Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na...

594
Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent. 1 Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Afrikaanse talen en culturen Academiejaar 2012-2013 Lingála na matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa Etáleli ya bomoi ya bibéngeli ekelámí Búku II Bienvenu Sene Mongaba Proefschrift voorgelegd tot het behalen van de greaad van doctor in de Afrikaanse Talen en Culturen Epésámí pó na kozwa lopété ya nganga na minoko pé bokóko ya Afrika Boboongó ya Gent Moyámboli : Pr. Dr. Michael Meeuwis Moyámboli-elongó : Pr. Dr. Kabuta Ngo Semzara Balandeli mosálá : Dr. Jacky Maniacky Dr.Jean de Dieu Karangwa Batángi : Pr. Dr. Gilles-Maurice de Schryver Pr. Dr. Sigurd DHondt

Transcript of Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na...

Page 1: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

1

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Vakgroep Afrikaanse talen en culturen

Academiejaar 2012-2013

Lingála na matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa

Etáleli ya bomoi ya bibéngeli ekelámí

Búku II

Bienvenu Sene Mongaba

Proefschrift voorgelegd tot het behalen van de greaad van doctor in de Afrikaanse Talen en

Culturen

Epésámí pó na kozwa lopété ya nganga na minoko pé bokóko ya Afrika

Boboongó ya Gent

Moyámboli : Pr. Dr. Michael Meeuwis

Moyámboli-elongó : Pr. Dr. Kabuta Ngo Semzara

Balandeli mosálá :

Dr. Jacky Maniacky

Dr.Jean de Dieu Karangwa

Batángi :

Pr. Dr. Gilles-Maurice de Schryver

Pr. Dr. Sigurd D’Hondt

Page 2: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

2

Page 3: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

3

Pó na Sara, mwásí na ngáí,

Pó na Selina, Felice pé Aurora, bána na ngáí

Page 4: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

4

Page 5: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

5

MOLONGÓ YA BIKÓTISAMI

MATÓNDI ............................................................................................................................................................ 13

MOLONGÓ YA BIKÚSISAMI ........................................................................................................................... 18

BOKÚSÉ............................................................................................................................................................... 23

SAMENVATTING ............................................................................................................................................... 27

RÉSUMÉ .............................................................................................................................................................. 31

ETÉNI 1 ELIMBOLI PÉ ESÁLELI ..................................................................................................................... 35

MOKABO 1 NKÓTÉLÁ ...................................................................................................................................... 37

1.1. LOPÁNGO ........................................................................................................................................ 37 1.2. NDEMBÉ ........................................................................................................................................... 39 1.3. ELUKA-BONDIMAMI PÉ MOKÁNO YA KOKOMA ETONGAMI ÓYO NA LINGÁLA .......... 40 1.4. ETONGÁ PÉ MAMEMELI YA BOYÉKOLI ÓYO .......................................................................... 41 1.5. KOSUKA YA BOYÉKOLI ÓYO ...................................................................................................... 46 1.6. MAYÉBOLI ...................................................................................................................................... 47 1.7. EKOMELI YA LINGÁLA ÓYO NASÁLÉLÍ NA MAKOMI ÓYO ................................................. 48

MOKABO 2 ELIMBOLI ESÍMBÍ MASOLÓ : BONGUYISI MONOKO .......................................................... 53

2.1. ESÍKÁ MASOLÓ EKÓMÍ ................................................................................................................ 53 2.2. MOLUKANO YA BONGUYISI MINOKO YA AFRIKA ................................................................ 59

2.2.1. MABAKÚ ......................................................................................................................................... 59 2.2.2. KOSÁLELA MINOKO YA AFRIKA : MAKANISI EBÓYÁNÁ ........................................................................ 60 2.2.3. MATÓMBÁ YA KOBIMISA BOYÉBI MBALA-MÓKÓ NA MONOKO YA KONGUYISA ....................................... 62

a) Pó boyébi ekómela bato ya Afrika ................................................................................................................. 62 b) Pó na kobóngola etáleli óyo balobi batálelaka minoko ya Afrika ................................................................. 66 c) Demokrasí ...................................................................................................................................................... 67

2.3. MAKAMBO YA KOSÁLA PÓ NA BONGUYISI MONOKO ........................................................................... 70 2.3.1. LOPÁNGO ....................................................................................................................................... 70 2.3.2. MOSÁLI-LIKAMBO............................................................................................................................ 70 2.3.3. MAMBÍ ............................................................................................................................................ 72 2.3.4. TÍÍ-WÁPI .......................................................................................................................................... 72

2.4. KOBIMISA BOYÉBI NA MONOKO YA KONGUYISA ................................................................ 73 2.4.1. BOBÉNGELI ..................................................................................................................................... 73 2.4.2. LIBÓNGOLI PÉ BONGUYISI MONOKO ................................................................................................. 75 2.4.3. BOBAGOLI ....................................................................................................................................... 75 2.4.4. KOSÁLA NA MONOKO YA KONGUYISA EZALÍ KONDINGISA MOSÁLÁ EZÁNGÁ SÚKA ................................. 79 2.4.5. MAKOMI ......................................................................................................................................... 82 2.4.6. BIYÓKI PÉ BILÍLI .............................................................................................................................. 83 2.4.7. PRAGMATISME YA KOSÁLELA TÓ TÓSÁLA-NA-ÓYO-TOZALÍ-NA-YANGÓ ................................................. 83

2.5. BOSUKISI : NAKONGUYISA LINGÁLA NDÉNGÉ NÍNI ? ......................................................... 85

MOKABO 3 BOKONGOLI PÉ BOSOSOLI BIPÉSAMI ................................................................................... 87

3.1. BOKONGOLI BIPÉSAMI ................................................................................................................ 87 3.1.1. MONOKO YA KOTÁNGISELA NA MOBONGISANO YA BITÉYELO NA EKÓLO KONGÓ YA DEMOKRASÍ ......... 87 3.1.2. EZWELO BIPÉSAMI ........................................................................................................................... 89

a) Balobi-Lingála ............................................................................................................................................... 89 b) Balakisi ya bitéyelo elandaka letá té. ............................................................................................................. 89 c) Bitéyelo elandaka letá .................................................................................................................................... 90 d) Masoló ná bato ya lengwisitíki pé bakeli-bibéngeli na Afrika ....................................................................... 91

3.1.3. MAYÉLE YA KOKONGOLELA BIPÉSAMI ............................................................................................... 92 a) Batúnituni ...................................................................................................................................................... 92 b) Botáli na bokébi ............................................................................................................................................. 93 c) Mitúná pé biyano ........................................................................................................................................... 94 d) Bitúno ............................................................................................................................................................. 95 e) Mayángani-masoló ........................................................................................................................................ 95

Page 6: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

6

a) Makomi, maloba pé bilílí ............................................................................................................................... 97 3.1.4. BOZWI BAESHANTIYÓN .................................................................................................................... 99

a) Balobi-Lingála ............................................................................................................................................. 101 b) Balakisi ya bitéyelo elandaka letá ................................................................................................................ 101 c) Balakisi ya bitéyelo elandaka letá té ............................................................................................................ 103 d) Makomi, maloba pé bilílí ............................................................................................................................. 103

3.2. LISANGÁ-MALOBA EKOMÁMÁ ................................................................................................ 103 3.2.1. MAKAMBO EZALÍ NA KÁTI YA LISANGÁ-MALOBA ............................................................................... 104 3.2.2. LIBONGISI-KOTONGA YA MAKAKOLI ................................................................................................ 104 3.2.3. MOKÁNO YA BOSUKOLI PÉ BOSOSOLI YA KOZÓNGELA ...................................................................... 105 3.2.4. FISHIÉ READ ME (KOTÍA BABWÉTA) ................................................................................................ 105 3.2.5. ETÁLELO ....................................................................................................................................... 106 3.2.6. ELANDELAMI YA LISANGÁ-MALOBA ................................................................................................. 106 3.2.7. ESÁLELI PÓ NA KOYÉBELA BITONGAMI YA BIBÉNGI PÉ BOMÓNANI-ELONGÓ ...................................... 107

3.2.7.1. BOLANDELI YA KOBANDA ................................................................................................................... 107 3.2.7.2. BOBÉNDI ............................................................................................................................................ 107

3.3. BOSOSOLI BIPÉSAMI ................................................................................................................... 110 3.3.1. BOSOSOLI NA NDÉNGÉ YA MALONGÁ PÉ NA NDÉNGÉ YA BOEBELÉ .................................................... 110 3.3.2. ETÁNGELELI NA NGÁÍ YA BIZWAMI ................................................................................................. 111

ETÉNI 2. SOSIÓLENGWISITÍKI YA LINGÁLA NA KINSHASA

MOKABO 4 BALOKÓTÁ PÉ MITÁLÁKÁ YA LINGÁLA ............................................................................ 115

4.1. NKÓTÉLÁ ....................................................................................................................................... 115 4.2. ETONGAMELI YA MALOBA YA LINGÁLA ............................................................................. 116 4.3. LINGÁLA LYA MAKANZA (LM) PÉ LINGÁLA YA ÉQUATEUR (LC) ................................... 117

4.3.1. BOKOMOLI YA MOBIMBA ................................................................................................................ 117 4.3.2. LINGÁLA LYA MAKANZA ................................................................................................................. 117 4.3.3. LINGÁLA COURANT TÓ PARLÉ (LC) ................................................................................................. 118

4.4. BOKESENI KÁTI NA LINGÁLA LYA MAKANZA (LM) PÉ LINGÁLA YA KINSHASA (LK) 119 4.4.1. NA ÓYO ETÁLÍ ETONGAMELI ............................................................................................................ 119 4.4.2. NA ÓYO ETÁLÍ LOLÁKÁ ................................................................................................................... 121 4.4.3. NA ÓYO ETÁLÍ ESAKOLELI .............................................................................................................. 121 4.4.4. NA ÓYO ETÁLÍ EBÉNGO .................................................................................................................. 124

4.5. MITÁLÁKÁ YA LINGÁLA YA KINSHASA (LK) ....................................................................... 124 4.5.1. LINGÁLA YA SÓLÓ (LS) .................................................................................................................. 124 4.5.2. LINGÁLA FACILE (LINGÁLA YA PETE) .............................................................................................. 126 4.5.3. INDUBIL TÓ LINGÁLA YA BAYANKÉ .................................................................................................. 127 4.5.4. LANGÍLA ....................................................................................................................................... 128 4.5.5. LINGÁLA FACILE : KÓDE TÓ KOKÁMBIKA BAKÓDE ? ........................................................................ 129 4.5.6. MITÚYA ........................................................................................................................................ 131 4.5.7. MAMEKELI PÉ BIMÓKÓ YA KOMEKELA ............................................................................................ 134 4.5.8. BALÁNGI ....................................................................................................................................... 135 4.5.9. LIKÓBI : LINGÁLA YA SÓLÓ - LINGÁLA FACILE - FRANÇAIS ............................................................... 138

4.6. BOSÚKISI ....................................................................................................................................... 145

MOKABO 5 SOSIOLENGWISITÍKI YA BITÉYELO NA KINSHASA ......................................................... 147

5.1. NKÓTÉLÁ ....................................................................................................................................... 147 5.2. MONOKO YA KOTÁNGISELA NA TÁNGO YA BAKÓKO ....................................................... 147 5.3. MONOKO YA KOTÁNGISELA NA TÁNGO YA KOLONIZASYÓN ........................................ 148 5.4. MONOKO YA KOTÁNGISELA NA SIMA YA LIPANDÁ .......................................................... 152 5.5. DIGOLOSIA NA KÁTI YA BITÉYELO YA KINSHASA ............................................................. 154

5.5.1. MINOKO EZALÍ NA KÁTI YA MAKAMBO YANGÓ .................................................................................. 154 a) Français ....................................................................................................................................................... 154 b) Lingála ......................................................................................................................................................... 155 c) Digolosia...................................................................................................................................................... 156

5.5.2. BOSÁLELI MINOKO NA BITÉYELO .................................................................................................... 157 5.5.3. MAMEMELI YA EZALELI YANGÓ NA BOTÉYI ...................................................................................... 163 5.5.4. MAKAMBO YA BOMOI YA MBÓKA ÓYO EMEMÍ BONSÓMISI LINGÁLA ................................................... 165 a) bolembú pé mbóngwáná ya bapómbá ya mbóka .............................................................................. 166 b) Makonzí ya monoko óyo ebéngámí « monoko ya likoló » ................................................................ 167

Page 7: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

7

c) Boyéisi pene, etéyelo pé mokili libándá ya etéyelona nzelá ya bomatisi motúya ya monoko ebéngámí

« monoko ya sé » ....................................................................................................................................... 167 5.6. BOSÚKISI ....................................................................................................................................... 168

MOKABO 6 LINGÁLA ÓYO BALAKISI YA SHIMÍ NA KINSHASA BALOBAKA .................................. 171

6.1. NKÓTÉLÁ ....................................................................................................................................... 171 6.2. MITÚNÁ-BIYANO ETÁMBÚSÁMÁ ............................................................................................ 172

6.2.1. ESÁLELI ........................................................................................................................................ 172 6.2.2. BOTÍEI NA LISANGÁ YA MAKAMBO ................................................................................................... 173 6.2.3. BASANGO ETÁLÍ BATÚNAMI ............................................................................................................. 173 6.2.4. MITÚNÁ ........................................................................................................................................ 174

6.3. BOYÉBI KOLOBA MONOKO ....................................................................................................... 174 6.4. NA MATÉYA, NA TÁNGO NÍNI BALAKISI BASÁLELAKA LINGALA? ................................ 177 6.5. KOLONGWA NA BOKÁMBIKI YA BAKÓDE, KOKENDE NA BOTONGI ESÁKÓLÁ YA

NZEBI NA LINGALA FACILE ..................................................................................................... 179 6.6. NDÉNGÉ BALAKISI BAZWELAKA LINGÁLA TÁNGO YA KOTÁNGISA ............................ 183 6.7. KOMEKA KOKELA BIBÉNGELI YA NZEBI PÉ MAYÉBOLI NA YANGÓ ÚTÁ NA BISÁKÓLÁ

YA BALAKISI ................................................................................................................................ 185 6.7.1. BOBIMISI MOTO MALOBA ............................................................................................................... 185 6.7.2. NZELÁ YA KOSÁLELA ...................................................................................................................... 186 6.7.3. BOSOSOLI YA BOEBELÉ .................................................................................................................. 189 6.7.4. BILANDELAMI YA BOBIMISI BATÚNAMI MALOBA ............................................................................. 190 6.7.5. BILANDELAMI NA KOLOBA YA BALAKISI NA TÁNGO YA KOTÁNGISA NA KELÁSI .................................... 191 6.7.6. BOBÓNGOLANI NA SHIMÍ (RÉACTION CHIMIQUE) ............................................................................. 191 6.7.7. LIKOKANI NA SHIMÍ ........................................................................................................................ 194 6.7.8. LIKANGANI NA SHIMÍ ..................................................................................................................... 201 6.7.9. LISANGANA, EMELA, EMELAMI ........................................................................................................ 203

6.8. BOSÚKISI ....................................................................................................................................... 209

ETÉNI YA 3 ESAKOLELI YA LINGÁLA. ETÁLELI YA ETONGÁ ............................................................. 213

MOKABO 7. BOSOSOLI BITONGI PÉ MOLANDO YA BOKELI BIBÉNGELI ETONGÁMÁ .................. 215

7.1. NKÓTÉLÁ ....................................................................................................................................... 215 7.2. MIBÉKO YA LIBÓKÉ-MALOBA PÓ NA LINGÁLA .................................................................. 216

7.2.1. LIBÓKÉ-MALOBA ............................................................................................................................ 216 7.2.2. BOBANDELI BOKOMI LISAKOLI NA LINGÁLA .................................................................................... 218 7.2.3. BOKUNDOLI MATONGI YA LISAKOLA ............................................................................................... 220 7.2.4. BOSIÉMISI ..................................................................................................................................... 220 7.2.5. MBÚLÚNGANO NA LISAKOLA ........................................................................................................... 225

7.3. LIBÓKÉ-KÓMBÓ ........................................................................................................................... 227 7.3.1. ETONGÁ 1 : KÓMBÓ YANGÓ MÓKÓ ................................................................................................. 228 7.3.2. ETONGÁ 2 : AMPLEXIF + KÓMBÓ EYÁNGELA ................................................................................... 228 7.3.3. ETONGÁ 3 :................................................................................................................................... 229 KÓMBÓ EYÁNGELA + (ELÍNGA) + {KÓMBÓ EYÁNGELAMI, EZWA-ESÍKÁ NSÓMÍ} ................................................ 229 7.3.4. ETONGÁ 4 : ................................................................................................................................... 233 KÓMBÓ EYÁNGELA + (ELÍNGA) + {LIKONZAMI , MOTÚYA , ETÁLISA-BOEBELÉ} ................................................ 233 7.3.5. ETONGÁ 5 : KÓMBÓ EYÁNGELA + EFÁNDISA ELAKISA....................................................................... 234 7.3.6. ETONGÁ 7 : KÓMBÓ EYÁNGELA + EFÁNDISA SÉMBA-TÉ .................................................................... 235 7.3.7. ETONGÁ 7 : KÓMBÓ EYÁNGELA + LISAKOLI YA BOYÓKANI ................................................................ 237 7.3.8. ETONGÁ 8 : KÓMBÓ EYÁNGELA + LILANDI-LIKELELO ...................................................................... 238 7.3.9. ETONGÁ 9 : KÓMBÓ EYÁNGELA + (ELÍNGA) + MOTÚNÁ ................................................................. 238 7.3.10. LITÓSI YA SINGA-MAYAKA YA LIBÓKÉ-KÓMBÓ ............................................................................. 238

7.4. MAKOKISI YA LIKELELO PÉ YA LISAKOLA .......................................................................... 239 7.4.1. LIMEKI YA BOBOMAMI.................................................................................................................... 240 7.4.2. LIMEKI YA BOBÓNGOLI-EFÁNDELO ................................................................................................. 240 7.4.3. LIMEKI YA BOYÍNGISI LILOBA "YANGÓ" .......................................................................................... 241 7.4.4. BIZALELA MINÉNE YA LIKOKISI EKANGÁMÁ ..................................................................................... 242 7.4.5. LIKOKISI EKANGÁMÁ ..................................................................................................................... 242 7.4.6. LIKOKISI YA KÁTI ........................................................................................................................... 243 7.4.7. LIKOKISI EPÉSAMELI...................................................................................................................... 244

Page 8: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

8

7.4.8. LIKOKISI EKANGÁMÁ TÉ ................................................................................................................. 244 7.4.9. LIKOKISI MBELE ............................................................................................................................ 245 7.4.10. LIKOKISI MBELE YA ESÍKÁ ......................................................................................................... 245 7.4.11. MBELE YA NGONGA ................................................................................................................... 247 7.4.12. MBELE YA TÍNA-ESÁLÁMÍ ........................................................................................................... 247 7.4.13. MBELE YA LOLÉNGÉ.................................................................................................................. 248

7.5. LIBÓKÉ-LIKELELO ...................................................................................................................... 248 7.5.1. ETONGÁ 1 : LIKELELO EMIKOKÁ (EZÁNGÁ MAKOKISI) ..................................................................... 251 7.5.2. ETONGÁ 2 : LIKELELO EMIKOKÁ + EKANGÁMÁ TÉ NA EFÁNDELO SÓNGÓLÓ EYÉBÁNÍ ........................ 251 7.5.3. ETONGÁ 3 : LIKELELO EMIKOKÁ + MAKOKISI YA ELÓKO EKANGÁMÁ YA KÁTI .................................... 253 7.5.4. ETONGÁ 4 : LIKELELO EMIKOKÁ TÉ + LIKOKISI EKANGÁMÁ NSÓMÍ .................................................. 253 7.5.5. ETONGÁ 5 : LIKELELO EMIKOKÁ TÉ + LIKOKISI YA ELÓKO EKANGÁMÁ +MBELE ................................ 254 7.5.6. ETONGÁ 6 : LIKELELO EMIKOKÁ TÉ + 2 MAKOKISI EKANGÁMÁ ........................................................ 256 7.5.7. ETONGÁ 7 : LIKELELO EMIKOKÁ TÉ + 2 MAKOKISI EKANGÁMÁ+ MBELE ........................................... 257 7.5.8. ETONGÁ 8: LIKELELO MAKOKI MÍBALÉ + LIKOKISI YA BOBÉNDISI .................................................... 257

7.6. BOTONGI ....................................................................................................................................... 257 7.6.1. LIYÉBOLI....................................................................................................................................... 257 7.6.2. BOTONGI KÓMBÓ-KÓMBÓ .............................................................................................................. 258 7.6.3. BOTONGI KÓMBÓ-EFÁNDISA .......................................................................................................... 259 7.6.4. BOTONGI LIKELELO-KÓMBÓ .......................................................................................................... 259 7.6.5. BOTONGI NA BOBANDELI MALOBA ...................................................................................... 260 7.6.6. BOTONGI LIKELELO-LIKELELO ............................................................................................. 261 7.6.7. LISESE-KÓMBÓ .............................................................................................................................. 261

7.7. BOTÍEI BABOTONGI YA BWÁNYÁ NA LOLÁKÁ PÉ ETONGAMELI YA LINGÁLA .......... 262 7.7.1. BABOTONGI YA BWÁNYÁ ................................................................................................................. 262 7.7.2. BOTÍEI NA ETONGAMELI PÉ LOLÁKÁ YA LINGÁLA ............................................................................. 263

7.8. LISAKOLA MBÍLÍNGÁ ................................................................................................................. 265 7.8.1. MOPANZÍ-MOPANZÍ ....................................................................................................................... 265 7.8.2. BOSÁLI-ELONGÓ ........................................................................................................................... 268 7.8.3. BOKONZAMI .................................................................................................................................. 270

7.9. BOSÚKISI ....................................................................................................................................... 276

MOKABO 8 TÍNA-MALOBA PÉ ESAKOLELI YA BOBÉNDISI, EZALÍ PÓLE TÍÍ WÁPI ? ..................... 279

8.1. NKÓTÉLÁ ....................................................................................................................................... 279 8.2. LIYÉBOLI ....................................................................................................................................... 279 8.3. BITONGÁ YA BIBÉNGI YA MAKELELO EBÉNDÍSÁMÁ ........................................................ 281 8.4. TÍNA YA BIBÉNDISI NA BOBÉNGELI PÉ BOBAGOLI ............................................................ 285 8.5. MONGÓNGÓ YA EBÉNDISI ELANDAKA MONGÓNGÓ YA SÚKA ...................................... 285 8.6. TÍNA-MALOBA YA BISÚKI YA BABOBÉNDISI ....................................................................... 287

8.6.1. -IS- : ESÁLISA -IS- .......................................................................................................................... 290 8.6.2. -EL- : ESÁLELA .............................................................................................................................. 291 8.6.3. -AM- : ESÁLAMA ............................................................................................................................ 292 8.6.4. -AN- : KOSÁLANA ........................................................................................................................... 294 8.6.5. BOSIELUMUKI TÍNA-MALOBA ......................................................................................................... 295 8.6.6. -OL- : ELUTISA EMIKOKÁ TÉ ........................................................................................................... 296 8.6.7. -UK- : ELÚTISA EMIKOKÁ ............................................................................................................... 297 8.6.8. MAKELELO EBALOLA EBÉNDÍSÁMÁ .................................................................................................. 297 8.6.9. BOBANDELI MOBÍMBÍ .................................................................................................................... 298 8.6.10. ELÚLÚ ..................................................................................................................................... 299

8.7. LIBÓKÉ-LIKELELO YA MAKELELO EBÉNDÍSÁMÁ .............................................................. 300 8.7.1. ETONGÁ 8 : LIKELELO MAKOKI MÍBALÉ+ LIKOKISI YA EBÉNDISI ...................................................... 300 8.7.2. ETONGÁ 9 : LIKELELO MAKOKI MÍSATO + LIKOKISI YA BOBÉNDISI.................................................... 305

8.8. BOBÉNDISI PÉ BOMIKOKI NA LINGÁLA ................................................................................. 310 8.8.1. BOBÉNDISI YA LIKELELO EMIKOKÁ TÉ YA MAKOKI MÍBALÉ ............................................................... 310 8.8.2. BOBÉNDISI YA LIKELELO EMIKOKÁ ................................................................................................. 319 8.8.3. MIBÉKO YA BOBÉNDISI ÉNGÉBÉNÉ NA MAKOKI YA LIKELELO YA EBANDELI ....................................... 325

8.9. BOSOSOLI YA BAMBÚLÚNGANO ÚTÁ NA BOMIKOKI YA BOBÉNDISI MÍBALÉ

ELANDÁNÁ ................................................................................................................................... 330 8.9.1. BOBÉNDISI YA MÍBALÉ ELANDÁ ko-MOB-is-a .................................................................................. 330

Page 9: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

9

8.9.1.1. KO-MOB-IS-A KO-MOB-IS-IS-A ....................................................................................................... 331

8.9.1.2. KO-MOB-IS-A KO-MOB-IS-EL-A ...................................................................................................... 334

8.9.1.3. KO-MOB-IS-A KO-MOB-IS-AN-A ..................................................................................................... 335

8.9.1.4. KO-MOB-IS-A KO-MOB-IS-AM-A ..................................................................................................... 336 8.9.2. BOBÉNDISI YA MÍBALÉ ELANDÁ KO-MOB-EL-A ................................................................................. 337

8.9.2.1. KO-MOB-EL-A KO-MOB-EL-IS-A ..................................................................................................... 338

8.9.2.2. KO-MOB-EL-A KO-MOB-EL-EL-A .................................................................................................... 338

8.9.2.3. KO-MOB-EL-A KO-MOB-EL-AM-A................................................................................................... 339

8.9.2.4. KO-MOB-EL-A KO-MOB-EL-AN-A ................................................................................................... 339 8.9.3. BOBÉNDISI YA MÍBALÉ ELANDÁ ko-MOB-am-a ................................................................................ 340

8.9.3.1. KO-MOB-AM-A KO-MOB-AM-IS-A .................................................................................................. 341

8.9.3.2. KO-MOB-AM-A KO-MOB-AM-EL-A ................................................................................................. 342 8.9.4. BOBÉNDISI YA MÍBALÉ ELANDÁ ko-MOB-an-a ................................................................................. 343

8.9.4.1. KO-MOB-AN-A KO-MOB-AN-IS-A ................................................................................................... 344

8.9.4.2. KO-MOB-AN-A KO-MOB-AN-EL-A .................................................................................................. 344

8.9.4.3. KO-MOB-AN-A KO-MOB-AN-AM-A ................................................................................................. 346

8.9.4.4. KO-MOB-AN-A KO-MOB-AN-AN-A .................................................................................................. 347 8.10. BOSÚKISI ....................................................................................................................................... 347

ETÉNI 4 BOKELI BIBÉNGELI NA LINGÁLA PÉ BOSÁLELI YANGÓ NA MATÉYA YA SHIMÍ .......... 350

NZELÁ YA KOSÁLELA ................................................................................................................................... 352

MOKABO 9 MAYÉBOLI YA BOBÉNDISI PÓ NA BITONGÁ EBÉNDÍSÁMÁ .......................................... 354

9.1. NKÓTÉLÁ ....................................................................................................................................... 354 9.2. ESÁLELI PÓ NA KOTÍMBELA BITONGÁ YA BIBÉNGI NA KÁTI YA LISANGÁ-MALOBA355

9.2.1. BILAKISA LOLÉNGÉ NA NDÉNGÉ YA LENGWISITÍKI ............................................................................ 355 9.2.2. ETANDA YA BANDAKISA EMÓNÁNÁ NA LINGÁLA ............................................................................... 356 9.2.3. KOTONGA MAYÉBOLI ..................................................................................................................... 358

9.3. NDÉNGÉ YA KOBÓTAMISA MAKELELO EBÉNDÍSÁMÁ PÉ MAYÉBOLI NA YANGÓ YA

BOBÉNDISI.................................................................................................................................... 358 9.4. ETONGAMI YA BAKÓMBÓ BIÚTÁ-LIKELELO ....................................................................... 364

9.4.1. BOTONGI MAYÉBOLI YA BOBÉNDISI ................................................................................................. 364 9.4.1.1. MO-MOB-I ........................................................................................................................................... 364 9.4.1.2. MO-MOB-Á .......................................................................................................................................... 368 9.4.1.3. MO-MOB-ANO ..................................................................................................................................... 371 9.4.1.4. MO-MOB-É .......................................................................................................................................... 374 9.4.1.5. MO-MOB-I (KELÁSI 3) .......................................................................................................................... 376 9.4.1.6. MO-MOB-O .......................................................................................................................................... 379 9.4.1.7. LI-MOB- .............................................................................................................................................. 382 9.4.1.8. LI-MOB-A ............................................................................................................................................ 383 9.4.1.9. LI-MOB-Á ............................................................................................................................................ 385 9.4.1.10. LI-MOB-AN-I ....................................................................................................................................... 387 9.4.1.11. LI-MOB-I ............................................................................................................................................. 390 9.4.1.12. LI-MOB-IS-I ......................................................................................................................................... 392 9.4.1.13. LI-MOB-O, LI-MOB-Ó ........................................................................................................................... 394 9.4.1.14. LI-MOB-Ú ............................................................................................................................................ 396 9.4.1.15. E-MOB- ............................................................................................................................................... 397 9.4.1.16. E-MOB-A +.N ...................................................................................................................................... 398 9.4.1.17. E-MOB-Á ............................................................................................................................................. 401 9.4.1.18. E-MOB-AM-I ........................................................................................................................................ 403 9.4.1.19. E-MOB-ELI .......................................................................................................................................... 404 9.4.1.20. E-MOB-ELO ......................................................................................................................................... 406 9.4.1.21. E-MOB-EL-O : ESÍKÁ BA-MOB-AKA. ...................................................................................................... 407 9.4.1.22. E-MOB-I .............................................................................................................................................. 408 9.4.1.23. E-MOB-IS-I .......................................................................................................................................... 410 9.4.1.24. E-MOB-O ............................................................................................................................................. 411 9.4.1.25. E-MOB-Á PÉ E-MOB-AKA ...................................................................................................................... 413 9.4.1.26. E-MOB-AKA ........................................................................................................................................ 414 9.4.1.27. LO-MOB-O, LO-MOB-U, LO-MOB-A ....................................................................................................... 414

Page 10: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

10

9.4.1.28. BO-MOB- ............................................................................................................................................. 416 9.4.1.29. BO-MOB-Á .......................................................................................................................................... 416 9.4.1.30. BO-MOB-I ............................................................................................................................................ 418 9.4.1.31. BO-MOB-O .......................................................................................................................................... 421 9.4.1.32. [N,M]-MOB-[ÍS, ÉL, ÁM, ÁN] [Á, A, Ó, O] ............................................................................................... 423 9.4.1.33. -MOB-[ÍS, ÉL, ÁM, ÁN] [Á, A] ................................................................................................................ 427

9.4.2. EBÓTA-BIÚTÁ-LIKELELO ................................................................................................................ 431 9.5. TÍNA YA LIYÉBOLI YA BOBÉNDISI NA MISÁLÁ YA BOBÉNGELI ..................................... 433

9.5.1. LITÓMBÁ YA LIYÉBOLI YA BOBÉNDISI .............................................................................................. 433 9.5.2. BOSOSOLI MOBÍMBÍ KOLANDANA NA MOBIMBA YA MABÓKANI .......................................................... 434 9.5.3. TÍNA YA LIYÉBOLI YA BOBÉNDISI NA BOBAGOLI ................................................................................ 436 9.5.4. BOKOMI MAKOMI YA NZEBI ........................................................................................................... 437 9.5.5. MOBÓNGOLI ................................................................................................................................. 440

9.6. BIÚTÁ-KÓMBÓ ............................................................................................................................. 443 9.7. BOSÚKISI ....................................................................................................................................... 444

MOKABO 10 BOKELI BIBÉNGELI YA SHIMÍ NA LINGÁLA .................................................................... 446

10.1. NKÓTÉLÁ ....................................................................................................................................... 446 10.2. BITONGELAMI ESÁLELAMAKA NA SHIMÍ ............................................................................. 447

10.2.1. KEMI / SHIMÍ ............................................................................................................................ 447 10.2.2. EBÚKI ...................................................................................................................................... 447 10.2.3. ATÓMI ...................................................................................................................................... 448 10.2.4. MOLEKÍLI................................................................................................................................. 448 10.2.5. MUKÓKÓLÍ ............................................................................................................................... 449

10.3. BIBÚKI YA SHIMÍ ......................................................................................................................... 449 10.3.1. NDELO YA BOYÉKOLI NA SHIMÍ .................................................................................................. 449 10.3.2. EDÉFAMI TÓ BOTONGI YA BWÁNYÁ ? .......................................................................................... 456 10.3.3. NZELÁ BALANDAKA PÓ NA KOPÉSA KÓMBÓ YA EBÚKI NA SHIMÍ ................................................... 456 10.3.4. EÚTELO YA BAKÓMBÓ YA BIBÚKI YA SHIMÍ ................................................................................ 456 10.3.5. NZELÁ ESÁLÉMÁKÍ PÓ NA KOBÓTAMISA BIBÉNGELI YA BIBÚKI YA SHIMÍ NA LINGÁLA ..................... 458 10.3.6. BOSOSOLI YA BOTÍEI NA LOLÁKÁ ................................................................................................ 459 10.3.7. BOKÓTISI NA BAKELÁSI YA BAKÓMBÓ ......................................................................................... 462 10.3.8. PÓ NA NÍNI BASÁLÉLÍ BOTONGI YA BWÁNYÁ ? ............................................................................. 462

10.4. MILANDO, BIZALELI PÉ BIKÓMISAMI NA SHIMÍ .................................................................. 463 10.4.1. NZELÁ YA KOSÁLELA .................................................................................................................. 464 10.4.2. KOLAKISA ETANDA EBANDELAKA ............................................................................................... 464 Litéya : Tableau périodique des élements chimiques ................................................................................ 464 10.4.3. BOBÓNGOLANI YA SHIMÍ ........................................................................................................... 465 10.4.4. BONDIMISI BIBÉNGELI KOLANDANA NA ESÁLELI ÓYO .................................................................. 468

10.5. BABÚKU YA SHIMÍ ÓYO MOLAKISI MUKINAYI AKOMÁ ...................................................................... 472 10.5.1. LEXIQUE DE CHIMIE FRANÇAIS-LINGÁLA ................................................................................... 472 10.5.2. SHIMIE, MAMBI MA EBANDELA ................................................................................................... 475

10.6. BOSÚKISI ....................................................................................................................................... 476

MOKABO 11 BAGÓ YA SHIMÍ FRANÇAIS-LINGÁLA PÓ NA BAYÉKOLI YA KINSHASA ................. 478

11.1. NKÓTÉLÁ ....................................................................................................................................... 478 11.2. BOBÉNDI BIPÉSAMI PÓ NA BIBÉNGELI .................................................................................. 478 11.3. BOBIMISI BIZALELA YA MOSÁLELI-MOKÁNELAMI ........................................................... 480 11.4. BILANDELAMI YA BAGÓ ........................................................................................................... 482 11.5. KOPONA BALÉME PÉ MAYÉBOLI............................................................................................. 483 11.6. LIKÓMISI NA LINGÁLA YA MWANGO YA INFORMATÍKI TSWANELEX .......................... 485 11.7. BOLAKISI BAGÓ PÉ BITONGÁ YA MAKAKOLI ..................................................................... 487 11.8. BOSÚKISI ....................................................................................................................................... 496

MOKABO 12 BOPANZI SANGO YA MASUNGI YA ETÁNGISELI YA SHIMÍ NA LINGÁLA NA

BITÉYELO YA KINSHASA ............................................................................................................................. 498

12.1. NKÓTÉLÁ ....................................................................................................................................... 498 12.2. NDÉNGÉ BAYÁNGELI BITÉYELO BAZWELAKA MAKAMBO ............................................. 498

12.2.1. LITÓSI YA BOTÁLI NA BOKÉBI ..................................................................................................... 498 12.2.2. BIZWAMI YA BOTÚNITUNI .......................................................................................................... 499

Page 11: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

11

12.3. BIYANO YA BALAKISI YA SHIMÍ PÉ YA BAYÉKOLI ............................................................ 500 12.3.1. MAYÁNGANI ............................................................................................................................. 501 12.3.2. BIZWAMI .................................................................................................................................. 501

12.4. BOSOSOLI ...................................................................................................................................... 502 12.5. BOSÚKISI ....................................................................................................................................... 502

ETÉNI YA 5 BOSÚKISI YA NYÓNSO ............................................................................................................ 504

1. NKÓTÉLÁ ....................................................................................................................................... 506 2. LIMEMELI YA BOYÉKOLI ÓYO NA SOSIOLENGWISITÍKI .................................................. 506 3. LIMEMELI YA BOYÉKOLI ÓYO NA ÓYO ETÁLÍ EKOMELI .................................................. 508 4. LIMEMELI YA BOYÉKOLI ÓYO NA ÓYO ETÁLÍ ESAKOLELI .............................................. 508 5. LIMEMELI YA BOYÉKOLI ÓYO NA ÓYO ETÁLÍ BOBÉNGI PÉ BOBAGOLI ........................ 509 6. LIMEMELI YA MOSÁLÁ ÓYO NA ÓYO ETÁLÍ BOBÉNGELI ................................................. 510 7. LIMEMELI YA MOSÁLÁ ÓYO NA ÓYO ETÁLÍ ETÁNGISELI ................................................ 512 8. KOTÁLA LÓBÍ ............................................................................................................................... 513

BIBAKISAMI ..................................................................................................................................................... 518

EBAKISAMI 1. BITÚNO .................................................................................................................................. 520

EBAKISAMI 2. MOLONGÓ YA BIBÉNGELI EBÓTÁMÍ NA TÁNGO YA BOKOMI BONGANGA ÓYO

NA LINGÁLA .................................................................................................................................................... 530

EBAKISAMI 3. EBÓTA-MAKELELO EBÉNDÍSÁMÁ .................................................................................. 556

MIKANDÁ TOTÁNGÍ ....................................................................................................................................... 568

Page 12: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

12

Page 13: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

13

MATÓNDI

Áwa tokómí na sombélé-súka-bisanga na mosálá óyo. Ekomí ndé ngonga ya kopésa

matóndi na bandeko nyónso óyo basálísákí ngáí pó mosálá óyo ékokisama.

Nakopésa matóndi míngi na babóti na ngáí. Mamá na ngáí Ida Mabiki pé tatá na ngáí

Nsene Nkubokoso Etienne. Ezalí té pó bazalí babóti na ngáí, ebóngó, lokóla mwána nyónso

akokúmisaka babóti na yé, ndé napésí bangó mersí áwa. Napésí bangó mersí pó, na ndéngé ya

sóló, ezalí bangó ndé bato balakísá ngáí Lingála. Mamá na ngáí ndé alakísá ngáí pé amesénísá

ngáí koyóka elobeli óyo elámbámá ya monoko ya bána ya Kisásá. Tatá na ngáí azalákí

kokoma lisapo ya ekólo ya Batiene na Lingála. Na boye, nazwákí momeseno ya kotánga

makomi ekomámá na Lingála ya pímbó. Bangó pé bato bapésákí ngáí momeseno ya kotánga

Bible pé makomi misúsu na Lingála.

Nayékólá Lingála na kelási té. Na lisungi ya mikandá ya Dzokanga Adolphe, ndé

nayékólákí na ndéngé na ngáí mókó, mibéko ya monoko ya Lingála. Tálá tína nazóngísélí yé

matóndi na mosálá asálá pó na Lingála.

Natondí botondi molakisi Kabuta Ngo Semzara, óyo andimákí kokamba mosálá óyo

pé molakisi Michael Meeuwis óyo andimákí kokóba na mokúmbá yangó tángo molakisi

Kabuta azwákí pansyón.

Mersí na tatá molakisi Kabuta. Atá ko azalákí na misálá na yé míngi ya kosála, atá na

sima ya yé kozwa pansyón, alembákí té koyamba ngáí na batángo ya milaí, ézala na biró na

yé na Gent, ézala na ndáko na yé na Feluy, pó na kolandela bonganga na ngáí. Bakotínda ngáí

kokende kobakisa basango misúsu, epésákí ngáí nzelá ya kokólisa boluki na ngáí, ézala na

óyo etálí lisosoli ya etongá na esakoleli ya Lingála, ézala na óyo etálí nzelá ya kosálela na

bobagoli tó na bobéngeli1.

Mersí na molakisi Michael Meeuwis. Bitindá na yé na óyo etálí ndéngé ya

kokongolela bipésami esálákí ke, mbala nyónso nazalákí kokende Kinshasa, nazalákí na

esáleli ya moyébi na bokéngí mambí ya sosiolengwisitíki. Lokóla yé mókó pé azalí nganga ya

Lingála, masoló na ngáí ná yé ezalákí kondingisa ngáí kokabola níni ezalí penzá bibómbolami

na ngáí pé níni ezalí matéya esí ekomámá na bakomi misúsu libosó na ngáí. Napésí yé pé

mersí pó na ndéngé azalákí na motéma molaí ya koluka ke mosálá óyo éséma na libóngo na

ndéngé elongóbání. Matóndi pé na ndéngé andimákí kobóngola na Kiflamá, bokúsé ya

boyékoli óyo.

Bamersí ebelé epái ya banganga Jean de Dieu Karangwa ya INALCO pé Jacky

Maniacky ya Mizé ya Tervuren, pó bandimákí kozala na lisangá ya bapési-tolí. Bandá

ebandeli ya mosálá óyo, bazalákí sé kondima koyamba ngáí pó na masoló na óyo etálí misálá

pé makomi nazalákí kosála. Bazalákí tángo nyónso kopésa ngáí mitíndo esengélí na ndéngé

ya kopétola mosálá yangó.

