตร

ดงนนในสวนของหมอนพชใบทเปนอาหารหลกของหนอนไหม เพอการผลตผาไหม หมอนในฐานะพชชนดหนงจงไดรบความคมครองตามพระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ.2542 แมวาตนหมอนไมใชสงทพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 คมครอง เพราะหมอนเปนพชชนดหนง ซงในมาตรา 9 (1) พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ไมใหความคมครองไว แตอยางไรกตามกระบวนการสรางพนธพชใหมยงสามารถไดรบความคมครองตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ได เนองจากมาตรา 9 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 มไดบญญตหามการคมครองในกรรมวธการสรางพนธพชใหม ปญหาและอปสรรคจากความคมครองตามพระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ.2542 และพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 คอ คาใชจายทสงขนของเกษตรกรไทยและเกษตรกรชาวสรนทร เพอการแลกเปลยนกบสทธในการใชหมอนสายพนธใหมหรอการใชกรรมวธการปรบปรงพนธหมอนจากผทรงสทธตามกฎหมาย ในขณะทเกษตรกรชาวสรนทรเปนผมรายไดนอยและมภาระหนสนจ านวนมาก คาใชจายทสงขนเหลานยอมท าใหผาไหมสรนทรมราคาสงขนอยางไมอาจหลกเลยงได ผลลพธทตามมากคอการสญเสยตลาดสนคาผาไหมของชาวสรนทร เพราะ

35 มาตรา 5 ภายใตบงคบมาตรา 9 การประดษฐทขอรบสทธบตรไดตองประกอบดวยลกษณะดงตอไปน (1) เปนการประดษฐขนใหม (2) เปนการประดษฐทมขนการประดษฐสงขน และ

(3) เปนการประดษฐทสามารถประยกตในทางอตสาหกรรม

90

สนคาผาไหมทมราคาถกกวาจากตางประเทศยอมเขามาแยงสวนแบงการตลาดของผาไหมสรนทร เชนสนคาผาไหมและเสนไหมจากประเทศจน ประเทศเวยดนาม ฯลฯ

อยางไรกตามการททางสถาบนหมอนไหม กระทรวงเกษตรและสหกรณไดเขามาปรบปรงสายพนธหมอนและแจกจายเมลดพนธแกเกษตรกรชาวสรนทร โดยเกษตรกรชาวสรนทรไมตองเสยคาใชจาย แตเกษตรกรตองลงทะเบยนเพอขอรบเมลดพนธหมอนนน วธการนยอมชวยลดคาใชจายแกเกษตรกรชาวสรนทรไดเปนอยางมาก ท าใหผลกระทบของความคมครองตามกฎหมายทง 2 ฉบบขางตนไมสงผลรายแรงนก แตสงนกมใชหลกประกนในอนาคตและการพฒนาของอตสาหกรรมไหมสรนทร วา ในอนาคตการปลกหมอนตองเสยคาใชจายเพมขนหรอไม ซงอตสาหกรรมเหลานนสวนใหญเปนอตสาหกรรมในครวเรอนของชาวสรนทร

1.2 การเลยงไหม การเลยงไหมถอเปนขนตอนหนงทมความส าคญตอผาไหมสรนทร เพราะหนอนไหมแตละสายพนธยอมใหเสนไหมทมความแตกตางกน ทงในดานปรมาณ คณภาพ สของเสนไหม ดวยเหตนการพฒนาสายพนธไหมจงนบเปนสงทมความส าคญ ซงในปจจบนสถาบนหมอนไหมเฉลมพระเกยรตฯ กระทรวงเกษตรและสหกรณเปนผด าเนนการอย นน กระบวนการเลยงไหมของเกษตรกรจงเกยวของกบกฎหมายทรพยสนทางปญญา ดงน

ก) พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 เชนเดยวกบหมอน หนอนไหมยอมไมอาจไดรบความคมครองตามกฎหมายสทธบตรไทย เพราะหนอนไหมคอสตวชนดหนง ซงตามมาตรา 9 (1) พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ระบวา สตว สารสกดจากสตวยอมไมอาจไดรบความคมครองตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522

มาตรา 9 การประดษฐดงตอไปนไมไดรบความคมครองตามพระราชบญญต (1) จลชพและสวนประกอบสวนใดสวนหนงของจลชพทมอยตามธรรมชาต สตว

พช หรอสารสกดจากสตวหรอพช

(2) กฎเกณฑและทฤษฎทางวทยาศาสตรและคณตศาสตร

(3) ระบบขอมลส าหรบการท างานของเครองคอมพวเตอร

(4) วธการวนจฉย บ าบด หรอรกษาโรคมนษย หรอสตว

(5) การประดษฐทขดตอความสงบเรยบรอย หรอศลธรรมอนด อนามยหรอสวสดภาพของประชาชน

ดวยเหตนหนอนไหมทไดรบการพฒนาปรบปรงสายพนธยอมไมไดรบความคมครองตามกฎหมายสทธบตร บรรดาหนอนไหมสายพนธใหมตาง ๆ อาท หนอนไหมสายพนธอล36 เกษตรกรชาวสรนทรและเกษตรกรชาวไทยทงหมดยอมไดรบประโยชนจากการใชหนอนสายพนธ

36 หนอนไหมอล คอหนอนไหมสายพนธหนงซงเกดขนตามธรรมชาต และเปนหนอนไหมปา มความตานทาน โรคสง ทงหนอนสายพนธนยงสามารถกนใบไมไดหลากชนด โดยไมจ ากดวาตองเปนใบหมอน

91

ใหมได โดยผปรบปรงสายพนธหนอนไหมเหลานไมอาจเรยกเกบคาตอบแทนจากเกษตรกรได อยางไรกตามแมวาหนอนไหมเปนสงทไมอาจจดทะเบยนสทธบตรไดตามมาตรา 9 (1)

พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 แตกรรมวธการพฒนาหนอนไหมไมใชสงทมาตรา 9 (1) พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ระบไว ดวยเหตนเทคโนโลยการพฒนาหนอนไหมจงเปนสงทอาจขอรบสทธบตรการประดษฐตามมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ได หากปรากฏวากรรมวธการพฒนาสายพนธหนอนไหมมความใหม มขนการประดษฐสงขน และกรรมวธดงกลาวสามารถประยกตใชในทางอตสาหกรรม เกษตรกรรม พาณชยกรรม และหตถกรรมได

นอกจากนในสวนกรรมวธการเลยงหนอนไหม หากบคคลใดคนพบเทคนคการเลยงหนอนไหมทมความใหม ขนการเลยงหนอนไหมทมเทคนคสงขน และเทคนคการเลยงหนอนไหมนสามารถประยกตใชในทางอตสาหกรรมและเกษตรกรรมเลยงหนอนไหมไดตามมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 แลว บคคลนนกอาจยนขอจดทะเบยนสทธบตรการประดษฐไดตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 อนท าใหผจดทะเบยนจะไดรบสทธผกขาดในการใชเทคนคการเลยงไหมดงกลาวเพยงผเดยวภายในระยะเวลา 25 ปนบแตวนยนค าขอจดทะเบยนสทธบตร

เชนเดยวกบผลกระทบจากกฎหมายในการปลกหมอน คอ ปญหาและอปสรรคจากความคมครองตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 กคอ ภาระดานคาใชจายทสงขนของเกษตรกรสรนทรและเกษตรกรไทยทวประเทศ เพราะการใชกรรมวธพฒนาสายพนธหนอนไหมทจดทะเบยนตามกฎหมายสทธบตรแลว หรอการใชเทคนคการเลยงหนอนไหมทจดทะเบยนสทธบตรไวแลว เกษตรกรผปรบปรงพนธหนอนไหมหรอใชเทคนคการเลยงหนอนไหมดงกลาวตองเสยคาตอบแทนแกผทรงสทธตามสทธบตร ผลลพธทตามมากคอราคาผลตผาไหมยอมสงขนกวาสนคาผาไหมของประเทศคแขงในตลาดคาผาไหมอน ๆ จนอาจกอใหเกดการสญเสยตลาดผาไหมสรนทรและผาไหมในทายทสด ดงนนแมวาพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 จะชวยใหเกดการพฒนาในอตสาหกรรมผาไหมสรนทรและอตสาหกรรมผาไหมไทย แต ในขณะเดยวกนพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 กยงกอผลกระทบตออตสาหกรรมผาไหมสรนทรและผาไหมไทยในเวลาเดยวกน แมวาปญหาเรองนยงไมสงผลรนแรง เพราะผทรงสทธในพนธหนอนไหมและกรรมวธการเลยงไหมปจจบนกคอสถาบนหมอนไหม กระทรวงเกษตรและสหกรณการเกษตร ซงหนวยราชการไดเขามาชวยเหลอเกษตรกรชาวสรนทรและเกษตรกรชาวไทยโดยไมแสวงหาผลก าไรกตาม

1.3 การสาวไหม คอการดงเสนใยออกจากรงไหม โดยน ารงไหมไปตม ท าละลายกาวทผนกเสนใยทอดแนนในรงใหแยกออกจากกน แลวดงเอาเสนใยออกมาตามกรรมวธ ซงในประเทศไทยชาวบานไดเรยนรและถายทอดการสาวไหมแบบพนเมองมานานแลว แตดวยการสาวไหมทตองอาศยชางผช านาญและตองใชเวลาในการสาวไหมทนานมาก การพฒนาเทคนคการสาว

92

ไหมดวยเครองจกรจงเกดขนอยางกวางขวาง และการสาวไหมทงของเกษตรกรชาวสรนทรและชาวไทยยอมเกยวของกบกฎหมายทรพยสนทางปญญา ดงน