Na nsai na motéma, nakopésa matóndi na molakisi Bokamba Eyamba ya University of

Illinois na Amerika. Makanisi na yé, ézala na óyo etálí ndéngé ya kolakisa bipésami, ézala

basango na óyo etálí nzelá ya kosálela pó na bisákólá elámbámá, ézala óyo etálí Lingála pé

1 Bobagoli = lexicographie ; bobéngeli = terminologie

Page 14: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

14

biléngeleli ya matéya na Kongó, esungákí ngáí míngi na botiei boyékoli óyo na etongá

elongobání. Esungákí ngáí pé pó na kozwa bindimiseli pó na elimboli ya bonguyisi minoko

ya Afrika na ndéngé ya kotángisela nzebi.

Napésí mersí míngi na Sara Mortoni, mwásí na ngáí. Azalákí penzá mosálani ya nzebi

bandá ebandeli tíí súka na mosálá óyo. Azalákí kotánga makomi na ngáí nyónso pé azalákí

kotúna ngáí mitúná pó na koyéisa makanisi na ngáí polélé. Azalákí kozánga té komónisa

tembe na bakobélela na ngáí. Yangó ezalákí kotínda ngáí kobongisa endimiso na ngáí.

Azalákí koyanola na mitúná na ngáí na óyo etálí Kigréki ya kala tó pé Kilatin. Naprofitákí pé

na koyéba mosálá na yé na óyo etálí Anglais pé libóngoli.

Mosálá óyo ekómí na ndelo ya malonga óyo pó na lisungi ya balakisi 244 ya bitéyelo

ya Kinshasa, míngimíngi 90 óyo ya shimí. Bazalákí tángo nyónso kobélema pó na koyanola

na mitúná na ngáí, kotíndela ngái makanisi na bangó pé kozala na mayángani óyo nazalákí

koléngela. Napésí bangó mersí penzá.

Matóndi na molakisi Mukinayi Mulangala Joseph ya Université de Kinshasa pó na

kopésa ngáí makási ya kokóba mosálá óyo. Ezalí mosálá óyo yé mókó esí abandákí ya

kokoma boyébi ya nzebi na minoko ya Afrika.

Mersí na mamá Claire Sene, moyángeli ya lingómbá CDFD (Centre Dorcas Femmes

et Développement), na ndéngé afungólélákí ngáí porte ya etéyelo na yé pó nákoka kotála na

bokébi, natúnatúnaka, naléngelaka mayángani pé nákoka kosála na bangó mwángo ya

kokoma mikandá ya misálá ya mabóko na Lingála. Boyébi na yé ya terén na óyo etálí

etángiseli na Lingála ya makambo ya kotonga bilambá pé ya kolámba, esungákí ngáí míngi.

Napésí mersí na balakisi pé bayékoli ya CDFD pó na lisungi na bangó na mosálá óyo.

Napésí mersí na basálani na ngáí na káti ya lingómbá Mabiki asbl. Pó na makokí ya

Mabiki asbl na Kinshasa, ndé nakokákí kozala na ekípi mobimba ya batúnituni óyo basungákí

ngáí pó na kokongola bipésami pé koléngela mayángani pé masoló. Matóndi ékende penzá

epái ya mokambi na bangó Ange Manguanda pó na komipésa na yé pé boyángeli na yé ya

misálá.

Napésí mersí na molakisi Jean-Paul Yawidi ya Université Pédagogique Nationale ya

Kinshasa óyo azalákí kozwa tángo ya kofungolela ngáí na óyo etálí kozánga kokoka kolanda

lokolo na kelási epái ya mwá bayékoli na Kongó. Masoló na óyo etálí bokómi nkóló ya

boyébi pé botiei makambo na maloba na yó mókó, esungí ngáí míngi na babososoli óyo nasálí

na káti ya boyékoli óyo.

Natóndí botóndi molakisi Crispin Maalu-Buungi ya Université ya Kinshasa. Azalákí

lokóla nkélo na ngáí epái wápi nazalákí kokende kotúna pó na koyéba ekómelo ya makambo

na óyo etálí bobéngeli na Ekólo Kongó ya Demokrasí.

Natondí molakisi Gilles-Maurice De Schryver ya Universiteit Gent pó na kopésa ngáí

lisangá-maloba na yé atongákí ya Lingála pé batolí na yé na óyo etálí nzelá ya kolanda na

bobagoli. Yé pé moto apésákí ngáí makokí ya kosálela esálisela TswaneLex pó na bobagoli.

Napésí mersí na molakisi Cedrick Fairon ya Université Catholique de Louvain-la-

neuve. Matéya na yé na óyo etálí bososoli masangá-maloba, pé, masungi na yé na óyo etálí

esálisela Unitex, esálísákí ngáí pó na kolandela bipésami na lisangá-maloba na ngáí.

Page 15: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

15

Matóndi na Gary Snapper pé Fabienne Etienne, baóyo bandimákí kobandela kotánga

makakoli na ngáí ya nzebi óyo nazalákí kokoma.

Matóndi na moníngá na ngáí Fortunat Nkasa, óyo apésákí ngáí makokí ya kotámbola

pé kofánda na pási té na engumba Kinshasa, pé, na masoló na ngáí ná yé ndé nazwákí

mokáno ya kokóndisa elanga ya botúnituni na ngáí sé na balakisi ya shimí ya bitéyelo ya

katikáti. Yangó esungákí ngáí makási pó na kokende libosó.

Napésí mersí na baluki pé balakisi ya Afrika óyo nakútánákí na bangó na mayangáni

na ndelo ya mokili mobimba. Bapésákí ngáí makanisi na bangó bó bato ya nzebi, pé, bó bato

ya Afrika. Yangó epésákí ngáí nzelá ya kozala na etáleli na ndéngé ya mobimba na óyo etálí

likambo ya minoko ya kotángisela na Afrika.

Na sima ya pene na bamvúla mwambe ya kokongola bipésami na terén, ekozalela ngáí

pási, nákoka kotánga kómbó ya moto mókó mókó. Baóyo bandimákí kosolola ngáí, baóyo

basálákí ngáí baremarke na ndéngé ya kokela bibéngeli na Lingála, baóyo bakótákí tembe na

litómbá ya kosálela minoko ya Afrika pó na kotángisela nzebi, baóyo na maloba na bangó

bapésákí ngáí bitongelami ya kososola, baóyo nadesevwár bangó na nzelá óyo nalandí, baóyo

bamónákí ke ezalí mosálá ya motúya, bínó nyónso, napési bínó mersí eútí na sé ya motéma.

Last but not least, na mwási na ngáí Sara pé bána na ngáí Selina, Felice pé Aurora.

Bangó ndé bato ya libosó banyókwámí na mosálá ezángá kopéma óyo namesénísákí bangó

pene na mvúla mobimba ya kokoma. Mersí pó na mapími nyónso óyo kokoma bonganga óyo

epúsákí bangó bándima.

Litómbélá na ngáí ya makási koleka, ezalí ke, mosálá óyo ésunga na bokólisi mayéle

ya kokómisa bayékoli ya Kongó bankóló boyébi óyo bazalí koyékola.

Page 16: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

16

Page 17: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

17

Mwángo ya etongami

Eténi 1 Elimboli pé Esáleli

Mokabo 1 Nkótélá

Mokabo 2 Elimboli esímbí masoló : Bonguyisi monoko

Mokabo 3 Bokongoli pé bososoli bipésami

Eténi 2 Sosiolengwisitíki ya Lingála na Kinshasa

Mokabo 4 Balokótá pé mitáláká ya Lingála

Mokabo 5 Sosiolengwisitíki ya bitéyelo na Kinshasa

Mokabo 6 Lingála óyo balakisi ya shimí na Kinshasa balobaka

Eténi 3 Esakoleli ya Lingála. Etáleli na ndéngé ya etongá

Mokabo 7 Bososoli bitongi pé molando ya bobéngeli etongámá

Mokabo 8 Tína-maloba pé esakoleli ya bobéndisi ezalí póle tíí wápi?

Eténi 4 Bokeli bibéngeli na Lingála pé bosáleli yangó na matéya ya shimí

Mokabo 9 Mayéboli pé bobéndisi pó na bitongá ebéndísámá

Mokabo 10 Bokeli bibéngeli ya shimí na Lingála

Mokabo 11 Bagó ya shimí Français-Lingála pó na bayékoli ya Kinshasa

Mokabo 12 Bopanzi sango ya masungi ya etángiseli ya shimí na Lingála na bitéyelo ya

Kinshasa

Eténi 5 Bosúkisi ya nyónso

Bibakisami

Ebakisami 1 Bitúno

Ebakisami 2 Molongo ya bibéngeli óyo ekelámí tángo ya kokoma bonganga óyo na Lingála

Ebakisami 3 Likelelo Makelelo ebéndísámá

Mikandá totángí

Page 18: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

18

MOLONGÓ YA BIKÚSISAMI2

abréviations

bikúsisami

Lingála

1PL moto ya libosó na boyíké

1SG moto ya libosó na bókó

2PL moto ya míbalé na boyíké

2SG moto ya míbalé na bókó

3PL moto ya mísáto na boyíké

3SG moto ya mísáto na bókó

ADV lilandi-likelelo

APPL esálela

C elelisi

CAUS esálisa

CD likokisi ekangámá

CDFD Esálelo Dorkas bamamá pé

ntómbwámá

CL elakisa kelási

CL1 elakisa kelási 1

CL1A elakisa kelási 1a

CL2 elakisa kelási 2

CL3 elakisa kelási 3

CL4 elakisa kelási 4

CL5 elakisa kelási 5

CL6 elakisa kelási 6

CL7 elakisa kelási 7

CL7B elakisa kelási 7b

CL8 elakisa kelási 8

CL9 elakisa kelási 9

CL9A elakisa kelási 9a

CL10 elakisa kelási 10

CL10A elakisa kelási 10a

CL11 elakisa kelási 11

CL14 elakisa kelási 14

CL15 elakisa kelási 15

COMPL likokisi

CONJ ekangisa

CONN elínga

CONT etúta

CS likokisi ya ebéndisi

CV elelisi-eleli

CVC elelisi-eleli-elelisi

CVS elelisi-eleli-elelindámbo

DEM emónisa

DÉTPOSS efándisa bonkóló

2 ekúsisami = abréviation

Page 19: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

19

EXP1 elútisa 1 (-ol-)

EXP2 elútisa 2 (-uk-)

EXT ebéndisi ya likelelo

EXTEN epanzisa

F ebéngeli sóngóló na français

FOC elakisa bosiémisi

FV eleli-súka

HAB momeseno

IMP etíndá

IMPOS ekwéisa

INAN nyáma té, moto té

INDÉF eyébólámá té

INSTR esálela

INTERR etúna

INTR emikoká

LA Langíla

LC Lingála ya Équateur

LF Lingála facile

LITT. libóngoli liloba na liloba

LK Lingála ya Kinshasa

LM Lingála lya Makanza

LOC efándelo

LS Lingála ya sóló

LY Lingála ya bayanké

MOB mobímbí

N kómbó

NÉG ebóya

Ø- ebandi pámba

ONG lingómbá ya guvernemá té

P lisakola

P REL lisakola ya boyókanisi

PASS1 elekákí

PASSIF esálama

PERF1 esálámí

PERF2 esálámá

PF ebandi etongaka

PFIN libosó-ya-súka

PL boyíké

PN ebandi ya kómbó

PO ebandi ya likokisi

PP ebandi ya likitana

PRÉP liyamboli

PV ebandi ya likelelo

RAD mobímbí

RD Congo Ekólo Kongó ya Demokrasí

RÉC esálana

REDUPLIC ebandela

RÉF emísálela

Page 20: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

20

REL eyókanisa

S eleli ndámbo, elelisi ndánmbo

SA libóké-mbele

SADV libóké-lilandi

SCONN libóké-elínga

SG bókó

SIND likitana nsómi

SIND:1PL likitana nsómi moto ya libosó na

boyíké

SIND:1SG likitana nsómi moto ya libosó na

bókó

SIND:2PL likitana nsómi moto ya míbalé na

boyíké

SIND:2SG likitana nsómi moto ya míbalé na

bókó

SIND:3PL likitana nsómi moto ya mísáto na

boyíké

SIND:3SG likitana nsómi moto ya mísáto na

bókó

SN libóké-kómbó

SP libóké-liyamboli

SPRON libóké-likitana

STAT ezalela

SUBJ litómbélá

SV libóké-likelelo

SVC elelisi ndambo-eleli-elelisi

T mosisa

TNOM mosisa ya kómbó

TR emikoká té

V likelelo

V eleli

VC eleli-elelisi

Page 21: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

21

BOKÚSÉ

SAMENVATTING

RÉSUMÉ

Page 22: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

22

Page 23: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

23

BOKÚSÉ

Na Bikólo ebelé ya Afrika, míngimíngi pó na matéya ya nzebi, na bitéyelo ya

katikáti pé ya likoló, batángisaka na minoko óyo bakolonizéláká bangó na yangó.

Likambo ya monoko ya kotángisela, ezalí likambo óyo bato bazalí kondongwanela na

yangó makási, tíí na mói ya leló. Ekokí kozwelama na ndéngé ya idolojí. Bankóló

monoko bakomilobela : "bakoyéba bísó na monoko na bísó, esengélí tóbatela yangó".

Ekokí pé kozwelama na ndéngé ya etángiseli. Bankóló monoko bakotála : mikakatano

níni, bayékoli bazalí kokútana na yangó tángo bazalí koyékola na monoko ya bapaya,

monoko óyo bayébí té, tó pé, monoko óyo bayébí malámu té. Ézala na ndéngé ya

idolojí, ézala na ndéngé ya etángiseli, na mói ya leló, mibéko ya kokoma minoko

míngi ya Afrika nánu efándísámí té. Ndéngé mókó pé, bibéngeli ya misálá óyo

ekopésa minoko yangó nzelá ya kosálelama lokóla minoko ya kotángisela, nánu

ekelámí nyónso té. Na boye, ezalí na boséngá ya konguyisa minoko ya Afrika pó

balakisi bákoka kotángisa na yangó, na ndéngé ya malongá.

Na Kinshasa, mbóka-mokonzi ya Ekólo Kongo ya Demokrasí, bayékoli

balobaka Lingála na bomoi na bangó ya mokolo na mokolo, kasi, na bitéyelo,

batángaka na Français. Epái mosúsu, baboyékoli ezalí kolakisa ke, bayékoli bayébí

Français na ndéngé ya malongá té. Balakisi misúsu pé bayébí Français ya malongá té.

Na boyékoli óyo, nalukí kopésa biyano na likambo óyo na bopésáká likanisi ya esáleli

pó na konguyisa maloba ya nzebi na Lingála pé ndéngé ya koyébanisa maloba yangó

epái ya basáleli na yangó ya libosó, elingí koloba, balakisi pé bayékoli.

Boyékoli óyo ezalí kolandela makambo mínei : 1) kolakisa ezalelo na ndéngé

ya sosiolengwisitíki (bomoi ya monoko na mbóka) ya bitéyelo ya Kinshasa. 2)

kolakisa ndéngé níni balobi-Lingála batongaka masakoli ya polélé pé bibéngeli

etongámá tángo balobaka. 3) kobimisa polélé boyókani káti na etongameli pé tína-

maloba. Yangó ezalí pó na koyéba ndéngé ya kobótamisa bibéngeli ya nzebi pé

mayéboli ya bobéndisi na Lingála. 4) kokundola mayéle eléndá pó na koyébanisa

bibéngeli óyo ekelámí.

Boyékoli óyo ekabwání na biténi mítáno :

Eténi ya libosó ezalí kofándisa ndelo óyo masoló ekolekelama. Ezalí kolakisa

lisangá ya makambo óyo etíndí ke, boyékoli óyo ésálama. Elakísí pé elimboli óyo

esimbí masoló ya mosálá óyo. Ezalí bóngó : liyébi ya empowerment ya monoko tó, na

Lingála, babéngí bonguyisi monoko. Bizwami ebimí na mosálá óyo, eútí penzá na

mosálá na ngáí ya terén ya bamvúla pene na mwambe (2004-2012). Etongami óyo

epésí likanisi ya óyo ekokí kozala bóngó, ekomeli ya Lingála ya Kinshasa ná

Brazzaville.

Page 24: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

24

Na eténi ya míbalé, nalakísí sosiolengwisitíki ya engumba Kinshasa na mói ya

leló. Míngimíngi, nalakísí ndé bomoi ya minoko na bitéyelo. Natandí balokótá

(Mangála) minéne ya Lingála óyo eyébání na mói ya leló. Nalimbólí na bozindó,

lokótá mókó mókó. Nalakísí bokokani pé bokeseni ezalí káti na yangó. Ezalí balokótá

óyo : Lingála lya Makanza (LM), Lingála ya Equateur (LC) pé Lingála ya Kinshasa

(LK) (Kinshasa ná Brazzaville). Nafándélí na bozindó Lingála óyo elobamaka na

Kinshasa pé na Brazzaville. Botáli na bokébi pé botángi ndé etíndí ngáí, nálakisa

elongi ya Lingála ya Kinshasa pé mitáláká na yangó lokóla Lingála ya sóló (LS),

Lingála Facile (LF), Lingála ya bayanké (LY) pé Langíla (LA). Nasosólí digolosia

Lingála-Français na engumba Kinshasa. Nalukákí koyéba : Na engumba Kinshasa,

balakisi balobaka pé Lingála tángo batángisaka ? Lingála níni (lokótá níni pé na

motáláká níni) balakisi balobaka na káti ya bakelási ? Basálaka ndéngé níni pó na

bibéngeli ya mosálá ? Ezalí bolandeli na ndéngé ya epistemolojí ya mwá mayébi óyo

ezalí makonzí ya shimí. Ndéngé níni balakisi bazalí kolobela mayébi yangó na

Lingála, atá ko, bangó mókó, bayékóláká shimí káka na Français.

Na makambo etálí bitéyelo, Lingála eyékolamaka míngi tángo baluki

bakomolaka3 Français ya bayékoli tó ya balakisi. Na etongami óyo, nayékólí Lingála

na ndembé ya kokomola bonsómisi4 ya kosálela yangó na bitéyelo. Elingí koloba,

nalimbólí na molaí, nzelá óyo Lingála ezalí kolanda pó na éndimama bó monoko óyo

bakokí kotángisela na yangó na bitéyelo. Na óyo etálí balokótá, Lingála óyo

elobamaka na Kinshasa pé na Brazzaville esosolamaka tángo nyónso bó elobeli ya sé

ya likóbi Lingála lya Makanza-Lingála ya Équateur-Lingála ya Kinshasa. Etongami

óyo etálí na bozindó elobeli ya Kinshasa pé Brazzaville. Botúnituni na ngáí ebimísí

polélé ke, Lingála yangó ezalí na mitáláká na yangó, ya yangó mókó, ézala motáláká

elámbámá (Lingála ya sóló) óyo esálelamaka pó na kokoma mikandá, motáláká

elobamaka (Lingála facile). Bokomoli ya mitáláká óyo míbalé ezalí mókó ya bizwami

etongami óyo ememí.

Na eténi ya mísáto, nasolólí esakoleli ya Lingála. Ezalí lisosoli ya etongá óyo

ezalí koluka kososola mbúlúngano útá na etongá pé ekelameli ya maloba na Lingála,

ézala bibéngeli ekelamaka na nzelá ya bobéndisi, ézala bibéngeli ekelamaka na nzelá

ya kotongama. Natandí mibéko ya kobandela kokoma masakola na Lingála pé mwá

mameki5 óyo ekopésa nzelá ya kokundola bitongi ndéngé né ndéngé ya lisakola.

Mameki yangó ezalí bóngó : bosiémisi, bobomi, bopúsi libosó pé boyíngisi. Bitongi

yangó ezalí : libóké-kómbó, libóké-likelelo pé likokisi. Natálí, tíí wápi, makelelo

3 Kokomola elakísí, kolimbola likambo na molaí. Kolakisa na molaí, likambo yangó,

esálamaka tó elakanaka ndéngé níni. 4 Bonsómisi ezalí nzelá óyo likambo elandí pó ékóma nsómi.

5 Limeki = test

Page 25: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

25

ebéndísámá ekokí koloba makambo polélé, ézala na ndéngé ya esakoleli, ézala na

ndéngé ya tína-maloba .

Esakoleli ya Lingála eyékólámí nánu míngi té. Na boyékoli óyo, nalandélí

esakoleli ya Lingála penzá penzá na etáleli ya etongá (mibéko ya libóké-maloba,

etongameli ya nzeté, lisosoli ya bitongi elandá, bokundoli makokisi, …). Nasálélí

lisosoli ya bokaboleli pó na kokomola mabóké-kómbó pé mabóké-likelelo. Etongami

óyo ememí bóngó mái ya sika na ndéngé ya kosímba tína ya ndéngé balobi-Lingála

bakímaka mbúlúngano pé batongaka bibéngeli. Na etongami óyo, nabandélí bitongá ya

bobéndisi mókó mókó na bozindó, pó na kotála, kolongobana na yangó, ézala na

ndéngé ya esakoleli, ézala na ndéngé ya tína-maloba. Nasosólí bambúlúngano ya

etongá óyo ekokí kobima tángo ya komatisa makoki ya bondimi ya makelelo

ebéndísámá pó na bibéndisi elamúká mínei óyo : -is-, -el-, -am-, -an-. Ndéngé mókó

pé, nasosólí yangó pó na bibéndisi elandáná míbalé míbalé. Na polélé, tóloba ke,

nazalí kotála, na ndelo níni, makelelo ebéndísámá, esálaka na káti ya masakola.

Eténi ya mínei etandí esáleli óyo nabimísí pó na kokela bibéngeli ya nzebi na

bosáléláká bikelameli ya káti ya Lingála. Nabimísí batína-maloba óyo bobókani ya

bibakami (ebandi-esuki-súka) ememaka na ebéngeli óyo ekelámí. Nasálí yangó na

motíndo ya etanda. Na boye, mokeli-bibéngeli akokí kosálela yangó pó na kobimisa

bibéngeli útá na mobímbí. Na sima, nalobélí mosálá óyo nasálí pó na koluka

konguyisa Lingála na nzelá ya bokeli bibéngeli ya shimí. Nasálélí bóngó banzelá óyo

nalimbólákí na eténi ya míbalé pé mísáto. Nalakísí mosálá ya kokela bitongelami ya

kemi (bibúki, baatomi, bamolekíli, baiyon, bikélékété). Namónísí pó na níni, nasálélí

míngi, kotía na loláká pé etongameli ya Lingála, maloba ya minoko misúsu,

míngimíngi, ya Kigréki ya kala. Nalakísí pé mosálá ya Diambu (2001) óyo apésákí

bakómbó ya bibúki míngi na Lingála, mosálá óyo ngáí mókó pé nasálákí ya kokela

bibéngeli ya shimí na óyo etálí bikómisami, milando pé mamekeli na shimí. Namónísí

pó na níni, nasálélí míngi banzelá ya bobéndisi pé botongi. Mosálá óyo ebimísákí

lokásá Etanda ebandelaka ya bibúki ya kemi pé búku moké na kómbó Pó na koyéba

shimí. Nalimbólí nzelá nalandákí, útá na mikandá óyo nakomákí pé mikandá ya

molakisi Mukinayi (2011), pó na kobimisa bagó ya shimí, ya minoko míbalé Lingá-

Français. Bagó yangó ezalí pó na bayékoli ya kelási ya mísáto ya etéyelo ya katikáti.

Nazalí ndé komónisa ndéngé níni, moluki akokí kokela lisungi ya etángiseli na

monoko óyo moyékoli asálelaka na bomoi na yé ya mokolo na mokolo, atá ko,

monoko yangó ekeséní ná monoko óyo eyébáná bó monoko ya kelási. Tángo na tángo,

molakisi pé asálelaka monoko ya bomoi ya mokolo na mokolo pó na kolimbola

matéya epésámákí na monoko ya kelási. Na bagó óyo, monoko ya kelási ezalí

Français, pé, monoko ya mokolo na mokolo ezalí Lingála. Nasúkísí na bolakísáká

nzelá óyo nalandákí pó na koyébanisa misálá yangó epái ya balakisi pé bayékoli ya

shimí na engumba Kinshasa.

Page 26: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

26

Boyékoli óyo ezalí na molongó ya baboyékoli óyo ezalí kosálama na Afrika na

óyo etálí kokómisa minoko ya Afrika minoko ememaka nzebi. Misálá yangó míngi

ezalí kosálama na Ekólo ya Afrika ya Ngelé. Boyékoli óyo ememí makambo mísáto ya

sika na bilanga óyo ya boluki.

Ya libosó, naboyí kosúka káka na kokundola mayéle ya kokela bibéngeli pé

kokela bibéngeli yangó, ezángá nákipé sókí balobi-monoko óyo bakosálela bibéngeli

yangó bakondima tó bakobóya bibéngeli yangó. Na etápi na etápi ya mosála óyo,

nasálákí makási ke, balakisi ya shimí bápésa makanisi na bangó na bizwami ya mosálá

nazalákí kosála. Masoló ná mókó na mókó, tó pé, masoló na mayángani, epésákí Nzelá

na balakisi ya shimí bándima, tó pé, bábóya bibéngeli óyo ekelámákí. Na nyónso,

nasolólákí ná balakisi 90 ya shimí (72 ya bitéyelo ya katikáti, 18 ya bitéyelo ya likoló

pé boboongó).

Ya míbalé, etongami óyo ememí mái ya sika na makambo ya bobagoli pé na

makambo ya bobéngeli ya Lingála. Boyékoli óyo ezalí kokénga na bozindó makokí

óyo bibandi ya bakómbó, bibéndisi ya makelelo pé basúka na mosála, ezalí na yangó

pó na kokólisa ndoba6 elámbámá. Ndéngé nabimísí pé mayéboli ya bobéndisi, ematísí

mbángu ya bobéngeli. Epésí nzelá ya kotía yangó ya komibongamisa pó bibéngeli

ebimaka elongó ná ndimbola na yangó. Na boye, ezalí penzá elóko ya mosála pó na

mobagoli, na kokólisa mosálá na yé.

Ya mísáto etálí monoko ya kosálela. Mosálá óyo emizalélí nzelá óyo nabimísí

ya kokelela bibéngeli. Nzelá yangó ezalí boye : mokeli-bibéngeli akokanisa, akosála

pé akotonga matéya na yé mbala-mókó na monoko ná yé. Na boye, nakimí kotonga

libosó litéya yangó na Français tó na Anglais, na sima ndé, náyá koluka ndéngé ya

kobóngola yangó na Lingála. Namónísí ke, kosála na nzelá óyo, ekolongola mokeli-

bibéngeli na kaká ya komónela makambo na ndéngé ya libándá. Ekopésa yé pé,

bonsómí na mosálá óyo ya kokela bibéngeli. Nzelá yangó pé nalandákí pó na kosála

etongami ya bonganga óyo.

Na eténi ya mítáno pé ya súka, nasúkísí boyékoli óyo na bolakisáká elóko níni

boyékoli óyo ememélí, banzebi ya lengwisitíki, ya bobagoli, ya bobéngeli pé ya

etángiseli. Na súka, napésí mwá makanisi na ndéngé nazalí komónela makambo óyo

esengélí kosála, pé, bilanga ya boluki óyo efungwámí na makambo ya lengwisitíki pé

ya etangiseli pó na Afrika.

6 ndoba = vocabulaire (lisangá ya maloba ya monoko)

Page 27: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

27

LINGÁLA IN HET WETENSCHAPSONDERWIJS

IN DE SCHOLEN VAN KINSHASA :

EEN SOCIOTERMINOLOGISCHE

BENADERING

SAMENVATTING

In verschillende Afrikaanse landen blijven de talen uit de koloniale periode behouden

als media van onderwijs, met name -- maar niet alleen-- in de middelbare scholen en aan de

universiteiten en met name voor wetenschappelijke onderwerpen. De kwestie van de taal van

instructie kan ideologisch worden benaderd, met nadruk op identiteit, of vanuit educatief

oogpunt, met nadruk op moeilijkheden om te onderwijzen en te leren in een vreemde taal.

Wat Afrika betreft is er het bijkomende probleem dat veel Afrikaanse talen nog geen systeem

van codering en gespecialiseerde terminologie tot zich genomen hebben om als volwaardige

taal van instructie te kunnen fungeren. Er is dus behoefte aan een versterking van de capaciteit

(empowerment) van de Afrikaanse talen, zodat leraren ze efficiënt kunnen aanwenden als

talen van instructie.

In de stad Kinshasa, de hoofdstad van de Democratische Republiek Congo, spreken

studenten Lingála in hun dagelijkse leven, maar leren en gebruiken Frans op school. Studies

hebben aangetoond dat de beheersing van het Frans bij deze studenten en soms zelfs bij de

leraren laag is. Ons werk draagt bij tot het uitbouwen van een methode voor het construëren

van een woordenschat en wetenschappelijk discours in het Lingála, en test ze via validatie en

verspreiding bij de primaire gebruikers, namelijk de leraren in de scholen van Kinshasa.

Dit werk heeft vier doelstellingen: 1) het beschrijven van de sociaal-taalkundige

situatie in de scholen van Kinshasa; (2) het beschrijven van de verschillende instrumenten die

de sprekers aanwenden om structurele onduidelijkheden te vermijden en om op basis van

nominale en verbale syntagmen samengestelde termen te produceren; (3) het opstellen van

een morphosemantische methode voor het genereren van afgeleide termen (afgeleide

werkwoorden en zelfstandige naamwoorden) en hun derivationele definities; (4) een

effectieve aanpak testen voor de validatie en de verspreiding van deze terminologie bij

primaire gebruikers. Deze doelstellingen zijn bedoeld om de hypothese te testen dat het

Lingála van een terminologie en een discours kan voorzien worden om te worden gebruikt als

taal van instructie en wetenschap.

Het werk is verdeeld in vijf delen.

Het eerste deel beschrijft de context en de theoretische basis die ten grondslag liggen

aan dit werk (language empowerment) en de methodologie die werd gebruikt om de gegevens

te verzamelen, te analyseren en te interpreteren. De resultaten van deze studie zijn gebaseerd

op veldwerk van ongeveer acht jaar (2004-2012).

Page 28: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

28

Het tweede deel onderzoekt de huidige sociolinguïstische situatie in de stad Kinshasa

in het algemeen en in de klaslokalen in dezelfde stad in het bijzonder. De gegevens van elk

van de varianten van het Lingála worden besproken, evenals de gelijkenissen en de

verschillen tussen hen. Met name: Lingála lya Makanza (LM), Lingála ya Equateur (LEq) en

Lingála ya Kinshasa (LK). Op basis van veldenquêtes worden de verschillende registers van

het LK gekenmerkt: Lingála ya solo (LS), Lingála facile (LF), Lingála ya bayanke (LY) en

Langila (LA). Lingála-Frans diglossie in de scholen van Kinshasa wordt geanalyseerd en het

Lingála gebruikt door leraren van chemie word beschreven om aldus te identificeren hoe deze

docenten komen tot de productie van een discours in chemie gebruik makend van Lingála-

termen. Deze epistemologische aanpak onderzoekt hoe docenten deze begrippen in het

Lingála verwoorden, hoewel ze ze geleerd hebben in het Frans.

Voorgaande studies benaderden vaak het gebruik van het Lingála in de Congolese

scholen om vandaaruit het Franse van studenten of leraren te kunnen ver-klaren. Onze studie

neemt een tegengestelde paradigma aan, waarbij het gebruik van het Lingála wordt

geanalyseerd om de legitimatie van zijn gebruik in de klas te beschrijven. Onze studie toont

aan dat het Lingála ya Kinshasa zijn eigen registers heeft, met een ontwikkeld register

(Lingála ya solo) dat wordt gebruikt in documenten die geschreven zijn, en een gesproken

register, het Lingála facile. De beschrijving van het Lingála ya solo en het Lingála facile is

één van de originele bijdragen van dit werk.

Het derde deel van dit werk is gewijd aan de syntactische analyse van structurele

ambiguïteiten die worden gegenereerd door afleiding en mechanismen van samenstelling. Het

stelt de regels bloot voor het herschrijven van de zin in het Lingála, evenals de veelheid aan

testen (focalisatie, verwijdering, antepositie, insertie) toegepast op het Lingála om de

verschillende componenten te identificeren (nominale syntagmen, verbale syntagmen,

complementen). Vanuit deze syntagmatische structuren werden de verschillende structuren

van samengestelde termen vastgesteld. De syntactische en semantische grenzen van de

derivatie werden aldus in detail onderzocht.

De syntaxis van Lingála blijft slecht beschreven in de literatuur. In dit werk wordt de

syntaxis in wezen vanuit een structurele aanpak benadered. Onze studie stelt een originele

bijdrage voor tot het inzicht in de mechanismen van desambiguatie en van samenstelling

aangewend door Lingálasprekers. Zij analyseert de structurele dubbelzinnigheden die kunnen

veroorzaakt worden door de verhoging of verlaging van de valentie van de werkwoorden

afgeleid door vier verbale extensies (-is-, - el-, - am-, -an-) evenals de dubbele derivaties. Het

betreft in feite het verifieren van het goed functioneren van de samengestelde woorden en

werkwoorden in een zin.

Het vierde deel legt het terminologische instrument bloot voor de versterking van de

wetenschappelijke woordenschat op basis van een taaleigen mechanisme. De lexicologische

structuren van de afgeleide werkwoorden en van de deverbatieve nomina werden op basis van

een corpus geïdentificeerd en hun derivationele definities werden geproduceerd om de

oprichting van terminologie met behulp van het mechanisme van afleiding te systematiseren.

Deze methodologie wordt vervolgens toegepast op het gebied van de chemie. Bestaande

werken over scheikundige terminologie in het Lingála gebruiken zowel morfofonologische

Page 29: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

29

aanpassing als afleiding en samenstelling. Dit is in principe het werk van Diablo (2001),

Mukinayi (2011) en mezelf (Sene Mongaba 2012e). Deze termen corresponderen met de

chemische objecten (elementen, atomen, moleculen, ionen, subatomaire deeltjes,

meeteenheden) en met chemische processen, verschijnselen en grootheden. Om te illustreren

hoe de onderzoeker onderwijs in de taal van de leerling kan bieden, zelfs als die taal niet

erkend wordt als een taal van instructie maar in werkelijkheid toch gebruikt wordt voor het

overbrengen van wetenschap in de klas, beschrijft onze studie de aanpak om een

woordenboek van chemie (Frans-Lingála) te bouwen ten behoeve van studenten en docenten.

Tot slot worden verschillende strategieën in het veld getest voor de validatie en de

verspreiding van de termen bij chemie-leraren in Kinshasa scholen.

Dit werk past in het bredere kader van werk gericht op de "intellectualisatie" van de

Afrikaanse talen. De bijdrage van dit werk op dit gebied is drievoudig.

Ten eerste, in elke fase van het werk werd ervoor gezorgd de terminologische creaties

voor te leggen aan de primaire gebruikers (leraren van chemie). Individuele gesprekken en

gesprekken in groep met docenten van chemie hebben de voorstellen kunnen valideren of

verwerpen.

Ten tweede, met betrekking tot de lexicografie en de terminologie van het Lingála,

verifieert deze thesis in detail het potentieel van nominale voorvoegsels, verbale extensies en

eindklinkers in de woordenschatverrijking. De productie van de derivationele definities

verbetert het aanbod in de systematisering van de terminologische creatie, voorzover de

lexicograaf of de terminoloog niet alleen over potentiële neologismen beschikt, maar ook over

definities die hem of haar begeleiden in zijn of haar werk. Deze thesis is dus een hulpmiddel

voor de lexicograaf.

Ten derde, op het algemene plan van de capaciteitsopbouw van Afrikaanse talen, het

feit dat het werk is ontworpen, geproduceerd en volledig in het Lingála geschreven is, is op

zich ook een bijdrage tot de onderzoeksmethodologie in dit gebied.

Page 30: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

30

Page 31: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

31

RÉSUMÉ

Dans plusieurs pays africains, les langues héritées de la colonisation continuent à être

utilisées comme langues d’enseignement dans le système scolaire, en particulier à l’école

secondaire et à l’université et surtout pour les matières scientifiques. La question de la langue

d’enseignement peut être abordée sur le plan idéologique (identitaire) ou sur le plan

didactique (difficulté à enseigner et à apprendre dans une langue étrangère). Quelle qu’en soit

l’approche, il s’avère qu’à l’heure actuelle plusieurs langues africaines ne sont pas dotées

d’une codification et d’une terminologie spécialisée leur permettant d’assumer le rôle de

langue d’enseignement. Il se pose donc la nécessité d’un renforcement des capacités

(empowerment) des langues africaines, afin de permettre aux enseignants de les utiliser de

manière efficiente comme langues d’enseignement.

Dans la ville de Kinshasa, la capitale de la République Démocratique du Congo, les

élèves parlent en lingála dans leur vie quotidienne, mais apprennent en français dans l’école

du type formel. Par ailleurs, des études montrent la faible maîtrise du français de la part de ces

élèves et, parfois, même dans le chef des enseignants. Ce travail contribue à la résolution de

ce problème en proposant une méthode permettant le renforcement du vocabulaire et du

discours scientifiques en lingála, ainsi que sa validation et sa diffusion auprès des utilisateurs

primaires, qui sont les enseignants de la ville de Kinshasa.

Ce travail poursuit quatre objectifs : 1) décrire la situation sociolinguistique dans les

écoles de Kinshasa ; 2) décrire les différents outils que les locuteurs mettent en place pour,

d’une part, éviter les ambiguïtés structurales et, d’autre part, produire des termes composés à

partir des syntagmes nominaux et verbaux ; 3) établir une méthodologie morphosémantique

pour générer des termes dérivés (verbes dérivés et noms déverbatifs) et leurs définitions

dérivationnelles en lingála ; 4) tester une approche efficace pour la validation et la diffusion

de cette terminologie auprès des utilisateurs primaires, qui sont les enseignants. Ces objectifs

visent à vérifier l’hypothèse selon laquelle le lingála peut être doté d’une terminologie et d’un

discours élaboré lui permettant d’être utilisé comme langue d’enseignement et véhicule de

sciences.

Ce travail se subdivise en cinq parties.

La première partie décrit le contexte, la base théorique qui sous-tend ce travail

(language empowerment) et la méthodologie suivie pour collecter, analyser et interpréter des

données. Les résultats obtenus dans le cadre de cette thèse sont basés sur un travail de terrain

d’environ huit ans (2004-2012). Par rapport à la question de l’orthographe, cette thèse

propose une orthographe pour la variété de lingála parlé à Kinshasa et à Brazzaville.

La deuxième partie examine la situation sociolinguistique actuelle dans la ville de

Kinshasa en général et dans les salles de classe de cette même ville en particulier. Elle détaille

chacune des variétés et en montre les ressemblances et les dissemblances entre elles. Il s’agit

de : lingála lya Makanza (LM), lingála ya Équateur (LEq) et lingála ya Kinshasa (LK). Partant

des enquêtes de terrain, les différents registres du lingála ya Kinshasa sont caractérisés :

lingála ya sóló (LS), lingála facile (LF), lingála ya bayanké (LY) et langíla (LA). L’analyse de

Page 32: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

32

la diglossie lingála-français dans les écoles de Kinshasa et la description du lingála utilisée

par les enseignants de chimie présentées dans cette partie ont pour but d’identifier la manière

dont ces enseignants arrivent à produire un discours élaboré et des termes de chimie en

lingála. Cette démarche épistémologique examine comment les enseignants abordent ces

notions en lingála, alors qu’ils les ont apprises en français.

Dans le contexte scolaire, le lingála a souvent été abordé dans l’optique d’études

visant à décrire le français des élèves ou des enseignants. Cette thèse adopte un paradigme

contraire, où l’usage du lingála est analysé dans le but de décrire le processus de légitimation

de son usage dans la salle de classe. Cette thèse révèle que le lingála ya Kinshasa a ses

propres registres, avec un registre élaboré (lingála ya sóló) qui est utilisé dans les documents

écrits, ainsi qu’un registre parlé, le lingála facile. La description du lingála ya sóló et du

lingála facile constitue une contribution originale de ce travail.

La troisième partie de ce travail est consacrée à l’analyse syntaxique des ambiguïtés

structurales et celle des structures générées par les mécanismes de composition et dérivation.

Elle expose les règles de réécriture de la phrase en lingála, ainsi que les différents tests

(focalisation, effacement, antéposition, insertion) appliqués au lingála pour identifier les

différents constituants (syntagmes nominaux, syntagmes verbaux, compléments). De ces

structures syntagmatiques, les différentes structures de termes composés ont été identifiées.

Les limites syntaxiques et sémantiques de la dérivation sont aussi examinées dans les détails.

La syntaxe du lingála reste faiblement décrite dans la littérature. Dans ce travail, la

syntaxe est abordée essentiellement par l’approche structurale. Cette thèse propose donc une

contribution originale dans la compréhension des mécanismes de désambiguïsation et de

composition mis en place par des locuteurs du lingála. Elle analyse les ambiguïtés structurales

que peuvent engendrer l’augmentation ou la diminution des valences de ces verbes dérivés

pour les quatre extensions verbales (-is-, -el-, -am-, -an-) ainsi que les doubles dérivations. Il

s’agit en fait de vérifier le bon fonctionnement des termes composés et des verbes dérivés

dans une phrase.