ก) การสาวไหมแบบพนเมองซงเกษตรกรชาวสรนทรและชาวไทยไดใชกนมาตงแตครงบรรพชน การสาวไหมดงกลาวนยอมไมไดรบความคมครองทงในดานอปกรณทใชในการสาวไหมและกรรมวธการสาวไหมตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 เพราะการสาวไหมดวยวธนขาดความใหมทงในดานอปกรณทใชและกรรมวธทใชตามทมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ก าหนดไว เนองดวยการสาวไหมเปนสงทบรรพชนไดถายทอดมาใหแกลกหลานในยคปจจบน

มาตรา 5 ภายใตบงคบมาตรา 9 การประดษฐทขอรบสทธบตรไดตองประกอบดวยลกษณะดงตอไปน

(1) เปนการประดษฐขนใหม (2) เปนการประดษฐทมขนการประดษฐสงขน และ

(3) เปนการประดษฐทสามารถประยกตในทางอตสาหกรรม

ดงนนกลมผาผลตผาไหมสรนทรในรปหตถกรรมผาไหมทอมอและกลมผผลตผาไหมในรปอตสาหกรรมและพาณชยกรรมจงสามารถใชการสาวไหมแบบพนบานได โดยทงสองกลมไมตองเสยคาใชจายแตอยางใด

ข) การสาวไหมดวยเครองจกร ดวยเหตทการสาวไหมตองใชชางผมฝมอและตองใชเวลาด าเนนการมาก ทงอาจเกดการสญเสยเสนไหมระหวางการสาวไหม ณ จดนนกประดษฐจงเขามามสวนในการปรบปรงการสาวไหม โดยนกประดษฐไดสรางเครองสาวไหมขนมาท างานแทนแรงงานมนษย ท าใหเสนไหมทไดจากเครองสาวไหมมความเรยบ สม าเสมอ และไมมการสญเสยเสนไหมระหวางการสาวไหม เครองสาวไหมจกรกลเหลานจงเปนสงประดษฐทเกดจากความคดสตปญญาของมนษย ซงผประดษฐอาจยนขอจดทะเบยนสทธบตรการประดษฐหรออนสทธบตรไดตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ทงนแลวแตผประดษฐจะเลอกความคมครองประเภทใดประเภทหนงระหวางสทธบตรการประดษฐและอนสทธบตร ภายใตเงอนไขดงน

กรณผประดษฐประสงคขอรบสทธบตรการประดษฐ เครองจกรสาวไหมดงกลาวตองมองคประกอบครบ 3 ประการดวยกน คอ ประการแรกเครองสาวไหมตองมความใหมซงไมเคยปรากฏมากอนในราชอาณาจกร ประการทสองเครองสาวไหมตองมขนการประดษฐสงขน ซงผเชยวชาญระดบสามญในสาขาเครองสาวไหมมไดประจกษโดยงาย และประการสดทายเครองสาวไหมนตองสามารถประยกตใชในทางอตสาหกรรมไดทงนตามเงอนไขทปรากฏในมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522

93

มาตรา 5 ภายใตบงคบมาตรา 9 การประดษฐทขอรบสทธบตรไดตองประกอบดวยลกษณะดงตอไปน

(1) เปนการประดษฐขนใหม (2) เปนการประดษฐทมขนการประดษฐสงขน และ

(3) เปนการประดษฐทสามารถประยกตในทางอตสาหกรรม

กรณผประดษฐจะขอจดทะเบยนอนสทธบตร หากเครองสาวไหมเปนเพยงสงประดษฐทมความใหม และสามารถประยกตใชในทางอตสาหกรรม แตเครองสาวไหมนมไดมขนการประดษฐทสงขนทงนตามมาตรา 65 ทวและมาตรา 65 ตร พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 โดยผประดษฐตองเลอกจดทะเบยนเพยงอยางเดยวระหวางสทธบตรการประดษฐหรออนสทธบตร

มาตรา 65 ทว การประดษฐทขอรบอนสทธบตรไดตองประกอบดวยลกษณะดงตอไปน (1) เปนการประดษฐขนใหม (2) เปนประดษฐทสามารถประยกตในทางอตสาหกรรม

มาตรา 65 ตร บคคลใดจะขอรบทงอนสทธบตรและสทธบตรส าหรบการประดษฐอยางเดยวกนไมได

ดงนนเครองสาวไหมยอมนบเปนสงประดษฐทไดรบความคมครองตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 และหากผประดษฐเลอกจดทะเบยนสทธบตรการประดษฐหรออนสทธบตรแลว ผประดษฐยอมเปนผทรงสทธบตรและมสทธแสวงหาประโยชนจากสงประดษฐทจดทะเบยนไดตามมาตรา 36 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.252237

1.4 การยอมไหม นบเปนขนตอนทมความส าคญอยางหนง เพอการขจดกาวและสงสกปรกออกจากเสนไหมพรอม ๆ กบการยอมสไหมตามทผทอตองการ โดยในสวนของการยอมไหมนสามารถจ าแนกออกเปน 2 สวนใหญ ๆ คอ สวนแรก กรรมวธการยอมไหม และสวนทสอง อปกรณทใชในการยอมสไหม สตรสทใชยอมไหม ซงทงสองสวนนเกยวของกบกฎหมายทรพยสนทางปญญา 2 ฉบบดวยกน ดงน

ก) พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ในสวนกรรมวธการยอมไหมและสตรสทใชในการยอมไหมนนยอมไมอาจไดรบความคมครองตามกฎหมายลขสทธได เพราะกรรมวธและสตรสทใชเปนสงทมงใชประโยชนหาใชงานสรางสรรคอนมลขสทธตามกฎหมายตามมาตรา 6 วรรค

37 มาตรา 36 ผทรงสทธบตรเทานนมสทธดงตอไปน

(1) ในกรณสทธบตรผลตภณฑ สทธในการผลต ใช ขาย มไวเพอขาย เสนอขายหรอน าเขามาในราชอาณาจกรซงผลตภณฑตามสทธบตร (2) ในกรณสทธบตรกรรมวธ สทธในการใชกรรมวธตามสทธบตร ผลต ใช ขาย มไวเพอขาย เสนอขายหรอน าเขามาในราชอาณาจกรซงผลตภณฑทผลตโดยใชกรรมวธตามสทธบตร

94

สองพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ซงระบวา “การคมครองลขสทธไมคลมถงความคด หรอขนตอน กรรมวธหรอระบบ หรอวธใชหรอท างาน หรอแนวความคด หลกการ การคนพบ หรอทฤษฎทาง วทยาศาสตรหรอคณตศาสตร” ดงนนกรรมวธและสตรสยอมไหมจงนบเปนกรรมวธหรอระบบ หรอวธใชหรอท างานตามกฎหมายลขสทธ กรรมวธและสตรสยอมไหมจงยอมไมอาจไดรบความคมครองตามพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ได

ข) พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ส าหรบการยอมไหมนนยอมไดรบความคมครองตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ทง 2 สวน คอสวนกรรมวธ และสวนอปกรณทใชยอมไหม และสตรทใชยอมสเสนไหม ดงน

กรรมวธการยอมสไหม ตามขอมลทไดจากการวจย ชาวบานในประเทศไทยมกรรมวธการยอมไหมอย 2 วธการ คอ การยอมรอน และการยอมเยน ซงทงสองวธการยอมเสนไหมดงกลาวยอมไมอาจไดรบความคมครองตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 เพราะวธการยอมรอนและวธการยอมเยนเปนวธการทชาวบานทวประเทศไทยไดใชและรจกกนมาอยางยาวนาน วธการยอมเสนไหมทงสองจงเปนกรรมวธทขาดความใหมตามมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 กรรมวธการยอมรอนและกรรมวธการยอมเยนจงเปนกรรมวธ ซงเกษตรกรทวประเทศสามารถใชประโยชนไดโดยปราศจากคาใชจาย

ส าหรบการยอมไหมของเกษตรกรจงหวดสรนทร คณะผวจยพบวา นอกจากชางทอผาไหมชาวสรนทรจะใชกรรมวธยอมไหมดวยวธการยอมรอนและยอมเยนแลว ในจงหวดสรนทรชางทอผาไหมยงมวธพเศษเฉพาะกลมตน คอกรรมวธการสครามดวยพลงงานแสงอาทตย แตกรรมวธการยอมสครามดวยพลงงานแสงอาทตยแกเสนไหมดงกลาวหาใชกรรมวธทมความใหมตามมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 เพราะกรรมวธการยอมสครามแกเสนไหมดวยพลงงานแสงอาทตยน ชางทอผาไหมในสรนทรไดใชประโยชนมาตงแตครงบรรพบรษแลว กรรมวธการยอมสครามดวยพลงงานแสงอาทตยนจงเปนกรรมวธทปรากฏอยในประเทศไทยแลว กรรมวธเชนนจงขาดความใหมตามกฎหมายตามทมาตรา 6 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 บญญตไววา

มาตรา 6 การประดษฐขนใหม ไดแกการประดษฐทไมเปนงานทปรากฏอยแลว

งานทปรากฏอยแลว ใหหมายความถงการประดษฐ ดงตอไปนดวย

(1) การประดษฐทมหรอใชแพรหลายอยแลวในราชอาณาจกรกอนวนขอรบสทธบตร…

ดงนนกรรมวธการยอมสไหมทงการยอมรอน การยอมเยน และกรรมวธการยอมสครามแกเสนไหมดวยพลงงานแสงอาทตยทงหมดจงไมอาจยนค าขอรบสทธบตรการประดษฐ หรอ อนสทธบตรตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ได เพราะกรรมวธการยอมเสนไหมทงสามวธนขาดความใหม และกรรมวธการยอมเสนไหมทงสามเปนสงทใชกนแพรหลายในราชอาณาจกรกอนวนยนจดทะเบยนสทธบตร