La quatrième partie expose l’outil de création terminologique pour le renforcement du

vocabulaire scientifique par un mécanisme interne à la langue, la dérivation. Les structures

lexicologiques des verbes dérivés et des noms déverbatifs ont été identifiées à partir du corpus

et leurs définitions dérivationnelles ont été produites dans le but de systématiser la création

terminologique utilisant le mécanisme de dérivation. Cette méthodologie est ensuite appliquée

dans le domaine de la chimie. Les travaux de terminologie de chimie en lingála connus à ce

jour utilisent aussi bien l’adaptation morphophonologique que la dérivation et la composition.

Il s’agit essentiellement des travaux de Diambu (2001), Mukinayi (2011) et moi-même (Sene

Mongaba 2012e). Ces termes correspondent d’une part aux objets chimiques (éléments,

atomes, molécules, ions, particules subatomiques, unités de mesures) et d’autre part aux

processus, aux phénomènes et aux grandeurs chimiques. Dans le but d’illustrer comment le

chercheur peut proposer des supports pédagogiques dans la langue de l’apprenant, même si

cette langue n’est pas reconnue comme langue d’enseignement, mais qu’en réalité elle est

utilisée pour transmettre les savoirs en classe, cette thèse décrit la démarche suivie pour

concevoir un dictionnaire de chimie (français-lingála) à l’intention des élèves et enseignants

Page 33: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

33

de la troisième année scientifique. Enfin, elle aborde les différentes stratégies expérimentées

sur le terrain pour la validation et la diffusion de ces termes de spécialités auprès des

enseignants de chimie des écoles de Kinshasa.

Ce travail s’intègre dans le cadre plus global des travaux axés sur l’«

intellectualisation » des langues africaines. La contribution de ce travail dans ce champ de

recherche comporte trois volets.

Premièrement, à chaque étape de ce travail, j’ai veillé à soumettre aux utilisateurs

(enseignants de chimie) mes travaux de création terminologique et de production des

définitions. Les discussions individuelles et en conférence avec les enseignants de chimie ont

permis de valider ou de rejeter certaines de mes propositions et d’en avancer d’autres.

Deuxièmement, sur le plan de la lexicographie et de la terminologie du lingála, cette

thèse vérifie dans le détail les potentialités des préfixes nominaux, des extensions verbales et

des finales dans l’enrichissement du vocabulaire élaboré. La production des définitions

dérivationnelles améliore l’offre dans la systématisation de la création terminologique, dans la

mesure où le lexicographe ou le terminologue dispose non seulement des néologismes

éventuels, mais de définitions qui le guident dans son travail. Cette thèse constitue donc un

outil pour le lexicographe.

Troisièmement, sur le plan global du renforcement des capacités des langues

africaines, le fait que le travail soit conçu, produit et rédigé intégralement en lingála constitue

également une contribution dans la méthodologie de ce champ de recherche.

Page 34: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

34

Page 35: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

35

ETÉNI 1

ELIMBOLI PÉ ESÁLELI

Page 36: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

36

Page 37: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

37

MOKABO 1

NKÓTÉLÁ

1.1. LOPÁNGO

Na Bikólo ebelé ya Afrika, míngimíngi pó na matéya ya nzebi7, na bitéyelo ya

katikáti pé ya likoló, batángisaka na minoko óyo bakolonizéláká bangó na yangó. Ezalí

na mwá Bikólo óyo batángisaka na minoko ya Afrika pé na minoko ya kolonizasyón.

Na Bikólo yangó, matéya ya nzebi etángisamaka míngi na minoko ya kolonizasyón.

Na bakelási ya katikáti pé ya likoló, ezalaka míngi minoko ya kolonizasyón. Na

Bikólo ya likoló na Afrika, batángisaka míngi na Kiarabe, kasi, batángisaka matéya ya

nzebi, káka na minoko ya kolonizasyón. Bikólo misúsu ya Afrika, lokóla Etiopí,

basálelaka pé minoko ya Afrika na mwá mayékoli ya ndelo ya boboongó8. Na Ekólo

Afrika ya Ngelé9, bazalí kosála makási míngi pó na kotómbola kotángisa na minoko ya

Afrika. Nzókandé, na Tanzaní, bangó bato babandákí makambo ya kotángisa na

minoko ya Afrika (Kiswahili) na tángo ya mokonzi na bangó ya libosó M’Zee

Nyerere, bakonzi na bangó bazóngísá Tanzaní sima na makambo ya kosálela Kiswahili

na ndéngé ya letá, na bitéyelo ya katikáti pé ya likoló. Bikólo ebelé epái wápi Anglais

ezalí monoko ya letá, basáleka minoko ya Afrika pó na kotángisa na bandelo mibalé

ya libosó ya etéyelo ya ebandeli. Nzókandé, na Bikólo óyo monoko ya letá ezalí

Français, Kiportigé tó Kiespanyol, kotángisa na minoko ya Afrika ezalí nánu na ndelo

ya komekameka, ndakisa na Mali tó na Sénégal.

Ezalelo óyo eútí míngi penzá na politíki ya kolonizasyón óyo bapómbá óyo

babwíláká mabelé ya Afrika, bazaláká kosálela. Letá ya France azalákí kosálela

politíki ya nákómísá-bangó-néti-ngáí10

. Français ezalákí monoko ya Ekólo. Na France,

óyo babéngaka République, sókí babákísí kómbó mosúsu na sima té, elingí koloba

France. La langue de la Republique elingí koloba, monoko ya Ekólo. Na boye,

epékísámákí na bitéyelo, kosálela atá minoko óyo ezalákí kolobama na bambóka ya

France kasi ezalákí Français té. Portigal na Espanye bazalákí pé kosálela politíki ya

nákómisa-bangó-néti-ngáí. Angleterre azalákí kozwela makambo na ndéngé ekesáná.

Bangó bazalákí kobanda na minoko ya Afrika pé komema bayékoli malémbemalémbe

na koyékola Anglais. Anglais ezalákí kozwa esíká ya minoko ya Afrika

malémbemalémbe pé tíí ekotíkala yangó mókó, bó monoko ya kotángisela na bitéyelo

ya likoló. Ezalelo na Ekólo Kongó ya Demokrasí óyo ebwílámáká na Beljíki, ezalákí

7 nzebi = science

8 boboongó = université

9 Afrika ya ngelé = Afrique du Sud

10 politíki ya nákómisa-bangó-néti-ngáí = politique d'assimilation

Page 38: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

38

penepene na óyo ya Bikólo ebwílámáká na Angleterre. Esíká ya malongá epésámélákí

minoko ya Kongo pó na kotángisela na bitéyelo ya ebandeli. Na kelási ya mísáto ndé,

Français ezalákí kokóma monoko ya kotángisela. Minoko ya Kongo ezalákí kokóba

kotángisama bó matéya.

Na Afrika, likambo ya monoko ya kotángisela, ezalí likambo óyo bato bazalí

kondongwanela na yangó makási tíí mói ya leló. Ekokí kozwelama na ndéngé ya

idolojí. Bankóló monoko bakomilobela : "bakoyéba bísó na monoko na bísó, esengélí

tóbatela yangó". Ekokí pé kozwelama na ndéngé ya etángiseli. Bankóló monoko

bakotála : mikakatano níni, bayékoli bazalí kokútana na yangó tángo bazalí koyékola

na monoko ya bapaya, monoko óyo bayébí té, tó pé, monoko óyo bayébí malámu té.

Ézala na ndéngé ya idolojí, ézala na ndéngé ya etángiseli, na mói ya leló, mibéko ya

kokoma minoko míngi ya Afrika nánu efándísámí té. Ndéngé mókó pé, bibéngeli ya

misálá óyo ekopésa minoko yangó nzelá ya kosálelama lokóla minoko ya kotángisela,

nánu ekelámí nyónso té. Na boye, ezalí na boséngá ya konguyisa minoko ya Afrika pó

balakisi bákoka kotángisa na yangó, na ndéngé ya malongá (Bamgbose 2011).

Bososoli nakosála na boyékoli óyo ekosúka káka na ndelo ya etángiseli.

Bayékoli basengélí koyéba níni balakisi bazalí kotángisa bangó. Ezalí pó, bákoka

kokómisa boyébi yangó, boyébi na bangó mei penzá. Na boye, bakoleka na kosálela

boyébi yangó, ézala na bomoi na bangó ya mokolo na mokolo, tó pé, na misálá na

bangó.

Baboyékoli ebelé ezalí kolakisa ke, bayékoli ebelé na Afrika, bayébí malámu té,

minoko óyo batángisamaka na yangó. Na tembe té, kozánga koyéba yangó, ezalí

kopékisa bangó pó na kokanga baboyébi óyo etéyámí na monoko yangó. Likambo

yangó eyéí lisúsu pási koleka na bomónáká ke, balakisi, bangó mókó pé, bayébí

malámumalámu té, monoko yangó. Na boye, ezalí kopekisa bangó kokoka kotángisa

na ndéngé esengélí na monoko yangó.

Na ndelo ya etángiseli, baboyékoli míngi, elakísá ke, bayékoli bayékolaka

malámu míngi tángo bazalí koyékola na monoko óyo balobaka na bomoi na bangó ya

mokolo na mokolo (M1). Babomekimeki esálámá bipái na bipái na Afrika, elakísá ke,

bayékoli bazwaka bapwén ya malongá tángo bazalí kolanda matéya na minoko na

bangó ya libosó (Kembo 2000 ; Webb & al. 2004 ; Afola-Amey 2005;Daouda 2008).

Babomekimeki misúsu elakísá ke, esáleli yangó epésaka pé bayékoli makoki malámu

ya koyékola, na sima, na monoko ya bapaya. Kasi esengélí koyéba ke, koyékola libosó

na monoko na yó na kelási ya ebandeli, na sima, na kelási ya likoló, kokóma koyékola

na monoko ya bapaya, ekosénga lisúsu na bayékoli bákoba boyékoli na bangó na

monoko óyo ya sika, monoko óyo bazalí na káti ya koyékola. Na boye, baboyékoli

yangó ezalí kolakisa ke, kobóngola monoko ya kotángisela na bitéyelo ya katikáti pé

ya likoló, ezalí yangó té, ndé moto ekomatisa malongá ya kotángisa. Kasi, ekobótela

bayékoli mikakatano misúsu. Ezalí pó, ezalí kosénga na bangó, bámesana na koyékola

Page 39: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

39

na monoko ya sika, óyo bazalí koyékola, kasi balobaka yangó té, na bomoi na bangó

ya mokolo na mokolo.

Ndakisa ya Kinshasa, mbóka-mokonzi ya Ekólo ya Kongo ya Demokrasí, ezalí

komónisa polélé nkwókósó yangó. Bayékoli balobaka Lingála na bomoi na bangó ya

mokolo na mokolo, kasi, na bitéyelo, batángaka na Français. Epái mosúsu, baboyékoli

ezalí kolakisa ke, bayékoli bayébí Français na ndéngé ya malongá té. Balakisi misúsu

pé bayébí Français ya malongá té. (Nkenda 1971, Bokamba 1986, Nyembwe 2004,

Yawidi 2008, Saint-Moulin 2009, Sene Mongaba 2011).

Na mayéle na ngáí, ezalí na banzelá míbalé ekokámí na kolanda pó na kozwa

eyano esengélí na likambo ya monoko ya kotángisa pé na likambo ya kotómbola

malongá ya kotángisa :

a) Komatisa ndelo ya koyéba monoko ya kolonizasyón óyo esálelamaka.

b) Kosálela monoko elobamaka na esíká etéyelo efándísámí.

Na mói ya leló, nzelá óyo ya libosó, eyékólámí míngi. Ezalí nzelá ya koléndisa

bayékoli ya Afrika na boyébi minoko ya kolonizasyón óyo batángisamelaka na yangó.

Kasi, baboyékoli yangó pé emónísí pási óyo ezalí na Afrika pó, balakisi pé bayékoli

bákoka koyéba malámumalámu, minoko yangó, atá ko, bameko ndéngé na ndéngé

ezwamaka pó na koléndisa boyébi ya minoko yangó (Lokombe 1984, Bamgbose,

Chaudenson, Nkongolo 2000, Nyembwe 2004, Yawidi 2008, Noyau 2010).

Nzelá ya míbalé, baluki nánu bakipé yangó míngi té. Ezalí nzelá ya kosálela

monoko óyo elobamaka na bomoi ya mokolo na mokolo na esíká etéyelo efándísámí.

Pó ke nzelá yangó ékokisama, ezalí na mwá mabáku pé mikakatano óyo esengélí

kotálela pó ke minoko ya Afrika ékoka kozala eyano elongóbání na likambo óyo

etúnámélí etéyelo na Afrika.

Na boyékoli óyo, nalukí kopésa biyano na likambo óyo na bopésáká likanisi ya

esáleli pó na konguyisa maloba ya nzebi na Lingála pé ndéngé ya koyébanisa maloba

yangó epái ya basáleli na yangó ya libosó, elingí koloba, balakisi pé bayékoli.

1.2. NDEMBÉ

Ndéngé natálí na bokébi, ezalí té, pó bato na Kinshasa balobaka Lingála, ndé,

na mbala-mókó, bakokoka kosálela Lingála, na ndéngé elongóbání, bó monoko ya

kotángisela. Epái mosúsu, atá ko, kozánga koyéba Français ezalí penzá tengú monéne

pó na bokómisi bayékoli bankóló ya boyébi, tozalí komóna ke, babóti, bapómbá ya

Ekólo pé baímbóka, batálaka Français bó monoko ya lokúmu pé batálaka Lingála bó

monoko ya pámbapámba.

Na tína wáná, na boyékoli óyo, ndembé ya libosó ezalí ya koluka kolakisa

ezalelo na ndéngé ya sosiolengwisitíki (bomoi ya monoko na mbóka) ya bitéyelo ya

Page 40: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

40

Kinshasa. Esíká ya Lingála na matéya11

. Bokongoli bipésami óyo nasálákí na terén,

ezalákí pó na kolimbola Lingála óyo balobi-Lingála ya Kinshasa balobaka,

míngimíngi penzá, Lingála óyo balakisi basálelaka na masoló na bangó ya kotángisa.

Likambo ya monoko ya kotángisela esúkaka káka té na kokela bibéngeli ya

nzebi. Ekosénga pé koyéba ndéngé níni bibéngeli yangó ekosakolelama. Nayékólákí

ndéngé balobi Lingála batongaka masakoli ya polélé tángo balobaka. Nasálélákí bóngó

etáleli ya lisosoli ya etongá12

pó na komóna ndéngé balobi-Lingála bakímaka

mbúlúngano na maloba na bangó pé ndéngé bibéngeli etongámá13

ekelamaka.

Ndembé ya mísáto ezalí ya kobimisa polélé boyókani óyo ezalí káti na

etongameli ya maloba pé tína-maloba. Yangó ezalí pó na koyéba ndéngé ya

kobótamisa bibéngeli ya nzebi na Lingála. Mosálá yangó ekosálama na botáléláká

ndéngé Lingála esálelaka etongameli na yangó pó na kobimisa maloba ya sika. Na

yangó, Lingála esálelaka bikelameli óyo : bobéndisi ; botongi ; bodéfi ; botiei na

etongameli pé loláká ya Lingála. Mosálá na terén esungákí ngáí pó na kokundola

boyókani óyo ezalí káti na etongameli maloba na Lingála pé bokeli bibéngeli, na

bososoláká liyéboli14

ya limanyoli pé, na nzelá yangó, koyéba ndéngé níni limanyoli

yangó ekokí kobéngama na Lingála.

Ndembé ya mínei na boyékoli óyo ezalí kokundola mayéle eléndá pó na

koyébanisa bibéngeli óyo ekelámí. Elingí koloba, koyébanisa yangó epái ya bato

bakozala na boséngá ya kosálela bibéngeli yangó. Na boyékoli óyo, basáleli bibéngeli

ezalí bóngó balakisi pé bayékoli.

1.3. ELUKA-BONDIMAMI PÉ MOKÁNO YA KOKOMA ETONGAMI ÓYO

NA LINGÁLA 15

Na boyékoli óyo, eluka-bondimami ezalí óyo : Lingála ekokí kopésama

bibéngeli ya nzebi pé bisákólá elámbámá óyo ekondingisa yangó kosálelama lokóla

monoko ya kotángisela. Elingí koloba, Lingála ezalí monoko óyo ekokí komema

nzebi.

Sókí eluka-bondimami yangó ezalí ya sóló, elingí koloba ke, nakokí pé kosála

etongami ya bonganga óyo na Lingála. Yangó wáná, pó na kozala na bomókó ná

makanisi na ngáí mókó, namanyólákí, nakanísákí, nakokísákí pé nakomákí etongami

11

boyékoli loláká = phonologie ; etongameli = morphologie ; esakoleli = syntaxe ;

tína-maloba = sémantique 12

lisosoli ya etongá = analyse structurale 13

ebéngeli etongámá = terme composé 14

liyéboli = définition ; koyébola = définir 15

eluka-bondimami = hypothèse

Page 41: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

41

ya bonganga óyo mbala-mókó na Lingála. Makomi ya Français ezalí bóngó libóngoli

nasálákí na sima. Na bolandáká nzelá wáná, mosálá óyo endimísí pé eluka-bondimami

yangó. Kobimisa boyébi ya nzebi mbala-mókó na monoko óyo olobaka ezalí pé

konguyisa monoko yangó. Ezalí ya sóló pó, tángo nazalákí kokoma maloba ya

bonganga óyo, bibéngeli ya shimí ekelámí koleka 200 pé óyo ya lengwisitíki pene na

50 ekelámí na Lingála (táláká maloba ya sé-ya-lokásá tó pé, bibakisami16

na súka ya

mokandá óyo).

1.4. ETONGÁ PÉ MAMEMELI YA BOYÉKOLI ÓYO

Boyékoli óyo ekabwání na biténi mítáno :

Eténi ya libosó ezalí kofándisa ndelo óyo masoló ekolekelama. Eténi yangó

ekabwání na mikabo mísáto. Na mokabo ya libosó, ezalí kolakisa lisangá ya makambo

óyo ememí kosálama ya boyékoli óyo. Na mokabo ya míbalé, nakolakisa elimboli óyo

esimbí masoló ya mosálá óyo. Ezalí bóngó : liyébi ya empowerment ya monoko tó, na

Lingála babéngí bonguyisi17

monoko. Bonguyisi ezalí kopésa nguyá na elóko, na

likambo tó na moto. Bonguyisi monoko ézalí na biténi míbalé : kofándisa makokí ya

monoko yangó pé koléndisa boyébi na yangó epái ya balobi na yangó. Na mokabo ya

mísáto, nalakísí nzelá nalandákí pó na kokongola, kososola pé kolimbola bipésami18

.

Bizwami ebimí na mosálá óyo, eútí penzá na mosálá na ngáí ya terén ya

bamvúla pene na mwambe (2004-2012). Elingí koloba, ézala bizwami etálí lokótá ya

Lingála óyo esálelamaka na Kinshasa, ézala bizwami etálí ndéngé basálelaka Lingála

na bandáko ya bakelási, ézala bizwami etálí bitongá ya bobéndisi, ézala bizwami etálí

bitongá ya bibéngeli etongámá, ézala bizwami etálí bamayéle ya kokíma mbúlungano,

nyónso wáná óyo nakomólí na mosálá óyo, efándísámí likoló ya mosálá na ngáí ya

botúnituni pé botálitali na terén19

. Mosálá yangó ndé ememélákí ngáí lisangá-maloba

óyo nasálélákí pó na masosoli pé matángeleli. Mosálá yangó ya terén ndé nakomólí20

na mokabo ya mísáto.

16

maloba ya sé-ya-lokásá = notes de bas de page ; ebakisami = annexe

17 bonguyisi = empowerment ; konguya = to empower

18 limemeli = contribution ; epésami = donnée ; ezwami = résultat ; lisosoli = analyse ;

litángeleli = interprétation ; likundolami = identifié ; libómbolami = découverte 19

etongá = structure ; etongá ya bobéndisi = structure dérivationnelle ; etongá ya

bibéngeli etongámá = structure de termes composés ; ebéngeli etongámá = terme

composé ; mbúlungano = ambigüité ; mayéle = stratégie ; botúnituni = enquête ; botáli

na bokébi = observation 20

kokomola = décrire

Page 42: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

42

Éngébéné na ekomeli21

, etongami óyo epésí likanisi ya ekomeli óyo ekokí

kozala ekomeli ya Lingála ya Kinshasa ná Brazzaville. Ekomeli yangó ekipé mitíndo

óyo epésámáká na koyángana ya banganga ya lengwisitíki óyo esálámáká na

Lubumbashi na 1974. Ekótísí pé bizaleli ya ndéngé balobi-Lingála bakomaka Lingála

na mói ya leló (sima ya mobú 2000).

Na eténi ya míbalé, nalakísí sosiolengwisitíki ya engumba Kinshasa na mói ya

leló. Míngimíngi, nalakísí ndé bomoi ya minoko na bitéyelo. Mokabo ya mínei,

natandí balokótá22

(Mangála) minéne ya Lingála óyo eyébání na mói ya leló.

Nalimbólí na bozindó, lokótá mókó mókó. Nalakísí bokokani pé bokeseni ezalí káti na

yangó. Ezalí balokótá óyo : Lingála lya Makanza (LM), Lingála ya Equateur (LEq) pé

Lingála ya Kinshasa (LK). Nasálélí míngi misálá ya Bwantsa (1970), Dzokanga

(1979), Motingea (2006), Bokamba (2012), Bokula (1987), Sesep (1987), Nzanga

(1991), Meeuwis (2010), (Sene Mongaba 2012). Nafándélí na bozindó Lingála óyo

elobamaka na Kinshasa, ézala na káti ya mabótá, ézala na babalabála, ézala na mítuka

ememaka bato nyónso, ézala na bazándo, ézala na babiró, ézala na batévé, ézala na

baradio pe na internet. Botáli na bokébi pé botángi ndé etíndí ngáí na mokabo óyo

nálakisa elongi ya Lingála ya Kinshasa pé mitáláká23

na yangó lokóla Lingála ya sóló

(LS), Lingála Facile (LF), Lingála ya bayanké (LY) pé Langíla (LA).

Na mokabo ya mítáno ebimísí elongi ya digolosia24

Lingála-Français na

engumba Kinshasa. Na mokabo óyo, nalukákí koyéba : Na engumba Kinshasa,

balakisi balobaka pé Lingála tángo batángisaka ? Lingála níni (lokótá níni pé na

motáláká níni) balakisi balobaka na káti ya bakelási ? Basálaka ndéngé níni pó na

bibéngeli ya mosálá ? Ezalí bolandeli na ndéngé ya epistemolojí ya mwá mayébi óyo

ezalí makonzí ya shimí. Na mokabo ya motóbá nasosólí ndéngé níni balakisi bazalí

kolobela mayébi yangó na Lingála, atá ko, bangó mókó, bayékóláká shimí káka na

Français. Bipésami yangó ezwámákí na nzelá ya kobimisa balakisi maloba pé na nzelá

ya kolanda bangó tángo bazalí kotéya na bakelási.

Na makambo etálí bitéyelo, Lingála eyékolamaka míngi tángo baluki bazalí

koluka kokomola Français ya bayékoli tó ya balakisi (Nkenda 1971 & 1973, Lokombe

1984, Nkongolo 1998, Manduku 2004, Nyembwe & Koni 2004, Ilunga 2006, Ekwa

2008, De Saint Moulin 2009, Kupelesa 2010, Nyembwe 2010, Nyembwe & Matabishi

2012). Etongami óyo ezwí emóneli ya bizónga25

. Elingí koloba, nayékólí Lingála na

21

ekomeli = orthographe 22

monoko = langue ; lokótá = dialecte, variété 23

motáláká = registre, repertoire 24

digolosia = diglossie 25

emóneli = paradigme ; bizónga = sens contraire ; bazilekite = basilecte ;

Page 43: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

43

ndembé ya kokomola bonsómisi26

ya kosálela yangó na bandáko ya kelási. Na óyo

etálí balokótá, Lingála óyo elobamaka na Kinshasa pé na Brazzaville esosolamaka

tángo nyónso bó bazilekite ya likóbi lingála lya Makanza-lingála ya Équateur-lingála

ya Kinshasa. Etongami óyo etálí na bozindó elobeli ya Kinshasa pé Brazzaville.

Botúnituni na ngáí ebimísí polélé ke, Lingála yangó ezalí na mitáláká na yangó, ya

yangó mókó, ézala motáláká elámbámá (Lingála ya sóló) óyo esálelamaka pó na

kokoma mikandá, motáláká elobamaka (Lingála facile). Bokomoli ya mitáláká óyo

míbalé ezalí mókó ya bizwami etongami óyo ememí ya sika27

.

Na eténi ya mísáto, nasolólí esakoleli28

ya makambo na Lingála. Lisosoli ya

etongá óyo ezalí koluka kososola mbúlúngano útá na etongá pé ekelameli ya maloba

na Lingála, ézala bibéngeli ekelamaka na nzelá ya bobéndisi, ézala bibéngeli

ekelamaka na nzelá ya kotongama. Na mokabo ya sambo etandí mibéko ya kobandela

kokoma masakola na Lingála pé mwá mameki óyo ekopésa nzelá ya kokundola

bitongi ndéngé na ndéngé ya lisakola. Mameki yangó ezalí bóngó : bosiémisi,

bobomami, bobóngwami-efándelo pé boyíngisi. Bitongi yangó ezalí : libóké-kómbó,

libóké-likelelo pé likokisi. Na mokabo ya mwambe natálí tíí wápi makelelo

ebéndísámá ekokí koloba makambo polélé, ézala na ndéngé ya esakoleli, ézala na

ndéngé ya tína-maloba29

.

Na mói ya leló, tokokí koloba ke, ezalí na babúku mítáno óyo ezalí kokomola

na mobimba na yangó, mibéko ya Lingála. Ezalí bóngó (Bwantsa 1970, Dzokanga

1979, Bokamba 2004, Motingea 2006, Meeuwis 2010). Etongami óyo ekeséní na

babúku yangó pó, áwa, nayékólí bobéndisi pé botongi na ndéngé ya bozindó. Boyékoli

yangó efándísámí likoló na lisangá-maloba ya malongá ndéngé nalakísí yangó na

mokabo ya mísáto. Esakoleli ya Lingála eyékólámí nánu míngi té. Baboyékoli óyo

ekótí penzá na bozindó ya esakoleli ya Lingála, ezalí baboyékoli ya Ndinga Oba

(1971) pé ya Adoua (1984). Baluki óyo míbalé ndé bakomólí synthématique,

syntagmatique pé énoncématique ya Lingála. Na boye, baboyékoli ya ndinga Oba pé

Adoua ezalí na etáleli ya bisála30

. Mukash pé, ayékólí Lingála, sé na etáleli ya bisála.

Kasi boyékoli ya Mukash eyékólí ndé esakoleli ya minoko ya Babantu ya Ekólo

Kongó ya Demokrasí. Na káti na yangó, Lingála pé eyékólámí. Nzanga (1991) alobélí

26

bonsómisi = légitimation ; konsómisa = legitimer 27

motáláká elámbámá = registre elaboré ; motáláká elobamaka = registre parlé 28

Esakoleli = syntaxe 29

etongi = constituant ; limeki = test ; bosiémisi = focalisation ; bobomami =

effacement ; bomati-libosó = topicalisation ; bobóngwami-efándelo = antéposition ;

boyíngisi = insertion ; libóké-kómbó = syntagme nominal ; libóké-likelelo = syntagme

verbal ; likokisi = complément 30

etáleli ya bisála = approche fonctionnelle ; etáleli ya etongá = approche structurale

Page 44: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

44

mwá ebandeli ya etáleli ya etongá pó na kolílisa31

bibéndisi ya makelelo. Na boyékoli

óyo, nalandélí esakoleli ya Lingála penzá penzá na etáleli ya etongá (mibéko ya

libóké-maloba, etongameli ya nzeté, lisosoli ya bitongi elandá, bokundoli makokisi,

…)32

. Nasálélí lisosoli ya bokaboleli33

pó na kokomola mabóké-kómbó pé mabóké-

likelelo. Etongami óyo ememí bóngó mái ya sika na ndéngé ya kosímba tína ya

ndéngé balobi-Lingála bakímaka mbúlúngano pé batongaka bibéngeli. Etongameli pé

bobéndisi ya Lingála eyékólámá na bozindó na bakomi ebelé (tózwa ndakisa ya

Ndinga Oba 1971, Dzokanga 1979, Nzanga 1991, Motingea 2006, Edema 2008,

Meeuwis 2010). Baboyékoli yangó ekótá na bozindó té pó na kokénga sóló ya eluka-

bondimami óyo ebelelaka ke, bibakami (bibandi ya bakómbó, bibéndisi ya makelelo,

basúka) ekokí kobóta maloba ebelé ya nzebi na Lingála. Na etongami óyo, nabandélí

bitongá yangó mókó mókó na bozindó, pó na kotála, kolongobana na yangó, ézala na

ndéngé ya esakoleli, ézala na ndéngé ya tína-maloba. Nasosólí bambúlúngano ya

etongá óyo ekokí kobima tángo ya komatisa makoki ya bondimi34

ya makelelo

ebéndísámá pó na bibéndisi elamúká35

mínei óyo : -is-, -el-, -am-, -an-. Ndéngé mókó

pé, nasosólí yangó pó na bibéndisi elandáná míbalé míbalé. Na polélé, tóloba ke,

nazalí kotála, na ndelo níni, makelelo ebéndísámá esálaka na káti ya masakola.

Eténi ya mínei etandí esáleli óyo nabimísí pó na kokela bibéngeli ya nzebi na

bosáléláká bikelameli ya káti ya Lingála. Ndinga Oba (1971) abimísákí bitongá ya

bibéngi óyo ekokí kobimisa maloba ya sika na Lingála. Kasi amónísákí té bandakisa

na yangó útá na koloba ya mokolo na mokolo. Na mokabo ya libwá, nabimísí batína-

maloba óyo bobókani36

ya bibakami (ebandi-esuki-súka) ememaka na ebéngeli óyo

ekelámí. Nasálí yangó na motíndo ya etanda. Na boye, mokeli-bibéngeli akokí

kosálela yangó pó na kobimisa bibéngeli útá na mobímbí.

Na mokabo ya zómi, nalobélí mosálá óyo nasálí pó na koluka konguyisa

Lingála na nzelá ya bokeli bibéngeli ya shimí. Nasálélí bóngó banzelá óyo nalimbólákí

na eténi ya míbalé. Nalakísí mosálá ya kokela bitongelami37

ya kemi (bibúki, baatomi,

bamolekíli, baiyon, bikélékété). Namónísí pó na níni, nasálélí míngi, kotía na loláká pé

etongameli ya Lingála, maloba ya minoko misúsu, míngimíngi, ya kigréki ya kala.

31

kolílisa = kopésa elíli, komónisa polélé na nzelá ya bandakisa 32

mibéko ya malob-libóké = grammaire syntagmatique ; etongameli ya nzeté =

arborescence ; lisosoli ya bitongi elandá = analyse des constituants immédiats ;

bokundoli makokisi = identification des compléments 33

Lisosoli ya bokaboleli = analyse distributionnelle 34

makoki ya bondimi = valence 35

ebéndisi elamúká = extension productive ; ebéndisi elálá = extension non productive 36

bobókani = combinaison 37

etongelami = matériau

Page 45: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

45

Nalakísí pé mosálá nasálákí ya kokela bibéngeli ya shimí na óyo etálí bikómisami,

milando pé mamekeli38

na shimí. Namónísí pó na níni, nasálélí míngi banzelá ya

bobéndisi pé botongi. Mosálá óyo ebimísákí lokásá Etanda ebandelaka ya bibúki ya

kemi pé búku moké na kómbó Pó na koyéba shimí.

Na mokabo ya zómi na mókó, nalimbólí nzelá nalandákí, útá na mikandá39

óyo

nakomákí pé mikandá ya molakisi Mukinayi, pó na kobimisa bagó ya shimí, ya

minoko míbalé Lingá-Français. Bagó yangó ezalí pó na bayékoli ya kelási ya mísáto

ya etéyelo ya katikáti. Nazalí ndé komónisa ndéngé níni, moluki akokí kokela lisungi

ya etángiseli na monoko óyo moyékoli asálelaka na bomoi na yé ya mokolo na

mokolo, atá ko, monoko yangó ekeséní ná monoko óyo eyébáná bó monoko ya kelási.

Tángo na tángo, molakisi pé asálelaka monoko ya bomoi ya mokolo na mokolo pó na

kolimbola matéya epésámákí na monoko ya kelási. Na bagó óyo, monoko ya kelási

ezalí Français, pé, monoko ya mokolo na mokolo ezalí Lingála. Na mokabo ya zómi

na míabalé, nalakísí nzelá óyo nalandákí pó na koyébanisa misálá yangó epái ya

balakisi pé bayékoli ya shimí na engumba Kinshasa.

Boyékoli óyo ezalí na molongó ya baboyékoli óyo ezalí kosálama na Afrika na

óyo etálí kokómisa minoko ya Afrika minoko ememaka nzebi. Misál’a yangó míngi

ezalí kosálama na Ekólo ya Afrika ya Ngelé (Howies 2001, Howies & Plomp 2003,

Reddy et al. 2006, Alexander 2007, Laffon & Webb 2007, Maseko 2009, Adams &

Sewry 2010, Louw et al. 2011, Nchabeleng 2011).

Boyékoli óyo ememí makambo mísáto ya sika na bilanga óyo ya boluki.

Ya libosó, naboyí kosúka káka na kokundola mayéle ya kokela bibéngeli pé

kokela bibéngeli yangó, ezángá nákipé sókí balobi-monoko óyo bakosálela bibéngeli

yangó bakondima tó bakobóya bibéngeli yangó. Na etápi na etápi ya mosála óyo,

nasálákí makási ke, balakisi ya shimí bápésa makanisi na bangó na bizwami ya mosálá

nazalákí kosála. Masoló ná mókó na mókó, tó pé, masoló na mayángani, epésákí Nzelá

na balakisi ya shimí bándima, tó pé, bábóya bibéngeli óyo ekelámákí. Na nyónso,

nasolólákí ná balakisi 90 ya shimí (72 ya bitéyelo ya katikáti, 18 ya bitéyelo ya likoló

pé boboongó).

Ya míbalé, etongami óyo emí mái ya sika na makambo ya bobagoli pé na

makambo ya bobéngeli ya Lingála40

. Boyékoli óyo ezalí kokénga na bozindó makokí

ya bibandi ya bakómbó, bibéndisi ya makelelo pé basúka na mosála ya kokólisa ndoba

38

ekómisami = phénomène ; molando = processus ; limekeli = grandeur de mesure 39

búku = livre ; mokandá = document

40 Na boyékoli óyo, nazalí kozwa bokeli-bibéngeli lokóla ndé lekisikografí ya

bibéngeli ya mosálá (Bergenholtz & Tarp 1995).

Page 46: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

46

elámbámá41

. Ndéngé nabimísí pé mayéboli ya bobéndisi ematísí mbángu ya bobéngeli,

kotía yangó ya komibongamisa pó bibéngeli ebimaka elongó ná ndimbola na yangó.

Na boye, ezalí penzá elóko ya mosála pó na mobagoli, na kokólisa mosálá na yé.

Ya mísáto etálí monoko ya kosálela. Mosálá óyo emizalélí nzelá óyo nabimísí

ya kokelela bibéngeli. Nzelá yangó ezalí boye : mokeli-bibéngeli akokanisa, akosála

pé akotonga matéya na yé mbala-mókó ná yé. Na boye, nakimí kotonga libosó litéya

yangó na Français tó na Anglais, na sima ndé, náyá koluka ndéngé ya kobóngola

yangó na Lingála. Namónísí ke, kosála na nzelá óyo, ekolongola mokeli-bibéngeli na

kaká ya komónela makambo na ndéngé ya libándá. Ekopésa yé pé, bonsómí na mosálá

óyo ya kokela bibéngeli. Nzelá yangó pé nalandákí pó na kosála etongami ya

bonganga óyo.

Eténi ya mítáno pé ya súka ezalí na mokabo mókó, mokabo ya zómi na motóbá.

Nasolólí na óyo etálí matéya nazwí na bosáláká boluki óyo, ya konguyisa monoko na

nzelá ya kokela bibéngeli ya nzebi, ya koyébanisa misálá yangó pé ya kosála na

monoko óyo nazalákí koluka konguyisa. Na mokabo ya zómi na mítáno, nasúkísí

boyékoli óyo na bolakisáká elóko níni boyékoli óyo ememélí, banzebi ya lengwisitíki,

bobéngeli pé etángiseli. Na súka napésí mwá makanisi na ndéngé nazalí komónela

makambo óyo esengélí kosála pé bilanga ya boluki óyo efungwámí na makambo ya

lengwisitíki pé ya etangiseli pó na Afrika.

1.5. KOSUKA YA BOYÉKOLI ÓYO

Nákání kosúkisa boyékoli óyo káka na Lingála óyo elobamaka na Kinshasa-

Brazzaville pé shimí óyo etángisamaka na bitéyelo ya Kinshasa. Nabakísí pé makambo

ya mekaníki pé ya kotonga bilambá pó, ndéngé nakolakisa, bitéyelo ebelé ya Kinshasa,

balingaka té ke, balakisi pé bayékoli na bangó, báloba na Lingála. Pó na koyékola

Lingála ya malámu na mói ya leló, koyékola etángiseli ya Lingála pé koyékola

kotángisa na Lingála, ebongákí na ngáí, kolanda bato óyo batángisaka polélépolélé na

Lingála. Yangó wáná, nayékólákí bamayéle ya mosálá óyo míbalé, kotonga bilambá

pé mekaníki. Nazalákí bóngó kolanda, tángo matéya ezalákí kopésama na mayékoli

óyo míbale.

Nakokí kotúta tólo té ke, na boyékoli óyo, nayékólí makokí nyónso óyo Lingála

pé balobi-Lingála bazalí na yangó pó na konguyisa bibéngeli ya nzebi pé bisakólá ya

nzebi ya monoko ya Lingála. Na mbísa, ndéngé boyékoli óyo ekipé káka Lingála ya

Kinshasa, etíkí na mopanzí babotongi óyo ekokákí pé kobimisa bibéngeli misúsu na

nzelá ndakisa ya Lingála lya Makanza. Atá ko bóngó, pó na moluki óyo akosálela,

41

Ndoba (lisangá ya maloba ya likanisi sóngóló) = vocabulaire ; ndoba elámbámá =

vocabulaire élaboré.

Page 47: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

47

ndakisa, lokótá ya Makanza tó pé monoko mosúsu ya Afrika, ekosénga na yé káka

kolanda nzelá óyo tolakísí áwa pé kobakisa babotongi óyo ezalí áwa té.

1.6. MAYÉBOLI

Na boyékoli óyo nakosálela mbala míngi maloba óyo: limanyoli, elakisami,

elakisa, liloba, ebéngeli,42

(Diki-Kidiri 2008 :31-33 ).

Tózwa ndakisa ya « mbelí ».

Limanyoli ezalí likanisi-likonzí óyo ezalí na ebandeli ya kokela elóko tó

likambo. Elakisami ezalí limanyolí, likámbo tó elóko yangó, yangó mókó. Ndéngé ya

kozwela elóko yangó, tína na yangó, mosálá na yangó, kitóko, malámu tó mabé na

yangó, nyónso óyo ezalí kobimisa penzá elóko tó likambo yangó. Ézala limanyoli,

ézala elakisami, ekipé monoko ozalí kobéngela yangó té. Nzókandé ebéngeli ezalí

ndéngé ya kobénga moto tó likambo. Liloba ezalí kimókó43

óyo elobamaka pé ezalí na

ndimbola na monoko. Na boye, elóko óyo tozwí na ndakisa na bísó ebéngamaka

« mbelí » na Lingála pé « couteau » na Français. Ebéngeli « mbeli » ezalí liloba ya

Lingála. Elakisa ezalí makomi óyo : mbelí, couteau. Elingí koloba, ndéngé babéngaka

yangó na monoko. Nasálélí ebéngeli « ebéngeli » pó na koloba liloba sóngóló ya

monoko pakala óyo esálélámí lokóla kómbó ya limanyoli kingandi.

Ebéngeli ya nzebi ezalí ebéngeli óyo bato ya nzebi sóngóló, basálelaka yangó,

pó na kobénga limanyoli pakala, na nzebi na bangó. Ndelo ya kosálela ebéngeli yangó

ekátámá polélé éngébéné na liyébisi óyo nzebi yangó epésá na limanyoli yangó. Bato

ya nzebi yangó basálelaka ebéngeli yangó na eyókeli óyo wáná pé eyókeli mosúsu té.

Ndakisa na shimí, ebéngeli ekóteli ezalí na ndimbola na yangó óyo ekeséní na ndéngé

liloba wáná ekóteli eyókanamaka na maloba ya bato nyónso.

Esákólá ya nzebi 44

ezalí kosakola óyo esálelaka esakoleli ya monoko ya bato

nyónso kasi esálelaka pé na bibéngeli ya nzebi na ndéngé ke, boyébi ékabolana

éngébéné na nzebi yangó. Tángo nazalí koloba makambo ya shimí epái ya bayékoli,

tó, epái ya bato ya shimí misúsu, nakoloba ndéngé óyo esengélí na shimí pó, maloba

na ngáí ézala na síkísíkí ya shimí.

42

limanyoli = concept , elakisami = signifié, liloba = mot, ebéngeli = terme, elakisa =

signifiant 43

kimókó = unité

44 esákólá = discours ; esákólá ya nzebi = discours de spécialité, discours scientifique ;

esákólá elámbámá = discours elaboré ; lisakola = phrase ; lisakoli = proposition ;

esakoleli = syntaxe

Page 48: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

48

Esákólá elámbámá ezalí tángo molobi azalí penzá kolámba monoko pó maloba

na yé ézala na mobúlú té. Azalí koluka penzá ke babokeseni ya mikémiké pé síkísíkí

óyo yé alingí koloba, émónana polélé na maloba akoloba. Maloba yangó ézala

penepene penzá ná makanisi na yé. Esákólá elámbámá elukaka pé koloba na botosi

nyónso.

1.7. EKOMELI YA LINGÁLA ÓYO NASÁLÉLÍ NA MAKOMI ÓYO

Lingála, lokóla minoko ebelé ya Kongó, ezalí nánu na ekomeli óyo efándísámá

pé endimámá na bato nyónso té (Meeuwis 2010 : 34-37). Na masoló ya bato ya

lengwisitíki óyo elekáká na Lubumbashi na 1974 (CELTA 1974 : 148), bakamátáká

mikáno na óyo etálí ndéngé ya kokoma minoko ya Kongó. Kasi mikáno yangó

efándísámá penzá polélé té, epái ya balobi-Lingála (Edema 2003, Kabuta 2006b,

Kadima 2006). Sé ndéngé mókó epái ya balobi ya minoko misúsu mísáto ya Ekólo.

Lokóla pé letá abimísá ekomeli ya kolanda té, tíí na moi ya leló, balobi-Lingála

bakomaka yangó kolandana na ndéngé bayékolaka kokoma na kelási. Lokóla bakelási

míngi etángisaka na Français, bato bakomaka, kolandana na ndéngé bayékólá kokoma

Français. Kasi ezalí na makomi óyo mobúlú ezalaka té.

Bato nánu bayókání té na óyo etálí kopona ekomeli mókó pó na monoko mókó

mókó ya Kongó. Pó na Lingála, kopotana óyo ezalaka na likambo etálí kolakisa

mingóngó, tó pé, kolakisa yangó té. Kopotana mosúsu etálaka likambo ya [ɛ] (kokoma

e tó ɛ pé [ɔ] (kokoma o tó ɔ), bileli elandáná, bilelisi elandáná, likambo ya u na esíká

ya o, likambo ya bilelisi-bibandi ya zólo, pé, likambo ya bankomá ya sika óyo ekótí na

Lingála, tó pé, óyo ya kala óyo esálelamaka lisúsu té. Na óyo etálí kolimbola ekomeli

ya Lingála na mozindó, motángi akokí kokúta yangó na mikandá pé makakoli óyo esí

ebimá (CELTA 1974, Bokula 1987, Muwoko 1990a, Edema 2008, Meeuwis 2010,

Sene Mongaba 2011a).

Banzelá ya kofándisa ekomeli sé mókó pó na bato nyónso ekokí na yangó

kosálama sókí tolandí tolí ya bato ya lengwisitíki ya masoló ya 1974 pé bambóngwáná

óyo ekótí na Lingála bandá tángo yangó tíí na mói ya leló.

Tokokí kosímba makambo óyo : kotía manzáka ezalí penzá lotómo pó na

kolongola mbúlúngano káti na bandoyí na kokoma45

, kasi, na mói ya leló, balobi

basálelaka yangó té. Baóyo basálelaka yangó, basúkaka káka na kotía manzáka ya

likoló, na bikango óyo ekesenisaka bandoyí ya kokoma.

Na mói ya leló, Lingála ya Kinshasa esálelaka káka bileli mitáno pó yangó

ekipaka té sókí /e/ ná /o/ ezalí ya kofungwama tó ya kokangama. Lingála óyo esálelaka

pé balétre r, h pé bileli ya zólo. Ebwakisá m ná n libosó ya bilelisi ya zólo mp, nk, nt,

45

ndoyí ya kokoma = homographe

Page 49: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

49

ns. Bato misúsu basálelaka yangó, bato misúsu basálelaka yangó té. Pó na Maalu-

Bungi46

, tángo endimámí ke, liloba yangó edéfámí, na boye, esengélí kozwa liloba

yangó bó liloba penzá ya Lingála. Na boye, ekokomama na ekomeli ya Lingála. Kasi

mbala mosúsu, balobi bazalaka na káti ya koyéba polélé ke, azalí kosálela liloba ya

Français. Na boye, basepelaka kosálela ekomeli ya Français.

Ndéngé Edema akomí, ngonga ebétí pó bato ya lengwisitíki básangana ná

bakonzi ya politíki pó na kotía na molongó ekomeli níni esengélí na bato kosálela

(Edema 2003:76). Na bozeláká tíí mokolo letá ya Ekólo Kongó ekomema mokúmbá

na yangó, ekozala malámu ke, tángo moto aponí ekomeli óyo akosálela, átíkala káka

na ekomeli yangó banda ebandeli tíí na súka ya makomi yangó Yangó ekobongisa

etángeli ya makomi.

Yangó wáná, kolandana na ndéngé ekomeli ya Lingála ezalí kotíólela, napóní

ekomeli óyo ngáí namóní ke, ezalí ekomeli elongóbání pó na kokoma Lingála na mói

ya leló. Yangó ndé, ekomeli óyo nasálélí áwa, pó na kokoma makomi óyo. Ekopekisa

mobúlu. Kasi, pó na koyéisa yangó pete, tokokí pé kosúkisa kotía manzáka, káka pó na

kokesenisa bandoyí na kokoma.

Elóko ya libosó ezalí ke, nakomí na Lingála ya Makanza té kasi na Lingála ya

Kinshasa. Nakolimbola na mokabo ya mítáno, bamangála óyo eyébání na mói ya leló.

Nasálélí bileli sé mítáno a, e, i, o, u. Pó na likambo ya mingóngó ya likoló tó

mingóngó na sé, pó na ngáí, kotía manzáka káka na bandoyí ya kokoma ekokí kokoka

na yangó pó na motángi óyo azalí molobi-Lingála. Kasi, naponí kotía manzáka óyo

ezalí kolakisa mongóngó likoló nyónso. Yangó ezalí pó, makomi yangó ékoka

kolandelama malámu na míango ya informatíki óyo esosolaka minoko elobamaka,

ndakisa esálisela Unitex óyo nasálélí. Ekozala pete kolongola manzáka sókí esengí

kolongola yangó kasi ezalí mosála monéne kobakisa manzáka.

(1)

ta-tá ; mo-ngó-ngó

Lingála ezalaka na likambo ya kobandela liloba mókó mbala míbalé.

Nakokangisa maloba yangó esíká mókó.

(2)

míngimíngi

(3)

likolólikoló

máimái

46

Maalu-Bungi ezalí molakisi ya littératures na minoko ya Kongó pé ya terminologie

na faculté ya lpétres ya Boboongó ya Kinshasa. Interview qu'il nous a bolóngobaniée

le 26 août 2010.

Page 50: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

50

Nzóka ndé, pó na maloba etongámá kasi ekesáná, nakotíka polélé káti na yangó

míbalé, tó pé, nakokabola yangó na ekangisi47

.

Nakotíka polélé, sókí ezalí ebéngeli ekabolamaka :

(3b)

mwána mwásí

Nakotía ekangisa-maloba sókí ezalí ebéngeli ekabolamaka té.:

(3c)

mwána-mosálá

Pó na bileli48

elandáná, nabátélí káka bileli yangó. Nabóyí koyíngisa eleli-

ndámbo w tó y.

(4)

epái

koúta

mói

Nasálélí bileli-ndámbo pó na kokoma bilelisi ya mbilinga. Nabóyí kosálela

bileli (i,u,o)

(5)

nyónso

mwásí

kokwéya

Nabwákísí bilelisi ya zólo ya ebandeli.

(6)

mpó pó

nsósó sósó

Pó na maloba esálelaka tángo mókó /o/ tángo mosúsu /u/, nasálélí káka o.

(7)

47

ekangisi = trait d'union

48 eleli = voyelle ; elelisi = consonne

Page 51: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

51

ndáko

moto

mokongo

Na óyo etálí maloba ya Français, nakomí yangó na ndéngé míbalé : Sókí ezalí

maloba na ngáí mókó, nakomí yangó na botíaká yangó na etongameli pé loláká ya

Lingála.

(8)

Lengwisitíki, matematíki, fizíki, biolojí,

Okomprándre, ílifó, bísi,mwayén...

Sókí ezalí maloba ya bato misúsu, nakomí yangó na ekomeli ya Français pó,

nayébí té sókí mosololami alingákí kokoma yangó ndéngé níni.

(9)

Linguistique, mathématique, physique, biologie,

Ocomprendre, il faut, bus,moyen...

Ezalí mokáno nazwí pé nasálí makási ke, nátíkala na nzelá óyo namikelélí

bandá ebandeli tíí súka ya makomi ya bonganga óyo. Motángi akokí kondima tó

kobóya mikáno na ngáí, wáná ekokólisa botiéi ekomeli Lingála na molongó. Kasi

esengélí kotánga makomi ezalí áwa na lojíki tó alimá óyo naútí kolimbola áwa.

Pó na kosunga motángi óyo amesání té na kotánga na Lingála, makambo ya

lengwisitíki tó pé ya nzebi ya kotángisa, natíé ndimbola ya maloba yangó na Français,

na maloba ya sé-ya-lokásá .

Page 52: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

52

Page 53: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

53

MOKABO 2

ELIMBOLI ESÍMBÍ MASOLÓ :

BONGUYISI MONOKO

2.1. ESÍKÁ MASOLÓ EKÓMÍ49

Liyébi óyo ebéngámí na monoko ya Anglais empowerment, tó pé, bonguyisi na

Lingála, eyékolamaka na bamambí míngi ya nzebi ya bomoto, néti na nzebi ya

kotéya50

(Fraser et al. 2006, Clyne 2006, Edwards 2006, Le Bossé 2008, Maversa

2009). Na Bikólo lokóla USA, empowerment eyékolamaka míngimíngi kolandana na

likambo ya loposo. Na mambi yangó, baboyékoli elukaka kolakisa bamayéle ya kozwa

pó na kobongisa etángeli ya bato mwindu, ya bahispaníki, ya mindélé ya bozwi moké,

tó pé, ya bato ya libosó (baEndyen ya Amerika). Na Bikólo ya bozwi, lokóla Canada,

USA, Lisangá ya Eropa (Union européenne), Ostralí, likambo yangó eyékolamaka pé,

pó na bána ya baútá (Sleeter 1991, Breton 2002, Becker et al. 2002). Na Bikólo ya

Afrika, baboyékoli míngi elukaka kolakisa bóníbóní, bayékoli bazalí na pási ya

kokoka kolanda matéya na kelási pé bamayéle ya kozwa pó na kolandela bangó na

boyékoli pó bákáta kelási té (Benson 2004, Amanda et al. 2005, Biseth 2006, Batibo

2009, Brock-Utne 2009, Yawidi 2009, Bamgbose 2011).

Na mokúsé, bonguyisi ezalí kolimbola nzelá óyo moto akolanda pó ákóma na

makoki ya kosála, ya kolénda, ya komikipé pé ya kokóma na bonsomi ya komizwela

meko pó na kotámbusa bomoi na yé na ndéngé yé alingí. Pó na moyékoli, elingí

koloba, makoki na yé akómí na yangó ya kosímba tína pé ya kokómisa boyébi

batángísí yé, boyébi na yé. Na boye, akokoka kosálela yangó na bomoi na yé ya

mosálá, tó pé, na bomoi na yé na káti ya bato.

Na mambí lokóla sosiolojí tó antropolojí, baboyékoli etálaka míngi kowélana

makási káti na masangani tó bikólo (Lord 1993 ; Heller 2002 ; Brock-utne 2003,

Dooly 2010 ; Devisch 2003 ; Edwards 2006 ; Pütz& al. 2006, Dooly 2010). Bikólo ya

mokili óyo ezalí kobimisa mitó, ekómí kosénga esíká na bangó na Bikólo ya G8 tó pé

ya conseil ya sécurité ya ONU. Na masoló etálí bobáteli mokili, Bikólo ya bozwi ebelé

bazalaka na momeseno ya kozwa, na ndéngé na bangó mókó, mikáno pó na mokili

mobimba. Kasi, na mói ya leló, Bikólo ya bozwi moké, bakómí kotélemela likambo

yangó. Na káti ya Bikólo-letá51

, bato ya bikólo óyo ezalí na bato moké, tó pé, bato ya

bikólo óyo badominaka bangó na bato ya bikólo misúsu, bakoluka ndéngé ya

49

bonguyisi = empowerment ; esíká masoló ekómí = état de la question

50 nzebi ya mambi ya bomoto = science humaine ; nzebi ya kotéya = pédagogie

51 Ekólo-letá = État-nation

Page 54: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

54

kotómbola motó, ézala na ndéngé ya kosolola, ézala na ndéngé ya bitumba. Bikólo óyo

ekolonizámákí na Bikólo misúsu, bakobunda pó na kozwa bonsomi na bangó.

Bokótamisi pé boyángeli na ndelo ya mokili ezalí kobóta baboningisani ya sika

káti na Bikólo, tó pé, babotélémelani káti na Bikólo pé bakompani Bikólo-ebelé52

, tó

pé lisúsu, káti na bakompani Bikólo-ebelé pé bato ya bikólo ya bato moké. Makambo

nyónso wáná ezalí bamakambo ya bomoi na mbóka óyo baluki, balandelaka na óyo

etálí bonguyisi tó empowerment.

Na boye, tokokí koloba boye : bonguyisi ezalí nzelá óyo bato ya lisangá óyo

enyátámá bakolanda pó bákoka kozwa, mokolo na sima ya mokolo, bonsomi ya

komiponela nzelá ya kobíkela. Míngimíngi, liyébi óyo ya bonguyisi ezwelamaka

lokóla nzelá ya kolandela pó na konguyisa makokí ya baóyo bazalákí na yangó libosó

té. Tokokí kotánga likanisi yangó epái ya Mavesera (2009 : 30) :

Empowerment means to give power or authority to a

group of people previously excluded from the

mainstream.

Na ndelo ya sosiolengwisitíki, bakomi míngi bayékólaka makambo óyo :

minoko ya bato moké, minoko elingí kobúnga, minoko óyo ekonzaka minoko misúsu,

bolobi minoko ebelé tó pé bokútani ya minoko (Clyne 2006 ; Bullock 2009 ; Mufwene

& Vigouroux 2008).

Na óyo etálí minoko elingí kobúnga, baluki bazalí kobimisa baboyékoli óyo

ezalí koluka kolamusa bato pó bábátela minoko yangó pó, ébúnga té. Baboluki misúsu

ezalí koluka kobíkisa óyo ekokí kobíkisama na maloba ya minoko yangó, áwa ko

emónání polélé ke, minoko yangó, súkasúka, ekobúnga. Na Afrika pé na bisíká misúsu

na mokili, minoko ebelé óyo ezalí na balobi míngi té, misálá ebelé esálamaka pó na

koluka kobátela boyébi ya bokóko óyo ezalí na minoko yangó. Na boye, baboyékoli

yangó elakisaka loláká, etongameli, pé bóngó na bóngó. Tángo mosúsu, koyékola

yangó esálamaka na nzelá ya antropolojí pó na koyéba ndéngé mabongisami ya bomoi

ya bato na bambóka epái wápi minoko yangó elobamaka. Minoko misúsu, ndakisa

kilatin, atá ko elobamaka lisúsu té, bato bazalí koyékola yangó pó monoko yangó ezalí

kokóba kotángisama pé boyébi na yangó ezalí kosunga koyéba biútelo ya bamaloba,

ézala ya minoko misúsu ya etando ya balatin, ézala ya makambo ya mibéko, ézala ya

makambo ya nzebi na bamambí ndéngé na ndéngé.

Bilanga mosúsu ya boluki ezalí boyékoli bopótani monoko enyataka-monoko

enyatámaka. Ezalí ndakisa babososoli óyo : digolosiya tó ya poligolosiya, bokámbiki

bakóde, bowélani ya minoko pé bondimi minoko. Na botáláká ndéngé Anglais

52

kompani Bikólo-ebelé = société multinationale

Page 55: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

55

enyataka Français na Canada, baluki ebelé ya balobi-Français bayékolaka ndéngé níni

Français esengélí kozalela pó na kotélemela Anglais. Babooyékoli ebelé ezalí pé

kolakisa ezalelo ya minoko na mbóka Beljíki. Baflamá basálá pé bazalí kokóba na

kosála makási pó na kopésa monoko na bangó bonsomi libosó na Français. Pó na tína

ya kolonizasyón, minoko misúsu ya Pótó ekómákí na Afrika pé etíkálá. Na Afrika ya

ngelé ya tángo ya bopekisi-bosangani-bikólo53

tó apartheid, bakonzi ya Ekólo bazalákí

Baafrikaner. Banguyísákí makoki ya Kiafrikans. Ezalákí na bilandelami míbalé. Ya

libosó ezalákí pó na kokitisa bodóndwi ya Anglais. Ya míbalé, ezalákí pó na konyata

minoko ya Afrika.

Na óyo etálí Afrika, na mobimba na yangó na mói ya leló, tozalí pé na

baboyékoli ebelé na likambo ya bonguyisi. Baluki bazalí koyékola impact ya kosálela

minoko ya kolonizasyón bó monoko ya letá. Ezalí pé koyékola badigolosiya óyo ezalí

káti na monoko ya letá pé monoko ya bato ebelé. Ezalí koyékola pé, digolosiya káti na

monoko ya bato ebelé-monoko ya bato moké. Baboyékoli misúsu ezalí kolakisa

ndéngé bato bazwelaka minoko na makanisi na bangó.

Na mbísa, bambóka ebelé ya Afrika ekómá leló bingumba minéne. Kozala ya

bingumba yangó ekótísá bambóngwáná ebelé na ndéngé ya sosiolengwisitíki. Na káti

ya mókó mókó ya bingumba yangó, mbala míngi, okomóna monoko mókó ezwí esíká

monéne koleka minoko misúsu tíí eyeí pé konganzama54

lokóla monoko ya bato

nyónso. Kasi, atá ko ekonganzámí lokóla monoko ya bato nyónso, ekokótisa na káti na

yangó, maloba pé bitongameli ya minoko óyo yangó enganzámélí. Minoko yangó, tíí

na bamibú 1980, ezalákí míngimíngi monoko ya moto té. Kasi, malémbemalémbe,

babótámá ya bingumba yangó bakomí kokóma pé, bó ekólo pé monoko yangó, bó,

monoko na bango ya mbóka. Epái mosúsu, minoko yangó ezalí tángo nyónso

penepene na minoko ya letá pé ezalí kobimisa bikómisami óyo ebongí na koyékolama.

Tózwa néti kobima ya kipidgin tó kosangisa bakóde tó kokámbika na bakóde. Tózwa

ndakisa ya minoko lokóla Lingála na Kinshasa pé Brazzaville.

Ngugi wa Thiongo (1986) pé bakomi ebelé, bazalí kobéta tángwá ke, masoló

etongámá55

ya Afrika esengélí ékomamaka na minoko ya Afrika. Tángwá óyo, na

ndelo ya elimboli, etíé makambo míbalé na mésá. Ya libosó ezalí likambo ya boyókani

óyo ezalí káti na bokóko ya ekólo sóngóló pé monoko ya ekólo yangó. Likambo ya

míbalé ezalí likambo ya boyókani óyo ezalí káti na monoko óyo bakeli ya ekólo

53

bopekisi-bosangani-bikólo = apartheid

54 konganzama = kopika misisa pó na kobóya kolongwa (yó moto opikí misisá na yó

pó ólongwa té); konganza = kozala na misisa ya kopikama óyo ekopekisa yó

kolongwa. Kasi elobí té ke yó moto opikí misisá yangó.

55 masoló etongámá = littérature

Page 56: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

56

yangó bazalí kosálela pó na kobimisa bibimisami ya makelelo56

, pé, bató óyo bakeli

yangó bazalí kobimisela makambo yangó. Na mayéle na ngáí, kopotana na masoló, na

óyo etálí bonguyisi makoki ya monoko, esengélí esálama libosó ya konana. Sókí

nalobí nákoma na monoko na ngáí, esengélí náyéba : eske nazalí na bisáleli óyo

ekopésa ngáí nzelá ya kosála yangó? Sókí bisáleli yangó ezalí té, nakopona mókó ya

banzelá míbalé óyo : tó, nasálélí monoko óyo ezalí na bisáleli yangó, tó, nzelá ya

míbalé, nakelí bisáleli yangó na monoko na ngáí. Motúná ya Ngungi ezalí ya koyéba

sókí nakokoka, na monoko ya bapaya, koloba na bozindó, makambo óyo esengélí pé

na nakoka kokútanisa makanisi pé maloba, ndéngé nalingákí koloba, sókí nálobaka na

monoko na ngáí. Motúna ya sika ebimí na motúná óyo ya libosó ezalí : sókí nalobí na

monoko ya bapaya, moto óyo akoyóka ngáí tó akotánga ngáí, akoyéba makambo óyo

nazalí koyébisa yé? Na makanisi na ngáí, pó na koyanola na mitúná óyo míbalé,

esengélí libosó, koluka kolonga polélé : náni akotánga tó akoyóka makambo na ngái ?

Sókí ezalí moto ya ekólo na ngáí, óyo ayébí malámu monoko na bísó, kasi ayébí

monoko ya bapaya óyo ngáí nalingí kosálela té, ekozala na nzelá, nákela bisáleli pó na

monoko na ngáí. Na boye, tángo nakosolola na motángi tó moyóki, akoyéba makambo

níni nazalí koloba na yé. Sókí moyóki tó motángi ngáí ayébí monoko ya bapaya, wáná

nakokoma na monoko ya bapaya, pó na bato óyo bayébí monoko yangó. Na boye,

ngáí, bó mokeli makelelo, esengélí náyéba sókí nazalí kokomela náni?

Bonguyisi monoko tó ndéngé ebéngámí na Anglais language empowerment

esúkaka káka té na makambo ya minoko enyatámá, minoko ya balobi moké tó minoko

elingí kokúfa. Bonguyisi monoko ezalí esálameli óyo epanzáná na bandelo ndéngé na

ndéngé na mokili. Baletá míngi banguyisaka móko ya minoko ya mbóka. Míngimíngi,

minoko yangó ndé eponamaka lokóla monoko ya letá pé monoko ya kotángisela.

Ndakisa na Italí, baponá lokótá óyo ya Toscane na esíká ya balokótá misúsu ya Italí.

Ndéngé mókó na France, batómbólá Français pé banyatá minoko misúsu. Na wallonie,

na Beljíki, Français pé enyatá kiwalon.

Bambala misúsu, okomóna pé bato bazalí koyékola ndéngé níni ya konguyisa

monoko óyo ezalí kodóndwa na ndelo ya mokili mobimba pó, bato ya bikólo misúsu

bánguyisa boyébi na bangó ya monoko yangó, atá ko, monoko yangó ezalí monoko na

bangó té. (Hussain, & al. 2009). Na Suede, básálá pé bazalí kokóba na kosála makási

pó ke, bato ya Suede báyéba Anglais malámu malámu. Na mói ya leló ezalí pási

kokútana na moto ya Suede óyo azángí koyéba Anglais. Na Koré ya ngelé pé na

Malezia, bazalí kopotana na masoló na óyo etálí ndéngé ya konguyisa boyékoli

Anglais na bitéyelo. Na Afrika, baboyékoli ebelé ezalí koluka ndéngé níni ya

kobongisa botángisi minoko ya Pótó.

56

ebisami ya makelelo = production culturelle

Page 57: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

57

Tokomónaka pé, ézala bikólo óyo bazalí na monoko óyo ezalí konyata baninga,

kosála na ndéngé ke bánguyisa lisúsu koleka, makokí ya monoko yangó. Letá ya

France, epái azalí koléngela tángo nyónso ndéngé ya kotélemela Anglais pé, epái

mosúsu, azalí koléngela ndéngé níni ya konganzisa (kopika misisá) monoko ya

Français na Bikólo ya Afrika. Asfándisaka politíki yangó na nzelá ya Lisangá ya

mokili mobimba ya balobi-Français57

(O.I.F). Angleterre, na nzelá Commonwealth,

azalí pé kosála nyónso pó na konguyisa makoki ya Anglais.

Na mopanzí ya bonguyisi óyo ya politíki, tokomóna pé bonguyisi monoko, na

bibimisami ya makelelo, ya nzebi pé ya nkita58

. BaAmerikén bazalí na makelelo ebelé

óyo ezalí konganzisa Anglais na mokili. Tózwa ndakisa ya sinemá pé mizíki ya

Amerika, tózwa ndakisa ya bisáleli ya batekinolojí ya sika ya basango. Yangó ezalí

kopanza Anglais ya Amerika na bonyatáká tíí kútu ná Anglais ya BaBritish. Lokóla,

na mói ya leló, ebelé ya makakoli ya nzebi ezalí kokomama na Anglais, ezalí pé

konguyisa lisúsu koleka, makokí ya Anglais. Bokási ya nkita ya bashinwá ekómí

kosála ke mandarin tó kishinwá ékóma pé kokipamé na mokili.

Bilanga mosúsu ya boluki ya monéne koleka, kolandana na baboyékoli óyo

ebimísámí, etálí makambo ya bokótamisi pé boyángeli na ndelo ya mokili59

. Na

baboyékoli yangó, Anglais, monoko ya bokótamisi, etálísámí mosapi lokóla mobomi-

minoko misúsu. Na baboyékoli misúsu pé, Anglais etálísámí mosapi lokóla lokóla

monoko óyo esengélí koyéba, sókí olingí ózala na kilo na masoló ya bokótamisi pé ya

boyángeli na ndelo ya mokili.

Mobongisano óyo ya monoko-enyátá/monoko-enyatámá ekokí komónana,

ndakisa, na libálani Anglais/minoko misúsu ya Eropa, minoko ya Eropa/Minoko ya

Afrika, Minoko ya Afrika epanzáná makási/Minoko ya mbóka na Afrika,

Anglais/minoko ya Azia, Minoko ya Azia epanzáná makási/Minoko ya mbóka ya

Azia, pé bóngó na bóngó. Sókí totálí na pene, baboyékoli ya sosiolengwisitíki

éngébéné na bokótamisi pé na boyángeli na ndelo ya mokili, ezalí kokóta na káti ya

óyo Calvet abéngá : la guerre de langues (Calvet : 187).

Baboyékoli nyónso óyo ezalí bóngó kososola boyókani óyo ezalí káti na

bopómbá pé monoko, ndéngé Johns Edwards abéngí yangó na motó ya likakoli na yé

57

organisation internationale ya la francophonie = Lisangá ya mokili mobimba ya

balobi-Français

58 bibimisami ya makelelo, ya nzebi pé ya nkita = outils culturels, scientifiques

économiques

59 bokótamisi = globalisation ; boyángeli na ndelo ya mokili = mondialisation

Page 58: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

58

ke : the language of the power, the power of the language (2006 : 13-35), elingí

koloba, monoko ya bopómbá, bopómbá ya monoko60

.

Na boye, tokokí komóna ke, minoko óyo elobamaka na ndelo ya mokili

mobímba, ezalí pé minoko óyo ememámá na Bikólo ya bapómbá. Ezalí té, ndé

Nzambe moto asálá bóngó kasi ezalí éngébéné na ezalela ya makambo ndéngé ezalí

kotámbolela. Bapósá ya politíki ya kipómbá emónísamaka na koluka kokweisela

monoko na yó epái ya bato misúsu óyo bazalí nzíngánzíngá ya esíká na yó ya

kobíkela. Yangó ndé ebimisaka baidolojí lokóla nationalisme, colonialisme,

bokótamisi, tó pé, kobundela monoko na yó pó éndimama (revendication régionale),

bitumba pó na lipandá, makokí ya bomoto, pé bóngó na bóngó.

Mókó ya makonzí ya minéne na bopómbá, ezalí boyébi (Edwards : 15). Na

boye, mosálá ya bonguyisi ezalí pé kosénga kozala na boyébi eléndá. Ekomónana na

lombángo ke, kokóma nkóló ya boyébi, ekosénga libosó koyéba malámu monoko óyo

boyébi yangó ekopésamela. Edwards abendí matói na bolobáká ke, esengélí pé té

kolekisa ezweli ya kilo ya boyébi na nzelá ya bokómi pómbá. Ezalí na makambo

misúsu óyo ekótaka. Atá ko bóngó, ezalí pási pó na kozánga komóna ke, bambóka óyo

bansómi na bangó bazalí na bomoi ya malongá, ezalí pé bambóka óyo boyébi ya nzebi

pé ya tekinolojí eyébámá na bozindó.

Tomónaka míngimíngi ke, minoko óyo ezalí na nzelá ya kolimwa, bankóló na

yangó bazalí pé na pási pó na konguyisa yangó. Likambo yangó ebimísí bosóló óyo

balobaka ke : "okweí, batíkí yó". Sókí bankóló monoko yangó bazángí makokí ya

konguyisa monoko na bangó, bato ya mitéma malámu ya Bikólo ya bapómbá,

bakokoka té konguyisa minoko yangó tíí bapekisa kolimwa na yangó. Makokí yangó

ekótísí pé makokí ya kokoka kotélemela bapósá ekánámá ya bakonzi ya politíki ya

minoko enyataka. Motúná ezalí kosúka káka té na boningisani, ndakisa, monoko ya

Eropa-monoko ya Afrika. Ezalí pé kotálela boningisani káti na minoko ya etando

mókó, ndakisa káti na Lingála pé minoko misúsu ya Kongó.

Ézala Edwards, ézala Bourdieu (1982), bangó nyónso míbalé bandimí mosálá

ya etéyelo, ézala pó na kofándisa monoko ya baóyo bazalí kokonza, ézala pó na

koyéba malámu bisáleli ya bopómbá.

Ndéngé Edwards (2006: 30) asúkísí, likambo ya konguyisa bokóko pé monoko,

esúkaka té, káka na kozwa mikáno pé kosála makambo ya politíki. Eséngaka penzá

pósá yangó ézala ya bozindó pé ékanama na kimya. Pósá óyo ya oyébí-malámu-níni-

olingí-kosála pó na konguyisa makokí ya monoko yangó. Koleka ndelo ya kotéya, ya

politíki, ya idolojí, ya kozala na mbóka, esengélí penzá kotía na nzelá, misálá óyo

eyébání litómbá polélé pó bonguyisi monoko tó language empowerment ézala na

60

power = bopómbá

Page 59: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

59

misisá eléndá. Baboyékoli-kosála61

míngi ekoséngama pó na mosálá yangó. Ezalí

bóngó : bobéngeli, lengwisitíki-esálela, bobagoli, libóngoli, bokomi mikandá ya kelási,

kosololana, mwángo ya minoko, mibéko ya ekomeli, pé bóngó na bóngó62

.

Boyékoli óyo ezalí bóngó na nzelá ya boluki-kosála óyo ezalí kopésa makanisi

na óyo etálí nzelá ya kolandela pó na konguyisa makokí ya monoko sóngóló,

míngimíngi penzá ya konguyisa makokí ya Lingála.

2.2. MOLUKANO YA BONGUYISI MINOKO YA AFRIKA

2.2.1. MABAKÚ

Lingála, ndéngé mókó na minoko ebelé ya Afrika, bafúndaka yangó na makambo

mínei óyo :

a) Likambo ya libosó bato bafúndaka minoko ya Afrika ezalí ke, minoko yangó

elobamaka na mikili míngi té, káka na kamwá bambóka moké. Natálí na bokébi

nyónso, pé, nakokí koloba ke, ezalí lokutá, pó, minoko ya Afrika ekeséní té ná

minoko misúsu na mokili. Minoko yangó pé, elobamaka na mokili mobimba té, kasi

batángiselaka na yangó. Nakokí kozwa ndakisa ya minoko lokóla Bahasa, Thaï,… na

Azí, tó pé, minoko ya Pótó lokóla Kiflamá, Kisiyedwá, Kitshéki, Kiitalyén,… Ezalí

minoko elobamaka na mikili ebelé té, kasi, batángelaka na yangó na bambóka epái

wápi minoko yangó elobamaka. Ezalí pé na minoko ya Afrika óyo elobamaka na

mikili ebelé, néti Kiswahili, kasi, endimamaka té, pó na kotángisela na yangó.

b) Kofúnda ya míbalé ezalí ke, na Ekólo mókó mókó ya Afrika, minoko elekí ebelé.

Kosálela minoko yangó ekomema bokabwani pé ekosénga na baletá kotía misolo

míngi koleka. Sókí totálí na bokébi ndéngé makambo ezalí kolekana na mói ya leló na

Afrika, nakokí koloba ke, kosálela minoko ya kolonizasyón ememí bomókó té. Na

Bikólo lokóla Rwanda tó Madagascar, epái wápi minoko ezalí ebelé té, bazalí na pási

ya kotángisela na minoko na bangó ya Ekólo. Bazalí kokóba kopésa lokúmu na

minoko ya Pótó. Baboyékoli ebelé emónísí ke, ezalí té minoko ebelé ya Afrika ndé,

ezalí kopekisa kosálela minoko yangó lokóla minoko ya kotángisela. Likambo ya

misolo ezalí pé káka koluka barezón. Nalobí bóngó pó, baletá ya Afrika, kolongola

káka mwá baletá moké, batíaka pé mosolo té, na makambo ya minoko ya kotángisela,

atá pó na koléndisa boyébi ya minoko óyo ya kolonizasyón. Mwá baletá óyo etíaka

61

boyékoli-kosála = recherche-action 62

bokeli-bibéngeli = terminologie ; lengwisitíki-esálela = linguistique appliquée ;

bobagoli = lexicographie ; libóngoli = traduction ; bokomi mikandá = la rédaction de

manuels ; bosololani = communication ; mwángo ya minoko = planification

linguistique, kofándisa mibéko ya ekomeli = codification et normalisation.

Page 60: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

60

mbóngo na makambo ya minoko ezalí míngimíngi, baóyo balingí kobongisa esáleli ya

minoko ya Afrika na bitéyelo ya Afrika, lokóla na Etiopí, Eritré tó Afrika ya ngelé.

c) Kofúnda ya mísáto etálí elobeli pé ekomeli ya minoko ya Afrika. Elobeli pé

ekomeli ya minoko ya Afrika ezalí ebelé pó, tíí na mói ya leló, ezalí na loléngé óyo

efándísámí pé endimámí na bato nyónso té. Elobeli níni pé ekomeli níni esengélí

kosálela ? Na boyékoli óyo, natandí na mésá mangála nyónso óyo eyébání na mói ya

leló pé namónísí Lingála níni basálelaka na Kinshasa pé bakomaka yangó ndéngé níni.

Na sima na yangó, na mayéle na ngáí, natálísí elobeli níni pé ekomeli níni esengélí

koponama na esíká sóngóló pó na kotángisa na bitéyelo. Na bosáláká bóngó, nalakísí

ke, likambo ya elobeli pé ya ekomeli, ezalí likambó ya kosála na óyo omóní ke ekokí

kosálama. Ezalí kopekisa té kotángisa na minoko yangó.

d) Kofúnda ya súka óyo nayanólí na boyékoli óyo, etálí bibéngeli ya mosálá. Bato

míngi balobaka ke, minoko ya Afrika ekokí kosálelama lokóla monoko ya kotángisela

té, pó ezángá bibéngeli ya mosálá óyo basálelaka na matéya na kelási. Míngimíngi na

makambo ya nzebi pé ya tekiníniki. Na boye, na boyékoli óyo, natálí na bokébi nyónso

pé, nalakísí ke, balakisi na Afrika, esí basálelaka minoko yangó pó na kolimbola

matéya, atá ko, likambo ya bibéngeli ya nzebi, nánu ekátámí té. Nalakísí ndéngé níni

kobimisa bibéngeli ya mosálá útá na etongameli pé ekeleli maloba na Lingála.

Bibakami ya Lingála ezalí mísáto : ebandi, esúki, súka63

. Bibakami yangó ememaka

ndimbola sóngóló na kómbó eútá-likelelo64

óyo ekelámí, kolongwa na mobímbí ya

likelelo. Pó na kosúkisa, nalakísí ndéngé nasálákí pó, balakisi pé bayékoli báyóka

sango pé báyéba bibéngeli ya shimí óyo ekelámákí. Nasálí yangó pó, bonguyisi

monoko esúkaka káka té na kokela bibéngeli, kasi, esengaka pé, koyébanisa bibéngeli

yangó.

Na mibóko óyo ekolanda, nakomeka kosámba pé kolimbola tína níni nasúkísí

boyékoli na ngáí na engumba Kinshasa pé na matéya ya shimí, ya mekaníki pé ya

kotonga bilambá.

2.2.2. KOSÁLELA MINOKO YA AFRIKA : MAKANISI EBÓYÁNÁ65

Likambo ya kosálela minoko ya Afrika, ebimisaka masoló milaímilaí óyo

ebóyanaka na alimá tó na lojíki ya makambo. Okomóna masoló nyónso ezalí koleka pé

kokomama na Anglais tó na Français pé ezalí kolobéla na tína ya kosálela minoko ya

Afrika. Pó na níni kosálela mbala-mókó té minoko yangó, na esíká ya kolobalobáká

63

ebakami = affixe ; ebandi = préfixe ; esúki = suffixe ; suffixe dérivationnel =

ebéndisi ; súka = finale ; mobímbí = radical ; likelelo = verbe ; kómbó = substantif 64

kómbó eútá-likelelo = nom déverbatif

65 ebóyáná = contradictoire

Page 61: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

61

ke, esengélí kosálela yangó? Nakútánákí na mamá mókó azalí molakisi na ISP

Mbanza-ngungu. Ayébísákí ngáí ke, azalákí kozwa makambo ya kokoma nzebi na

minoko na bísó, néti káka bandóto, pó, atíkáláká komóna té, esíká bato óyo bazalákí

kolobela makambo yangó, esíká bakomákí makambo ya nzebi na minoko ya Afrika.

Tembe na yé eyákí kosíla mokolo akútánákí na etanda ebandelaka óyo nabimísákí pó

na matéya ya shimí.

Vatomene (1983: 119) akomí boye :

« Les définitions se donnent en Français ; ce qui

veut dire que nous utilisons le Français pour

définir ces emprunts en Lingála. Le Français est

donc la métalangue de ce lexique.

Nous avons rencontré de grandes difficultés dans

cette tâche (définir les emprunts), et les

lacunes que les locuteurs de lingala pourraient

découvrir dans certaines définitions, en seraient

la preuve. Vu que le Français a une autre

structure linguistique (et une autre vision du

monde) que le lingala, il nous a été quelque fois

difficile de donner (en Français) toutes les

informations sur une entrée. »

Nakokí kobóngola maloba ya Vatomene na ndéngé óyo :

"Nasálélí monoko ya Français pó na koloba sókí mayébi ezalí níni; elingí

koloba tosálélí Français pó na koloba sókí bidéfami óyo eútí na Français

ezalí níni na Lingála. Na boye, Français ezalí bóngó monoko-ya-monoko

ya ebéngo66

. Tokútánákí na mikakatano ebelé na káti ya mosálá óyo ya

koloba sókí edéfami ezalí níni. Pé madúsu óyo balobi-Lingála bakokí

kokundola na bozalí-níni misúsu, ezalí elémbetele tó preuve ke, tosálákí

na Lingála té. Na bomónáká ke, kotongama ya Français, bó monoko, pé

emóneli makambo ya Français, ekeséní ná óyo ya Lingála, ezalélákí bísó

mbala míngi pási kokoka kopésa basango nyónso ya ekóti sóngóló".

Brock-Utne pé Skattum (2009 : 17) balélí sé likambo yangó pó, mokandá

babimisákí ezalákí ndé kobéta tángwá na ndéngé minoko ya Afrika ekokí pé esengélí

66

monoko-ya-monoko = metalangue. Ebéngo = lexique (Ebéngo ezalí lisangá ya

bibéngeli ya nzebi sóngóló, tó ya lingómbá pakala).

Page 62: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

62

ézwama bó minoko ya kotángisela, kasi mokanda yangó ekomámí na Angais pé na

Français, bazangí makokí ya kobóngolisa yangó na minoko ya Afrika.

‘We are acutely aware of the paradox this

constitutes for a book focusing on the use of

african languages, but it only underscores the

magnitude of the difficulties that African

languages are faced with.’

Nakokí kobóngola maloba bangó na ndéngé óyo :

"Tozalí na káti ya koyéba nkwókósó óyo tozalí na yangó na bosáláká

mokandá óyo ezalí kolobela kosálela minoko ya Afrika. Ezalí komónisa

penzá pási óyo minoko ya Afrika ezalí kokútana na yangó."

2.2.3. MATÓMBÁ YA KOBIMISA BOYÉBI MBALA-MÓKÓ NA MONOKO YA KONGUYISA

Ndéngé naútákí koloba, bonguyisi monoko ezalí na mapapú míbalé. Lipapú ya

libosó ezalí bokeli pé bomatisi ndelo ya bibéngeli pé ya bisákólá na monoko yangó.

Lipapú ya míbalé ezalí boléndisi boyébi ya monoko yangó epái ya balobi na yangó.

Naponí matómbá mísáto óyo lisangá ya balobi-monoko, bakokí kozwa, sókí

bazalí na makokí ya kotánga makomi ya boyébi óyo ekomámí na monoko na bangó.

Makomi yangó ekokí kozala makomi ekomámí mbala-mókó na monoko yangó, tó pé,

ekokí kozala mabóngoli.

a) Pó boyébi ekómela bato ya Afrika

Na Afrika, batángisaka na minoko ya kolonizasyón. Na boye, baluki pé balakisi

ya bakelási ya likoló, bakomaka boyébí na bangó, sé na minoko yangó. Nzókandé,

bato ebelé na Afrika, bayébí minoko yangó té. Na boye, makambo óyo baluki ya

Afrika bakomaka pó na Afrika, etíamaka na motáláká óyo, bato bazalí na boséngá na

yangó bakokaka kozwa yangó té (Qorro 2009: 73-74). Pó na kondingisa bato ya Afrika

bázala na makokí ya kozwa boyébi yangó, nzelá ya libosó ezalí, kobóngola na minoko

ya Afrika, makomí óyo baluki ya Afrika bakomá na minoko ya Pótó (Qorro 2009: 77).