95

อปกรณทใชยอมสไหม และสตรการยอมสไหม จากขอมลการยอมไหมบรรดาอปกรณทชางทอผาไหมใชลวนเปนอปกรณทวไป ซงชางทอผาไหมใชงานกนอยางแพรหลายและหาใชสงประดษฐทถกพฒนาขนดงเชนเครองจกรตาง ๆ ไม ตวอยางของอปกรณทใชยอมสไหมของชางทอผาไหม เชน เชอก อาง โอง น าสะอาด ฯลฯ ดงนนอปกรณทชางทอผาไหมใชงานจงไมใชสงประดษฐตามความหมายในมาตรา 3 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 38 เพราะอปกรณยอมไหมเหลานมใชการคดคนหรอคดท าขน อนเปนผลใหไดมาซงผลตภณฑหรอกรรมวธใดขนใหม หรอการกระท าใด ๆ ทท าใหดขนซงผลตภณฑหรอกรรมวธ

สตรทใชในการยอมสไหม ชางทอผาไหมมสตรการยอมสไหมอย 2 อยางดวยกนคอ สตรสธรรมชาต อนไดมาจากวตถดบตามทองถนของเกษตรกร เชน ใบและกงของตน

คราม ครง แกนเข ฯลฯ ผานกระบวนการตม หรอหมกกบน าสะอาด จนกระทงเกดน ายอมสธรรมชาตเพอการยอมเสนไหม น ายอมสธรรมชาตเหลานจงไมใชสงประดษฐทอาจขอรบสทธบตรการประดษฐไดตามมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 เพราะน ายอมสธรรมชาตเหลานเปนสงทชางผทอผาไหมใชกนอยางแพรหลายอยแลว สตรน ายอมสตามธรรมชาตจงขาดความใหมตามความในมาตรา 5 และมาตรา 6 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.252239

สตรสเคมหรอสสงเคราะห อนไดมาจากเคมภณฑหลาย ๆ ชนดถกน ามาผสมกนจนสามารถกอเกดสสนตาง ๆ แกเสนไหมได หากสเคมเพอการยอมเสนไหมเหลานเปนการประดษฐทมความใหม มขนการประดษฐสงขน และสเคมภณฑทไดจากสตรเคมเหลานสามารถน ามาประยกตใชกบงานอตสาหกรรม พาณชยกรรม เกษตรกรรม และหตถกรรมได สเคมภณฑเหลานจงเปนสงประดษฐทอาจขอรบสทธบตรการประดษฐหรออนสทธบตรไดตามมาตรา 5 และ

38 มาตรา 3 ในพระราชบญญตน "กรรมวธ" หมายความวา วธการ กระบวนการ หรอกรรมวธในการผลตหรอการเกบรกษาใหคงสภาพหรอใหม คณภาพดขนหรอการปรบสภาพใหดขนซงผลตภณฑและรวมถงการใชกรรมวธนน ๆ ดวย 39มาตรา 5 ภายใตบงคบมาตรา 9 การประดษฐทขอรบสทธบตรไดตองประกอบดวยลกษณะดงตอไปน (1) เปนการประดษฐขนใหม (2) เปนการประดษฐทมขนการประดษฐสงขน และ (3) เปนการประดษฐทสามารถประยกตในทางอตสาหกรรม มาตรา 6 การประดษฐขนใหม ไดแกการประดษฐทไมเปนงานทปรากฏอยแลว งานทปรากฏอยแลว ใหหมายความถงการประดษฐ ดงตอไปนดวย (1) การประดษฐทมหรอใชแพรหลายอยแลวในราชอาณาจกรกอนวนขอรบสทธบตร

96

มาตรา 65 ทว พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522

ปญหาทชางทอผาไหมสรนทรและชางทอผาไหมในจงหวดอน ๆ อาจไดรบ กคอคาใชจายทตองสงขนในดานสเคมเพอการยอมไหม หากชางทอผาไหมเลอกใชสเคมในการยอมสไหม ซงผทรงสทธบตรในงานประดษฐสเคมเหลานยอมสามารถเรยกเกบคาตอบแทนหรอผลประโยชนจากชางทอผาไหมได ถาชางทอผาไหมเลอกใชสเคมภณฑในการยอมเสนไหม ทงนเปนไปตามสทธของผทรงสทธบตรในมาตรา 36 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ซงบญญตวา

มาตรา 36 ผทรงสทธบตรเทานนมสทธดงตอไปน (1) ในกรณสทธบตรผลตภณฑ สทธในการผลต ใช ขาย มไวเพอขาย เสนอขายหรอน าเขา

มาในราชอาณาจกรซงผลตภณฑตามสทธบตร

(2) ในกรณสทธบตรกรรมวธ สทธในการใชกรรมวธตามสทธบตร ผลต ใช ขาย มไวเพอขาย เสนอขายหรอน าเขามาในราชอาณาจกรซงผลตภณฑทผลตโดยใชกรรมวธตามสทธบตร…

แตปญหาเรองการละเมดสทธบตรสตรสเคมภณฑเพอการยอมเสนไหมของชางทอผาไหมสรนทรยงไมมความรนแรงมากนก เพราะผผลตผาไหมในจงหวดสรนทรสวนใหญเลอกใชสธรรมชาตในการผลตผาไหม สวนการใชสเคมเพอการยอมผาไหม ไมปรากฏวา ผผลตผาไหมรายใดตองการละเมดสทธบตรสเคมเพอการยอมไหม เพราะราคาสเคมเหลานไมสงมากนก ซงผผลตผาไหมสามารถหาซอไดโดยไมยากนก หากใชสเคมยอมสเสนไหม ตนทนในการผลตผาไหมกไมไดสงมากขน ดงนนปญหาดานสทธบตรในสงประดษฐสเคมภณฑจงยงมใชปญหาทมความรนแรงและคกคามตออตสาหกรรมผาไหมสรนทร

2 งานดานกระบวนการผลตผาไหม เมอเสนไหมเสนเลก ๆ ไดผานกระบวนการออกแบบลวดลาย การทอ และการพมพลายบนผนผาไหมแลว ผาไหมผนงานกจะบงเกดขน และภายใตกระบวนการผลตผาไหมเหลานกฎหมายทรพยสนทางปญญาไดเขามาเกยวของในแตละขนตอน ดงน

1) การออกแบบลวดลาย

2) การทอผาไหม

3) การพมพลายบนผนผาไหม

4) การออกแบบบรรจภณฑ 5) การจ าหนายผาไหม 1) การออกแบบลวดลาย จากการส ารวจขอมลการออกแบบลวดลายซงกลม

อตสาหกรรมผาไหมทงในภาคครวเรอนและโรงงานอตสาหกรรมใชงานกนอยม 2 วธการใหญ ๆ ดวยกน คอ การออกแบบบนกระดาษ และการออกแบบดวยโปรแกรมคอมพวเตอร สงทตองพจารณาตอมากคอ งานออกแบบทงสองประการไดรบความคมครองตามกฎหมายทรพยสนทางปญญาประเภทใด โดยปรากฏวา งานออกแบบลวดลายทงสองไดรบการคมครองจากบทบญญต

97

กฎหมายทรพยสนทางปญญา 2 ฉบบ ดงน ก) พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ในฐานะทการออกแบบลงบนกระดาษ และการ

ออกแบบดวยโปรแกรมคอมพวเตอร คอ งานสรางสรรคดวยความคดรเรมของผสรางสรรค โดยงานออกแบบทงสองประเภทนบเปนงานทมงประโยชนในการใชสอยมากกวาการชนชมคณคาทางศลปะ ดงนนตามแนวความคดของคณะผวจยแลว งานออกแบบทงสองประเภทจงนบเปนงานศลปประยกตตามมาตรา 4 พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ระบวา

มาตรา 4 ในพระราชบญญตน "ศลปกรรม" หมายความวา งานอนมลกษณะอยางหนงอยางใดหรอ หลายอยาง

ดงตอไปน (1) งานจตรกรรม ไดแก งานสรางสรรครปทรงทประกอบดวยเสน แสง ส หรอสงอน

อยางใดอยางหนงหรอหลายอยางรวมกน ลงบนวสดอยางเดยวหรอหลายอยาง..... (7) งานศลปประยกต ไดแก งานทน าเอางานตาม (1) ถง (6) อยางใดอยางหนงหรอ

หลายอยางรวมกนไปใชประโยชนอยางอน นอกเหนอจากการชนชมในคณคาของตวงานดงกลาวนน เชน น าไปใชสอย น าไปตกแตงวสดหรอสงของอนเปนเครองใช หรอน าไปใชเพอประโยชนทางการคา

ข) พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 สบเนองจากการออกแบบลวดลายบนผนผาไหมทง 2 วธ คอ การออกแบบบนกระดาษ และการออกแบบดวยโปรแกรมคอมพวเตอร การออกแบบทงสองไดสรางงานขนใน 2 มตพรอม ๆ กน อนไดแกมตแรกการสรางสรรคงานดานศลปกรรม เพอการชนชมคณคาทางงานศลปะ มตทสองการออกแบบลวดลายบนผนผาไหมนนมงประโยชนในการใชสอย เพอสรางแรงจงใจแกผซอในการตดสนใจซอผาไหม ดงนนงานออกแบบลวดลายผาไหมทเกดจากการใชเสน สสรางลวดลายบนกระดาษและวสดอนใด งานออกแบบดงกลาวจงอาจจดทะเบยนสทธบตรการออกแบบผลตภณฑตามมาตรา 3 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ไดดงน

มาตรา 3 ในพระราชบญญตน

"แบบผลตภณฑ " หมายความวา รป รางของผลตภณฑ หรอองคประกอบของลวดลาย หรอสของผลตภณฑ อนมลกษณะพเศษส าหรบผลตภณฑซงสามารถใชเปนแบบส าหรบผลตภณฑอตสาหกรรมรวมทงหตถกรรมได

แตมใชวาการออกแบบลวดลายผาไหมทกครงจะเปนงานอนอาจขอรบสทธบตรการออกแบบผลตภณฑได เพราะการออกแบบผลตภณฑทจะขอรบสทธบตรการออกแบบผลตภณฑไดนน การออกแบบลวดลายผาไหมนนยงตองมลกษณะครบองคประกอบตามมาตรา 56 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ดวย อนไดแก การออกแบบลวดลายตองมความใหม และการออกแบบลวดลายดงกลาวนนตองสามารถประยกตใชในทางอตสาหกรรมรวมทงหตถกรรมได

98

มาตรา 56 การออกแบบผลตภณฑทจะขอรบสทธบตรตามพระราชบญญตนไดตองเปนการออกแบบผลตภณฑใหมเพออตสาหกรรมรวมทงหตถกรรม

ดงนนงานออกแบบลวดลายผาไหมทง 2 วธการตามความคดของคณะผวจยจงไดรบความคมครองตามกฎหมายทรพยสนทางปญญาถง 2 ฉบบในเวลาเดยวกน คอ พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 และพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522

อยางไรกตามคณะผวจยยงพบวา การออกแบบลวดลายของชางทอผามกลมหนงไมอาจไมไดรบความคมครองตามพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ได เพราะชางทอผาไหมชาวสรนทรกลมนคดแบบลวดลายไวในใจของตน และขณะเมอทอผาไหมชางกลมน จงใชฝมอแสดงออกซงความคดผานการทอลวดลาย จนลวดลายทสวยงามปรากฏบนผนผาไหม การออกแบบในลกษณะนจงไมอาจถอเปนงานอนมลขสทธประเภทใดไดเลย เพราะการทอผามใชงานอนกฎหมายลขสทธใหความคมครองตามพระราชบญญตลขสทธ

นอกจากนการทลวดลายของผาไหมสรนทรมอย 2 กลม คอ กลมแรกลวดลายทออกแบบขนใหม และกลมทสองลวดลายดงเดมของผาไหมสรนทร สงผลตอการไดรบความคมครองตามกฎหมายทรพยสนทางปญญาทแตกตางกน ดงน

กลมแรก ลวดลายทออกแบบขนใหม ซงลวดลายในกลมนตามความเหนของคณะผวจย เหนวา ลวดลายทออกแบบขนใหมเหลานอาจไดรบความคมครองตามพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 และอาจได รบความคมครองในฐานะสทธบตรการออกแบบผลตภณฑตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 โดยการออกแบบลวดลายขนใหมนถอเปนงานศลปประยกตตามมาตรา 4 (7) พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 เพราะจดมงหมายของการออกแบบลวดลายขนใหมน คอ การใชประโยชนทางธรกจมใชการชนชมคณคาทางศลปะ

มาตรา 4 ในพระราชบญญตน

"ศลปกรรม" หมายความวา งานอนมลกษณะอยางหนงอยางใดหรอ หลายอยางดงตอไปน

(7) งานศลปประยกต ไดแก งานทน าเอางานตาม (1) ถง (6) อยางใดอยางหนงหรอหลายอยางรวมกนไปใชประโยชนอยางอน นอกเหนอจากการชนชมในคณคาของตวงานดงกลาวนน เชน น าไปใชสอย น าไปตกแตงวสดหรอสงของอนเปนเครองใช หรอน าไปใช เพอประโยชนทางการคา

ในขณะเดยวกนการออกแบบลวดลายขนใหมเพอการผลตผาไหมยงอาจไดรบความคมครองสทธบตรการออกแบบผลตภณฑ พ.ศ.2522 มาตรา 56 ทบญญตวา

มาตรา 56 การออกแบบผลตภณฑทจะขอรบสทธบตรตามพระราชบญญตนไดตองเปนการออกแบบผลตภณฑใหมเพออตสาหกรรมรวมทงหตถกรรม

เพราะการออกแบบลวดลายขนใหมนนประกอบดวยลวดลายและสของผลตภณฑ ซง

99

หากลวดลายและสบนผาไหมมความใหม และไมเคยปรากฏลวดลายและสเชนนนมากอนในประเทศไทย รวมทงหากลวดลายและสของผาไหมทสรางขนใหมสามารถใชประโยชนทางอตสาหกรรมและพาณชยกรรมผาไหมไดแลว ลวดลายทออกแบบขนใหมยอมไดไปซงความคมครองสทธบตรการออกแบบผลตภณฑไดดวย

กลมท 2 ลวดลายดงเดมของผาไหมทอมอสรนทร ลวดลายในกลมทสองนอาจไดไปซงความคมครองตามมาตรา 3 พระราชบญญตคมครองสงบงชทางภมศาสตร พ.ศ.2546 ได หากปรากฏวา ลวดลายของผาไหมสรนทรนนเปนลวดลายทเอกลกษณเฉพาะตว อนแสดงใหเหนไดวา สนคาผาไหมสรนทรลวดลายนน ๆ มคณภาพ ชอเสยง หรอคณลกษณะเฉพาะของจงหวดสรนทรเทานน ตวอยางของลวดลายดงเดมทอาจไดรบความคมครองจากพระราชบญญตคมครองสงบงชทางภมศาสตร กคอ ผาไหมลวดลายโฮลสรนทร

พระราชบญญตคมครองสงบงชทางภมศาสตร พ.ศ.2546 มาตรา ๓ ในพระราชบญญตน “สงบงชทางภมศาสตร” หมายความวา ชอ สญลกษณ หรอสงอนใดทใชเรยกหรอใชแทน

แหลงภมศาสตร และทสามารถบงบอกวาสนคาทเกดจากแหลงภมศาสตรนนเปนสนคาทมคณภาพ ชอเสยง หรอคณลกษณะเฉพาะของแหลงภมศาสตรดงกลาว

สวนลวดลายดงเดมของผาไหมสรนทรอน หากไมอาจแสดงใหปรากฏไดวาลวดลายดงกลาวนนเปนลวดลายทมเอกลกษณ มชอเสยง คณภาพ หรอคณลกษณะเฉพาะของจงหวดสรนทรแลว ลวดลายเหลานยอมไมไดรบความคมครองตามมาตรา 3 พระราชบญญตสงบ งชทางภมศาสตร พ.ศ.2546 เชน ลวดลายลกแกว ฯลฯ ทง ๆ ทลวดลายเหลานเปนลวดลายทแสดงออกทางวฒนธรรมของชาวสรนทรกตาม สงผลใหลวดลายเหลานอาจถกฉกฉวยประโยชนจากผอนและกอเกดความเสยหายแกชาวสรนทร

2) การทอผาไหม การทอผาไหมคอเปนขนตอนหลกทกอเกดผนผาไหมและการสรางลวดลายบนผาไหม รวมทงการทอผาไหมยงเปนตวก าหนดความหนาของเนอผาไหม และเมอพจารณาวา การทอผาไหมจะไดรบความคมครองตามกฎหมายทรพยสนทางปญญาอยางใดแลว คณะผวจยพบวา การทอผาไหมยอมมกฎหมายทรพยสนทางปญญาเขามาเกยวของ ดงน

ก) ดานอปกรณเครองมอทใชในการทอผาไหม ปจจบนชางทอผาไหมในจงหวดสรนทรไดใชอปกรณทส าคญอย 2 ชนดเพอการทอผาไหม คอ

ชนดแรก เครองจกรเพอการกรอดายไหมเขาหลอดดาย ชนดทสอง อปกรณและเครองมอทใชกรอดายไหมแบบพนบาน ชนดทสาม เครองทอผาไหม (ก) ชนดแรก เครองจกรเพอการกรอดายไหมเขาหลอดดาย ส าหรบเครองจกรกรอดาย

ไหมนบเปนสงประดษฐชนดหนง ซงผประดษฐอาจขอรบหนงสอส าคญสทธบตรการประดษฐ

100

ตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ได หากการประดษฐเครองจกรเพอการกรอดายไหมเขาหลอดดายเปนสงประดษฐทมองคประกอบครบ 3 ประการตามมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ดงน

มาตรา 5 ภายใตบงคบมาตรา 9 การประดษฐทขอรบสทธบตรไดตองประกอบดวยลกษณะดงตอไปน

(1) เปนการประดษฐขนใหม (2) เปนการประดษฐทมขนการประดษฐสงขน และ (3) เปนการประดษฐทสามารถประยกตในทางอตสาหกรรม จากขอมลทไดจากสถาบนหมอนไหมเฉลมพระเกยรตฯ จงหวดสรนทร ปจจบนใน

จงหวดสรนทรกลมผประกอบการทอผาไหมในรปโรงงานอตสาหกรรมและพาณชยกรรมไดมการน าเขาเครองจกรเพอการสาวไหมจากตางประเทศเขามาใช เชน รานเรอนหมอน ไหมไทย อ าเภอเมอง จงหวดสรนทร ฯลฯ และในขณะเดยวกนทางสถาบนหมอนไหมเฉลมพระเกยรตฯ ไดรวมกบหนวยราชการอน ๆ ประดษฐเครองจกรกลเพอการสาวไหมขน ดงนนผประดษฐเครองจกรกลเพอการสาวไหมเหลานยอมอาจขอรบหนงสอส าคญสทธบตรการประดษฐตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ. 2522 ได