Nzelá ya míbalé ezalí, kobanda kokoma makambo yangó na minoko ya Afrika.

Na óyo etálí bonguyisi monoko, nzelá ya míbalé ezalí na litómbá koleka pó

ezalí kolongola mokomi na kaká ya emoneli ya monoko pé ya makambo ya libandá.

Sókí, na sima, moluki alingí koyébana, bó moluki na ndelo ya mokili-mobimba, akotía

yangó na Anglais lokóla bato nyónso basálaka. Akoyéba polélé ke, makambo akomí

na Anglais, ezalí pó na bató ya monoko na yé té, kasi, pó na baluki na ndelo ya mokili-

Page 63: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

63

mobimba. Azalí na pósá baluki misúsu ya mokili, bákoka kotánga makundoli pé

mabómboli na yé. Nzókandé, kokoma yangó na monoko na yé, ezalí pó, bato ya Ekólo

na yé báprofité na boyébi yangó. Ezalí banzelá míbalé ekésáná óyo moluki eséngélí

áyéba pé ámónaka yangó polélé na molimo na yé.

Na ndelo ya kelási, yangó ndé mamá na likambo ya boluki óyo, ndéngé

nalobákí, balakisi basálelaka Lingála pó na kolimbola polélé, matéya ya shimí epái ya

bayékoli pó bazalí koyéba Français malámu té. Yangó ezalí káka na Kongó té, kasi, na

bakelási ebelé na bambóka ya Afrika (Heugh pé al. 2007 ; Orekan 2011 ; Carole

2004). Pó na kolakisa yangó, tótánga litátoli óyo eútí na ebandoli67

ya UNESCO, pó na

kotátola ndéngé makambo elekanaka na bakelási na Botswana, Etiopí, Malí, Tanzaní

(Ouane, & Glanz 2010: 29) :

Les concepts scientifiques sont plus faciles à

comprendre dans une langue familière. Dans une

expérience menée au Botswana (Brock-Utne et

Alidou, 2006 ; Prophet et Dow, 1994), une série

de concepts scientifiques ont été enseignés en

setswana a un groupe expérimental (Form I) et en

anglais a un groupe témoin. Les étudiants ont

ensuite été testés pour évaluer leur

compréhension de ces concepts. Les chercheurs ont

découvert que les élèves qui avaient appris ces

concepts en setswana en avaient acquis une bien

meilleure compréhension que ceux qui les avaient

appris en anglais. Une étude similaire, avec les

mêmes résultats, a été menée en Tanzanie. Des

concepts scientifiques ont été enseignés a des

élèves de secondaire : ceux qui les ont appris en

kiswahili les ont beaucoup mieux compris que ceux

qui l’ont fait en anglais (Mwinsheikhe, 2003).

Nakokí kobóngola yangó na motíndo óyo :

Ezalí pete koleka, kosímba tína ya mamanyoli ya nzebi na monoko óyo

omesáná koloba. Na Botswana, mwá molongó ya mamanyoli

etángísámákí na Kisetswana na libóké mókó ya bayékoli (Form I) pé na

libóké ya míbalé (libóké-nzéngénéké) mamanyoli yangó etángísámákí na

67

ebandoli = rapport ; kobanda = commencer ; kobandola = kokende tíí na súká na

likambo obandákí, kobéta lisoló mobimba ndéngé misálá elekánákí. (boucler un

dossier, rapporter du début a la fin).

Page 64: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

64

Anglais (Brock-Utne pé Alidou, 2006 ; Prophet pé Dow, 1994). Na sima

batúnákí bangó mitúná, pó na koyéba ndelo ya boyébi na bangó ya

mamanyoli batángákí. Baluki babómbólákí ke, bayékoli óyo

batángísámákí na Kisetswana, bazalákí kosímba tína koleka bayékoli óyo

bayékólákí na Anglais. Boyékoli ya ndéngé mókó esálámákí na Tanzaní.

Batángísákí bayékoli ya bitéyelo ya katikáti mamanyoli ya nzebi : baóyo

batángísámákí na Kiswahili basímbákí tína koleka baóyo batángísámákí

na Anglais (Mwinsheikhe 2003).

Na Etiopí, balandélákí bapwén ya bayékoli ya kelási ya mwambe,

kobanda na mobú 2000 tíí na mobú 2004. Yangó emónísákí ke, na

mimekano ya matematíki pé ya nzebi, bána óyo batángákí na monoko óyo

bamesáná koloba, bazalákí na bapwén koleka bána óyo batángákí na

Anglais. Babokundoli óyo emónísí ke, na bitéyelo ya ebandeli ya ndelo 7

pé 8, kotángisa matematíki pé nzebi na monoko ya mbóka, ezalí

kobóngisa makási bapwén ya bána. Emónísí pé ke, ezalí penzá na

bokeseni té ná óyo etálí bapwén na Anglais, ézala ya bána óyo bayékólí na

Anglais, ézala na baóyo bayékólí na monoko ya mbóka. Na Mali, pene na

10 % ya bána batángaka na bakelási óyo batángisaka na monoko ya

mbóka. Bayékoli yangó bazali na ngenge mbala mítáno koleka, pó

bábandela kelási té, pé, ngenge mbala mísáto koleka, pó bákáta kelási té.

Biyano yangó ezalí na tína makási sókí toyébí ke, bána óyo batángaka na

bakelási ya motíndo óyo, ezalí bána ya bato ya bozwi moké (Banque

Mondiale 2005) »

Na masoló na ngáí ná balakisi, koleka 90% na bangó (225 likoló ya 248)

bayébísákí ngáí na óyo etálí tína ya kozala na babúku bakomá na Lingála. Tína ya

libosó ezalí, pó na kondingisa bangó bákoka kosálela Lingála na ndéngé elongobání pé

éngébéné na elobeli esengélí pó na matéya na kelási. Tína ya míbalé ezalí pó bákólisa

komiyékolisa na bangó. Yangó wáná balingákí ke na mikandá yangó, mamekami esí

basálá 68

ézalaka míngi. Ouane pé Galanz (2010 : 46) bakomí pé bandakisa óyo ezalí

komónisa, bóníbóní, balakisi míngi bamónísí boséngá na bangó ya kozala na mikandá

epái wápi balimbólá boyebi na monoko elobamaka na esíká etéyelo efándí. Na boye,

bangó bakosálela makomi yangó pó na kobandela kolimbolela bayékoli matéya

ndéngé naútí koloba.

En outre, l’expérience du Malawi, par exemple,

indique que les enseignants ont besoin de manuels

68

limekami esí basálá = exercice résolu

Page 65: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

65

rédigés dans la langue d’enseignement de la

matière concernée afin de pouvoir développer la

métalangue appropriée nécessaire. Les enseignants

ont aussi besoin de guides d’enseignement dans la

langue d’enseignement. Un guide de ce type rédigé

dans toutes les langues nationales a d’ailleurs

été élaboré par les ministères de l’Éducation de

base du Burkina Faso, du Mali et du Niger, en

coopération avec InWent et GTZ (Galdames et al.,

2004). En Afrique, il existe des modèles

efficaces de formation des enseignants : l'un des

meilleurs modèles a été élaboré pour le projet

Ife au Nigéria (Fafunwa et al., 1989) Dans la

plupart des classes africaines, les enseignants

pratiquent déjà une forme d’éducation bilingue :

ils alternent constamment entre la langue

officielle d’instruction et la langue la plus

familière pour les apprenants. Les enseignants

ont recours à l’alternance des langues pour

faciliter la compréhension de la matière

enseignée. Dans certains pays, des enseignants

appellent même à une refonte de la politique

d’éducation concernant les langues pour une

meilleure adaptation à la réalité de la classe

(Buchan & al.2005).

Nakobóngola yangó na maloba óyo :

« Na mbísa, bomekimeki óyo elekákí na Malawi, ezalí koloba ke, balakisi

bazalí na boséngá ya mikandá óyo ekokomámá na monoko óyo matéya

yangó ekopésama. Ezalí pó epésa bangó nzelá ya kokólisa monoko-ya-

monoko na ndéngé esengélí. Balakisi bazalí pé na boséngá ya bilakisa-

etángiseli óyo ekomámá na monoko óyo bakotángisela. Elakisa-etángiseli

mókó ya motíndo óyo wáná, ekomamákí na baministere ya bitéyelo ya

ebandeli, na Burkina Faso, na Mali pé na Niger, na boyókani ná InWent

pé GTZ (Galdames & ban. 2004). Na Afrika, ezalí na mitíndo ya malongá

ya koyékolisa balakisi : mókó na baóyo elekí malámu ezalí óyo ekelámákí

pó na mwángo Ife na Nigeria (Fafunwa pé ban. 1989). Na bakelási ebelé

na Afrika, balakisi esí basálelaka kotángisa na minoko míbalé :

bakámbikaka tángo nyónso káti na monoko óyo letá apésá pó na

kotángisa, pé, monoko óyo bayékoli bamesáná na yangó. Balakisi

basálelaka bokámbiki ya minoko pó na koyéisa pete, bosímbi tína ya

Page 66: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

66

matéya óyo bazalí kotángisa. Na Bikólo misúsu, balakisi bazalí kútu

kosénga ke bakonzi bábandela penzá mabongiseli ya míango ya kotángisa

na óyo etálí minoko ya kotángisela pó ékoka kolandana na bosóló óyo

ezalí na terén (Buchan, Hicks, Read, 2005 ; Association internationale pó

la lecture, 2005) ».

Balakisi, ndé, bazalí libóké ya libosó ya bato batángá na Afrika óyo bazalí na

boséngá ke, boyébi bakomá na minoko ya Afrika. Kasi, ezalí pé ya sóló, pó na mabóké

misúsu ya bato batángá baboboongó na makambo ndéngé na ndéngé. Ndéngé Mesthrie

akébísí (2009 : 136-139), ezalí té pó tokelí babagó69

, ndé, ekosílisa bolembú óyo

minoko ya Afrika ezalí na yangó leló, pó na kosálela nzebi. Pó na yé, esengélí nzebi na

nzebi, élobelama, ésololama káti na bato basálaka yangó pó, maloba ya nzebi

éfándisama na lisangá ya bato ya nzebi sóngóló, ya monoko pakala. Konguyisa

monoko, ezalí káka té, kobóngola makambo na monoko yangó, kasi penzá kotónga

makanisi pé kokoma nzebi na monoko yangó. Likambo yangó ekokóma, sé tángo

bitéyelo ya likoló, ekobanda kotángisa na minoko elobamaka esíká etéyelo yangó ya

likoló ezwámí. Ndakisa, na Kinshasa, baingénieur ya bapón, bakozala na pási té ya

kokela maloba ya kotonga bapón na Lingála, sókí bayékólí kotonga bapón na Lingála.

Sókí na Lingála, tokomí na makomí ya malongá na makambo ndéngé na ndéngé, ézala

ya misálá ya baingénieur, ya basambeli, ya mínganga, ya bato ya nkita, … bato

batángá bakozala na boyébi ya nzebi na bangó na monoko na bangó mókó, pé, yangó

ekosunga bangó míngi pó na kokóma bankóló ya boyébi yangó.

b) Pó na kobóngola etáleli óyo balobi batálelaka minoko ya Afrika

Baboyékoli ebelé (Napon 2003, Nomlomo 2006, Alidou 2008 pé Oualane &

Galanz 2010, Tsitsi 2008, Qorro 2009, Maurer 2010) emónísí polélé, bóníbóní, babóti

míngi na Bikólo ya Afrika, balingaka té bána na bangó báyékola na minoko ya Afrika.

Bamónaka ke, kotángisa bána na minoko ya Afrika, ezalí kokitisa ndelo ya matéya.

Mobóti akobóngola ezaleli na yé, na bindimiseli milaímilaí té. Ezalí mokúmbá ya

mobóti nyónso ya koluka ke, mwána na yé ázala na bomoi ya malongá na kimokóló na

yé. Ezweli makambo na mói ya leló, ezalí kotínda yé komóna ke, mwána na yé

akokóma moto, sókí atángí na minoko ya kolonizasyón. Kasi, butú na mói, babóti

bazalí kolelalela ke, bána na bangó, tángo bazali kosilisa kelási ya katikáti tó ya likoló,

bazalí na ndelo ya bakelási yangó té. Na esíká ya kokende koluka masoló milaímilaí,

sókí moto akomí mokandá ya kontabilité na Lingála, mobóti amóní ke mwána na yé

asálélí mokandá yangó pé ayébí makambo yangó, mobóti, akobanda kokótisa,

69

bagó = dictionnaire

Page 67: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

67

malémbemalémbe, na motó na yé ke, Lingála pé ezalí monoko bakokí kotángisela na

yangó bána, makambo ya tína penzá.

Sókí kosála pé kobimisa boyébi ya malongá mbala-mókó na minoko ya Afrika,

ezalí koyékolisa bato, pé, bato yangó bazalí kokoka makambo, ekotínda babóti

bándima ke, bána na bangó bátángisama na minoko ya Afrika. Ekolongola pé, na mitó

na bangó, ezweli ya mabé óyo bazalaka na yangó pó na minoko na bangó mókó.

Ezalí káka babótí té ndé bazalaka na ezaleli yangó. Bato ebelé koleka,

bakanisaka ke, minoko ya kolonizasyón ezalí nzelá óyo esengélí, pó na kokoka kozwa

boyébi. Ezweli makambo yangó eútí ndé na traumatisme óyo kolonizasyón etíá na

mitó ya bato, ndéngé bakomi ebelé balakísá yangó (Neville 2007, Mufwene 2008 pé

Bokamba 2011). Pó na kondimisa kopona wáná, na esíká ya kobénga yangó minoko

ya kolonizasyón, balobaka ke ezalí minoko ya ndelo ya mokili-mobimba70

.

Bindimiseli óyo etongamaka pó na komema bato na Afrika bándima ke, ekozala

malámu kosála na minoko ya Afrika, esímbaka té. Ndéngé naútí kolimbola na pwén

óyo ezalí likoló, kobimisa boyébi na minoko ya Afrika ezalí nzelá ya malámu pó na

komema bayímbóka, bándima likanisi yangó. Bato bazalí na pósá ya kimona-méso.

Na boyékoli óyo, nalimbólí pé litómbá ya mosála yangó na óyo etálí kobóngola

ndéngé bato ya Afrika batálaka minoko na bangó mókó. Míngi bazwaka yangó lokóla

minoko ezángá tína óyo okokí kosála na yangó likambo ya malongá té. Na boye,

komóna mikandá óyo ezalí kolobela makambo ya nzebi pé ya bamayéle ya misálá,

ekomámá na minoko na bangó, pé mikanda yangó ezalí kitóko na kotála, ekotínda

bangó bábóngola etáleli na bangó ya minoko na bangó na ndéngé ya malámu. Komóna

ke mosálá yangó esálámí epái ya bato na bangó mókó ya mayéle, ekonétola pé

bomikwi-moto71

na bangó. Nalakísí etámboli óyo ememí ngáí na biyano óyo na

mokabo etálí koyébanisa Etanda ebandelaka ya bibúki ya shimí (eténi ya mínei).

c) Demokrasí

Likambo ya demokrasí na Afrika ekokí komónana néti ezalí mosíka na kokoma

boyébi na monoko ya konguyisa, nzókandé, yangó ndé penzá mamá na likambo.

Demokrasí ezalí káka vóti té. Demokrasí ezalí libongisami óyo ezalí kosála ke,

mwána-mbóka mókó mókó, ázala na makokí ya koyéba pé kosolola ndéngé níni

mbóka esengélí éyángelama pé étámbusama. Na Afrika ya ngelé, ezalí na bato óyo

balobaka Anglais té, balobaka pé Afrikaans té. Pó na Biseth (2006 : 139), bato yangó

bazalí na tengú pó na masoló ya demokrasí na Ekólo Afrika ya ngelé. Pó na óyo etálí

bondeko káti na demokrasí pé makambo ya kelási, Biseth Akomí boye, :

70

ndelo ya mokili-mobimba = international

71 bomikwi-moto = estime de soi

Page 68: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

68

The use of mother tongue as the language of

instruction at all levels of education

contributes to the recognition of different

identities and cultures found in South Africa, as

well as empowering the coming generations of

democratic and multilingual citizens. Education

and democracy are claimed to be symbiotically

interrelated...The main feature of the

deliberative democracy is the public discourse

which takes place in political speeches, news,

books, or academic discourse. To be able to

participate in this discourse a good command of

language is a necessary requirement.

Nakokí kobóngola yangó boye na Lingála :

"Kosálela monoko ya mbóka lokóla monoko ya kotángela na bandelo

nyónso ya kelási, ezalí kosunga na bondimi ya babozali pé babokóko óyo

etongí Afrika ya ngelé na mói ya leló, pé, bonguyisi boyei ya ngala ya

bansómí na demokrasí pé na minoko ebelé. Kelási pé demokrasí

ekótánákótáná na bomókó… Mókó ya makonzi ya demokrasí ya

kosololana ezalí, ndé, koloba tángo ya bamitíngi ya politíki, basango,

mikandá tó pé na maloba ya balakisi tángo batángisaka. Kokoka kokóta na

masoló yangó, esengaka kozala na makokí ya koloba monoko óyo masoló

yangó ezalí kobétama".

Bambóka ebelé na Afrika etámbolaka na ndéngé ya digolosia tó poligolosia.

Digolosia ezalí ndéngé minoko míbalé ekabóláná misálá na lingómbá ya bato.

Trigolosia ekolobama pó na minoko mísáto, pé poligolosia pó na minoko ebelé

(Mackey 1989).

Na Kinshasa, sókí tozalí koloba makambo ya letá, makambo ya kelási,

makambo ya mikandá, makambo ya tína pé ya lokúmu, wáná, tosálelaka Français.

Mibéko ya Ekólo, mitíndo pé masoló na bandelo nyóso ya letá ekomamaka na

Français. Sókí makambo ya mikolo nyónso tó ya pámbapámba, masoló ya bále,

masoló ya mizíki, tó pé, koswana na balabála, kofíngana na internet tó kosolola na

wenze, wáná tolobaka na Lingála. Tomónaka kokabolama ya misálá yangó, néti ndé,

Nzambe moto atíá bóngó, nzóka ndé, ezalí bóngó té. Ezalí káka mikáno ya bato ya

mokili. Na ndéngé ya digolosia, Français ebéngámí bóngó, monoko ya ‘likoló’ pé

Lingála ndé monoko ya ‘sé’.

Page 69: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

69

Bakonzi ná bato batángá, bakopupola Français ya mbángumbángu, etóndá na

maloba óyo eyókamaka míngimíngi té, pó, ndéngé Mobutu alobáká, bána-mbóka

báyéba té.

Kasi, sókí tokómí koloba makambo nyónso na Lingála, ézala makambo ya tína,

ézala makambo ya pámbapámba, ézala makambo ya mokolo na mokolo, bána-mbóka

nyónso bakoyéba. Na boye, ekokóma pási pó na kokósa, tó pé, koloba PPTE72

na

lokúmu nyónso.

Demokrasí ezalí káka té, na ndelo ya káti na Ekólo. Ezalí pé, na ndelo ya

mokili-mobimba. Likambo etálí bosololi na ndelo ya mokili-mobimba

(mondialisation) pé bokótamisi (globalisation) (Mufwene & Vigouroux 2008) ezalí

kosénga ke, bato nyónso, pé, masangá nyónso :

bázala na makokí ya kokoka kotánga boyébi óyo ekomatisa bokoki na bangó ya

makambo. Na boye, bakobimisa nkita na mingálá nyónso, ézala na mongálá ya

ebandli, mongála ya míbalé tó mongálá ya mísáto73

.

bázala na makokí ya kososola bandembé minéne minéne óyo mokili ezalí na

yangó na mói ya leló. Tokozwa ndakisa ndéngé mokili ezalí kokóma móto

koleka, tokozwa ndakisa ya ekonzo ya kabóni, tokozwa ndakisa ya mibéko ya

LMM, tokozwa ndakisa ya boyókani pó na tómbwámá, tokozwa ndakisa ya

makokí ya moto, tokozwa ndakisa ya bazando ya mbóngo74

, pé bongo na

bongo.

72

pays pauvre très endettés = mbóka ya bobólá elútá banyóngo.

73 mongálá ya ebandeli = secteur primaire ; mongálá ya míbalé = secteur secondaire,

pé mongála ya mísáto = secteur tertiaire

74 ndéngé mokili ezalí kokóma móto koleka = réchauffement climatique ; ekonzo ya

kabóni = crédit carbone ; mibéko ya LMM = règles de l'OMC ; LMM = lingómbá ya

molóngó pó na mombóngo = organisation mondiale du commerce (OMC) ; boyókani

pó na tómbwámá = coopération au développement ; makokí ya moto = droit de

l'homme ; bazando ya bambóngo = marché financier.

Page 70: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

70

2.3. Makambo ya kosála pó na bonguyisi monoko

2.3.1. LOPÁNGO

Na boyékoli óyo, namekí koyékola makambo óyo esengélí kosála pó na

kofándisa bonguyisi minoko ya Afrika na bambóka ya Afrika. Pó na kokáta ndelo ya

elimboli óyo nakolanda, nakosálela nzelá óyo Bamgbose (2011: 9) apésí. Nakokí

kobóngola yangó na Lingála na boye :

Pó na bonguyisi minoko ya Afrika, esengélí kotála yangó na bandelo mísáto :

bato bakosála - basáli-likambo ; Esíká ya kosálela monoko - mambí ; mosíká likambo

yangó ekokí kokende – tíí-wápi. Bato bakosála, ekokí kozala moto mókó mókó,

guvernemá, mangómbá ya bato basanganaka pó na likambo sóngóló, masangá ya

bitúká, tó pé, masangá na ndelo ya molóngó. Esíká ya kosálela monoko ezalí ebelé :

na kotángisa, bobimisi-mibéko, boyángeli Ekólo, bosémbo, pé bóngó na bóngó. Ekokí

pé kozala na makambo ya privé lokóla na bandáku, tó pé, na masangá ya bato. Mosíká

likambo ekokí kokende, ekokí kozala ya esíká moké, na ndelo ya Ekólo, ya ndámbo

ya kontiná, tó pé, ya mokili-mobimba.

2.3.2. MOSÁLI-LIKAMBO

Kolandana na etongá óyo Bamgbose apésí, na boyékoli óyo, basáli-likambo

bazalí na ndelo mísáto : balobi-monoko óyo bazalí bato ya boyébi, letá ya mbóka óyo

elobaka monoko yangó, pé, balobi-monoko yangó bangó nyónso. Esíká ya kosálela

monoko ezalí nzebi (sciences) pé bamayéle ya kosála (technologies). Namónísí yangó

na engumba Kinshasa.

Moto ya boyébi75

azalí moto óyo atálaka mikakatano ezalí na mbóka na yé pé

azalí koluka biyano na mikakatano yangó, éngébéné na boyébi óyo yé azalí na yangó

na makambo yangó. Ekeséní ná óyo na Lingála babéngaka moto atángá. Moto atángá

azalí moto óyo akendé kelási pé ayékólá makambo ebelé. Mwána ya mayéle ezalí

moto óyo asímbaka tína ya makambo bazalí koyébisa tó kotángisa yé. Ekokí kozala

ke, moto ázala na mbala-mókó, na makambo wáná nyónso mísáto, kasi ezalí mobéko

té.

Na mobóko óyo ekolanda, nakolimbola makambo ya bonguyisi monoko óyo

nakolandela na etongami óyo, éngébéné na ndelo ya lopángo ndéngé naútí kozínga

áwa.

75

moto ya boyébi = intellectuel ; moto atángá = personne instruite ; mwána mayéle =

personne intelligente

Page 71: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

71

Bonguyisi monoko ezalí kopésa monoko yangó makokí pé lokúmu pó balobi na

yangó pé bapaya, bákoka kosálela yangó na makambo nyónso ya bomoi ya bato na

libóké ya balobi-monoko yangó.

Pó na kokokisa ndembé yangó, ekosénga koluka ndéngé esengélí pó, balobi-

monoko bázala na loléndo na monoko yangó, bákoka komikwa bato76

, bákoka

koyékola monoko na bangó mókó na bozindó, maloba ya nzebi ékelama, babúku ya

koyékola monoko yangó pé ya matéya misúsu ékomama, pé, likoló ya boyébi óyo

ekobátelama na monoko yangó, ézala bakolo-monoko, ézala bapaya, bákoka kokóma

na boséngá ya koyéba monoko yangó.

Na kotála na óyo naútí koloba, mosálá ya konguyisa monoko ezalí mokúmbá ya

bato óyo bazalí na litómbá ke, monoko yangó énguyisama, elingí koloba, sango óyo

bazalí na yangó ékoka kokómela balobi-monoko yangó. Na polélé, nalingí koloba,

bonguyisi monoko ezalí mokúmbá, na molongó,

1) ya bato ya boyébi,

2) ya bakonzi ya politíki ya Ekólo

3) ya balobi-monoko bangó nyónso.

Molongó óyo ezalí na tína makási : bato ya boyébi ndé bazalí na makokí ya

kozwa boyébi ya ekólo, kotía yangó na molongó pé koyéba ndéngé ya komema yangó

epái ya ekólo mobímba. Ezalaka pási ke, bakonzi ya mbóka bázala na pósá yangó na

ndéngé na bangó mókó, sókí bato ya boyébi ya mbóka balobí yangó té. Kasi, ezalí té,

pó bato ya boyébi balakísí litómbá ya konguyisa monoko, ndé, bakonzi bakondima

konguyisa monoko yangó. Na boye, etápi ya míbalé ekómí ngala ya bakonzi. Tíí

bakonzi, ézala na kosolola, ézala na makási, bakopésa makokí na monoko, ndé,

monoko yangó ekonguyisama.

Ekómaka, mbala mosúsu, monoko sóngóló ékóla na sango, na bozwáká nzelá

na yangó ya bonguyisami, yangó mókó. Ekokí kozala pó, bokóko (culture) óyo

monoko yangó ezalí komema pé kilo ya nkita ya esíká monoko yangó ezalí kolobama,

endimísí yangó na mikili ezalí nzingánzíngá ya mokili na yangó ya ebandeli. Ekómí

bóngó kotínda bato bakómá na boséngá ya koyéba monoko yangó. Na boye, monoko

óyo ekómí kopúsa misisa na yangó koleka ndelo ya bambóka óyo ezalákí kolobama

libosó. Ezalí ndakisa ya Lingála, ndéngé tokomóna, epái wápi, kilo ya engumba

Kinshasa pé Brazzaville na káti Bikólo Kongó, pé, lokúmu ya mizíki eyémbamaka na

Lingála, esálí ke, Lingála ézwa sango makási na bisíká misúsu ya Kongó ndéngé

ekómí na mói ya leló. Ndéngé mókó pé Kiswahili ezalí kosála na bitúka na Este ya

Kongó ya Demokrasí, na Tanzaní, na Kenya pé na Bikólo misúsu ya Afrika ya este

(Legere 2006, Moshi 2006, Motingea 2010, Sene Mongaba 2012b).

76

komikwa moto = estime ya soi

Page 72: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

72

Namóní bitápi míbalé na esáleli óyo: Ya libosó esengélí kokela bibéngeli pó na

kopésa na monoko, maloba esengélí na makambo óyo olingí konguyisela monoko.

Etápi ya míbalé ezalí, kofándisa bibéngeli yangó epái ya lisangá ya balobi-monoko

óyo bazalí na boséngá ya bibéngeli yangó. Na mibóko ekolanda, nalakísí, éngébéné na

ezweli na ngáí ya makambo, bamayéle ya kosálela pó na kokela pé kofándisa bibéngeli

yangó.

2.3.3. MAMBÍ

Monoko ekómaka na maloba ebelé na mambí kingándi, kolandana na ndéngé

balobi-monoko yangó, bazalí kokela bibéngeli pó na mamanyoli ya mambi yangó.

Na mói ya leló, mambi ya bobéngeli ya nzebi pé ya bamyéle ya misálá ezalí

elanga monéne ya boluki pé bobimisi maloba ya sika pó na konguyisa minoko ya

Afrika,. Ezalí bóngó ebákátá ya mosálá ezángá súka, óyo, esengélí kosálaka. Nalingí

koloba ke, ezalí té ke esengélí tókela libosó bibéngeli, sókí tosílísí, ndé toyéí kobanda

kosálela minoko ya Afrika lokóla minoko ya nzebi pé ya kotángisela. Té. Ílifó kosála

mbala-mókó, epái tozalí kokela bibéngeli ya nzebi, epái tozalí kosálela monoko.

Kolongwa na kodéfa maloba ya ebelé na minoko misúsu, malémbe malémbe,

kokela bibéngeli na minoko ya Afrika. Yangó ekosálama na boyébáká malámu

bisálameli óyo monoko na monoko elandaka pó na kokela maloba na yangó. Ezalí

bóngó, bobéndisi pé botongi. Áwa ndé litómbá ya kolakisa elongi ya monoko sóngóló

na ndelo ya lengwisitíki ndé ezalí na litómbá monéne. Na boyébáká ndéngé maloba

etongamaka na monoko, balobi-monoko yangó pé banganga nzebi ya minoko na

bangó, bakoyéba kokela bibéngeli ya sika na ndéngé elongóbání.

2.3.4. TÍÍ-WÁPI

Tíí-wápi77

ekátamaka éngébéné na monéne-ya-pósá óyo bato balingí konguyisa

monoko bazalí na yangó. Mbala míngi, ezalaka na mbúlúngano na bindimiseli pé

bibóyiseli óyo epésamaka, pó na kosálela tó kobóya kosálela minoko ya Afrika, na

kotángisa. Elóko ya libosó kotángisa etálaka, ezalí ndéngé níni moyékoli akosímba

matéya óyo bazalí kopésa yé pé ndéngé níni akokóma nkóló boyébi yangó. Na sima na

yangó, kotángisa ekotála pé makokí moyékoli azalí na yangó pó na kosímba boyébi

yangó pé kosálela yangó pó na bolámu na yé, pé, bolámu ya mbóka na yé. Na alimá

óyoyo, tíí-wápi ya monoko, ezalí libosó likambo ya nzíngánzíngá ya esíká moyékoli

afándí. Na boye, monoko yé alobaka na nzíngánzíngá yangó ekokí na yangó.

77

tíí-wápi = portée ; monéne-ya-pósá = ambition ; koyéba-kosála = compétence

Page 73: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

73

Koleka wáná, tíí-wápi ekokí kokátama na ndelo ya Ekólo, ya eténi ya kontiná,

tó pé, na súka, na ndelo ya molóngó. Yangó ezalaka, éngébéné na bilandelami óyo

moto yé mókó amitíélí tó lisangá ya balobi-monoko yangó bamitíélí. Elingí koloba té

ke, sókí lisangá ya balobi-monoko bazalí na makokí té, tó pé, bazalí na kokanisa té

kokómisa monoko na bangó monoko ya mokili mobimba, ndé, balobi-monoko yangó

esengélí bábwákisa monoko na bangó pé bátángisama na monoko mosúsu. Bonguyisi

monoko ezalaka libosó pó na kopésa balobi-monoko nzelá ya kozwa boyébi pé

koyéba-kosála na bamambí ndéngé na ndéngé ya bomoi. Na boye, ekomemela bangó

ntómbwámá pé lipandá. Na sima, ezalaka pó na kotía koyéba-kosála yangó pó na

kosunga masangá misúsu óyo bazalí na boséngá ya koyéba-kosála yangó.

2.4. KOBIMISA BOYÉBI NA MONOKO YA KONGUYISA

2.4.1. BOBÉNGELI78

Bamgbose (2011: 7) akomí boye :

The use of African languages as media of

instruction brings to the fore the question of

intellectualization of these languages. Where

adequate terminology does not exist, it will need

to be developed so that African languages can be

used in a wider range of domains.

Nakokí kobongola yangó na Lingála na ndéngé óyo :

Kosálela minoko ya Afrika lokóla monoko ya koyékolela, ebimísí polélé

likambo ya makokí ya boluki biyano79

na minoko yangó. Esíká bibéngeli

elongóbání ezalí té, ekosénga mosálá yangó ésálama. Na boye, minoko ya

Afrika ekokoka kosálelama na ndelo ya monéne koleka, na makambo

ndéngé na ndéngé.

Ndéngé naútí koloba likoló, na Bikólo ebelé ya Afrika, pó na kotángisa,

basálelaka minoko óyo bakolonizéláká bangó na yangó. Elingí koloba, Français,

Anglais, Kiespanyol tó kiportigé. Mókó ya tína óyo basálelaka minoko ya Afrika té,

ezalí ke, minoko ya Afrika ezalí na bibéngeli ya makambo ya nzebi té. Na boye,

78

bobéngeli = terminologie ; bokeli-bibéngeli = création terminologique 79

intellectualisation = ya boluki biyano

Page 74: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

74

esengélí kokela bibéngeli na minoko yangó pó ésunga balakisi pó na kokoka kosálela

minoko yangó na ndéngé elongóbání.

Atá ko misálá yangó ezalí nánu míngi té na minoko ya Afrika, ebongí koyéba

ke, ezalí kosálama pé esí epúsání, ndakisa na Ekólo ya Afrika ya ngelé, na Etiopí, na

Eritré, Somali, pé, na Madagaskar (BAKITA 1972-2004, Bamgbose 1984, Morin

1986, Kabuta 1997, CELTA 1995-2000, TAMA 2003, Kabuta 2008, Taljard 2011).

Na Tanzaní, na tángo ya bokonzi ya M’Zee Nyerere, misálá ebelé esálámá pó na

bibéngeli ya nzebi na Kiswahili. Kasi, na mói ya leló, guvernemá ekipaka lisúsu penzá

té, pé, epésaka lisúsu makokí ya malongá té na mosálá yangó (Brock-Utne 2003,

Legere 2006, Qorro 2009). Kasi na Bikólo nyónso ya Afrika, bakeli-bibéngeli bazalí

kosála misálá yangó, atá ko, baletá bazalí kopésa makokí té.

Ndéngé nakolakisa yangó na boyékoli óyo, mosálá ya kokela bibéngeli ezalí

mosálá óyo ekokí na yangó kosálama na pási pé ya makási penzá té. Ekosénga na

bakeli-bibéngeli bákoka kozala na nzelá ya ekeleli bibéngeli óyo ekosála ke, balobi-

monoko basálela yangó na pási té (Mudimbe 1977, Sawadogo 2004, Silate 2004,

Kanoute 2006, Kabuta 2008, Diki-Kidiri 2008, Kambaja 2009, Hien 2010, Taljard

2001). Tokokí kolanda bandéngé míbalé esunganaka, pó na komatisela monoko

sóngóló, motúya ya bibéngeli ya mosála. Ya libosó ezali, kobimisa (komanyola,

kokanisa, koloba pé kokoma) makambo na monoko yangó. Ya míbalé ezalí, kobóngola

maloba útá na monoko mosúsu pé komema yangó na monoko óyo tolingí konguyisa.

Na banzelá óyo nyónso míbalé, mokeli-bibéngeli asengélí koyéba bandéngé óyo

bibéngeli ekelamaka na monoko yangó. Ezalí bóngó, koyéba etongameli, bobakamisi,

botongi, bozwi bandoyí, bodéfi,…

Bomekimeki elakísá ke, pó na kozwa bibéngeli óyo elongóbání, ekopusa

malámu, kokoma lisoló mobímba. Yangó elekí, kozwáká liloba mókómókó na

monoko sóngóló pé koluka kozwa ndoyí na yangó na monoko óyo ezalí na boséngá ya

konguyisa. Yangó ezalí pó, monoko na monoko ezalí na etongameli na yangó ya

maloba, etongeli na yangó ya masakola pé ebimiseli na yangó ya batína-maloba, pé

lisúsu, nzebi na nzebi, ezalí na ndéngé na yangó óyo eséngí kolobela yangó na tángo

wáná. Makambo óyo nyónso mínei ekokí kokótisa bokeseni káti na makomi ya

minoko óyo míbalé mokeli-bibéngeli azalí kosálela. Yangó wáná, ekozala malámu

kokoma tó kobóngola lisoló mobimba, pó ke, mikakatano óyo, émónana na mbala-

mókó, na monoko óyo mokeli-bibéngeli alingí konguyisa.

Koyébanisa misálá yangó ezalí likambo ya motúya pé likonzi na bonguyisi

monoko. Namónákí yangó ngáí mókó tángo nyónso nazalákí kosála mosála ya

bolukiluki. Ezalí pé makambo óyo basosololani na ngáí ya baluki ya Bikólo ya Afrika

bazalákí koloba na ngáí pé ndéngé mikandá ebelé ekomí yangó (Silate 2004, Kanoute

2006, Tourneux 2006, Diki-Kidiri 2008, Taljard 2011, Sene Mongaba 2012). Pó, atá

ko bato ya boyébi bakelí bibéngeli, bakomí babúku pé bapésí masakola, sókí balobi-

Page 75: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

75

monoko bayébí monoko yangó malámu té, ekozala pási pó ke bákoka kosálela

monoko yangó. Koyéba monoko, ezalí koyéba kokoma pé kotánga monoko, koyéba pé

ndéngé makanisi etongamaka na molongó, na monoko yangó.

Na boye, nakokí koloba ke, etápi ya libosó ya konguyisa monoko ezalí, kopésa

na monoko yangó maloba pó bákoka kosálela yangó na makambo nyónso ya bomoi.

Etápi ya míbalé ezalí, kosála ke, balobi-monoko, bálenda na boyébi ya monoko na

bangó.

Pó na kosúkisa, ézala mosála ya bato ya boyébi, ézala mosála ya balobi-

monoko, bonguyisi monoko ezalí mosálá ya bomoi ya mokolo na mokolo. Bonguyisi

monoko ezalí mosálá ezángá súka. Mokolo balobi-monoko bakolemba konguyisa

monoko na bangó, mokolo wáná pé kúfa ya monoko yangó ekobanda.

2.4.2. LIBÓNGOLI PÉ BONGUYISI MONOKO

Sókí boyébi ezalí na monoko sóngóló, ekosénga bakolo-monoko pakala,

bákende koluka boyébi yangó na monoko sóngóló. Ndéngé nalobákí libosó, libóngoli

ezalí mókó ya banzelá míbalé ya malámu pó na konguyisa monoko. Na bobóngóláká

makomi ya nzebi pé ya bamayéle ya misála, mobóngoli akoluka elobeli-ndoyí na

monoko óyo azalí komemela maloba. Mosálá óyo, ezalí nzelá ya kokela bibéngeli óyo

nánu ezalí té, na monoko ya konguyisa. Bato ya boyébi ya monoko sóngóló,

bakokende kozwa boyébi óyo ekomámí na monoko pakala, pé, bakomemela yangó

bato ya monoko na bangó (Kambaja 2009).

Kobóngola maloba, esálamaka pó na elengi ya kobóngola maloba té, kasi, pó

ésunga bato ya monoko ya konguyisa. Bato ya monoko yangó, bangó nyónso té, ndé

bazalí na makokí ya kokende kotánga pé koyéba na bozindó monoko ya bapaya.

Nzókandé, káti na bangó, ezalí na baóyo bazalí na makokí ya koyéba makambo

elobámí kúná pó ezalí, mosálá na bangó, tó pé, ezalí mosálá óyo balingí koyékola.

Názwa ndakisa ya mobongisi mítuka. Sókí mokandá ya malámu ya kobóngisa

mítuka ya Mercedes ezalí na Kialemá tó na Anglais, ekosénga té, ke, mekanisyén ya

N’Djili ákende koyékola Kialemá tó Anglais, libosó átánga mokandá yangó. Ekosénga

na babongoli, bábóngolela yé mokandá yangó na Lingála.

2.4.3. BOBAGOLI

Etáleli ya bobagoli tó pé bobagoli ezalí kopésa nzelá ya kotanda molongó ya

bibéngeli pé mayéboli, ézala óyo ekelámí, ézala óyo ebéndámí útá na lisangá-maloba.

Epái mosúsu, etáleli yangó ezalí koluka ndéngé ya kotanda basango yangó, na ekomeli

mókó ya polélé pé na ndelo ya monoko óyo ekokipé pé ndelo ya boyébi monoko ya

moto óyo akotánga yangó (Mavoungou 2008, De Schryver 2008, Diki-Kidiri 2008,

Page 76: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

76

Bergenholtz & Gouws 2010, Tarp 2011, Bergenholtz & Gouws 2012, Bergenholtz

2012, Tarp & Gouws 2012). Mosálá ya bobagoli esengélí ébanda na bolongáká

(kofixer) lopángo ya sosiolengwisitíki óyo ekondingisa mokeli-babgó ya koyéba

ndéngé basáleli bazwelaka monoko yangó, koyéba na bangó ya monoko yangó pé níni

bazalí kozela bámóna na káti ya bagó yangó. Koluka kokáta lopángo ya

sosiolengwisitíki ekotínda koyébola mambí, tíí-wápi pé elandelami ya mosálá ya

bibéngeli. Ezalí ndakisa esáleli elandákí Taljard pé ban. (2007) na mosálá ya bokeli-

bagó ya elekitroníki ya baindistrí pó na bayékoli ya Afrika ya ngelé óyo monoko na

bangó ya libosó ezalí Kisotho ya likoló.