ชนดทสอง อปกรณและเครองมอทใชกรอดายไหมแบบพนบาน ส าหรบกลมหตถกรรมผาไหมทอมอจงหวดสรนทรทใชอปกรณพนบาน เพอการกรอดายไหมเขาหลอดดายนน แมวาปจจบนกลมหตถกรรมผาไหมทอมอมสภาพเปนอตสาหกรรมในครวเรอนกตาม แตอปกรณททางกลมใชยงคงเปนอปกรณดงเดม ซงทางกลมไดรบการถายทอดภมปญญามาจากบรรพบร ษ อปกรณเหลานจงเปนเครองมอเครองใชทมอยและใชงานอยางแพรหลายอยในประเทศไทย สงผลใหเครองมออปกรณเหลานลวนมใชสงประดษฐทมความใหมตามมาตรา 6 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ทบญญตวา

มาตรา 6 การประดษฐขนใหม ไดแกการประดษฐทไมเปนงานทปรากฏอยแลว งานทปรากฏอยแลว ใหหมายความถงการประดษฐ ดงตอไปนดวย (1) การประดษฐทมหรอใชแพรหลายอยแลวในราชอาณาจกรกอนวนขอรบสทธบตร….

ดวยเหตนอปกรณและเครองมอทใชกรอดายไหมแบบพนบานจงไมอาจขอหนงสอส าคญสทธบตรการประดษฐตามมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ได เพราะอปกรณและเครองมอท ใชกรอดายไหมแบบพนบานไมใชการประดษฐขนใหม ซงมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ระบไววา อปกรณและเครองมอทเปนสงประดษฐจะตองเปนสงประดษฐทมความใหมและมขนการประดษฐสงขน รวมทงตองสามารถประยกตใชในทางอตสาหกรรม เกษตรกรรม พาณชยกรรม หตถกรรมได

101

ชนดทสาม เครองทอผาไหม (ก) ในจงหวดสรนทรการทอผาไหมใชเครองทอผาไหม (ก) อย 2 ชนดดวยกน คอ ชนดแรกเครองทอผาโบราณ (ก) และชนดทสองเครองทอผาแบบกกระตก โดยไมปรากฏขอมลการใชเครองจกรกลทอผาไหมแทนแรงงานมนษย เครองทอผาไหม (ก) ทงสองชนดนลวนเปนอปกรณทใชกนอยางแพรหลายอยในราชอาณาจกรไทย แมวาเครองทอผาไหม (ก) จะเปนสงประดษฐกตาม แตเครองทอผาไหมทงสองชนดกมใชสงประดษฐทเกดขนใหมในประเทศไทย ดงนนเครองทอผาไหม (ก) ทงสองชนดจงไมอาจขอรบหนงสอส าคญสทธบตรการประดษฐตามมาตรา 5 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.252240 ได

3) การพมพลายบนผนผาไหม

โดยปกตแลวลวดลายของผาไหมยอมเกดขนจากการทอ แตส าหรบผาไหมททอขนมาโดยมสเพยงสเดยวแลว (ผาไหมพนเรยบ) ชางผทอจะสรางลวดลายดวยเทคนคการพมพลายลงบนผาไหม เพอใหผาไหมเกดความสวยงามและเปนการเพมมลคาแกผาไหม กอนทผาไหมจะถกน าไปผลตเปนเสอผา เครองใชสอยตาง ๆ และในขนการพมพลายบนผนผาไหมนยอมเกยวของกบกฎหมายทรพยสนทางปญญา 2 ฉบบ ดงน

ก) พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ผาบาตกหรอผาไหมทถกพมพลวดลายลงบนผนผานน ในทางกฎหมายแลวถอวาผาบาตกนเปนงานอนมลขสทธประเภทหนงตามพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ในฐานะผาบาตกเปนงานศลปประยกตตามมาตรา 4 พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 เพราะงานผาบาตคนเปนงานทมความมงหมายใน 2 ประการดวยกนคอ ประการแรกการสรางสรรคงานทางศลปะ และประการทสอง การเพมมลคาแกผาไหม เพอประโยชนในการตลาด

มาตรา 4 ในพระราชบญญตน

"ศลปกรรม" หมายความวา งานอนมลกษณะอยางหนงอยางใดหรอ หลายอยางดงตอไปน

(1) งานจตรกรรม ไดแก งานสรางสรรครปทรงทประกอบดวยเสน แสง ส หรอสงอน อยางใดอยางหนงหรอหลายอยางรวมกน ลงบนวสดอยางเดยวหรอหลายอยาง.....

(7) งานศลปประยกต ไดแก งานทน าเอางานตาม (1) ถง (6) อยางใดอยางหนงหรอหลายอยางรวมกนไปใชประโยชนอยางอน นอกเหนอจากการชนชมในคณคาของตวงานดงกลาว

40 มาตรา 5 ภายใตบงคบมาตรา 9 การประดษฐทขอรบสทธบตรไดตองประกอบดวยลกษณะดงตอไปน

(1) เปนการประดษฐขนใหม (2) เปนการประดษฐทมขนการประดษฐสงขน และ (3) เปนการประดษฐทสามารถประยกตในทางอตสาหกรรม

102

นน เชน น าไปใชสอย น าไปตกแตงวสดหรอสงของอนเปนเครองใช หรอน าไปใชเพอประโยชนทางการคา

ดงนนผาบาตกจงเปนงานทไดรบความคมครองตามกฎหมายลขสทธไทย และผพมพลวดลายบนผาไหมบาตคยอมมฐานะเปนผสรางสรรคและเจาของลขสทธในงานผาบาตค

ข) พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 การพมพลายลงบนผาไหมยอมกอเกดความสมพนธตามพระราชบญญตสทธบตร 2 ประการดวยกน ดงน

ประการแรก การสรางลวดลายบนผนผาไหมอาจไดรบสทธบตรการออกแบบผลตภณฑ เพราะการออกแบบตามนยยะมาตรา 3 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 คอรปรางของผลตภณฑ หรอองคประกอบของลวดลาย หรอสของผลตภณฑ อนมลกษณะพเศษส าหรบผลตภณฑซงสามารถใชเปนแบบส าหรบผลตภณฑอตสาหกรรมรวมทงหตถกรรมได ดวยเหตนการพมพลวดลายบนผนผาไหมอนเปนการสรางลวดลาย สลงบนผนผาไหม การพมพลายจงถอเปนงานออกแบบผลตภณฑตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522

เชนเดยวกบการสรางลวดลายบนผนผาไหมดวยวธการทอกอาจถอเปนงานออกแบบ เพราะการสรางลวดลาย หรอสของผลตภณฑตามมาตรา 3 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 นน ในมาตรา 3 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 หาไดก าหนดรปแบบ หรอวธการสรางลวดลาย หรอส ดวยเหตนการพมพลวดลาย การใชมอเขยนลวดลาย หรอการทอสรางลวดลายบนผนผาไหมลวนนบเปนการออกแบบผลตภณฑไดทงสน ดงนนผสรางสรรคลวดลายบนผนผาไหมทกวธการจงอาจขอรบหนงสอส าคญสทธบตรการออกแบบผลตภณฑ พ.ศ.2522 ได หากการออกแบบลวดลายของผาไหมมคณสมบตตามทมาตรา 56 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ดงน

มาตรา 56 การออกแบบผลตภณฑทจะขอรบสทธบตรตามพระราชบญญตนไดตองเปนการออกแบบผลตภณฑใหมเพออตสาหกรรมรวมทงหตถกรรม

ประการทสอง อปกรณและเครองมอทใชในการพมพลายผาไหมบาตด ปรากฏขอเทจจรงวา ผผลตผาไหมบาตคในจงหวดสรนทรยงคงใชบลอกสกรน เพอการพมพลาย และการพมพลายดวยบลอกสกรนนเปนวธการทผผลตผาไหมรจกและใชประโยชนกนอยางแพรหลายในประเทศไทย วธการพมพลายดวยบลอกสกรนจงไมใชสงประดษฐทมความใหมตามมาตรา 5และมาตรา 6 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.252241 สงผลใหบรรดาอปกรณและเครองมอทใชพมพลายผาไหมบาตคไมอาจไดรบหนงสอส าคญสทธบตรการประดษฐ

41 มาตรา 5 ภายใตบงคบมาตรา 9 การประดษฐทขอรบสทธบตรไดตองประกอบดวยลกษณะดงตอไปน (1) เปนการประดษฐขนใหม (2) เปนการประดษฐทมขนการประดษฐสงขน และ (3) เปนการประดษฐทสามารถประยกตในทางอตสาหกรรม

103

4) การออกแบบบรรจภณฑ บรรจภณฑหรอวสดทใชหบหอผาไหมสรนทร ซงปจจบนผผลตผาไหมสรนทรทกกลมตางไดรบการพฒนารปแบบบรรจภณฑ เพอใหหบหอของผาไหมสรนทรดสวยงามสะดดตาและดงดดใจผบรโภค ภายใตการสนบสนนของทางหนวยราชการภาครฐ ท าใหกลมหตถกรรมผาไหมทอมอสรนทรกด กลมผผลตผาไหมในรปโรงงานทอผาไหมและพาณชยกรรมกดตางมรปแบบบรรจภณฑของตนเอง ซงบรรจภณฑเหลานจะไดรบความคมครองภายใตกฎหมายทรพยสนทางปญญา 2 ฉบบ ดงน

ก) พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ในฐานะทบรรจภณฑเปนงานศลปประยกตตามความในมาตรา 4 (7) พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 แมวาบรรจภณฑเหลานจะมความสวยงามทางศลปะกตาม แตดวยความมงหมายของผสรางสรรค คอความตองการใชประโยชนทางธรกจและการตลาด สงผลใหงานบรรจภณฑทสวยงามไดรบความคมครองในฐานะศลปประยกตตามพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ทบญญตวา “งานศลปประยกต ไดแก งานทน าเอางานตาม (1) ถง (6) อยางใดอยางหนงหรอหลายอยางรวมกนไปใชประโยชนอยางอน นอกเหนอจากการชนชมในคณคาของตวงานดงกลาวนน เชน น าไปใชสอย น าไปตกแตงวสดหรอสงของอนเปนเครองใช หรอน าไปใชเพอประโยชนทางการคา

ข) พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ดวยเหตทงานบรรจภณฑ คอ งานออกแบบรปรางของกลอง หบหอของผาไหม พรอม ๆ กบการใชลวดลายและสบนหบหอหรอกลองบรรจผาไหม สงผลใหงานบรรจภณฑนบเปนงานออกแบบผลตภณฑตามมาตรา 3 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 แตการทงานบรรจภณฑผาไหมจะไดไปซงสทธบตรการออกแบบผลตภณฑนน งานบรรจภณฑผ าไหมยงตองประกอบด วยลกษณะอก 2 ประการตามมาตรา 56 พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 กลาวคองานบรรจภณฑผาไหมตองเปนงานทมความใหม และไมเคยปรากฏหรอใชงานแพรหลายในประเทศไทยมากอนการจดทะเบยนสทธบตรการออกแบบผลตภณฑ และงานบรรจภณฑผาไหมตองสามารถประยกตใชประโยชนในทางอตสาหกรรมและหตถกรรมได

5) การจ าหนายผาไหม ในการผลตและจ าหนายผาไหมสตลาดผบรโภคนน กฎหมายทรพยสนทางปญญาไดเขามาเกยวของกบการจ าหนายสนคาผาไหมสรนทร โดยผผลตผาไหมสรนทรจะไดรบประโยชนจากกระบวนการคมครองตามระบบกฎหมายทรพยสนทางปญญา ดงน ก) พระราชบญญตเครองหมายการคา พ.ศ.2534 ภายใตกรอบแนวความคดการคมครองสทธทางเศรษฐกจของเจาของเครองหมายการคา เจาของเครองหมายการคาทไดจดทะเบยนกบทางราชการจะไดรบสทธพเศษ เพอใหเจาของเครองหมายการคาจดทะเบยนเปนเพยงผเดยวทสามารถจ าหนายสนคาจ าพวกทตนแจงไว และในสวนผผลตผาไหมสรนทรจะไดรบความคมครองตามกฎหมายเครองหมายการคา 2 รปแบบดวยกน ดงน

104

1 ความคมครองในรปเครองหมายการคา อนไดแก เครองหมายทใชหรอจะใชเปนทหมายหรอเกยวของกบสนคา เพอแสดงวาสนคาทใชเครองหมายของเจาของเครองหมายการคานนแตกตางกบสนคาทใชเครองหมายการคาของบคคลอนตามมาตรา 3 พระราชบญญตเครองหมายการคา พ.ศ.2534 หากเจาของเครองหมายการคาไดจดทะเบยนเครองหมายการคากบกระทรวงพาณชยแลว เจาของเครองหมายการคาจะไดรบสทธแตเพยงผเดยว เพอการจ าหนายสนคาของตนภายใตเครองหมายการคาทจดทะเบยนนน

เครองหมายการคาจงเปนสงส าคญตอการจ าหนายสนคาผาไหมสรนทร ดงปรากฏวาผผลตผาไหมสรนทรทกกลมตางสรางเครองหมายการคาของตน เพอการจ าหนายสนคาผาไหมสรนทร โดยผผลตผาไหมในรปกลมหตถกรรมผาไหมทอมอไดรวมกนใชเครองหมายการคาของกลมตนในชอตาง ๆ ภายใตโครงการหนงผลตภณฑหนงต าบล OTOP แตชาวบานหมบานผาไหมสรนทรสวนใหญกไมไดจดทะเบยนเครองหมายการคา หรอบางกลมกไมมเครองหมายการคาส าหรบสนคาผาไหมของตน ทงหมดนสงผลใหสนคาผาไหมสรนทรของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอไดรบความคมครองในระดบทต ากวาเครองหมายการคาจดทะเบยน เพราะเครองหมายการคาของกลมหตถกรรมผาไหมทอมอเปนเครองหมายการคาไมจดทะเบยน ซงในทางกฎหมายเครองหมายการคาจะมอบสทธเพยงการใชเครองหมายการคากบสนคาภายใตกรอบบทบญญตมาตรา 46 พระราชบญญตเครองหมายการคา พ.ศ.2534

มาตรา 46 บคคลใดจะฟองคด เพอปองกนการละเมดสทธในเครองหมายการคาทไมไดจดทะเบยน หรอเรยกรองคาสนไหมทดแทนเพอการละเมดสทธดงกลาวไมได

บทบญญตมาตรานไมกระทบกระเทอนสทธของเจาของเครองหมายการคาทไมไดจดทะเบยน ในอนทจะฟองคดบคคลอนซงเอาสนคาของตนไปลวงขายวาเปนสนคาของเจาของเครองหมายการคานน

ในทางกลบกนส าหรบกลมผผลตผาไหมในรปอตสาหกรรมและพาณชยกรรมในจงหวดสรนทรไดมการจดทะเบยนเครองหมายการคา และใชประโยชนจากเครองหมายการคากนอยางแพรหลาย เชน เครองหมายการคาของรานเรอนหมอน ไหมไทย เปนตน 2. ความคมครองในรปเครองหมายรบรอง อนไดแก เครองหมายทเจาของเครองหมายรบรองใช หรอจะใชเปนทหมายหรอเกยวของกบสนคาหรอบรการของบคคลอน เพอเปนการรบรองเกยวกบแหลงก าเนด สวนประกอบวธการผลต คณภาพ หรอคณลกษณะอนใดของสนคานน หรอเพอรบรองเกยวกบสภาพ คณภาพ ชนด หรอคณลกษณะอนใดของบรการนนตามมาตรา 3 พระราชบญญตเครองหมายการคา พ.ศ.2534 นน

ปจจบนทางสถาบนหมอนไหมเฉลมพระเกยรต กระทรวงเกษตรและสหกรณได จดทะเบยนเครองหมายรบรองส าหรบสนคาผาไหมไทย และเปดโอกาสใหผผลตและผสงออกผาไหมยนค าขอใชเครองหมายรบรองนได หากผผลตและผสงออกมคณสมบตครบตามเงอนไขของ

105

ทางสถาบนหมอนไหมเฉลมพระเกยรต เครองหมายรบรองน กคอ เครองหมายนกยงทมอยดวยกน 4 ประเภท ทงนเพอสนองพระราชปณธานสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ ซงพระองคทรงทมเทพระวรกายพฒนางานผาไหมมาถง 5 ทศวรรษ ซงเครองหมายรบรองทง 4 ประเภทมรายละเอยด ดงน ประเภทแรก นกยงทอง (Royal Thai Silk) เปนเครองหมายรบรองคณภาพผาไหมไทยทไดมาตรฐาน ดวยการใชเสนไหมพนธพนบานทงเสนพงและเสนยน และมองคประกอบเพอการขอใชเครองหมายรบรองนกยงทอง (Royal Thai Silk) ดงน42 1) ดานเสนไหม ตองใชเสนไหมพนธไทยพนบานเปนทงเสนพงและเสนยน 2) การสาวไหม ตองมาจากการสาวดวยมอผานพวงสาวลงภาชนะ 3) เครองทอผา ตองเปนกทอมอแบบพนบานชนดพงกระสวยดวยมอ 4) ดานสยอม ตองใชสธรรมชาตหรอสเคมทไมท าลายสงแวดลอม 5) แหลงผลต ตองผลตในประเทศไทยเทานน 6) การตกแตง ใชเสนเงนเสนทอง ไมเกน 20% ถาทอยก จก ขด ไมเกน 50% ตอหนวยตารางหลา

ภาพ 3-18 เครองหมายรบรองนกยงทองค า

ประเภททสอง นกยงเงน (Classic Thai Silk) เปนเครองหมายรบรองคณภาพผาไหมไทยทไดมาตรฐาน ดวยการใชเสนไหมพนธพนบานหรอพนธไทยปรบปรง โดยเสนไหมนนตองถกสาวดวยมอหรออปกรณทใชมอเตอรไมเกน 5 แรงมา และผทอตองทอผาไหมดวยมอ รวมทงตองประกอบดวยองคประกอบตอไปน

42 ทมา กระทรวงพาณชย พ.ศ.2553

106

1) ดานเสนไหม ตองใชเสนไหมพนธไทยพนบานหรอพนธไทยปรบปรงเปนเสนพงและหรอเสนยน 2) การสาวไหม ตองมาจากการสาวดวยมอ 3) เครองทอผา ตองเปนกทอมอชนดใดกได 4) ดานสยอม ตองใชสธรรมชาตหรอสเคมทไมท าลายสงแวดลอม 5) แหลงผลต ตองผลตในประเทศไทยเทานน 6) การตกแตง ใชเสนเงน/เสนทองไมเกน 20% ถาทอยก จก ขด ไมเกน 50% ตอหนวยตารางหลา