Pó na kotonga bagó, mobagoli alandaka bitápi minéne óyo :

1) kolonga bilandelami pé mosálá ya bagó

2) koyéba bizalela ya moto óyo akotánga akosálela yangó

3) kosála mwángo ndéngé bagó ekozala (mikala níni ekozala na káti)

4) kopona ndelo ya monoko óyo bagó yangó ekokomamela

5) kopona ndéngé makambo na káti ekolakisama

6) kopona loléngé ya mayéboli pé makokisani80

7) kosála lisangá-maloba

8) kolonga bamayéle ya kobéndela pé kobénda baléme pé mayéboli óyo ekozala

na bagó

9) okwaka pé, kobóngola bipésami yangó

10) kosála bagó

Na mosálá ya kobimisa masungí ya et’angiseli, ézala bagó, ézala búku ya

kelási, mayébi óyo ya liyéboli pé likokisani ezalí na motúya makási. Nasoólí yangó na

mibóko óyo elandí.

Liyéboli

Na káti ya bagó, esengélí kozala na ángele pó na koyéba ndéngé níni ya

koyébola mayébi pé ndangé ya kotía yangó na lisangá ya makambo81

. Míngimíngi,

mosáleli-bagó alukaka ndimbola (bagó ya monoko mókó), tó pé, ndéngé níni ebengélí

na monoko sóngóló, ebéngamaka na monoko pakala (bagó ya minoko míbalé). Yangó

wáná, póle ya esákólá pé ndelo ya monoko esengélí élongobana na mosáleli-

mokánelami. Na boye, ekosunga yé ákoka kosálela bagó yangó ná litómbá.

Ezalí na bandéngé ebelé pó na koyébola ebéngeli. Na litósi, esengélí mosáleli

ázala na pete pé pási té pó na kokomprándre bibéngeli misúsu óyo esálélámí pó na

80

liyéboli = définition ; likokisani = équivalence 81

kotía yangó na lisangá ya makambo = contextualiser ; lisangá ya makambo =

contexte

Page 77: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

77

koyébola ebengéli ya libosó (Taljard 2007, Gauton 2008, Seppälä 2008, Diki-Kidiri

2008, Ndlovu & Sanelisiwe 2010, Swanepoel 2010, Soutet 2011, Taljard 2011). Pó na

Soutet (2011 : 255)

les types définitoires sont multiples. On peut

les identifier en les distinguant par leur

contenu et par leur forme. Du point de vue du

contenu, une définition peut être soit

conventionnelle, soit naturelle. Les définitions

conventionnelles visent à définir le sens d’un

mot ou l’un de ses sens de manière prescriptive,

comme telle non contestable. En général, relèvent

de ce type les définitions de termes

techniques... les définitions naturelles visent,

quant à elles, à définir le sens d’un mot en

explicitant l’intuition qu’en ont les locuteurs.

À l’intérieur de cet ensemble, on peut

distinguer, avec R.Martin, les définitions

minimales, qui se bornent à fournir les traits

discriminatoires du signe décrit et les

définitions stéréotypiques qui fournissent «un

ensemble de propriétés plus riche que le seul

sous-ensemble des propriétés nécessaires et

suffisantes pour que l’objet dénommé soit

abstraitement ce qu’il est».

Du point de vue de la forme, on distinguera les

définitions métalinguistiques et les définitions

paraphrastiques. Une définition métalinguistiques

sert à commenter l’emploi d’un signe, une défi-

nition paraphrastique sert à commenter un contenu

de signification... les définitions paraphrasti-

ques, elles-mêmes, se subdivisent en plusieurs

catégories. On retiendra notamment les défini-

tions synonymiques,... les définitions antonymi-

ques,... les définitions approximatives,... les

définitions dérivationnelles, qui consistent bien

souvent à reprendre le signe à commenter sous une

autre de ses réalisations morphologiques,... et

surtout les définitions hyperonymiques, qui con-

sistent à paraphraser un contenu de signification

par la conjonction d’un trait définitoire géné-

rique et d’un ou plusieurs traits spécifiques.

Page 78: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

78

Na boye, liyéboli ezalí penzá elóko ya motúya na káti ya bagó pó, na botáláká

bagó, mosáleli azalí koluka koyéba tína-maloba ya ebengeli. Na óyo etálí bagó ya

mambí sóngóló, liyéboli esengélí ézala na póle, na mbúlúngano té, pási té pó na

kokomprándre pé kososola tína.

Mayéboli óyo nabimísí na boyékoli óyo, ezalí mayéboli ya bobéndisi pé ya

iperoními. Mayéboli ya bobéndisi ezalí pó na kobimisa tína-maloba ya makelelo

ebéndísámá pé bakómbó biútá-likelelo. Ezalí koluka komema mosáleli ákomprándre

tína ya ebéngeli ya mosálá óyo ekelámí na Lingála, útá na mobímbí ya likelelo

elobamaka na monoko ya mokolo na mokolo. Mayéboli ya ipéroními eyókání áwa bó

une microstructure sémantico-lexicale où sont

associés à un sème générique plusieurs sèmes

spécifiques en nombre variable (Soutet 2011 : 258).

Nasálélí liyéboli ya iperoními míngi, na tángo ya koluka koyébola liyébi

sóngóló ya shimí. Na boye, súsu pé pó na kokesenisa ndimbola ya ebengeli yangó na

monoko ya mokolo na mokolo pé ndimbola na yangó na shimí.

Makokisani

Na bagó ya minoko míbalé monoko A-monoko B, elandelami ezalí ndé kotía na

mabóko ya molobi ya monoko A, bibéngeli ya monoko B óyo ekokí kokokisana ná

bibéngeli ya monoko A. Ndéngé mókó pé, bibéngeli ya monoko A óyo ekokí

kokokisana ná bibéngeli ya monoko B. Nzoka ndé, minoko ebongísámá té ke, na

ebéngeli nyónso X ya monoko A, ézala na ebéngeli Y ekokáná ná yangó na monoko

B. Monoko na monoko ezalaka na etongameli, esakoleli, etáleli, emanyoli na yangó.

Na boye, ekómaka pási pó na kozwa makokisani na minoko míbalé.

Yangó wáná ekosenga koyéba makambo wáná nyónso tángo ozalí kobimisa

makokisani ézala na ndéngé ya bobéngeli, ézala na ndéngé ya bobagoli. Adamska

Salaciak (2011 : 4-8) asálí typologie ya malongá ya makokisani. Ezalí bóngó na

likokisani ya mbala-mókó, likokisani ya libóngoli, likokisani ya ndimbola pé

likokisani ekipa-makambo82

.

Fuertes-Olivera (2011 : 96-98) amónísí ke, esáleli ya bobagoli enétólí nzelá ya

bobéngeli pó na kokela bibéngeli. Ya sóló, bobagoli ekómá kotála míngi lisangá ya

makambo, ézala ya monoko-epésa, ézala ya monoko-ekánelami. Ezalí té kosála

molongó ya bibéngeli ya monoko A pé koluka makokisani na ndéngé ya biunivoque

82

likokisani = équivalence ; likokisani ya mbala-mókó = équivalence cognitive ;

likokisani ya libóngoli = équivalence de traduction ; likokisani ya ndimbola =

équivalence explicative ; likokisani ekipa-makambo = équivalence fonctionnelle.

Page 79: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

79

káti na bibéngeli míbalé ya minoko óyo. Makokisani ekipa-makambo ezal’i esáleli ya

motúya na mabóko ya mokeli-bibéngeli pé pó na babgó ya mambí. Yangó pé mókó ya

mokáno óyo ya kosála mbala-mókó na monoko ya konguyisa.

2.4.4. KOSÁLA NA MONOKO YA KONGUYISA EZALÍ KONDINGISA MOSÁLÁ EZÁNGÁ

SÚKA

Lokóla nalobákí likoló, míngimíngi bafúndaka minoko ya Afrika ke, ezángí

bibéngeli óyo ekokí kosálelama pó na koloba makambo ya nzebi. Sókí, ndakisa, tozalí

kokoma mbala-mókó na Lingála, tokobanda pé, malémbemalémbe, kokela maloba

yangó. Ezalí na nzelá té, kokela libosó bibéngeli nyónso ya shimí na Lingála, sima

ndé, tóbanda kotángisa shimí pé kokoma mikandá ya shimí na Lingála. Na bosáláká

nyónso mbala-mókó na Lingála, tokomóna na lombángo ke, ebéngeli eútí kokelama

ezalí kosímba tó ezalí kosímba té, na ndéngé ya shimí, tó pé, na ndéngé ya esakoleli tó

ya batína-maloba ya Lingála.

Pó na kokóma na mokáno óyo, natálí makambo eyélá ngáí mókó na boluki óyo.

Pó na kokela bibéngeli ya shimí na Lingála, libosó nalukákí kokela ebéngo (molongó

ya bibéngeli) na bozwáká molongó ya bibéngeli ya shimí na Français, pé, koluka

bibéngeli-ndoyí83

na yangó na Lingála, kolandana na boyébi óyo nazalákí na yangó ya

shimí pé boyébi óyo nazalákí na yangó ya Lingála. Nayákí komóna ke, ezalákí pási

kokoka kozwa tángo nyóngo bibéngeli-ndoyí elongóbáná. Ndakisa, pó na ebéngeli

réaction ya shimí, na ebandeli nazalákí komóna té, ndéngé níni nakozwa ndoyí ya

réaction na Lingála. Nasundólákí bóngó esáleli óyo. Nabóngólákí ndéngé ya kosála.

Nakomákí bóngó litéya mobimba ya réaction chimique na Lingála. Na koluka koloba

sókí réaction chimique ezalí níni, ndé nayákí kokóma na ebéngeli bobóngolani na

shimí.

Mbala mosúsu, ebéngeli óyo ekelámí pé ezalí komónana elongobáná, kasi,

tángo okoluka kotía yangó na lisakola mosúsu, okomóna ke ezalí kosímba té na

ndéngé ya mibéko ya monoko84

na yangó. Ndakisa ya bobóngolani ezalí pé kolakisa

nkwókósó yangó. Batángo misúsu, lisakola óyo olingí kokoma ezalí kopésa yó nzelá

ya kosálela eútá-likelelo bobóngolani té, kasi, ya kosálela likelelo yangó mókó, ézala

na ndéngé na yangó ya linoko, kobóngolana, tó pé, na ndéngé na yangó ya elobelami,

babóngolání, ebóngolanaka,....

Tálá tína nabóngólákí esáleli na ngáí na bokomáká lisoló mobimba ya shimí na

Lingála, tó pé, na bobongóláká mikabo mibimba ya kemi útá na babúku ya kemi

bakomá na Français tó na Anglais. Na bosáláká boye, bibéngeli ebelé ezalákí

83

bibéngeli-ndoyi = termes équivalents

84 na ndéngé ya mibéko ya monoko = grammaticalité

Page 80: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

80

komibimisa yangó mókó na tángo nazalákí koloba makambo yangó na Lingála, ngáí,

bó molobi-Lingála pé moyébi etongameli pé etongeli masakola na Lingála. Na boye,

nazalákí kozwa, káka bibéngeli ya shimí té, kasi bibéngeli misúsu óyo ezalí na tína na

esákólá na nzebi. Nakokí kopésa ndakisa ya liloba lokóla argumenter = kondimisa pé

refuter = kobóyisa.

Sókí ebéngeli na Lingála ezwámí nánu té, nakobátela ebéngeli ya Français tó ya

Anglais. Nakobátela yangó pó, tíí súkasúka, ebéngeli ya Lingála ekobima káka, ézala

na ngáí mókó, ézala tángo nazalí kosolola ná balakisi ya shimí. Nakozóngela esáleli

óyo na bozindó na eténi ya minei ya boyékoli óyo. Nazwákí pé biyano ya ndéngé óyo,

na nzelá ya kobimisa balakisi maloba. Elingí koloba, nazalákí kosénga na bangó

kotéya litéya mobimba ya shimí na Lingála. Na mbángu wáná ya koloba, okomóna pé

ke, bibéngeli mosúsu ya nzebi pé ya tekiníki ezalákí kobima tángo bazalí kolimbola

litéya.

Nakúbísí bondimi na ngáí na biyano nazwákí, elongó ná balakisi ya CDFD,

tángo ya mosálá ya kokoma mikandá ya koyékola misálá. Tozwákí makambo na

ndéngé ya tósála-na-óyo-tozalí-na-yangó tó pragmatisme na Français. Elingí koloba

níni ? Naséngákí bangó kokoma óyo balobaka tángo bazalí kotángisa. Básála lokóla

bazalí kotángisa. Na esíká ya koloba, bákomaka. Na ebandeli, na tembe té, ezalákí

komónana ke, ezalí na ndéngé ya koloba, kasi na ndéngé ya kokoma té. Makomi níni

ebandaka nánu kozala maloba té? Na momeseno, malémbemalémbe, na kobóngísáká,

bazalákí kokóma na makomi ekomama na ndéngé ya mwá malámu. Na sima na yangó,

bakomi-mikandá bakótákí na mosálá ya kobandela kotánga makomi yangó kínó

bamónákí ke, ekokí pó na kobima lokóla búku. Babúku mítáno ebimákí na súka ya

mosálá yangó. Ezalí bóngó : Kokáta pé kotonga bilambá (Sene Nzale 2010), Sekelé ya

kikúku (Sene Nzale & al. 2010), Kotámbusa kompaní ya moké (Ange Manguanda

2010), Náyéba kotánga pé kokoma (Sene Mongaba & ban. 2010), Matematíki (Sene

Mongaba & ban. 2010), Mibéko ya nzelá (Odely Nyme 2012).

Baluki misúsu babétí pé masoló ya esáleli óyo. Bock-Utne (2003:46) óyo azalí

kolobela mosálá ya Roy-Campbell na Tanzaní, akomí boye :

At the University of Dar es Salaam in Tanzania,

however, there is one department and one

institute that use an African language as the

language of instruction: the Department of

Kiswahili and the Institute of Kiswahili

Research. Referring to the history of the

Department of Kiswahili, Zaline Makini Roy-

Campbell (1992a, 1992b) counters the frequently

heard argument that African languages do not have

a vocabulary that is developed enough to be

Page 81: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

81

languages of scholarship and instruction at

higher levels in the educational system. She

holds that this department gives a good practical

example of the coinage of technical words which

was undertaken in the process of changing from

English to Kiswahili as the medium of

instruction.

Prior to 1970, the courses in this department

were also taught in English. There were no

Kiswahili terms for guttural sounds and phonemes,

nor terms even for linguistics and vocabulary.

Once the decision was made to teach the courses

in the Department of Kiswahili in Kiswahili,

however, words were developed in the process of

teaching and were later standardized. Some words

were used side by side as synonyms. English

terminologies were used until Kiswahili terms

were developed. Some English terms became

Kiswahili-ized and some terms were found in some

of the other languages of Tanzania. The process

of creating new words was done with the

assistance of all teachers in the Department of

Kiswahili and the Institute for Kiswahili

Research. This example illustrates the fact that

a language develops and grows through use.

Na Boboongó ya Dar es Salaam na Tanzaní, ezalí na department pé

etéyelo óyo etángisaka na monoko mókó ya Afrika. Ezalí bóngó :

Department ya Kiswahili pé Etéyelo ya Boluki ya Kiswahili. Zaline

Makini Roy-Campbell (1992a, 1992b) azalí koloba ke, ayókaka

míngimíngi ke, minoko ya Afrika ezalí na maloba ya kokoka té, pó ékoka

kozala minoko ya bwányá ya likoló, pé minoko ya kotángisela na ndelo ya

bitéyelo ya likoló. Kasi atátólí ndakisa ya bitéyelo óyo. Bakómákí kopésa

bakómbó ya bibéngeli ya tekiníki pó batíkákí Anglais pé bakómákí

kosálela Kiswahili, bó monoko ya kotángisela.

Libosó ya 1970, matéya na department wáná ezalákí kopésama káka na

Anglais. Ezalákí na bibéngeli na Kiswahili té pó na, ndakisa, guttural

sounds, fonéme, bibéngeli ya lengwisitíki pé maloba misúsu. Tángo

mokáno ya kobanda kotéya na Kiswahili ekamátámákí na Department ya

Kiswahili, maloba ezalákí kokelama na nzelá ya matéya, pé na sima,

bazalákí kofándisa bondéngémókó na yangó na mobéko. Maloba misúsu

ezalákí kosálelama lokóla elakisa-likambo-mókó, pé bazalákí kotía yangó

Page 82: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

82

míbalé mopanzímopanzí. Bazalákí kokóba kosálela ebéngeli ya Anglais tíí

bakozwa ebéngeli ya Kiswahili. Bibéngeli mosúsu etíámákí na mongóngó

ya Kiswahili pé misúsú ezwámákí na minoko misúsu ya Tanzaní. Mosálá

yangó ya kokela bibéngeli, esálelámákí na lisungi ya balakisi nyónso ya

Department ya Kiswahili pé ya Etéyelo ya Boluki ya Kiswahili. Ndakisa

óyo, ezalí kolakisa ke, monoko ekólaka na bosáléláká yangó.

2.4.5. MAKOMI

Toyókaka bato koloba ke, minoko ya Afrika ezalí minoko elobamaka (langue

parlée) kasi ekomamaka té. Nzóka ndé, ezalí na monoko mókó té, óyo ekobóya

kokomama. Ezalí likambo ya kozwa mokáno ya kokoma yangó. Bato ndé bakelaka

ekomeli. Bato ya monoko sóngóló, bakokí kokela ekomeli na bangó, tó pé, kozwa

ekomeli óyo bato mosúsu bakelákí. Minoko ebelé ezalí na bikomeli na bangó. Ezalí na

kongolé mókó akelá ekomeli óyo, pó na yé, ekozala malámu pó na minoko ya Kongó.

Abéngá yangó “mandombe”85

. Kasi, nánu na Kongó tobandí kosálela yangó té.

Pó na níni tolingí kokoma?

Na mói ya leló, kotía maloba na makomi ndé, ekómá mobéko pó, maloba

ekendeke na mopepe, ebúngaka malémbemalémbe, kasi makomí ebátelamaka tángo

molaí. Tokokí kokóba té kondimáká ke, minoko ya Afrika ezalí minoko elobamaka

káka. Minoko nyónso ekokí kolobama pé kokomama, sókí, balobi-monoko bazalí

kokóba na koloba pé kokoma yangó. Sókí batíkí koloba yangó, ekolobama lisúsu té.

Sókí pé bakomí yangó té, ekokomama pé té.

Na óyo etálí kotíka boyébi na bato bazalí koyá sima, kokoma ezalí na nguyá

makási koleka koloba. Pó, makomi etíkalaka ndéngé bakomákí yangó. Nzókandé,

maloba ebóngwamaka na kolanda ndéngé, moto óyo ayókákí maloba yangó, asímbákí

yangó. Sókí abósání ndámbo, ndámbo yangó pé ebúngí. Nazalí koloba té ke, minoko

ya Afrika, lokóla ezalákí kokomama té, ndé tóloba ke, Afrika bazángá lisapo tó

boyébi. Nalobí bóngó té. Nalobí, na mói ya leló, lokóla kokoma eyébání, ekozala

malámu kosálela míngi makomi pó boyébi étámbola na ndéngé ebimákí. Na boye,

batángi bakoyéba ndelo na yangó pé ndéngé ya konétola yangó (Kwesi 2009 : 92-93).

Nzebi etongamaka na kotíáká boyébi mókó likoló ya mosúsu, kolongola óyo

ezalákí na libúngá, kokitanisa óyo elimbólámí, bó, sóló. Na boye, mvúla na sima ya

mvúla, boyékoli na sima ya boyékoli, nzebi ezalí kopúsa boyébi na bísó libosó. Pó na

yangó, eséngaka kobátela boyébi ya etápi na etápi na nzelá ya makomi, pó, ébúnga té.

85

Wabeladio, Payi David. 1996. Mandombe, ériture negro-africaine. Kinshasa :

C.E.N.A.

Page 83: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

83

Kokoma ekopésa nzelá na moto óyo azalí mosíká, tángo akotánga boyékoli

yangó, ázwa ngonga ya kobandela kotánga yangó, tíí akoyéba yangó malámu malámu.

Bamayéle ya kosálela ya síka na nzelá ya informatíki, eyéí káka komatisa tína ya

makomi, pó, atá bafishé ya koyóka tó pé ya kotála, etíamaka na internet na nzelá ya

makomi.

Hamadou Ampate Bâ abélélákí ke : “En Afrique quand un vieillard meurt, c’est

la bibliotheque qui brûle.” Ekokí kobóngolama boye, na Afrika, sókí mpaka akúfí,

ezalí ndé ebátelo-mikandá86

ezikí. Elingí koloba, bampaka bayébí makambo ebelé.

Esengélí koluka koyéba pé kobátela boyébi na bangó. Na mói ya leló, tokobátela

yangó na nzelá ya bafishié ya koyóka tó pé ya videó, kasi, míngi penzá na bokomáká

yangó. Na boye, lokóla tokokoka kopékisa liwá té, sókí moto akufí, boyébi na yé,

ákende na yangó té, kasi, étíkala na baóyo batíkálí. Na esíká tóyóka mbélá yangó pé

tókoma koluka kobátela boyébi na bangó na nzelá ya mikandá, tokómá kolobáká

yangó néti moto akangí mabóko, azalí kotála ndéngé ebátelo-mikandá ezalí kozíka.

Kolandana na óyo naútí koloba, nakosúkisa na koloba ke, kokoma ezalí esáleli

óyo ekoyéisa makambo pete pó na konguyisa monoko. Balobi-monoko bakokólisa

monoko na bangó na ebelé pé bokulaka ya makomi óyo bakobanda kobimisa tángó

nyónso na monoko bangó. Na boye, bakokoka kosálela monoko yangó lokóla monoko

ya nzebi pé ya tekinolojí.

2.4.6. BIYÓKI PÉ BILÍLI

Óyo elobámí na tína ya makomi etíndí té koloba été bisungi ya koyoka pé

kotála ezángí mosálá na bonguyisi monoko. Kútu, ezalí ndé na lisungi ya tévé, ya

radio pé ya internet ndé ebelé ya lomoto bakonguyisa boyébi na bangó ya monoko na

bangó pé ya minoko ya bapaya, na nzelá ya baemisyón óyo etálamaka na bato ebelé, tó

pé, badokimantér ya koyébanisa nzebi. Lomoto bakoyéba bibéngeli pé bisákólá ya

nzebi, na nzelá ya eyóki-elíli87

.

2.4.7. PRAGMATISME YA KOSÁLELA TÓ TÓSÁLA-NA-ÓYO-TOZALÍ-NA-YANGÓ

Ezalí likambo ekokí na yangó kosálama na pási míngi té. Ezalí káka likambo ya

kolinga. Na botálitali na ngáí, namóní ke, balakisi, na mói ya leló, basálelaka Lingála

pó na kolimbola boyébi óyo batángísákí libosó na Français pé bayékoli basímbákí tína

té.

86

ebatelo-mikandá = bibliothèque

87 eyóki-elíli= audio-visuel

Page 84: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

84

Kokoma ekótisaka bokeseni ná koloba. Sima ya kokoma mbala ya libosó,

okotánga makambo okomákí. Okoboma óyo omóní ezalí na nzelá té, okobakisa óyo

omóní ezalí na nzelá. Okokí kobandela kokoma pó ézala polélé koleka. Makambo

obandákí na yangó, okokí kolongola yangó na esíká ezalákí pé kotía yangó na esíká

mosúsu. Óyo ezalákí na libosó, ozóngísí yangó na sima, óyo ezalákí na súka otíé na

katikáti,... Mosálá wáná, yangó ndé, enguyisaka boyébi pé ebimisaka kokoma, bó,

maloba ya bwányá koleka koloba.

Mosálá wáná nyónso pó énguya, pó bato ya nzebi kingándi, bábanda kokoma,

bábanda kosolola pé, bábanda koluka makambo etálí nzebi yangó na monoko na

bangó, nzelá mosúsu ezalí té, sé ya kosála yangó. « Tíá moto, bákáta », ndéngé

elobamaka. Na kotángisáká mbala-mókó na monoko óyo elobamaka na esíká etéyelo

ezalí, ndé, tokokokisa misálá yangó.

Kopésa bacondition ya ndéngé na ndéngé, libosó ya kotángisa na minoko ya

Afrika, ezalí kobóya kosálela minoko yangó. Tángo tozalí kosálela minoko yangó na

bitéyelo, ndé, pétwa pé bokulaka na yangó ezalí kokóla. Kelási ndé epétolaka pé

epésaka monoko lokúmu (Bourdieu 1982). Balabála ekokoka mosálá yangó té. Yangó

wáná, na makanisi na ngáí, koloba ke esengélí libosó tófándisa ndéngé ya kokoma,

ndéngé ya koloba, kokela bibéngeli, kotonga makanisi na ndéngé ya nzebi, kokoma

mikandá ya kelási, sima ndé tóya kobanda kotángisa na minoko yangó, ezalí kobóya

konguyisa minoko yangó. Makambo óyo nyónso, esálamaka na mbala-mókó, pó,

ebongisanaka yangó na yangó.

Nafándákí pé nakanísákí : ezalí na ngonga mókó, óyo, bato ya Bikólo ya Pótó

(balobi Français tó Anglais), bafándákí na koyángana pé bakelákí Français tó Anglais

juridique, Français tó Anglais scientifique, Français tó Anglais commercial? Té. Atá

ko, tángo na tángo, bazalákí kosála makási ya kopona elobeli tó ekomeli óyo esengélí,

ezalí káka basámbísi, basámbeli, basámbi, basáli-mibéko pé balakisi-mibéko, na

misálá na bangó ya mokolo na mokolo, malémbemalémbe, ndé Français tó Angalais

ya mibéko (Français tó Anglais juridique) ekelámákí. Tíí na mói ya leló, mosálá yangó

ezalí sé kokóba. Ndéngé mókó pé, pó na makambo nyónso ya boyébi, lokóla shimí,

fizíki, biolojí, matematíki,… Pó Lingála ya makambo ya mibéko ékóla, eséngí sé na

bato ya bosémbo pé ya mibéko óyo balobaka Lingála, básálelaka monoko yangó,

tángo ya kokoma pé koloba bosémbo pé mibéko. Na bokomáká makambo na Lingála,

malémbemalémbe, Lingála yangó ekofándisama pé ekondimama.

Kobimisa boyébi mbala-mókó na monoko sóngóló ezalí penzá likonzi ya

monéne ya ndéngé ya konguyisa monoko yangó. Kasi, esengélí na bato óyo bazalí

kolandela esáleli yangó, bámiyébela ke, esálamaka na ndéngé ya pragmatisme (sála na

óyo ozalí na yangó). Kasi, pragmatisme yangó, elakísí wúsúwusu té. Ezalí penzá

lisangá ya makambo etíamaka mokémoké na molongó, na nzelá ya komeka-kobúnga,

ndéngé esálamaka na banzebi nyónso. Yangó etíndí ngáí náloba ke, bato ya boyébi ya

Page 85: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

85

Afrika óyo bandimí penzá ke ezalí malámu kotángisa na monoko elobamaka esíká

etéyelo ezalí (M1), malámu bábanda kokoma matéya pé kotángisa matéya yangó na

monoko yangó. Na boye, malémbemalémbe, monoko ekonguya.

Ndakisa na Kinshasa, moto sókí azalí molakisi ya baingenieur, eséngí káka,

tángo aléngelaka matéya na yé, na esíká ákoma yangó na Français, ákomaka yangó na

Lingála. Lingála na yé ekobonga malémbemalémbe. Pó na kokóma na ndelo ya

Lingála ya Simaro Lutumba88

, ekozwa yé mwá tángo. Ekoyá na nzelá ya mosálá

míngi. Wáná ezalí ndé mobéko pó na boyébi nyónso tó kokoka makambo, eséngaka

káka koyíka mpíko.

Yangó wáná, na emóneli na ngáí ya makambo, ekokí kolobama na mokúsé na

ndéngé óyo : sókí olingí kotángisa na Lingála, tángísá na Lingála, koluka barezón té.

Emóneli yangó elobámí na ndéngé ya mbwákélá, kasi, nazwí yangó na ndéngé na ngáí

mókó té. Ezalí ndé litéya nazwí na masoló pé kotála na bokébi óyo nasálákí epái ya

balakisi ya Kinshasa pé na matángi ya makakoli ezalí kolobela likambo ya monoko ya

kotángisela.

2.5. BOSUKISI : NAKONGUYISA LINGÁLA NDÉNGÉ NÍNI ?

Kolanda lopángo ya kosálela óyo Bamgbose atandákí, nakundólí basáli-likambo

ndéngé mísáto pó na konguyisa makokí ya monoko sóngóló. Ezalí bato ya boyébi, letá

pé balobi-monoko. Mokolo óyo ekozala ke, bato óyo mísáto bakotíka konguyisa

makokí ya monoko yangó, káka mokolo wáná ndé kolimwa ya monoko yangó

ekobanda. Bapómbá ya politíki ya Bikólo-letá bakokí, na bameko ya lómá, kotíndika

minoko misúsu na kolimwa tó pé kolembisa yangó, ndéngé Calvet alimbólá (Calvpé

1987).

Leló óyo, na sima ya bamvúla koleka 50, óyo Bikólo ya Afrika ezwá lipandá,

masoló etálí monoko ya kotángisela esilí nánu té. Ezalí pé masoló óyo, sókí bobandí

kobéta yangó, ndéngé Qorro alobí (2009 : 58), moto nyónso akómí nganga. Makanisi

ekobima súka té. Yangó wáná, na boyékoli óyo nalobí, ezalí lisúsu likambo ya

kofánda, tóloba makambo té. Ezalí ndé likambo ya kosála. Bato óyo bazalí na kondima

ke, likambo yangó ezalí ndé nzelá ya lobíko pó na Bikólo ya Afrika, bámipésa na

mosála.

Bonguyisi ya Lingála ekoleka na boyébáká Lingála níni bato basálelaka. Elóko

níni ezángí na Lingála yangó, ndéngé níni ya kosála ke balobi-Lingála bálenda na

boyébi monoko na bangó pé ndéngé níni ya kolénda na mayéle ya kokela bibéngeli ya

88

Lutumba Ndo Manueno azalí alángá-nzembo ya Kongó óyo andimámá na bato

nyónso ke ayébí kolamba Lingála na bandéngé nyónso. Lingála ya motíndo óyo yé

alobaka ndé leló ezalí, ndéngé tokomóna na boyékoli óyo, Lingála óyo bato babéngaka

Lingála ya sóló.

Page 86: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

86

sika na Lingála. Na boyékoli óyo, namekí kopésa mayéle ya kosála pó na kozwa

biyano na mitúná óyo.

Nabóyí kolandela likambo ya konguyisa monoko na ndelo ya idolojí pé

komiyéba. Nasepélí kosúka na ndelo ya etángiseli. Nalukí koyanola na likambo óyo :

esengélí nátángisa bayékoli ya engumba Kinshasa, shimí na Lingála. Bisáleli níni óyo

esengélí námemela Lingála pó, monoko yangó ékoka kosálelama na ndéngé esengélí

bó monoko ya kotángisela ? Tálá nzelá ekátámí pó na boyékoli óyo.

Page 87: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

87

MOKABO 3

BOKONGOLI PÉ BOSOSOLI BIPÉSAMI 89

3.1. BOKONGOLI BIPÉSAMI

3.1.1. MONOKO YA KOTÁNGISELA NA MOBONGISANO90

YA BITÉYELO NA EKÓLO

KONGÓ YA DEMOKRASÍ

Kelási na Kongó ya Demokrasí ezalí na bandéngé míbalé : bakelási óyo

elandaka mwángo ya letá pé bakelási óyo elandaka mwángo ya letá té. Bakelási óyo

elandaka mwángo ya letá, ekabwáná na bandelo mísáto : ebandaka na etéyelo ya

ebandeli (bamvúla 6), etéyelo ya katikáti (bamvúla 6) pé etéyelo ya likoló pé

boboongó91

(bamvúla mísato pó na graduat, licence bamvúla míbalé pé matéya ya

likoló-makási (DEA) óyo epésaka boyékoli ya kokóta na bozindó pé matéya ya

bonganga). Kelási ya gardiéni92

ezalaka lotómo té. Mwána akokí kokóta yangó tó pé

kozela kokóta mbala-mókó na etéyelo ya ebandeli tángo akokokisa bamvúla 6.

Ezalí na bandéngé mísáto ya bitéyelo elandaka letá : bitéyelo ya letá, bitéyelo

esungamaka na letá (ezalaka míngimíngi bitéyelo ya biyamba ya Nzambe néti

katolíko, mísioni, Kimbangu, mizilimá, …) pé bitéyelo ya baprivé. Ézala na bitéyelo

ya letá, ézala na bitéyelo esungamaka na letá (ezalí bitéyelo ya letá té), letá ndé

afutaka balakisi pé apésaka mbóngo ya kotámbusela yangó. Kasi, na kolandana na

ndéngé letá apésaka mosolo ya malongá té, pé, mosolo yango epésamaka na likukuma,

bitéyelo yangó etámbusamaka na óyo ebéngamaka limemeli ya babóti tó contribution

de parents. Na bosóló, ezalí mosolo ya babóti ndé etámbusaka bitéyelo yangó, ézala

pó na lifúta, ézala pó na misálá. Bitéyelo ya baprivé ezalí bitéyelo óyo moto kingándi,

na mosolo na yé, atongí pé letá asungaka yé té.

Atá ko bóngó, pó na kozwa lingísi (diplôme) óyo letá apésaka, bitéyelo ya

maboké óyo nyónso mísáto (ya letá, esungamaka na letá, ya baprivé) esengélí na

bangó kotósa mwángo ya etángiseli ya Ekólo mobimba óyo ministere ya matéya ya

ebandeli, ya katikáti pé ya misálá ya mabóko (EPSP) tó pé, ministere ya matéya ya

likoló pé boboongó babimisaka.

89

epésami = donnée

90 mobongisano = système

91 etéyelo ya ebandeli = école primaire ; etéyelo ya katikáti = école secondaire ;

etéyelo ya likoló pé boboongó = enseignement supérieur et universitaire 92

gardiéni = école maternelle

Page 88: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

88

Mobéko-lopángo93

ya matéya óyo eyángelaka matéya na Kongó ya Demokrasí,

eléngélá na artikle na yangó ya 120 (Loi-cadre 1986, Article 120) ke :

Les langues nationales ou langue du milieu de

l'enfant et le Français sont des langues de

l'enseignement national. Les modalités

d’utilisation et d'enseignement de ces langues

sont déterminées par voie réglementaire.

Éngébéné na mobéko yangó, minoko ya kotángisela ezalí : a) minoko ya Ekólo

mobimba, b) minoko óyo elobamaka na esíká etéyelo ezwámí pé c) Français. Kasi,

bakonzi óyo bazalí na mokúmbá ya matéya, bakambi bitéyelo pé babóti, bazalaka na

ezaleli lokóla ndé, mobéko yangó, efándísá káka Français bó monoko ya kotángisela.

Yangó ezalí pó Français etálamaka na lokúmu monéne, míngimíngi epái ya bakonzi ya

letá, babóti pé bato batángá míngi. Atá ko Français etálamaka na lokúmu, baboyékoli

ebelé ezalí komónisa ke, mvúla sima ya mvúla, boyébi Français ya bayékoli ezalí sé

kokita. Ndelo óyo bayébélí Français, ezalí kopekisa bangó kokoka kolanda matéya na

monoko yangó. Yangó wáná etíndaka balakisi míngi kokámbika na Lingála tángo azalí

kolimbola matéya na kelási. Kasi, molakisi akokí kondima yangó polélé té mbambá

ázwa mindóndó ná bakonzi na yé tó ná babóti. Nakozóngela yangó na bozindó tángo

nakolakisa elongi ya digolosia na engumba Kinshasa. Nazwákí kónzó ya kotála na

bokébi, ngáí mókó likambo yangó na káti ya bakelási. Kasi, kopékisa Lingála na

bakelási ezángísákí ngáí makoki ya kolakisa na bozindó elongi ya Lingála na bisákólá

elámbámá. Yangó wáná natálákí pé na bokébi bitéyelo óyo elandaka letá té.

Na mopanzí ya bitéyelo óyo elandaka nzelá ya letá, tozalí pé na bitéyelo óyo

elandaka nzelá ya letá té. Yangó eyángelamaka míngi na Mangómbá ya guvernemá té

(ONG) pé yangó ezalaka míngimíngi ya tángo mokúsé (póso, sanza tó pé mvúla mókó

tó míbalé). Ezalaka pó na bato bakátá kelási tó pé baóyo balingí koyékola mosálá ya

mabóko, tó, baóyo balingí kosálela ordinateur. Ezalí míngimíngi matéya ya

alphabétisation (koyéba kotánga pé kokoma), misála ya biró ná ya ordinateur, kotonga

bilambá, mekaníki, kurán, kosálela bakisi ya kopétola bilóko pé bisíka, … Ekipaka

penzá té ndelo moto atángá libosó ya kobanda yangó. Ezalí ndakisa na bato óyo esí

basilísá kelási ya katikáti tó pé ya likoló kasi balingí koyékola mosálá óyo mayékoli

asáláká epésákí yé boyébi na yangó té. Na mói ya leló, matéya yangó eyángelamaka na

ministere ya makambo ya bomoi ya bato na mbóka (affaire sociale) óyo ezalí koluka

kotía miángo ya botángisi yangó na molongó. Kasi, ezalí na mwá pási, pó, matéya

yangó eléngelamaka kolandana na mwángo ya Lingómbá ya guvernemá té, óyo ekelí

93

mobéko-lopángo = Loi-cadre

Page 89: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

89

mayékoli yangó, tó pé, kolandana na boséngá ya bato óyo bayáka kolanda mayékoli

yangó.

Na boyékoli óyo, nakútánákí na balakisi ya banzelá óyo nyónso míbalé. Ndéngé

nalobákí na nkótélá ya etongami óyo, natélémí míngi na balakisi ya shimí pó na

bakelási óyo elandaka mwángo ya letá pé na balakisi ya kotonga bilambá pé mekaníki

pó na bakelási óyo elandaka mwángo ya letá té.

Nasálí mosálá óyo ya terén pó na kolakisa elongi ya elobeli pé ekomeli óyo bato

ya mangála ya engumba Kinshasa basálelaka tángo bapésanaka basango (kosolola).

Bipésami nazwí áwa esungí ngáí pé, pó na kolakisa na bozindó, mosála ya kokela

bibéngeli na bolandáká ekelameli ya káti (etongameli, bobéndisi, botongi, ndakisa-

lisapo) pé ekelameli ya libanda (bodéfi).

Mosálá óyo esálísí pé pó na kokoka kobimisa bondeko óyo ezalí káti na

etongameli ya maloba pé bobéngeli, na bosósóláká liyéboli ya limanyoli pé ndéngé

limanyoli yangó ekokí kobéngama na Lingála.

3.1.2. EZWELO BIPÉSAMI

Pó na kolukaluka na ngáí ya terén, naponákí bangulupa mínei ya bato epái

wápi nakozwela bipésami :

a) Balobi-Lingála

Bandá sánzá ya mínei ya mobú 2008 tíí sánzá ya libwá ya mobú 2011, nayókí

pé natúní balobi-Lingála ebélé ya engumba Kinshasa makambo ebelé pó na kofándisa

elimboli na ngáí. Nazalákí koyóka bato na bataksí-bísi, na babalabála, na bawenze, na

baTV, na baradio, na babár pé na káti ya bandáku na bangó. Esíká nyónso ezalákí pó

na ngáí okazyón ya kolandela elobeli ya bato ya mangála.

Nasálélí pé mikandá ndéngé na ndéngé óyo bakomá na Lingála. Nabéndí pé

makomi ebelé ya Lingála óyo balobi-Lingála batíká na internet, ézala lokóla mikandá

tó makakoli na molai-monéne ya pdf, ézala na ndéngé ya masoló na baforum pé

bibóngá ya bomoninga (facebook, netlog, …) na molai-monéne94

ya html. Nyónso

wáná, pó na kofándisa kolakisa elongi ya Lingála ndéngé elobamaka na mói ya leló.

b) Balakisi ya bitéyelo elandaka letá té95

.

94

molaí-monéne = format

95 mangómbá ya letá té = organisation non-gouvernementale

Page 90: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

90

Nakútánákí na balakisi 104 ya bitéyelo óyo elandaka letá té. Ezalákí na

mayángani-masoló96

mítáno óyo nasálísákí na óyo etálí koyékola na Lingála.

Nalekisákí tángo na ngáí míngi na lisangá CDFD (Centre Dorcas Femmes pé

développement). Yangó ezalí lingómbá ya guvernemá té, efándísámí na engumba

Kinshasa, na kartié ya Kingasani ya súka na Commune ya Kimbanseke. Bazalí na

etéyelo ya kotonga bilambá. Bato bakendeke koyékola kúná, ezalaka míngimíngi

bilengé-bási óyo bakátákí kelási pé bakómí na bamvúla óyo, mayéle ya kozónga lisúsu

na kelási ezalí té. Lokóla bazalí na pósá ya koyéba mosálá pó na kobíkela, bákendeke

kolanda matéya ya kotonga bilambá. Ezwaka bangó pene na basánzá motóbá pó

báyéba kotonga pé sánzá mísáto ya koyékola na mosálá97

. Na matéya na bangó, bosáli-

sóló (pratíki) elekaka elimboli (teorí) na míngi98

. Matéya nyónso epésamaka na

Lingála. Lokóla bayékoli bazalákí na mwá mikakatano pó na kozwa pé kokoma

bamezír, bakótísá pé matéya ya koyéba kotánga, kokoma, kozwa bamezír pé

kokalikilé.