ภาพ 3-19 เครองหมายรบรองนกยงเงน

ประเภททสาม นกยงสน าเงน (Thai Silk) เปนเครองหมายรบรองคณภาพผาไหมไทยทไดมาตรฐาน ดวยการใชเสนไหมแท ทอดวยกแบบใด ๆ กได รวมทงยงตองประกอบดวยลกษณะดงตอไปน 1) ดานเสนไหม ตองใชเสนไหมแททงเสนพงและเสนยน 2) การสาวไหม ไมระบการสาว (ถาน าเขามเอกสารถกตอง) 3) เครองทอผา ไมก าหนด 4) ดานสยอม ตองใชสธรรมชาตหรอสเคมทไมท าลายสงแวดลอม 5) แหลงผลต ตองผลตในประเทศไทยเทานน 6) การตกแตง ใชเสนเงน/เสนทองไมเกน 20% ถาทอยก จก ขด ไมเกน 50% ตอหนวยตารางหลา

107

ภาพ 3-20 เครองหมายรบรองนกยงสน าเงน

ประเภททส นกยงสเขยว (Thai Silk Blend) เปนเครองหมายรบรองคณภาพผาไหมไทยทไดมาตรฐาน ดวยการใชเสนไหมเปนสวนประกอบหรอใชเสนใยอน ๆ เปนสวนประกอบรอง แตทงนการใชเสนใยอน ๆ ตองระบใหชดเจน และผทอจะทอดวยกแบบใดกได รวมท งตองประกอบดวยลกษณะดงตอไปน

1) ดานเสนไหม เสนไหมแทเปนสวนประกอบหลก เสนใยอนเปนสวนประกอบรอง แตระบสดสวนใหชดเจน 2) การสาวไหม ไมระบการสาว (ถาน าเขามเอกสารถกตอง) 3) เครองทอผา ไมก าหนด 4) ดานสยอม ตองใชสธรรมชาตหรอสเคม 5) แหลงผลต ตองผลตในประเทศไทยเทานน 6) การตกแตง อาจมการตกแตงวสดอนได

ภาพ 3-21 เครองหมายรบรองนกยงสเขยว

108

ดงนนนบแตกระบวนการผลตผาไหมจวบจนกระทงเกดผาไหมขนจะเหนไดวา ทกขนตอนทกกระบวนการผลตเสนไหมและผาไหมยอมเกยวของกบกฎหมายทรพยสนทางปญญา โดยระบบกฎหมายทรพยสนทางปญญาเปนระบบทใหความคมครองถง 3 รปแบบดวยกน คอ รปแบบแรกความคมครองแงลขสทธ โดยมงคมครองตวผสรางสรรคงาน เชนความคมครองงานออกแบบลวดลายผาไหมขนใหม การออกแบบบรรจภณฑ การพมพลายบนผนผาไหม เปนตน รปแบบทสอง ความคมครองในรปสทธทางเศรษฐกจ อนไดแกความคมครองในรปสทธบตร ความคมครองในรปพนธพช เปนตน และรปแบบทสาม ความคมครองในรปวฒนธรรมและเอกลกษณของทองถน อนไดแก กฎหมายคมครองสงบงชทางภมศาสตร เปนตน ทงหมดนสงผลใหงานผาไหมสรนทรและผาไหมในจงหวดอน ๆ ของประเทศไทยไดรบความคมครองทเหมาะสมพอสมควร

3.7 ปญหาอปสรรคทางกฎหมายในงานผาไหมสรนทร จากการศกษาและรวบรวมขอมลของคณะผวจยในเรองปญหาและอปสรรคในงานผาไหมสรนทรนน ทางคณะผวจยพบวา การพฒนางานผาไหมของจงหวดสรนทรยงคงตองเผชญปญหาและอปสรรคส าคญถง 4 ประการดวยกน คอ ประการแรก ปญหาดานความคมครองทางกฎหมายทรพยสนทางปญญา โดยทระบบกฎหมายทรพยสนทางปญญาของประเทศไทยมความคมครองทางกฎหมายในงานผาไหมไทยอยในกฎหมายหลายฉบบดวยกน เชน ลขสทธ สทธบตร เครองหมายการคา สงบงชทางภมศาสตร เปนตน แตกฎหมายทรพยสนทางปญญาเหลานสวนใหญไมอาจใหความคมครองแกงานผาไหมไดอยางรอบดาน เชน - พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 แมวาพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 จะใหความคมครองแกงานผาไหมในบางกรณแลว เชนในการออกแบบลวดลาย การพมพลาย ฯลฯ แตในขณะเดยวกนผผลตผาไหมสรนทรกยงตองเผชญปญหาทเกยวของกบพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ดงน 1. ความไมชดเจนในตวบทบญญตกฎหมายลขสทธ เนองจากตามพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ไมไดบญญตวา งานออกแบบผาไหมขนใหมทางอตสาหกรรมเปนงานอนมลขสทธ สงผลใหเกดปญหาเฉพาะการออกแบบผาไหมบางวธของชางทอผาไหมชาวสรนทรเทานนทไดรบความคมครอง เชนการออกแบบบนกระดาษ การออกแบบดวยโปรแกรมคอมพวเตอร ฯลฯ 2. กฎหมายลขสทธอาจคมครองงานออกแบบลวดลายผาไหมสรนทร หากการออกแบบใชวธการเขยน วาดลงบนวสดบางอยาง แตกฎหมายลขสทธกไมคมครองวธการออกแบบพรอม

109

กบการทอผาไหม โดยชางทอผาไหมชาวสรนทรสวนใหญมกไมเขยนหรอวาดรปลวดลายกอนทอผาไหม 3. กฎหมายลขสทธไมคมครองวธการสรางงานศลปะดวยการทอ แตกฎหมายลขสทธคมครองเฉพาะวธการวาด พมพ การถายภาพ ฯลฯ เทานน สงผลใหงานผาไหมทเปนงานศลปะและงานทางวฒนธรรมไมถอเปนงานอนมลขสทธ ในขณะทผาไหมบาตคหรอผาไหมสพนและมการพมพลายกลบเปนงานอนมลขสทธ เชนเดยวกบงานผาบาตค (ผาเขยนลายบนผนผาทางภาคใต) ทมลขสทธในฐานะเปนงานภาพพมพ 4. กฎหมายลขสทธไมอาจคมครองลวดลายผาไหมสรนทรดงเดมได เพราะลวดลายเหลานเปนลวดลายทเกดขนในครงอดต และชาวสรนทรไดรบการถายทอดมาจนถงปจจบน เชน ผาโฮลสรนทร ฯลฯ ทง ๆ ทการสรางลวดลายผาไหมเหลาน ทกครงทผทอสรางสรรคขน ผทอจะตองใชความคดรเรมขนดวยตนเองเสมอ ลวดลายบนผนผาไหมจงมรายละเอยดทปรากฏแตกตางจากลวดลายของดงเดม เพยงแตความแตกตางนมไดมความชดเจนถงขนเกดลวดลายใหมเทานน 5. งานทอผาไหมอาจไมถอเปนงานอนใดในแผนกวรรณคด แผนกวทยาศาสตร หรอแผนกศลปะตามมาตรา 4 พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 ได แมวางานผาไหมทกฝายตางยอมรบวางานผาไหมคองานศลปะ เพราะกฎหมายลขสทธไมยอมรบวธการทอคอการแสดงออกทางศลปะ ดงเชนงานเขยนหรองานวาดรป - พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ภายใตแนวความคดของความคมครองสทธทางเศรษฐกจของผทรงสทธ หากผทรงสทธสรางสงประดษฐและงานออกแบบผลตภณฑทม ความใหม และผทรงสทธยอมเปดรายละเอยดของสงประดษฐหรอการออกแบบแลว พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 กจะมอบสทธผกขาดเพอแสวงหาประโยชนในสงประดษฐหรอการออกแบบแกผทรงสทธ ดงนเมอน าพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 มาใชกบงานผลตเสนไหมและผลตผาไหมแลว พระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 สามารถตอบสนองความตองการของผผลตผาไหมสรนทรในบางประการ เชน ในงานออกแบบลวดลายทมความใหม งานออกแบบบรรจภณฑ ฯลฯ แตในขณะเดยวกนพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 กไมอาจคมครองงานผาไหมสรนทรในประเดนอน ๆ ดงน 1) ลวดลายผาไหมดงเดมทเปนงานทางวฒนธรรมไมใชสงทพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 คมครอง เพราะงานออกแบบลวดลายผาไหมขนใหมเทานนทถอเปนงานออกแบบผลตภณฑ และพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ใหความคมครอง 2) บรรดาอปกรณ เครองใชเพอการผลตเสนไหม และเครองสาวไหม (ก) ของชาวสรนทรกมใชสงประดษฐทมความใหมตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ. 2522 เพราะชางทอผาไหมชาวสรนทรลวนใชอปกรณเครองใชเหลานมาตงแตครงอดต