Na boyókani ná Mabiki asbl, lingómbá óyo nakambaka, babimísákí mikandá

mítáno ya kelási na Lingála. Natálákí misálá ya CDFD na bokébi, tángo bazalákí nánu

na babúku ya kotángisela té. Nayákí pé kotála tángo bakomí ná babúku ya kotángisela.

Na katikáti na yangó, natálákí pé ndéngé basálákí pó na kokoma babúku yangó.

Kotála na bokébi esáleli pé etángiseli ya balakisi ya CDFD esungákí ngáí na koyéba

ndéngé níni Lingála, atá ko mikandá ya kelási ezalí té, ndéngé níni balakisi

basedebruyaka pé ndéngé níni ya kosála pó na kokoma babúku ya kotángisela pé

ndéngé níni bato bakokí komesana na kotánga Lingála.

c) Bitéyelo elandaka letá

Nakútánákí pé ná balakisi ya bakelási óyo elandaka mwángo ya letá, ézala ya

bitéyelo ya ebandeli, ézala ya bitéyelo ya katikáti, ézala ya bitéyelo ya likoló. Kasi,

nafándísákí penzá boluki na ngáí epái ya balakisi ya shimí ya bitéyelo ya katikáti.

Na bitéyelo míngi óyo elandaka letá, batángisaka na Français pé bapekisaka na

balakisi pé bayékoli koloba na Lingála. Yangó wáná, pó na kozwa bipésami ya

malongá, naponákí kosolola ná balakisi na ndéngé ya mitúná pé biyano pó na kokoka

kozwa maloba na bangó na Lingála. Atá ko bóngó, nakéndékí kolanda mwá matéya na

bakelási. Bipésami óyo nazwákí na nzelá wáná, esungákí ngáí pó na kolakisa ndéngé

etongeli masakola ya Lingála ekótaka na etongeli masakola ya Français ya balakisi pé

96

mayángani-masoló = conférence-débat

97 koyékola na mosálá = stage

98 bosáli-sóló ; pratíki = pratique / elimboli ; teorí = théorie

Page 91: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

91

bayékoli. Nabéngísákí pé bamayángani-masoló mísáto. Ya libosó, esálámákí na

departement ya shimí ya Boboongó ya Kinshasa na na sánzá ya zomi na mókó (sánzá

zómi na mókó) 2008. Kúná nalakísákí bangó misálá nasálákí pó na kobimisa etanda

ebandelaka ya bibúki ya shimí99

.

Balakisi bapésákí makanisi na bangó, ézala na óyo etálí bakómbó ya bibúki,

ézala na óyo etálí bisálameli pé makambo eyáka. Na sima ya koyángana yangó pé na

sima ya masoló ya mókó na mókó ya eténi ya libosó, nabimísákí etanda ebandelaka ya

bibúki ya kemi pé natíndákí bato bákende kotéka yangó na bitéyelo. Mosálá wáná

epésákí ngáí nzelá ya koyéba ndéngé níni bakambi ya bitéyelo, balakisi pé bayékoli

bazwélákí makambo, tángo bamónákí Lingála na búku ya kelási. Nakóbákí na masoló

ya mókó na mókó pé, na sánzá ya mwambe (août) 2010, nabéngísákí mayángani-

masoló ya míbalé na CDFD epái wápi, nasolólákí káka ná balakisi ya shimí ya

bitéyelo ya katikáti. Etálákí bóngó etángiseli ya shimí na ndéngé ya misálá ya mabóko

na Kinshasa. Balakisi bapésákí makanisi na bangó na óyo etálí bibéngeli ya shimí óyo

ezalí na Etanda ebandelaka pé mayébi óyo ezalí na mwángo ya letá kasi ezángákí na

etanda yangó. Batolí ya balakisi epésákí ngáí nzelá ya kobongisa mosálá yangó.

Etanda ya mísáto ebímákí na 2012 pé nalakísákí yangó na balakisi na mayangani-

masoló ya mísáto óyo esálámákí na sánzá ya libwá ya 2012.

Ézala na tángo ya masoló ya moto na moto, ézala na mayangani, nazalákí

kopésa bangó pé etúno100

pó na koyéba sókí bibéngeli ya shimí óyo nabimísí na

Lingála, bandímí yangó tó bandimí yangó té.

d) Masoló ná bato ya lengwisitíki pé bakeli-bibéngeli na Afrika

Nasololákí na baluki 15 ya Kongo ya Demokrasí pé 53 ya Bikólo ndéngé na

ndéngé ya Afrika. Ezalí bóngó baluki óyo balandaka makambo ya minoko ya

kotángisa tó pé makambo ya bobéngeli. Nasálákí mosálá yangó tángo nazalákí

kokende Kinshasa, tó pé, na bamayángani ya boluki101

epái wápi nabéngísámákí pó na

koloba102

. Nakenékí bóngó na mayángani libwá :

1) na Suede (Stockholm pé Göteborg na sánzá-libwá 2010),

2) na Afrika ya ngelé (Pretoria, sánzá-zómi-na-mókó 2010) ;

3) na France (Nantes na sánzá-motóbá 2011 ; Angers na sánzá-mísáto 2012),

99

etanda ebandelaka ya bibúki ya shimí = tableau périodique des éléments chimiques

100 etúno = questionnaire

101 mayángani ya boluki = colloque scientifique

102 pó na koyéba mitó ya makasa óyo natángákí na bacolloque yangó, tángá na

molongó ya mikandá óyo natángákí. Ezalí na súka ya boyékoli óyo.

Page 92: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

92

4) na USA (Maryland, sánzá-motóbá 2011 ; na New Orleans sánzá-mísáto 2012) ;

5) na Namibí (Windhoek) na na sánzá-sambo 2010

6) na Hollande (na Leiden sánzá-mwambe 2011 pé sánzá-mwambe 2012).

Na mitúná na ngáí, nazalákí koluka koyéba ndéngé níni baluki yangó,

bazwelaka likambo monoko ya kotángisela. Nazalákí pé koluka koyéba, ndéngé

makambo elekanaka na bambóka na bangó.

3.1.3. MAYÉLE YA KOKONGOLELA BIPÉSAMI

Pó na kokongola bipésami epái ya bangulupa óyo naútí kotánga, nasálélákí

banzelá óyo :

Botáli na bokébi103

Mitúna pé biyano

Etúno

Mayángani-masoló

Makomi, maloba pé bilílí

Na banzelá óyo nyónso mítáno, nazalákí kolandela na bokébi nyónso, makambo

óyo : mitúya, balángi, mamekeli, biútá-likelelo pé biútá-kómbó. Nazalákí pé kotála

esakoleli. Naponí kolandela makambo óyo pó na yangó ekopésa ngái nzelá ya

koyékola bobéngeli na Lingála pé ndéngé ya koyébanisa yangó epái ya balobi-Lingála.

a) Batúnituni

Pó na kokútana na balakisi, nazalákí na ekípi ya batúnituni 14. Nazalákí

koléngela elongó na bakambi ya CDFD pé ya Mabiki, mbélá. Pé batúnituni bazalákí

kokende kotíka bambélá yangó, kotéka mikandá, tó pé, kokende kokútana na bakambi

ya bakomíni pé ministere pó na kozwa basitatisítíki pé basango mosúsu óyo nazalákí

na yangó boséngá. Batúnituni bazalákí pé kokende na bitéyelo pó na kotéka bitanda

ebandelaka pé kotála na bokébi ndéngé níni bakambi ya bitéyelo bazalákí kozwela

makambo tángo bazaláklí komóna Lingála na búku ekomámí pó na kelási. Nazalákí

kopona batúnituni yangó pó na makási na bangó na kotéka. Ezalákí té pó na boyébi na

bangó ya makambo ya kotéya. Kasi, nazalákí kotíéla bangó mibéko polélé pó na kotála

na bokébi. Na boye, nazalákí kozwa bipésami na ndéngé ya alimá.

103

botáli na bokébi = observation ; mitúna pé biyano = interview ; etúno =

questionnaire ; mayángani-masoló = conférence-débat ; makomi, maloba pé bilílí = les

documents écrits, oraux et visuels ;

Page 93: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

93

b) Botáli na bokébi

Nazalákí kotála na bokébi pó na kokoka kolakisa na bozindó ndéngé makambo

ezalí koleka pé ndéngé níni bato bazalí kosálela Lingála.

CDFD

Nazalákí kokende na tóngó na centre kolanda na bokébi ndéngé matéya ezalákí

kopésama. Ezalákí pási té pó na ngáí pó, bakelási ya CDFD ezalí na baporte minéne pé

ya polélé. Na boye, nazalákí kofánda na libándá pé nazalákí koderanger bangó té.

Bazalákí pé koyéba té, ke, nazalákí kotála bangó. Nazalákí koyóka makambo molakisi

azalákí koloba pé biyano bayékoli bazalákí kozóngisa. Mbala mosúsu, molakisi

azalákí koyéba ke nazalákí kokipé misálá na bangó pó nazalákí kopésa yé ezwa-

maloba104

pó na kozwa matéya azalákí kopésa. Tángo ya bosáli-sóló, bazalákí kokáta

bilambá na bangó na verandá na libándá, tó, na salle ya monéne epái wápi bato misúsu

pé bazalákí kofánda atá bazalí bayékoli té. Na boye, nazalákí kofánda na esíká yangó

pé kolandela na masoló na bangó na óyo etálí kotonga. Ndéngé bazalákí kotúna

balakisi mitúná pé ndéngé balakisi bazalakí kozóngisela bangó biyano pé ndéngé

bazalákí kosolola bangó na bangó. Nazalákí na kayé pé nazalákí kokoma makambo

óyo nazalákí kotála na bokébi. Mamá molakisi azalákí koleka esíká ya mwána mókó

mókó pó na kolakisa yé ndéngé ya kosála. Bayékoli pé bazalákí kobéngabénga yé

tángó bazalákí kokútana na mikakatano pé bazalákí na boséngá ya ndimbola. Nazalákí

kolanda tángo nyónso bosololani káti na molakisi pé bayékoli.

Garaj ya mítuka

Nalandákí mikolo minei mosálá na garaj Nzau na kartié 7 na N'Djili pé mikolo

míbalé na garaj chez Maître na komíni ya Kasa-Vubu. Motéyi azalákí kolimbolela na

bayékoli, na Lingála, likambo azalákí kosála. Na sima, azalákí kotíkela bayékoli

bámeka óyo yé aútákí kosála. Mbala mosúsu azalákí káka kolimbola pé atíkí moyékoli

ámeka. Bayékoli bazalákí kotúna mitúna tó pé kopésa makanisi pé motéyi azalákí

koyanola bangó.

Ngáí nazalákí kokende kotíka moto óyo azalákí na mótuka ya kobóngisa. Na

boye, bazalákí kopésa bísó kíti pé nazalákí kofánda na mwá bamétre moké na esíká

bazalákí kobongisa mótuka. Bagaraj óyo míbalé ezalí bagaraj ya libándá. Bandimákí

násálela ezwa-maloba káka mbala mókó pó ezalákí lokóla teorí (elimboli) pé nazalákí

penzá na pósá ya kotía maloba yangó na makomi na ndéngé penzá ya síkísíkí. Na 104

ezwa-maloba = dictaphone

Page 94: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

94

batángo misúsu, bazalákí kobóya. Bazalákí kobóya pó, lokóla ezalákí esíká ya bato

ebelé, bazalákí kosolola káka makambo ya mekaníki té. Bakliyán bazalákí kosolola na

bamekasyén, bamekanisyén bazalákí pé kosolola na bato mosúsu ya kartié. Na boye,

masoló ezalákí ya ndéngé na ndéngé, politíki, vie privé, pé bóngó na bóngó. Yangó

wáná, bankóló bagaraj balingákí té názwa masoló yangó na ezwa-maloba. Nazalákí

káka kokoma masakola pé ezalela ya bato.

Bitéyelo elandaka mwángo ya letá

Nalandákí matéya mikolo mítáno na bitéyelo mítáno na Kinshasa. Lokóla na

bitéyelo ebelé epékisaka na bayékoli pé balakisi kosálela Lingála na káti ya etéyelo,

balakisi bazalákí koloba tángo míngi na Français. Atá ko bóngó ezalákí kokóma pé

báloba na Lingála. Ezalákí míngimíngi pó na kobandela kolimbola matéya sókí

molakisi amóní ke, bayékoli basímbí tína té. Bipésami óyo nazwákí, ezalákí kolakisa

míngi elongi ya Français óyo ezalákí kolobama, koleka elongi ya Lingála. Kasi ezalí

na motúya na boyékoli na bísó pó, ezalákí komónisa bóníbóní, esakoleli bazalákí

kosálela na tángo ya koloba Français, ezalákí míngimíngi ndé esakoleli ya Lingála.

Ezalákí penzá té esakoleli ya Français óyo endimámá lokóla Français ya malongá.

Balobi bazalákí kosálela bibéngi óyo ezalí kokokana ná bibéngi ya Lingála na esíká

básálela bibéngi óyo esengélí kolobama na Français, kolandana na makambo bazalákí

koloba. Yangó ndé babéngaka Français de Kinshasa tó Français ya Kinshasa (Sesep

1982, Edema 2006). Bipésami óyo ekozala na litómbá na bolakisi ndéngé minoko

míbalé óyo, ekútanaka pé ebóngolanaka.

Lokóla emónísámákí polélé ke, ezalákí pási pó na kozwa maloba ya Lingála na

káti ya bakelási, nazalákí káka kotelema na libándá ya bitéyelo pé koyóka bayékoli

kosolola káti na bangó, ézala libosó bákóta na etéyelo tó pé na bobimi na bangó na

etéyelo. Nazalákí na kayé na ngáí. Nazalákí kozwáká makanisi na óyo etálí Lingála

éngébéné na makonzi mítáno óyo nazalákí kolandela.

Na engumba

Na engumba (na bandáko, mítuka, babalabála, bazando, …), nazalákí tángo

nyónso ná kayé epái wápi nazalákí kokoma maloba bato bazalákí koloba pé baremarke

misúsu óyo ekokákí kozala na tína pó na ngáí.

c) Mitúná pé biyano

Na nzelá ya mitúná pé biyano, nazalákí koluka kokongola basango ya elobeli ya

balakisi pé makanisi na bangó na óyo etálí etángiseli pé esáleli Lingála. Nazalákí pé

Page 95: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

95

kotála ndéngé níni bazalákí kosálela bibéngeli ya mosálá. Ezalákí mitúná ya polélé pó

na kopésa balakisi nzelá ya kokóta na bozindó ya makambo. Na boye, nazalákí na

bipésami ebelé, ézala ya makanisi na bangó, ézala ya elobeli na bangó ya Lingála.

Nazalákí na ezwa-maloba óyo nazalákí kosálela sókí molakisi andimí násálela

yangó. Tángo nakozónga epái na ngáí, nazalákí kotía yangó na makomi. Sókí aboyí,

nazalákí kokoma makambo ye azalákí koloba mbala-mókó. Malámu ya ezwa-maloba,

ezalí pó nazalákí kozwa penzá maloba nyónso, kokoka kokoma mobimba ya maloba

ya molobi pé na síkísíkí. Na boye, epésákí ngáí bipésami ebelé.

d) Bitúno

Etúno ezalí molongó ya mitúna ya póna-mókó, tó pé, póna-ya-malámú. Pó na

boyékoli óyo, bitúno mísáto epésámákí na balakisi, ézala na súka ya mayángani-

masoló, ézala na masoló ná moto na moto. Etúno ya libosó, pó na balakisi nyónso,

ezalákí pó na koyéba sókí basálelaka Lingála na kelási, tó pé, basálelaka yangó té.

Etúno ya míbalé ezalákí pó na balakisi ya shimí na bitéyelo ya katikáti. Ezalákí pó na

komóna sókí balakisi bakondima tó bakobóya bibéngeli óyo nakelákí. Nazalákí pé

kotála, na nzelá ya etúno yangó, sókí balakisi bazalákí kosimba tína ya bibéngeli

yangó útá na boyébi na bangó ya Lingála. Etúno ya mísáto ezalákí pó na kobimisa

balakisi ya shimí, bibéngeli ya nzebi pé mayéboli ya mamanyoli na Lingála. Natié

bitúno nyónso mísáto na súka ya búku óyo, na ebakisami 1.

e) Mayángani-masoló

Naléngélákí mabóké míbalé ya bamayángani-masoló : libóké ya libosó ezalákí

ya balakisi ya bitéyelo elandaka letá té. Na libóké óyo, nakútánákí na masoló na

21/08/2010 pé naléngélákí mayángani mínei na sánzá ya mísáto ya mobú 2011

nabadistríki minei ya engumba Kinshasa. Libóké ya míbalé ezalákí ya balakisi ya

shimí ya bitéyelo elandaka letá. Na libóké óyo nakútánákí na bangó mayángani mísáto.

Ya libosó na mwá 12/11/2008, mwá 28/08/2010 pé 02/09/2012.

Mayángani-masoló ná bayékolisi105

ya bitéyelo elandaka letá té

Mangómbá ya guvernemá té, óyo ekipaka kotángisa bato misálá ya mabóko,

ezalí ebelé na Kinshasa. Yangó eyángelamaka na ministere óyo etálaka makambo ya

bomoi ya bato na mbóka (ministere ya affaires sociales). Ezalí pási koyéba motúya na

bangó. Pó na yangó, tokendékí na babiró ya bakomíni nyónso 24 ya engumba

105

moyékolisi = formateur

Page 96: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

96

Kinshasa. Kúná, bazalaka na mosóko106

óyo babéngaka service de développement

communautaire (mosóko ya ntómbwáná ya lisangá). Bangó ndé batálaka makambo ya

mangómbá ya guvernemá té na komíni. Toyébísákí bangó ke, tozalí koléngela

mayángani-masoló na bamasangá yangó. Bapésákí bísó bakómbó pé bisíká bamasangá

yangó efándísámí. Na boye, natíndélákí bangó mbélá pó báya na koyangana ná bísó.

Kinshasa ekabwáná na badistríki minei : Tshangu, Mont-Amba, Funa pé

Lukunga. Lokóla Kinshasa ezalí monéne, naléngélákí mayángani minei, kolandana na

badistríki óyo. Masoló ezalákí : Ndéngé ya sika ya koyékolisa misála ya mabóko.

Nayambákí bóngó masangá 104.

Mayángani yangó ezalákí kosálama mobimba na Lingála. Bandembé na yangó

ezalákí óyo :

a) kolakisa ndéngé níni bayékolisi basálaka pó na kotángisa na Lingála, atá ko,

bazángá masungi ya etángiseli óyo ekomámá na Lingála.

b) koluka koyéba elobeli ya Lingála óyo basálelaka.

c) koyéba níni pé ndéngé níni masungi ekomámí na Lingála esengélí ézala.

Elingí koloba :

1) makambo níni bakosepela ézala na káti ya masungi yangó,

2) masungi yangó émónana na ndéngé níni na mísó ya motángi.

3) masungi yangó esengélí kosálela elobeli níni pé bibéngeli na

monoko níni?

Bamayángani ezalákí kotámbusama na bakambi ya baLGT107

Mabiki pé CDFD.

Na sima ya kolakisa mikandá mítáno óyo baútákí kobimisa, bazalákí kolimbola

mokáno na bangó ya kokoma yangó na Lingála. Na sima na yangó, masoló ezalákí

kolanda. Na masoló yangó, bayékolisi bazalákí kopésa makanisi na bangó, ézala pó na

kondima makambo ekomámákí na mikandá, ézala kopésa ndéngé ya kobongisa yangó.

Bazalákí pé koloba mikakatano óyo bakútanaka na yangó na mosálá na bangó ya

mokolo na mokolo. Bazalákí kolobela míngi likambo etálí monoko ya kotángisela, tó

pé, bozángi mikandá ekomámá na Lingála.

Mayángani yangó ezalákí koúmela pene na bangonga mísáto. Masoló ezalákí

kozwama na ezwa-maloba. Na boye, nazalákí na makokí kotía yangó na makomi, tó

pé, ya koyóka yangó mbala míngi. Ezalákí pé kopésa nzelá ya kobongisa mabúngá óyo

ezalákí na mikandá, éngébéné na makanisi ya bayékolisi. Mayangani yangó ndé

ememí ke Mabiki ábimisa mokandá na kómbó mibéko ya nzelá. Yangó ebimákí na

sánzá ya libwá ya 2012.

106

mosóko = service 107

LGT : Lingómbá ya guvernemá té (ONG).

Page 97: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

97

Mayángani-masoló ná balakisi ya shimí

Naléngélákí bamayángani-masoló mísáto, epái wápi, nasangísákí balakisi ya

shimí. Koyángana ya libosó esálámákí na Boboongó ya Kinshasa na mwa 12 sánzá

zómi na mókó 2008. Koyángana yangó esangísákí balakisi ya shimí ya bitéyelo ya

katikáti pé ya bitéyelo ya likoló. Kúná, nalakísákí misálá na ngáí ya etanda ebandelaka

ya bibúki ya shimí. Tína ya bokútani yangó ezalákí pó na kotála bomókó, na ndelo ya

epistemolojí, káti na ndimbola ya limanyoli pé kómbó ya ebúki, kómbó ya ekómisami,

tó pé, kómbó ya bisálameli óyo eponámákí. Ezalákí na bakómbó misúsu óyo nazwákí

na bagó ya Lingála ya Kawata (2003). Yangó ezalí bakómbó óyo moto ya shimí mókó

ya Kongó, na kómbó ya Papi Diambu Diambu, asálákí. Ngáí nakóbákí mosálá yangó.

Na koyángana wáná, nakabólélákí molakisi mókó mókó etanda yangó. Na sima

na yangó, nalobélákí bangó tína níni nazalí koluka kotángisa shimí na Lingála.

Nazalákí pé kosénga na bangó bápésa ngáí makanisi na bangó, ézala na bakómbó óyo

ezalí na etanda, ézala makanisi na bangó na óyo etálí kotángisa shimí na Lingála.

Nakipákí makanisi na bangó pé nakótísákí yangó na etanda ebandelaka óyo ebimákí

bóngó na 2009 pé etíndámákí na bitéyelo ya Kinshasa.

Koyángana ya míbalé pé ya mísáto, nasálákí yangó na komíni ya Kimbanseke

na kartié Kingasani, na lopángo ya etéyelo ya CDFD. Ya míbalé ezalákí na sánzá ya

mwambe 2010 pé koyángana ya mísáto elekákí na sánzá-libwá 2012. Kúná,

nayángánísákí balakisi ya shimí, káka ya bitéyelo ya katikáti. Yangó ezalákí pó na

kosolola na óyo etálí :

a) ndéngé bayambélákí etanda ebandelaka na bitéyelo na bangó,

b) ndéngé níni ya kotángisa shimí pó bayékoli bákoka kosálela yangó lokóla

mosálá ya mabóko na súka ya etéyelo ya katikáti

c) ndéngé níni basálelaka Lingála tángo batángisaka.

Bazalákí kopésa makanisi ya sika, ézala na ndéngé ya kobénga mamanyoli ya

shimí, ézala níni esengélí komónisama na káti ya etanda yangó. Motíndo ya súka ya

etanda yangó ebimákí na sánzá-libwá ya 2012 pé balakisi ebelé bandimákí yangó pé

bakómá kosálela yangó.

Na súka ya mayángani nyónso, nazalákí kozángisa té kopésa bangó lokásá ya

etúno pó na koyanola. Na mayángani ya 2008, ezalákí bóngó etuno n°1, mayángani ya

2010, ekómákí ngala ya etúno n° 2, pé, nasúkisákí na etúno n° 3 na mayángani ya

2012.

a) Makomi, maloba pé bilílí

Page 98: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

98

Nakelákí lisangá-maloba108

óyo esungákí ngáí pó na kososola Lingála ya

Kinshasa, na bozwáká, na ezwa-maloba, maloba ya bato óyo nazalákí kosolola na

bangó. Na tembe té, nazalákí koboma makambo ya víprivé na bangó pé kotíkala káka

na makambo óyo mosololani andimákí nábátela. Nazwákí pé maloba ebelé na TV,

míngimíngi na babomemi-sango109

ya Journal télévisé na Lingála Facile. Ezalí bóngó

pó, na journal yangó, batúnaka bato ya balabála mitúna. Na boye, ezalí liziba monéne

pó na elobeli ya Lingála ya Kinshasa na mói ya leló. Lokóla ezalí na baslogan na

bangó óyo eséngamaka ke moto azalí koloba, áloba yangó na ebandeli tó na súka ya

maloba na yé, nazalákí kokéba pó na kolongola baslogan ya yangó, pé, kotíka yangó

káka mbala mókó pó na kobóya kokótisa libúngá na mobimba ya ebimeli ya maloba.

Nazwákí pé bilílí ya mayángani, tó pé, ya matéya na CDFD.

Nasálélí mikandá míngi óyo ekomámá na Lingála pó na kobimisa elongi ya

Lingála ndéngé ekomamaka na mói ya leló. Mikandá yangó pé esungí ngáí pó na

kopésa makanisi, na óyo etálí ndéngé ya koloba pé kokoma Lingána na bitéyelo.

Mopiko ya libosó ya mikandá yangó, ezalí mikandá ya bandáko ya Nzambe :

1. Bible ya Bamisioni pé Bakatoliko, lisangá, óyo ebimákí na 2004

2. Biblia ya Batatoli ya Yehova óyo nazwákí na internet.

3. Nasálélákí pé eténi ya Korani. Yangó pé nazwákí yangó na internet.

Malámu ya mikandá óyo mísáto ezalí boye : mikandá yangó ekomámí na

lisangá ya balobi-Lingála ya biyamba yangó. Kolandana na ndéngé babóngoli-

mikandá óyo bakomákí na ebandeli ya mikandá na bangó, bafándákí ngulupa, pé,

bakánákí ndéngé níni ya kokoma na Lingála ya leló pó, bandimi na bangó ya bato ya

mangála, bázala na pási té ya kotánga makomi yangó. Na boye, ezalí makomi óyo

balobi-Lingála ebelé basolólélákí yangó. Litómbá ya míbalé ya mikandá óyo, etálí

maloba ya Lingála óyo ebimí na nzelá ya mosálá yangó. Makomi óyo, ebimísí biútá-

likelelo ebelé. Biútá-likelelo yangó esúngákí ngáí pó na kofándisa mibéko ya boyókani

káti na bibakami ya Lingála pé tína-maloba óyo bibakami yangó ememaka.

Maloba óyo bato bazalákí koloba, ebimisákí biútá-likelelo míngi té. Na boye,

esungákí ngáí míngi té na bososoli mabókani ebandi-esuki. Babible óyo míbalé, atá kó

ezalí koloba makambo míngi ekokáná, na óyo etálí bibéngi (ebéngo) pé esakoleli, ezalí

mikandá míbalé ekesáná. Pó na kosúkisa, baBible óyo míbalé esungí ngáí pó na

kopésa makanisi na óyo etálí kotía manzáka pó na bikango ya mingóngó likoló tó

mingóngó na sé.

Nasálélí pé mikandá misúsu bakomá, ndakisa, mikandá ya masoló, mikandá ya

kelási, tó pé, mikandá ya makanisi. Ezalí bóngó mikandá óyo ebimá na CELTA, na

Mabiki, pé bibimiselo misúsu. Esálí bóngó mikandá 23. Kolongola mikandá óyo,

108

lisangá-maloba = corpus 109

bomemi-sangao = reportage

Page 99: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

99

nabéndí pé na internet mikanda na molaí-monéne ya PDF. Ezalí bóngó bafishié 117.

Nasangísí yangó esíká mókó pé epésí batoken pene na 1.028.000 na ndéngé ya

esálisela Unitex. Makomi yangó pé esungí na mosála óyo ya kofándisa bondeko káti

na bibakami pé batína-maloba óyo bibakami yangó ebimisaka na Lingála. Molongó ya

mikandá yangó etíámí na súka ya boyékoli óyo.

Makomi misúsu ezalí makomi óyo ya internet (html). Yangó nazwí yangó na

bibóngá ya internet epái wápi bato ya mangála basololaka. Ezalí bóngó baforum ya

Congomikili, mbókamosíka, congo2000 pé bibóngá misúsu. Yangó epésí ngái pé

basango ya koyéba ndéngé níni bato ya mangála bakomaka Lingála, ézala na óyo etálí

bileli-lipása, kosálela /u/ na esíká ya /o/, mitúya, balángi, mamekeli tó pé biútá-

likelelo. Kasi epésí ngáí té, sango na óyo etálí esáleli manzáka pó na mingóngó likoló

tó mingóngó na sé. Yangó ezalí pó bibétami ya bankomá yangó ezalaka té na

ekembé110

. Ekosénga na moto koyéba ke esengélí kokende koluka yangó na mésá ya

bilembo.

3.1.4. BOZWI BAESHANTIYÓN

Baeshantiyón óyo nasálélí, ezalí kopésa ngáí nzelá ya kososola pé kobimisa

bandimbola elongobání.

Matéya óyo nazwí epái ya balobi-Lingála óyo nakútání na bangó, ezalí kopésa

ngáí nzelá ya koloba makambo yangó pó na balobi-Lingála ya Kinshasa

mobimba. Nalobí bóngó pó, natálí bizaleli yangó tángo molaí (kobanda 2008 tíí

2012), na bisíká ndéngé na ndéngé ya Kinshasa, ézala bisíka ya libándá ya bato

nyónso, tó pé, na bisíká ya mísálá ya bato moké. Néti bazándo, babalabála,

bamítuka ememaka bato nyónso, babiró ya baministre, bandáko ya Nzambe,

mapitálo, bamayángani, … Balobi yangó bazalákí ya motíndo na motíndo,

kolongwa na bato batángá míngi tíí na bato batángá moké, tó pé, batángá té.

Pó na kobimisa elongi ya Lingála óyo balakisi ya Kinshasa basálelaka, nakipákí

makonzi míbalé. Ya libosó, ezalí ndéngé elobeli yangó ezalí kobandelama na

monoko ya balakisi nyónsoe. Ya míbalé ezalí ke, balakisi yangó baútákí na

bisíká ndéngé na ndéngé óyo ekangí etando mobimba ya engumba Kinshasa.

Yangó wáná namóní ke, nazalí na makokí ya koloba sókí, Lingála níni balakisi

ya engumba Kinshasa basálelaka.

110

ekembé = clavier ; nkomá = caractère (signe en informatique)

Page 100: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

100

Baeshantiyón na ngáí, na óyo etálí maloba ya Lingála, epésí ngáí pé makokí ya

koloba ke, bobéndisi pé botongi ekokí kokela bibéngeli ya sika, na ndéngé

nalakísí na boyékoli óyo. Bibéngeli ya shimí eútí na mokandá ya shimí óyo

nakomákí na Lingála pé na babúku ya Mukinayi. Bó moto ya mangála pé moto

ya shimí, nakokákí komóna sókí makomi yangó ezalí na molongó tó ezalí na

molongó té. Na sima ya mosálá ya kokoma-kokela, nalakísákí bibéngeli yangó

na balakisi 58 ya shimí ya katikáti na nzelá ya etúno. Biyano na bangó esungákí

ngáí pó na kobongisa bibéngeli yangó.

Pó na koyébanisa bibéngeli óyo nabimísí, nzelá óyo napésí áwa ezalí penzá

nzelá óyo bato mosúsu bakokí pé kosálela. Sókí balandí nzelá yangó, bakokóma

na bizwami óyo nabimísí áwa. Leló etanda ebandelaka Français-Lingála ekómí

elóko ya sóló na bitéyelo ya Kinshasa. Na 2009, tobimísákí bitanda yangó

50.000 pé etékámákí na bamvúla mísáto (2009-2010; 2010-2011; 2011-2012).

Ebimisami ya 2012 ebimísámí na makásá 20000 pé 3000 esí ekeí na sánzá ya

libwá 2012. Na motángo óyo, esengélí pé kobakisa óyo nyónso ebimí na

ndéngé ya mayuya pé tozalí na mayéle ya koyéba motúya na yangó té. Esáleli

óyo elandámákí pé pó na kopanza bibéngeli bikelámí sika na makambo ya

kokáta pé kotonga bilambá. Na esíká ya kosúka káka na kokela bibéngo,

kobimisa mikandá ya matéya ezalí nzelá elekí makási pó basáleli bákoka

koyéba bibéngeli yangó. Esengélí pé kokipé makanisi ya balakisi. Bangó bato

bazalí na terén. Yangó ezalí likonzí ya míbalé pó na kopanza sango. Lobóko ya

letá ndé ezalí likonzi ya mísáto pé ya kilo koleka, pó ke likambo yangó ékoma

na ndelo ya monéne koleka.

Atá ko ekéngé ekotínda ngáí násúkisa bizwami na ngáí káka na ndelo ya

makomi ezwámí na lisangá-maloba, kasi, ngáí, bó molobi-Lingála, mwána ya

Kinshasa, motéyi nzebi, motáli etámboli ya Lingála leló bamvúla ebelé,

moyángeli lingómbá óyo ebimisaka mikandá na Lingála, nakokí koloba ke,

míngi óyo ebimí áwa, ezalí kopésa elongi ya Lingála ya Kinshasa pé ndéngé

balobi-monoko bakelaka bibéngeli na monoko yangó. Pé, bobéngeli etósí

etongameli na Lingála éngébéné na bondeko ezalí káti na bibakami pé batína-

maloba. Esáleli óyo ekokí pé kolandelama na bilobeli misúsu ya Lingála

(ndakisa, Lingála lya Makanza), tó, pé, na minoko misúsu, míngimíngi minoko

ya baBantu. Pó na kokóma na mokano óyo, nalakísí na mibóko óyo ekolanda,

ndéngé nazwákí baeshantiyón pó na kokongola bipésami.

Page 101: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

101

a) Balobi-Lingála

Engumba ya Kinshasa ekabwáná na bakomíni 24. Bakomíni yangó esangísámá

na badistríki 4. Distríki ya Tshangu ezalí na bakomíni 5 : N'Djili, Masina,

Kimbanseke, N'Sele pé Maluku. Ezalí na Este ya Kinshasa. Distríki ya Mont-Amba

ezalí na bakomíni 5 : Matete, Limete, Lemba, Ngaba, Kinsenso. Ezalí na katikát, epái

ya Este. Na katikáti, na epái ya weste ezalí bóngó distríki ya Funa. Yangó ezalí na

bakomíni 7 : Kalamu, Kasa-Vubu, Ngiri-ngiri, Bandalungwa, Selembao, Bumbu,

Makala. Bakomíni 7 óyo etíkálí, ezalí distríki ya Lukunga óyo ezalí na weste :

Ngaliema, Kintambo, Lingwala, Kinshasa, Barumbu, Gombe pé Mont-Ngafula.

Basitatisitíki ya letá ezalí kopésa bísó nzelá té ya kokoka koloba, na síkísíkí, na mói ya

leló, lomoto na Kinshasa ezalí na motúya ya bato bóní. Kasi, engébéné na bakomeka

ya likolólikoló, motúya yangó ezalí pene na mifuku libwá (9 millions) ya bato. Atá ko

ekozala pási pó na ngáí, nákoka koloba motúya síkísíkí ya bato óyo nayókákí na ndelo

ya boyékoli óyo, na mikandá na ngáí, nakokísí bato 3022, bakabólámí na badistríki

minei ya engumba Kinshasa ndéngé emónísámí na etanda óyo elandí.

Distríki ya Kinshasa Motúya ya batúnami %

Tshangu 1013 34%

Mont-Amba 782 26%

Funa 804 27%

Lukunga 423 14%

Nyónso 3022 100%

Etanda 3.1. Bokabolami, kolanda jógrafí, ya balobi batúnámákí.

Natángí káka bato óyo nakomákí atá lisakola mókó ya makambo balobákí. Na

motúya óyo ya 3022, natángí bána kelási pé balakisi té.

b) Balakisi ya bitéyelo elandaka letá

Kinshasa ezalí na bitéyelo ya ebandeli 2.820 pé bayékoli 910.466 pé balakisi

25.349. Nzóka ndé, ezalí na bitéyelo ya katikáti 1.689, bayékoli 526.181 pé balakisi

27.436 (Annuaire statistique 2011).

Bitéyelo yangó ekabolámá na ndéngé ekokáná na etando ya engumba Kinshasa.

Míngimíngi, bayékoli balobaka Lingála na bomoi na bangó ya mokolo na mokolo.

Basálelaka Français lokóla monoko ya kotángiselama. Bitéyelo ya bána ya bato ya

mbóngó ezalí míngi té. Totángákí bitéyelo 12 ya ebandeli, 21 ya katikáti. Na bána óyo

ya bato ya mbóngo, míngi balobaka Français na bomoi na bangó ya mokolo na

Page 102: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

102

mokolo. Ezalí pé na bitéyelo ya bána ya mayéle makási. Kúná, bayékoli bakómaka na

makoki esengélí na Français, atá ko baútaka na bisíká óyo balobaka Lingála na bomoi

ya mokolo na mokolo. Natángákí bitéyelo 18 ya motíndo yangó. Nasálákí kébá ke na

botúnituni na ngáí, nátía ká na ekabolami ya bitéyelo óyo naútí kolimbola áwa. Ézala

na ndéngé ya jografí, ézala na ndéngé ya bozwi ya babóti.

Na óyo etálí baboboongó pé bitéyelo ya likoló, lokóla kokabolama, ézala na

ndéngé ya jografí, ézala na ndéngé ya bozwi, ezalí ya kokana té ndéngé ezalí na

bitéyelo ya sé, naponákí UNIKIN pé UPN, kolandana na kiló na yangó na etandamelo

ya babobóngo na Kinshasa. Kolongola baboboongó óyo míbalé, natúnátúnákí pé na

bitéyelo ya likoló míbalé. Ezalí bóngó, ISTM (etéyelo eyékolisaka bainfirmyé) pé

IFASIC (etéyelo ya bapanzi-sango)111

. Bitéyelo óyo nyónso minei ezalí bitéyelo ya

letá.

Nayákí kofándisa boyékoli na ngáí na balakisi ya shimí ya bitéyelo ya katikáti,

na óyo etálí kolakisama ya bipésami pó na botángisi nzebi na Lingála. Kolandana na

mitúya óyo epésámákí na ministere ya bitéyelo ya ebandeli pé ya katikáti, na óyo etálí

exament ya État ya 2008-2009, na Kinshasa, bitéyelo 665 ya katikáti ezalákí na

mongálá ya biolojí-shimí. Kolandana na basango óyo balakisi bapésí bísó, bitéyelo

míngi ezalaka na balakisi ya shimí míbalé. Kasi balakisi míngi batángisaka na bitéyelo

míbalé. Na boye, nakokí koloba ke, balakisi ya shimí bakokí kozala pene na 665.

Ndéngé emónísámí na etanda óyo elandí, nakútánákí na balakisi 72 ya shimí ya

bitéyelo ya katikáti pé balakisi 18 ya UNIKIN pé UPN. Kolongola balakisi óyo ya

shimí, nakútánákí pé ná balakisi 23 ya bitéyelo ya ebandeli, 17 ya bitéyelo ya katikáti

pé 14 ya bitéyelo ya likoló.

Ndelo ya etéyelo Ebandeli Katikáti Likoló Nyónso

Motángo ya balakisi

nasolólí na bangó

23 89 32 144

Motángo ya balakisi ya

shimí

- 72 18 81

Etanda 3.2. Bokabolami, kolanda ndelo ya etéyelo, ya balakisi batúnámákí.

111

Boboongó ya Kinshasa = Université de Kinshasa (UNIKIN) ; Boboongó ya Botéyi

na ndelo ya Ekólo = Université pédagogique Nationale (UPN) ; Etéyelo ya Likoló ya

baTekiníki ya boSálisi maKono = Institut Supérieur des Techniques Médicales (ISTM)

; Etéyelo ya boboongó ya Nzebi ya basango pé ya bosololani = Institut Facultaire ya

Sciences de l'Information et de la Communication (IFASIC)

Page 103: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

103

c) Balakisi ya bitéyelo elandaka letá té

Kolandana na mitúya óyo nazwákí na bakomíni 24 ya engumba Kinshasa,

masangá ya guvernema té, óyo epésaka matéya ya misálá ya mabóko ezalí 582. Káti

na bangó, míngi esálaka penzá ya sóló té. Batúnituni na ngáí bakútánákí penepene na

masangá 236 pé masangá 104 bayákí na mayángani-masoló óyo naléngélákí. Boluki

na ngáí efándélákí penzá bitéyelo mísáto, mókó ya kokáta pé kotonga bilambá, CDFD

pé ya bibongiselo-mítuka112

tó bagaraj míbalé.

d) Makomi, maloba pé bilílí

Kolongola maloba, makomi pé bilílí óyo nazwákí tángo ya kokongola bipésami

na terén, nakongólákí pé makomi ya mikandá tó makakoli. Nasengélákí na yangó pó

na kokokanisa yangó ná makomi óyo nazwákí libosó pé koyéisa bilanga monéne pó na

kokoka kososola biútá-likelelo óyo nakozala na pósá na yangó pó na kobimisa batína-

maloba.

Na mopanzí ya bafishié óyo ya makomi, nakongólákí pé bafishié ya koyóka pé

bavidéo. Esálákí bóngó baér 46.

Na boye, nakokí koloba ke, ezalí lisangá-maloba ya malongá óyo ekopésa ngáí

makokí ya kolandela Lingála elobamaka na Kinshasa pé etongameli ya bibéngeli na

Lingála yangó.

3.2. LISANGÁ-MALOBA EKOMÁMÁ

Bilimboli ebelé elobelaka ndéngé ya kosála, kotanda pé kososola lisangá-

maloba. Nzelá ya kosálela lisangá-maloba pó na makambo na ndéngé ya lengwisitíki

ezalí koluka kokundola níni lisangá-maloba ekokí kolobela bísó na óyo etálí ebéngo113

,

mibéko ya monoko, balokótá, mitáláká, mambí, esákólá, bokeli maloba na monoko

sóngóló, pé bóngó na bóngó.