110

3) ดานเทคโนโลยและสตรการยอมสไหมของชาวสรนทร เชนการยอมสครามโดยใชพลงงานแสงอาทตย หรอการใชกรดจากมดแดง ฯลฯ เหลานลวนเปนภมปญญาชาวบาน แมวาเทคโนโลยดงกลาวนจะไมใชสงทมความใหมและมขนการประดษฐสงขนกตาม อนสงผลใหสงเหลานไมอาจขอรบสทธบตรตามพระราชบญญตสทธบตร พ.ศ.2522 ไดกตาม แตเทคโนโลยอนเกดจากภมปญญาของชาวบานเหลานเปนสงทประโยชนและคณคาตอชาวสรนทร ซงกฎหมายสทธบตรไมอาจใหความคมครองได - พระราชบญญตคมครองสงบงชทางภมศาสตร พ.ศ.2546 ภายใตกรอบวตถประสงคของพระราชบญญตคมครองสงบงชทางภมศาสตร พ.ศ.2546 ทตองสงเสรมและคมครองภมปญญาทองถนในรปชอ สญลกษณ หรอสงอนใดทใชเรยกหรอใชแทนแหลงภมศาสตร เพอบงบอกไดวาสนคาทผลตจากแหลงภมศาสตรนน คอ สนคาทมชอเสยง หรอคณลกษณะทสงคมยอมรบกนโดยทวไป ตามมาตรา 3 พระราชบญญตคมครองสงบงชทางภมศาสตร พ.ศ.2546 ดงนเมอพจารณาผาไหมสรนทรกบความคมครองตามพระราชบญญตคมครองสงบงชทางภมศาสตร พ.ศ.2546 แลว ผลลพธกคอ พระราชบญญตคมครองสงบงชทางภมศาสตร พ.ศ.2546 สามารถคมครองลวดลายของผาไหมสรนทรซงเปนลวดลายดงเดมเพยงบางลวดลายเทานน เชน ผาไหมลวดลายโฮล ฯลฯ ในขณะทลวดลายผาไหมสรนทรดงเดมอน ๆ กลบไมไดรบความคมครองแตอยางใด ดงนนความคมครองตามพระราชบญญตคมครองสงบงชทางภมศาสตร พ.ศ. 2546 จงไมอาจคมครองผาไหมสรนทรทกประเภท ทง ๆ ทผาไหมสรนทรเปนผาไหมทมเอกลกษณเฉพาะตวและมทมาจากภมปญญาของคนสรนทร ประการทสอง ปญหาดานมาตรฐานของผาไหมสรนทร ปจจบนในดานกระบวนการผลตผาไหมสรนทรก าลงประสบปญหาเรองมาตรฐานของสนคาผาไหมสรนทร 3 ประการดวยกน คอ 1) คณภาพของผาไหมสรนทรไมแนนอน เนองจากการผลตผาไหมสรนทรเปนผาททอดวยมอ กระบวนการผลตผาไหมจงตองใชเวลามาก และผผลตผาไหมสรนทรไมอาจผลตไดครงละจ านวนมาก ๆ รวมทงการผลตจากแรงงานมนษยกไมอาจรกษามาตรฐานสนคาผาไหมใหคงทสม าเสมอได 2) ดานคณภาพดานสของผาไหมสรนทร การทผผลตผาไหมสรนทรนยมใชสธรรมชาตยอมเสนไหม แมวาจะมขอดคอ ความปลอดภยในการใชสอยของผบรโภค แตปญหาทเกดขนกไดแก ผาไหมสรนทรทใชสธรรมชาตยอมนนจะสซด จดจางลงโดยงาย เมอผาไหมสรนทรทใชสธรรมชาตถกซกลางเพยงไมกครง และการใชสธรรมชาตยอมเสนไหมขาดความสม าเสมอดานความเขมของสและความสม าเสมอของส 3) การน าเสนไหมตางประเทศเขามาทอผาไหมสรนทรของผผลตบางกลม สงผลใหจดเดนของผาไหมสรนทรทเนอนมนวล เพราะผาไหมสรนทรผลตจากไหมนอย ซงเสนไหมนอย

111

อนประกอบไปดวยเสนใยโปรตนทมโครงสราง Amino Acid ทใกลเคยงกบโปรตนของมนษยมากทสด 18 ชนด จาก 21 ชนด เนอผาไหมสรนทรจงนมนวล ไมระคายเคองผว และท าหนาทเปน UV cut ใหกบผวหนงผสวมใสไดอยางดนน สงเหลานก าลงถกท าลายลง เพราะผาไหมทผลตจากเสนไหมตางประเทศมเนอผาทแขง ยบงาย ไมคนรปเวลาใชงาน ปญหาทงหมดนสงผลใหผาไหมสรนทรอาจประสบปญหาการใชเครองหมายรบรองมาตรฐานนกยงของกระทรวงเกษตรและสหกรณการเกษตรไดในทสด ประการทสาม ปญหาดานการตลาดของผาไหมสรนทร แมวาผาไหมสรนทรจะเปนผาไหมทมความสวยงามและเอกลกษณทางวฒนธรรมทองถนกตาม แตผาไหมสรนทรของชาวบานทผลตในรปอตสาหกรรมในครวเรอนนนกมไดมการท าการตลาดอยางเชนกลมผผลตผาไหมในรปอตสาหกรรมและพาณชยกรรม สงผลใหยอดขายผาไหมสรนทรของชาวบานมปรมาณไมแนนอน ทงยงปรากฏปญหาการขายผาไหมตดราคาระหวางชาวบานตางกลมกน รวมทงปญหาชาวบานจากถนอนน าผาไหมมาขายในจงหวดสรนทร โดยคนกลมนแอบอางวาผาไหมของตนคอผาไหมสรนทร สงเหลานลวนสงผลใหความเชอมนและศรทธาของผบรโภคผาไหมสรนทรลดลงเปนอนมาก ประการทส ปญหาการเคารพในสทธทางทรพยสนทางปญญาของผอน เนองจากผผลตผาไหมในจงหวดสรนทรทกกลมขาดความรความเขาใจถงคณประโยชนจากระบบกฎหมายทรพยสนทางปญญาโดยเฉพาะอยางยงกฎหมายลขสทธ สงผลกระทบใหเกดการละเมดกฎหมายลขสทธและกฎหมายทรพยสนทางปญญาฉบบอน ๆ เสมอ ในรปแบบ ดงน 1) การน าลวดลายผาไหมทออกแบบขนใหมของบคคลอนมาใช หรอท าการดดแปลง โดยเจาของลขสทธในลวดลายผาไหมทออกแบบขนใหมกไมอาจด าเนนการตามกฎหมายได 2) เจาของลขสทธกมไดใสใจตอการความคมครองตามกฎหมาย ดงปรากฏวาเจาของลขสทธในงานออกแบบลวดลายผาไหมสรนทรมกไมนยมใสชอตนลงในสวนหนงสวนใดของผนผา เพอเปนการแสดงถงการใชธรรมสทธและความเปนเจาของลขสทธ นอกจากนการทเจาของลขสทธในงานออกแบบลวดลายผาไหมสรนทรกไมนยมจดแจงลขสทธกบกรมทรพยสนทางปญญา เพราะผออกแบบสวนใหญมความคดวา การด าเนนการจดทะเบยนลขสทธเปนเรองยงยากและตองเสยคาใชจาย ทง ๆ ทในความเปนจรงแลวการจดทะเบยนลขสทธไมไดมความยงยากหรอคาใชจายแตอยางใด ดงนนผผลตผาไหมสรนทรทกกลมจงไดกระท าผดกฎหมายลขสทธและกฎหมายทรพยสนทางปญญาฉบบอนสม าเสมอ โดยทงฝายผละเมดและฝายเจาของลขสทธตางไมสนใจเหตการณทเกดขน และทกกลมผผลตสนใจแตเพยงยอดจ าหนายผาไหมของตนเทานน จากปญหาทงสประการขางตนของวงการผาไหมสรนทรยอมท าใหเกดอปสรรคตอการพฒนารปแบบ เทคนคการผลตและการออกแบบผลตภณฑผาไหมสรนทร เพราะผทใชสตปญญา

112

คดคนปรบปรงงานผาไหมสรนทรตองเผชญการละเมดสทธ อกทงมาตรการคมครองตามกฎหมายทรพยสนทางปญญาหลาย ๆ ฉบบกไมอาจคมครองงานผาไหมสรนทรอยางครบถวน ทามกลางสภาวการณเชนนทางคณะผวจยจงเลอกทจะศกษาความคมครองผาไหมสรนทรตามพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 เพราะกลมผผลตผาไหมสรนทรสวนใหญเปนเพยงชาวบานธรรมดา ซงชาวบานเหลานรวมตวเปนหมบานผาไหม และชาวบานเหลานไมมทนทรพยมากพอในการจดทะเบยนหรอเสยคาธรรมเนยมรายป เพอแลกกบความคมครองตามกฎหมายทรพยสนทางปญญาฉบบอน ๆ เชน ความคมครองในรปเครองหมายการคา หรอสทธบตรการออกแบบผลตภณฑ ในทางกลบกนหากชาวบานผทอผาไหมสรนทรไดรบความคมครองตามพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 แลว ชาวบานไมตองเสยคาธรรมเนยมรายปแกรฐเพอแลกสทธตามกฎหมายทรพยสนทางปญญา ดวยเหตทระบบกฎหมายลขสทธ ใหความคมครองแกผสรางสรรคงาน ทนท ผสรางสรรคไดสรางงานอนมลขสทธขนตามกฎหมาย โดยผสรางสรรคไมไดจดทะเบยนลขสทธหรอเสยคาธรรมเนยมแกรฐ อกทงระยะเวลาความคมครองลขสทธตามกฎหมายไทยกมระยะเวลายาวนาน คอ ตลอดอายผสรางสรรคงานอนมลขสทธและตอไปอก 50 ปนบแตผสรางสรรคถงแกความตาย ปจจยเหลานยอมท าใหชาวบานในฐานะผสรางงานอนมลขสทธไดรบประโยชนมากกวากฎหมายทรพยสนทางปญญาฉบบอน ๆ