Pó na kokoma masungi ya etángiseli, lisangá-maloba ezalí pé esáleli likonzí,

ézala pó na kozwa bandakisa, ézala pó na kozwa mayéboli, … Nabanzí ke, ezalela ya

boluki na mói ya leló ekokí kotangama na The Routledge Handbook of Corpus

Linguistics (O’keeffe & McCarthy 2010).

Bokomoli nyónso óyo eútí kosálama na mobóko 3.1. ezalákí ndé kolakisa nzelá

óyo nalandákí pó na kotonga lisangá-maloba na ngáí óyo nakosálela na boyékoli óyo.

112

ebongiselo-mítuka = garage (garaj) 113

ebéngo = lexique

Page 104: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

104

Nakotanda sikóyo makambo ezalí na káti ya lisangá-maloba yangó pé elóko nazalí

koluka na bosáléláká yangó.

3.2.1. MAKAMBO EZALÍ NA KÁTI YA LISANGÁ-MALOBA

Botángi114

na nzelá ya esálisela Unitex emónísí ke, lisangá-maloba óyo ezalí na

masakola 143.323, batoken 5.072.967 pé bikesani 111.975. Lisangá-maloba óyo

ekabwání na masangá-maloba ya miké 8 :

Lisangá-maloba ya moké 1 : Bible ekimeníki

Lisangá-maloba ya moké 2 : Bible ya Batátoli ya Yehova

Lisangá-maloba ya moké 3 : Babúku ekomámá na Lingála

Lisangá-maloba ya moké 4 : makomi pdf ya internet

Lisangá-maloba ya moké 5 : makomi html, baforum ya internet

Lisangá-maloba ya moké 6 : makomi útá na maloba ezal’i na lisangá-maloba ya

koloba

Lisangá-maloba ya moké 7 : makomi ya banzémbo

Lisangá-maloba ya moké 8 : babagó

Babagó míngi ezalí bibéngo Lingála-Français. yangó esung’akí míngi káka pó

na kozwa bibéngeli. Káka bagó ya Kawata (2004) ndé ezalí bagó ya Ling’ala ná

mayéboli pé bandakisa. Mayéboli ya Kawata ezalí na lingála lya Makanza.

3.2.2. LIBONGISI-KOTONGA115

YA MAKAKOLI

Likakoli eyókámí áwa lokóla lisangá ya búku tó ya lisoló mobimba óyo ezwámí

na káti ya lisangá-maloba ya moké sóngóló tó pakala. Makakoli ezalí na libongisi-

kotonga óyo :

1. N°

2. Kómbó ya likakoli

3. Mokolo likakoli yangó ebimákí

4. Mobimba ya makomi

114

token ezalí singa ya nkomá óyo esálisela etángí yangó lokóla liloba sé mókó ;

Ekesani = type (ezalí batoken nyónso óyo ekokáná na lisangá-maloba. Pó na bokulaka

ya lisangá-maloba, ekotángama sé elobami mókó). 115

libongisi-kotonga = architecture

Page 105: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

105

3.2.3. MOKÁNO YA BOSUKOLI PÉ BOSOSOLI YA KOZÓNGELA

Nakánákí kotíka makomi ya Français óyo ezalí na makomi. Naponákí kosálela

monoko ya Français na esálisela Unitex pó na kozwa ndéngé ya koyéba motúya ya

maloba ya Français na makomi yangó. Yangó ezalí míngi pó na makakoli óyo eútí na

baforum internet. Makakoli misúsu, ezalí mbala míngi kokambika na minoko tó pé

bodéfi ndéngé ekolimbolama na eténi ya míbalé ya boyékoli óyo.

Na súka, nakokánísí lisangá-maloba, nalongólí manzáka ya mingóngó likoló,

nakitánísí ɛ na e pé ɔ na o. Yangó ezalí na nzelá pó, elóko nazalí koluka áwa, ezalí

kokundola bitongá ya bibéngi pé ya esakoleli. Nazalí koyékola loláká té. Ezalí na

bakomi óyo batíaka manzáka, misúsu batíaka té. Kolongola manzáka epésí nzelá ya

kokénga (kovérifier) ke, bitongá ya bibéngi óyo nazalí koluka, ézala na tángo

nakobénda bipésami.

Naponí koyékola esakoleli pé bibéngi ya lisangá-maloba óyo. Makakoli ezalí

lingála lya Makanza pé ya lingála ya Kinshasa. Yangó ezalí na mindóndó té pó, nazalí

koluka kotálisana Mangála óyo míbalé té. Kasi, pó na Lingála lya Makanza, nazalákí

kokénga (kovérifier) sókí bitongá ya bibéngi óyo eponámí, ezalí penzá bakómbó biútá-

likelelo. Pó, ekokí pé kozala elobelami ya likelelo óyo ezalí na ebandi ya likelelo

elongóbání ná ebandi ya kómbó ekonza116

.

Likambo lisalami o miso ma bakonzi.

Ebéngeli lisalami ezalí elobelami ya likelo 3SG:INAN-kosála-PASSIF-PERF1.

Ezalí kómbó té (CL5-kosála-PASSIF-FV). Natíé manzáka té na ndakisa óyo pó na

kolakisa ndéngé ezalí na lisangá-maloba.

3.2.4. FISHIÉ READ ME (KOTÍA BABWÉTA117

)

Na sima natíé babwéta na masangá-maloba ya miké na ndéngé oyo :

<lisangá-maloba>

<lisangá-maloba ya moké>

<kómbó> kómbó ya lisangá-maloba ya moké </kómbó>

<likakoli>

<motó>Motó ya likakoli</motó>

116

kokénga = vérifier ; kómbó biútá-likelelo = nom déverbatif ; elobelami = forme

fléchie ; kómbó ekonza = substantif régent 117

bwéta = balise

Page 106: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

106

<maloba-káti>

nzóto ya makomi ya likakoli

<mokomi> kómbó ya mokomi pé CV na yé</mokomi>

</maloba-káti>

</likakoli>

</lisangá-maloba ya moké>

</lisangá-maloba>

3.2.5. ETÁLELO

Nafándísí mosálá óyo na likakoli ya Véronique Malaisé & al. (2004) : Repérage

et exploitation d’énoncés définitoires en corpus pour l’aide à la construction

d’ontologie. Boyékoli yangó ememákí etongami ya bonganga : Méthodologie

linguistique et terminologique pour la structuration d’ontologies différentielles à

partir de corpus textuels (Malaisé 2005).

Baboyékoli ebelé na mambí ya NLP (Natural Language Processing) ezalí

kokela bipésa-loléngé ézala ya bibéngi, ézala ya mibéko ya monoko óyo ezalí

kondingisa kokoka kobénda bipésami útá na masangá-maloba. Pó na kokundola

bitongá ya bibéngi pé kobénda bandakisa óyo nasálélí na boyékoli óyo, nasálélákí

bóngó kotokeniza pé boluki bilobami ya molongó (bipésa-loléngé ya bibéngi pé

biyungúlu ya etongameli) óyo ezalí na Unitex (Paumier 2003 : 71-88)118

. Nzelá ya

kobénda yangó elimbólámí na pwén 3.2.7.

3.2.6. ELANDELAMI YA LISANGÁ-MALOBA

Elóko tozalí kolandela na lisangá-maloba óyo ezalí :

kobénda bandakisa ya kolílisa bilimboli ;

kokundola bitongá ya bibéngi pé mayéboli ya maloba ya bitongá yangó ;

kokundola bamayéle ya kokíma bambúlúngano ya etongá (kokundola makokisi,

kopona ya tína-maloba, bobéndisi míbalé tó mísáto elandána.

118

kotokeniza = kotanda na batoken ; elobami ya molongó = expression regulière ;

epésa-loléngé = patron ; epésa-loléngé ya bibéngi = patron lexical ; kiyungúlu ya

etongameli = filtre morphologique

Page 107: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

107

3.2.7. ESÁLELI PÓ NA KOYÉBELA BITONGAMI YA BIBÉNGI PÉ BOMÓNANI-ELONGÓ119

3.2.7.1. BOLANDELI YA KOBANDA

Nafungólí lisangá-maloba ya moké na esálisela Notepad++. Nazwí nyónso pé

nakopié yangó. Nabambí yangó na Open Office. Nabátélí yangó na monéne-molai txt

na unicode. Nakeí na Unitex pé nafungólí fishié óyo naútí kokela. Nandimí ke Unitex

álandela yangó na kobanda. Na boye, na nzelá ya bilakisa, nazwí fishié na ebéndisi

.snt. Nakoleka na kobénda bipésami. Nasálákí etápi óyo ya kolandela ya kobanda pó

na masangá-maloba ya miké nyónso.

3.2.7.2. BOBÉNDI

Nafungólí fishié .snt óyo naútí kokela na etápi óyo elekí.

Na mopiko120

Text, nafiní na locate pattern : kúna, nakomí, ndakisa, singa ya

bankomá óyo : <<^mo.*a$>>.

Ndimbola ya ekomeli :

119

bomónani-elongó = collocation 120

mopiko = rubrique ; singa ya bankomá = chaîne de carctères ; monéne-molai =

format ;

Page 108: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

108

<< >> : kokoma singa ya bankomá na káti ya bilembo óyo << >>, Unitex

ekokende koluka bimónaneli nyónso óyo ekokání na singa ya bankomá yangó. Na

bokomaka <<mosombi>> na fenétre locate pattern, Unitex ekotanda bimónaneli

nyónso ya liloba mosombi óyo ezwámí na káti ya lisangá-maloba.

Elembo ^ libosó ya singa ya bankomá ekondingisa na Unitex kobóta bibéngeli

nyónso óyo ezalí na káti ya lisangá-maloba pé ebandá na singa ya bankoma óyo ezalí

na sima ya ^. Na boye, na bokomáká epésa-loléngé óyo <<^mo>>, Unitex ekobóta

bibéngeli nyónso óyo ebandá na mo na káti ya lisangá-maloba óyo.

Elembo ya pwén ezalí kolakisa óyo elandí mo.

Elembo * ezalí kolakisa ke, ezalí na singa ya bankoma óyo elandí na sima .

Elembo $ ezalí kolakisa ke liloba esúkí na singa ya bankomá óyo ezalí libosó ya

elembo yangó $. Unitex ekobóta bibéngeli nyónso óyo esúká na singá ya bankomá

et’iamí libosó ya $. Na boye, na bokomáká <<a$>>, Unitex ekobóta bibéngeli nyónso

esúká na a. Tokokí pé kokoma epésa-loléngé óyo ezalí kosangisa baboséngá ebelé.

Ndakisa, na bokomáká <<^mo.*a>> : epésa-loléngé óyo ekotínda Unitex ébimisa

bibéngeli nyónso óyo ezalí na káti ya lisangá-maloba pé ebandá na mo- pé esúká na -a.

Nakokoshé all matches pé index all utterances in text pé natíndi Unitex éluka.

Bizwami ekolakisa motúya ya bimónaneli (matches), pé pursantáj ya bilakisa yangó na

káti ya makomi.

Na sima nakofina na search. Unitex ekolakisa motúya ya bimónaneli ya etongá

yangó na lisangá-maloba.

Page 109: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

109

Nafiní na OK. Linzánzá ya bolongobani ekobima.

Nakopona motúya ya bankomá óyo nalingí émónana na lobóko ya mobáli pé na

lobóko ya mwásí. 40 na lobóko ya mwásí pé 55 na lobóko ya mobáli. Nafiní na build

concordance. Bibéndami etand’amí. Napés’i fishié yangó kómbó pó Unitex epésaka

kómbó té. Sókí otíkí bóngó, tángo okokela fishié mosúsu, ekoya kofina fishié óyo ya

libosó.

Unitex akobíkisa fishié na motáláká óyo eléngélámí pó na yangó. Nakokende

kozwa fishié yangó kúna pó na kososola bimónaneli yangó. Nakotíkala káka na

maloba óyo ezalí biútá-likelelo óyo ebandá na mo pé esúká na a. maloba misúsu óyo

ebandá na mo pé esúká na a, nakobwákisa yangó.

Nakokákí pé kotála mbala-mókó na molongó ya batoken óyo Unitex ebimisaka.

Mabé na yangó ezalí pó, lokóla ezalí na libandá ya lisangá ya makambo, okoyéba té

Page 110: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

110

sókí ezalí elobelami ya likelelo tó pé ezalí kómbó-eútá-likelelo Nasálákí mosálá yangó

pó na libókani mókó mókó ebandi-súka.

3.3. BOSOSOLI BIPÉSAMI

3.3.1. BOSOSOLI NA NDÉNGÉ YA MALONGÁ121

PÉ NA NDÉNGÉ YA BOEBELÉ

Na boyékoli óyo, míngimíngi, nasosólí bizwami na ndéngé ya koluka koyéba

likambo óyo : na ndéngé níni ekonguyisa Lingála? Nazalákí koluka koyéba : balobi-

Lingála bakokí kosálela maloba óyo ebimísámí pó na kokela bibéngeli ? Bibéngeli

yangó ezalí komatisa Lingála na mísó na bangó mókó bato ya mangála? Na boye,

nasosólí bizwami óyo, éngébéné na bomalongá na yangó pé na boebelé na yangó.

Ndakisa, nasosólí motúya ya balakisi óyo basálelaka Lingála na kelási. Pó na

níni? Ezalí pó na kolakisa ezalela ya digolosiya óyo ezalí na káti ya bakelási. Ezalí pé,

pó na kofándisa mayéle ya koyébanisa masungi ya kotángisela ekomámá na minoko

míbalé. Na boye, bososoli ya boebelé ezalákí na litómbá pó, mayéle yangó ekokipé

sókí, balakisi óyo basálelaka Lingála, bazalí míngi tó bazalí moké. Sókí bazalí moké

koleka, nakozwa mokano ya konguyisa Lingála na ndéngé sóngóló. Sókí bazalí ebelé

koleka, nakozwa pé mokano ya konguyisa Lingála na ndéngé pakala.

Bososoli mosúsu ya boebelé ezalí na óyo etálí maloba ya kodéfa. Míngimíngi

ezalí maloba óyo eútá na Français. Pó nákoka koloba ke, liloba óyo ezalí edéfami, tó

pé, ezalí kokambika bakóde, ekosénga ngáí kokokanisa bambala óyo liloba yangó

ebimí na maloba ya balobi-Lingála, ézala na ebéngeli na yangó ya Lingála, tó pé, na

ebéngeli-ndoyí122

na Français.

Nasálélí pé bososoli ya boebelé pó na kokoka kosolola loléngé óyo bakambi ya

bitéyelo pé balakisi, bazwelákí komóna Lingála na mikandá ya kelási.

Kasi nasosólí na ndéngé ya malongá, pó na kobimisa boyókani óyo ezalí káti na

bibakami pé batína-maloba. Ezalí pó elóko elútí motúya ezalí káka kotála bandimbola

óyo ezalí. Ézala emónaneli na yangó ezalí káka mókó, ézala emónaneli na yangó ezalí

kámá, nakoluka kobimisa mayéboli ya bobéndisi éngébéné na sókí limanyoli yangó

ezalí níni. Epái mosúsu, kososola na ndéngé ya boebelé, epésí ngáí nzelá ya koyéba

sókí, balobi-Lingála basálelaka etongameli sóngóló tó pakala na masoló na bangó ya

mokolo na mokolo pó na kobimisa bibéngeli. Ndakisa, etongameli Mo-MOB-i

121

bomalongá = qualité ; boebelé = quantité

122 ebéngeli-ndoyí = terme équivalent

Page 111: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

111

(mosáli, motéki, mobóti) ebimisaka bibéngeli ebelé na maloba ya bato ya

mangála, nzókandé, etongameli e-MOB-o (elámbo, ekango,…) ebimisaka maloba

míngi té. Bato basálelaka káka maloba óyo ezalaka. Yangó epésí ngáí nzelá ya kopésa

tolí na bakeli-bibéngeli.

Ndéngé mókó, nasálélí pé bososoli ya malongá na maloba óyo balakisi bazalákí

kobimisa. Nasálákí bóngó pó, ezalákí kozala na bambala míngi, likanisi sóngóló,

ebimí káka epái ya molakisi mókó, kasi, likanisi yangó, ezalí na litómbá monéne.

Ezalákí pé kozala ke, atá likanisi yangó ebimí káka epái ya molakisi mókó, balakisi

mosúsu pé bazalákí na yangó, tó pé, makambo esálamaka bóngó na terén.

3.3.2. ETÁNGELELI123

NA NGÁÍ YA BIZWAMI

Ndéngé natángélélí bizwami óyo nazwí na boyékoli óyo, étálí penzá bonguyisi

ya Lingála. Na boye, nalukákí míngi koyéba, na maloba óyo molakisi alobí, Lingála na

yé ezalí ndéngé níni ? Bibéngeli ya nzebi alobí yangó ndéngé níni ? Nzelá níni alandí

pó áloba Lingála na ndéngé óyo yé alobí ? Asálélí bobéndisi, botongi, bodéfi, ndakisa-

lisapo, maloba ya kigréki ? Pé bóngó na bóngó. Nalukákí koyéba, nzelá óyo nalandí,

ekopésa bibéngeli óyo nakelí ? Nzelá ya koyébanisa bibéngeli ezalí penzá nzelá óyo

elongóbání? Elóko níni epekísí tó etíndí bato bándima bibéngeli nabimísí ?

Na boye, tángo nyónso, namekí kosála makási ke, etángeleli na ngáí ya

bizwami óyo épésa póle na óyo etálí bonguyisi ya Lingála.

123

Etángeleli = interprétation

Page 112: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

112

Page 113: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

113

SOSIÓLENGWISITÍKI YA LINGÁLA NA

KINSHASA

Page 114: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

114

Page 115: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

115

MOKABO 4.

BALOKÓTÁ PÉ MITÁLÁKÁ YA LINGÁLA

4.1. NKÓTÉLÁ

Na mokabo óyo, nalakísí Mangála óyo eyébání na mói ya leló. Ezalí na

Mangála mínei óyo baluki basílá kolimbola na bozindó (Bwantsa 1970, Ndinga Oba

1971, Dzokanga 1979, Mufwene 1981, Bokula 1983 & 1987, Adoua 1984, Sesep

1987, Mbulamoko 1991, Muwoko 1990, Nzanga 1991, Edema 1994 & 2008,

Motingea 2006 & 2010, Bokamba 2008 & 2012, Meeuwis 2010, Sene Mongaba 2010a

& 2012e). Ezalí bóngó :

(1) Lingála lya Mankanza (LM), míngimíngi eyébánákí lokóla Lingála ya

basángo pé bato bazwaka yangó lokóla ndé Lingála ya pímbó tó Lingála óyo esengélí.

Eyamba ya bakatoliko ndé etíá yangó na makomi pé na molongó óyo toyébélí yangó

leló.

(2) Lingála ya míbalé ezalí óyo bakomi babéngaka Current tó pé Spoken

Lingála (CL) na Anglais tó Lingála Courant na Français. Yangó ezalí Lingála óyo

bato ya Mangála, na kala bazaláká kobénga : Lingála ya bamisioni. Bazaláká kobénga

yangó bóngó pó, mikandá ya bamisioni ezaláká kokomama na Lingála yangó. Tokokí

koloba ke, Lingála yangó ezalí Lingála óyo tobéngaka leló, Lingála ya Equateur. Ezalí

Lingála óyo elobamaka na bingumba minéne ya etúká ya Equateur pé na etúka ya

Orientale (ndakisa na Mbandaka, Boéndé, Gemena, Bumba, Kisangani, pé bóngó na

bóngó).

(3) Lingála ya mísáto ezalí Lingála ya Kinshasa (LK), elingí koloba, Lingála

óyo elobamaka na Kinshasa, na Brazzaville pé na mói ya leló, ezalí kopanzana na

Kongó mobimba. Na mói ya leló, bato ya Kinshasa pé ya Brazzaville bakómí pé

kokoma babúku na Lingála yangó.

(4) Lingála ya mínei, yangó eyébání míngi té. Ebéngámí Bangála. Moto ayékólí

yangó ezalí bóngó Edema (1994). Kasi nakoyékola yangó áwa penzá té pó, nazalí na

makokí ya kokoka kososola yangó té. Na bosóló, ezalí pé mókó ya bamangála óyo

etándámá ngulupa na minano ya ebalé ya Kongó pé ya Ubangi. Nyónso wáná ekokí

kososolama na ndéngé ekokí, na mangála (1) pé (2).

Nakotelema tángo molaí na Lingála ya Kinshasa pó, na boyékoli óyo, nazalí

ndé koyékola ndéngé ya konguyisa Lingála óyo elobamaka na engumba Kinshasa pó

ke, balakisi bákoka kosálela yangó na ndéngé ekokí, bó monoko ya kotángisela

bayékoli, na engumba Kinshasa. Na botáli na bokébi pé matángi na ngáí ndé, etíndí

ngáí na mokabo óyo, nálakisa elongi ya Lingála ya Kinshasa pé mitáláká na yangó

Page 116: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

116

lokóla Lingála ya sóló (LS), Lingála facile (LF), Lingála ya bayanké (LY) pé Langíla

(LA).

Mokabo óyo ekabwání na biténi mínei. Nkótélá óyo bozalí kotánga ezalí eténi

ya libosó. Na eténi ya míbalé, nakolakisa na bokúsé elongi ya Lingála ya Makanza pé

Lingála ya Equateur. Na eténi ya mísáto, nakolakisa na bozindó, elongi ya Lingála ya

Kinshasa. Nakosúkisa mokabo óyo na bosámbáká, na emoneli na ngáí ya makambo,

Lingála níni esengélí kosálela na bitéyelo ya Kinshasa na mói ya leló.

4.2. ETONGAMELI YA MALOBA YA LINGÁLA

Na Lingála, bamoféme ekokí kobakama na mobímbí pó na kosála maloba.

Etongameli ya maloba na Lingála ekokí komónisama na etongá óyo :

{PN, PV, PP }(-PF-PO)-MOB-(EXT)x-PFIN-FV

PN : ebandi ya kómbó ; PV : ebandi ya likelelo ; PP : ebandi ya likitana ; PO :

ebandi elóko ; PF : ebandi ya kokela ; MOB : mobímbí ; EXT: ebéndisi ya likelelo ; PFIN:

libosoyasúka, FV : súka. x : bambala óyo bisúki yangó ekokí kolandana

Maloba ya Lingála esálelaka bamoféme nyónso té óyo emónanaka na mondelo

ya libóké-maloba124

(mondeolo ya kolala). Bamoféme ezwanaka bisika na mondelo ya

emoneli (mondelo ya kotélema). Akoladi { } elakísí okopona mókó káti na óyo ezalí

na káti ya akoládi. Elingí koloba, ebandi ya kómbó (PN), ebandi ya likelelo (PV) pé

ebandi ya likitana (PP) ebwakisanaka. Baparantézi elakísí, ekokí kozala tó pé kozala té.

Pó na kosúkisa, esengélí kobósana té ke, Lingála lya Makanza ezalí na simayasúka -ni

óyo emónanaka té na Lingála ya Kinshasa.

komitongela

ko-mi-tong-el-a

PN-PF-RAD-SUFF-FIN

nakomitongela

na-ko-mi-tong-el-a

PV:1SG-PF-RAD-SUFF-FV

124

mondelo ya maloba-libóké = axe syntagmatique ; mondelo ya emóneli = axe

paradigmatique

Page 117: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

117

4.3. LINGÁLA LYA MAKANZA (LM) PÉ LINGÁLA YA ÉQUATEUR (LC)

4.3.1. BOKOMOLI YA MOBIMBA125

Lingála óyo endimámá tángo molaí lokóla Lingála ya pímbo ebéngamaka

Lingála lya Makanza (LM) kolandana na kómbó ya mwá mbóka mókó moké na

Equateur epái wápi bazaláká kobimisa mikanda óyo bazalákí kokoma na Lingála

yangó.

Likambo ya libosó ya kosímba ezalí ke, Lingála lya Makanza esálelaka mobéko

ya bolongobani ya bakelási, na mobimba na yangó. Elingí koloba, likelelo, ekonzami,

ekitani, lifándisi pé elínga126

nyónso óyo ekozala na lisakola, esengélí ébanda na

ekango éngébéné na ekango nkóndo ya kómbó-likonzi.

Likambo ya míbalé ezalí ke, Lingála lya Makanza ezalaka na bileli sambo : {a,

i, e, ɛ, o, ɔ, u}. Elingí koloba, /e/ ya kokangama [e], ekesanaka na /e/ kofungwama [ɛ].

Ndéngé mókó pé, /o/ ya kokangama [o], ekesanaka na /o/ kofungwama [ɔ].

Nzókandé, Lingála ya Equateur yangó ezalí Lingála óyo atá na tángo ya kala,

(1900-1960) yangó ndé ezaláká kolobama na bitúká ya likoló. Yangó esálelaka

mobéko ya bolongobani na ndéngé ya moké. Míngi míngi esúkaka káka na likonzi-

likelelo tó pé kómbó-efándisa kómbó. Yangó ndé na a lengwisitíki, eyébámí míngi bó

Lingála courant tó spoken Lingála. Nakokí koloba ke, mangála óyo míbalé, ezalí

mitáláká ya elobeli mókó. Na mibóko óyo ekolanda, nakomeka kolimbola elongi ya

elobeli yangó. (De Boeck 1918, 1942 ; Hulstaert 1940 ; Guthrie 1951).

4.3.2. LINGÁLA LYA MAKANZA

(1)

Mayébi ma shimí pé maloba masúsu mazalí o monoko

mwa lifalansé kasi loléngé loye masakólá

matongámá matíkálí o Lingála. Yangó ezalí na

ntína ya kosunga bána ba kelási ‘te bábúngana té

o matéya ma bangó. Báyéba makambo maye bazalí

kotánga mazalí o esíká níni o ntei ya matéya ma

bangó.

125

Bokomoli ya mobimba = description générale 126

likonzi = sujet ; ekonzami = adjectif ; lifándisi = déterminant ; likokisi =

complément ; likitana = pronom ; elínga = connectif

Page 118: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

118

Sókí nalobí násosola ndakisa (1), nakoloba boye : elínga ma na libóké-

maloba127

mayébi ma shimí elandí bolongobani ná kómbó mayébi. Ebandi ma- ya

boyíké ya mayébi ezalaka na kelási 6.

Ndéngé mókó pé, na libóké-maloba monoko mwa lifalansé, elínga ya bonkóló

mwa elandí bolongobani ná kómbó monoko. Ebandi ya kelási 3 mo-, motíndo mwa

ezalí kofinana ya mo-a.

Libóké-maloba maloba masúsu mazalí (1) ezalí kolakisa bolongobani esálélámí

na mobimba na yangó. Likonzami masúsu pé motíndo ya bolobami128

mazalí ya

likelelo kozala ezwí ebandi ma- ya likonzi maloba. Na bókó : liloba lisúsu lizalí.

Ebandi li- ezalí ebandi ya kelási 5.

4.3.3. LINGÁLA COURANT TÓ PARLÉ (LC)

Lingála ya Equateur ezalí Lingála óyo elobamaka na bitúká ya Equateur pé

Orientale. Esálelaka mobéko ya bolongobani kasi na mobimba na yangó té. Esúkaka

míngimíngi na bokokísáká likonzi pé likelelo. Esálelaka pé bileli sambo : (a, i, e, ɛ, ɔ

o, u).

Ndakisa (1) ekokóma boye na Lingála ya Équateur :

(2)

Mayébi ya shimí mpé maloba mosúsu mazalí na

monoko ya lifalansé kasi loléngé masakólá

matongámá, matíkálí na Lingála. Yangó ezalí na

ntína ya kosunga bána ya kelási ke bábúngana té

na matéya na bangó. Báyéba makambo óyo bazalí

kotánga mazalí esíká níni na matéya na bangó.

Na bokeseni ya ndakisa ya LM (1), LC (2) esálélí elínga ya óyo ezalí motíndo

générique pó na bonkóló129

(kelási 7) sókí tokipé kelási kómbó-nkóló té. Ndakisa :

mayébi ya shimí, monoko ya lifalansé). Bolongobani ezalí ya kokónda na libóké-

maloba maloba mosúsu mazalí, epái wápi ebandi ya likonzami mosúsu elongóbání té,

ná ebandi ma- ya likonzi maloba, kasi, ezalí na bolongobani káti na likonzi pé likelelo

mazalí.

127

maloba-libóké = syntagme

128 Bolobami = flexion ; motíndo ya bolobami = forme fléchie

129 bonkóló = possessif

Page 119: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

119

4.4. BOKESENI KÁTI NA LINGÁLA LYA MAKANZA (LM) PÉ LINGÁLA

YA KINSHASA (LK)

Na boyékoli óyo, nakabólí té Lingála ya Kinshasa (LK) epái, Lingála ya

Brazzaville epái. Nasálí bóngó pó bokeseni ezalí penzá ya malonga té. Na boye, na

boyékoli óyo, tángo nazalí koloba Lingála ya Kinshasa, nazalí kolobela Lingála óyo

elobamaka na bingumba ya Kinshasa, ya Brazzaville pé, kolandana na ndéngé ezalí

kopanzana, na bitúká nyónso ya Kongó pé, bipái na bipái na mokili, epái wápi, molúká

ezalí komema bato ya mangála.

Likambo ekótisaka bokeseni káti na Lingála ya Kinshasa pé Lingála ya

Makanza ezalí ke, Lingála ya Kinshasa esálelaka lisúsu mobéko ya bolongobani té.

Kolongola káka pó na bókó pé boyíké.

4.4.1. NA ÓYO ETÁLÍ ETONGAMELI

Na Lingála, lokóla na minoko misúsu ya babantu, bakómbó (bakómbó ya

lisangá pé bakómbó ya sóngóló ) ekabwámá na mabálani. Libálani ezalí bozali elongó

ya bakelási míbalé, kelási ya bókó pé kelási ya boyíké (Kabuta 1997). Kelási na kelási

ekoyébanaka na ebandi sóngóló ya bakómbó. Na Lingála, bibandi ya bakelási 1, 1a, 3,

5, 7, 9, 9a, 11 pé 14 elakisaka bókó, nzóka ndé óyo ya bakelási 2, 4, 6, 8, 10, 10a

elakisaka boyíké. Kelási 15 eléngélámá pó na makelelo na ndéngé ya linókó. Mabálani

ezalí libalé ya bakelási óyo ezalí kolakisa ndéngé níni bibéngeli na bókó ekokóma na

boyíké. Ndakisa, libálani 1-2 tó libálani mo-ba, libálani 5-6 tó libálani li-ma, pé bóngó

na bóngó.

Na Lingála lya Makanza, bakómbó ezalí na bakelási zómi na mísáto (13), na

Lingála ya Kinshasa ezalí káka zómi na mókó. Elingí koloba, na Lingála ya Kinshasa,

bakelási 9 pé 9a epésaka na boyíké bakelási kelási 2. Etanda óyo elandí ezalí kolílisa

mabálani na mangála nyónso míbalé.

Page 120: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

120

Etanda 4.1. mabálani ya bakómbó na Lingála

130

etongá-kabámbi = infrastructure

LM LK Ndakisa LM Ndakisa LK Tína-maloba ya libálani

1-2

1a-2

1-2

1a-2

1-4

moto – bato

tatá - batatá

moto – bato

tatá – batatá

moyíbi-miyíbi

moto,

bondeko,

bato ya fuláni, moto ya ekólo

kingandi.

3-4

3-

3-4

4-2

motéma- mitéma

miyoyo

motéma – mitéma

miyoyo - bamiyoyo

mitéma-bamitéma

elóko esímbamaka,

sóló-esímbamaka té,

etongelami esímbamaka té,

eténi ya nzóto,

etángamaka té (ekóntamaka té)

5-6

6-

5-6

6-2

lipéla - mapéla lipéla – mapéla

mapéla-bamapéla

mái-bamái

elóko esímbamaka,

etongela, etongelami

esímbamaka té, bosóló-

esímbamaka té, eténi ya nzóto,

likambo, boyókani,

Bómái, etángamaka té

(ekóntamaka té)

7-8

8-

7a-8

8-2

7b-8

7b-2

etabe - bitabe etabe -bitabe

bisánza-babisánza

bitabe-babitabe

kizobazóba

kibebé-bakibebé

elóko,

etongela, etongela esímbamaka

té, eténi ya nzóto

bosáli ya malongá moké

ezaleli, mokúmbá

9-10

9a-10

9-2

ndáko – ndáko

zándo - zándo

ndáko – bandáko

zándo - bazándo

banyama, bitongá-kabámbi130

,

etongela, etongela esímbamaka

té, Bizwami na sima ya

likambo kosálama

11-

11-6

11-10

11-6

11-2

9-2

lobóko - mabóko

loyémbo -

nzémbo

lobóko - mabóko

lokúmu-balokúmu

nzémbo- banzémbo

Biténi ya nzóto, etongela,

etongela esímbamaka té,

bosóló-esímbamaka té

14-

14-6

3-4

14-2

bolámu-

bondóki-

mandóki

mondóki-mindóki

Bolámu-babolámu

molando, nzelá ya kosálela

likambo, etongela, etongela

esímbamaka té, sóló-

esímbamaka té

15 15-2 kobína kobína-bakobína Likelelo na linókó, kómbó

Page 121: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

121

Nkomá ba+- ezalí kolakisa ke, ebandi ba- eyáka kobakama na ebéngeli óyo

ndéngé ezalákí, elingí koloba, ebandi ya kómbó óyo ezalákí kolakisa bókó etíkálí pé,

ebandi ba- eyeí kobakama libosó ya ebandi óyo esí ezalákí.

4.4.2. NA ÓYO ETÁLÍ LOLÁKÁ

Bokeseni ya míbalé ezalí ke, LK esálelaka káka bileli mítáno {a, e, i, o, u}.

Elingí koloba, bato basálelaka tángo mókó /e/ tó /o/ (ya kokangama), tángo mosúsu, /ɛ/

tó /ɔ/ (ya kofungwama) (Meeuwis 2010 : 23-30).

(3)

esɛngɔ == esengo

Likambo ya mísáto ezalí boye, LM pé LC esálelaka bokokanisi loláká káti na

moleli ya mobímbí pé moleli-súka ya likelelo na linóko. LK esálelaka yangó té.

(4)

komɔ nɔ == komóna

Bokeseni óyo ememá mbúlúngano na Lingála ya Kinshasa. Tózwa ndakisa ya

likelelo kobἐlɛ (kozala na bokono) pé kobéla (bilóko elámbámí pé ebélémí pó na

koliama). Na Lingála ya Kinshasa, makelelo óyo míbalé ekómá ndoyí-ya-loláká131

:

kobéla / kobἐla. Balobi basálelaka bibéngeli óyo míbalé pó na kolobela makelelo óyo

míbalé, ezángá kokesenisa.

Bokeseni ya minei ezalí boye : mongóngó ya kitá-matá tó pé ya matá-kitá 132

na

LM pé LC ekómaka nyónso mongóngó ya likoló na LK.

(5)

mwăna mwána

mwâsí mwásí

4.4.3. NA ÓYO ETÁLÍ ESAKOLELI

Na ndelo ya esakoleli, LK esálelaka kolongobana káka pó na likonzi-likelelo na

bókó pé boyíké ya bato/banyama (kelási ya bakómbó 1 pé 2)

131

ndoyí-loláká = homophone

132 mongóngó = ton ; mongóngó likoló = ton haut ; mongóngó na sé = ton bas ;

mongóngó Kitá-matá = ton montant ; mongóngó matá-kitá = ton descendant .

Page 122: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

122

(6)

mwána alembí / bána balembí

Nzóka ndé, pó na bakelási óyo etíkálí, ebandi e- ndé esálelamaka ézala pó na bókó

(3SG) ézala pó na boyíké (3PL).

(7)

mótuka monéne ekangí nzelá / mítuka minéne ekangí

nzelá

Bifándisa ebóngwamaka té na Lingála ya Kinshasa.

LM :

(8)

lilálá lîná, yayá wâná, lopángo lôná

LK :

(9)

lilálá wáná, yayá wáná, lopángo wáná

Lingála ya Kinshasa esálelaka bikwakya té. Bikwakya ezalí moféme óyo eyáka

kobakama libosó ya mobímbí pé na sima ya ebandi, pó na kolakisa mosálelami-

likambo.

LM :

(10)

bamotíndélí mokandá.

ba-mo-tínd-él-í mokandá.

PV:3PL-EKWAKYA-MOBÍMBÍ-APPL-FV mokandá

LK :

(11)

batíndélí yé mokandá.

Ba-tínd-él-í yé mokandá.

PV:3PL-MOBÍMBÍ-APPL-FV yé mokandá

Kasi, mangála nyónso, ézala LK, esálelaka ekwakya mi- óyo elakisaka ke

likonzi asálí likambo yangó epái yé mókó.

Page 123: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

123

(12)

Omikósí

O-mi-kós-í

PV:2SG-EKWAKYA-MOBÍMBÍ- FV

Balobi LK basálelaka boyíké míbalé na bakelási ya bizali-bato té. Ézalaka pó na

kolakisa ebelé ya ebelé, ebelé na ndéngé ya mabé, tó pé káka, momeseno ya kokómisa

ebandi ba-, elakisa-boyíké na ndéngé ya Lingála mobimba.

(Ndakisa : ba-ma-kambo, na esíká ya ma-kambo; ba-bi-lóko na esíká ya bi-lóko

(Sesep 1978, Bokamba 1993, Meeuwis 2010).

(a) Kokómisa ba-, bó elakisa-boyíké ya Lingála

Na LM, ebandi ba- (kelási 2) esálelamaka pó le boyíké ya kelási 1. Na mói ya

leló, balobi bazwá bizaleli ya kosálela ebandi ba-, na boyíké ya maloba ya bakelási (9,

11, 14 pé 15) óyo, na Lingála lya Makanza ezaláká kobóngwama té, tó pé, ezaláká

kobóngwama na motíndo óyo : 11-6 ; 11-10 pé 14-6. Ezaleli yangó ekóteli elobeli

mobimba tíí na bakelási 3, 5 pé 7 óyo ezalaka na mabálani óyo 3-4, 5-6 pé 7-8.

(b) Boyíké ya mabóké

Lokóla libulá ya (a), balobi basálelaka pé ebandi ba- lokóla elakisa-boyíké133

ya

mabóké tó pé ya bandéngé ebelé ya elóko sóngóló.

(14)

batékaka babilambá ya Congo, ya Ngwanzú ná ya Potó.

ba-ték-aka ba-bi-lambá ya Congo, ya Ngwanzú ná ya

Potó.

3PL-koteka-HAB CL2-CL8-elambá CONN Kongó CONN Ngwanzú ná CONN Pótó

(c) Na ndéngé ya mabé : bilóko tó makambo ezángá tína

(15)

tíkélá ngáí bamasoló ya pámbapámba wáná.

Ø-tík-él-á ngáí ba-ma-soló ya pámba pámba wáná.

2SG-kotíkela-APPL-IMP ngáí CL2-CL6-lisoló GEN pámba pámba REDUPLIC DEM

133

elakisa-boyíké = marqueur de pluriel ; elakisa-bókó = marqueur de singulier

Page 124: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

124

4.4.4. NA ÓYO ETÁLÍ EBÉNGO

Pó na óyo etálí ebéngo134

, LM pé LC esálelaka míngi etongameli na yangó

mókó ya maloba tó pé edéfaka na minoko óyo ezalí nzíngánzíngá na bitúká ya likoló.

Nzóka ndé, Lingála ya Kinshasa edéfaka míngi maloba na minoko minéne misúsu ya

Ekólo (Kikóngó, Kiswahili pé Ciluba) pé na Français.

Lokóla kelási etángisamaka na Français (Vatomene 1983), Lingála ya Kinshasa

edéfá maloba ebelé ya Français pé, na mói ya leló, maloba misúsu, atá ko bibéngeli na

yangó ya Lingála ezalí, balobi basálelaka bibéngeli ya Français. Mbala míngi balobi

bakámbikaka na minoko óyo míbalé, atá ko, etongameli masakola etíkalaka na

Lingála.

Atá ko bóngó, etongameli, esakoleli (kolongola káka bolongobani pé bikwakya)

pé tína-maloba ya LK ekokání na yangó ná óyo ya LM pé LC. Na mbísa, bibéngeli ya

ndéngé na ndéngé ya LM pé LC ebóyamaka té na LK, kasi balobi-Lingála ya Kinshasa

ndé bayébaka yangó té.

Mosála ya kokela bibéngeli ekofánda penzá likoló ya bokokani wáná óyo ezalí

káti na mangála óyo. Kasi sókí bokeseni ezalí, nakosálela Lingála ya Kinshasa.

4.5. MITÁLÁKÁ YA LINGÁLA YA KINSHASA (LK)

4.5.1. LINGÁLA YA SÓLÓ (LS)

Bato nazalákí kosolola na bangó babéngákí Lingála ya sóló, Lingála ya

Kinshasa óyo maloba ya Français ezalí káka maloba óyo edéfámá, ndakisa mitúya,

mamekeli, balángi pé mwá maloba óyo esí ekótá na Lingála.

(16)

bic, porte, bureau, droite, ...

Bidéfámi yangó etíámaka na etongameli pé mongóngó ya Lingála. 1 (unén) ;

2 (deux dé); 5(sénki), jaune jón', bureau biró, pé bóngó na bóngó.

Na sóló, útá bamvúla 2000, bakomi Lingála ya Kinshasa bakómá kosálela

míngi LS na makomi ya ndéngé na ndéngé, ézala masoló etongámá (Sene Mongaba

2002 ; Muan'Ambuta 2007 ; Banda Y. 2011) ; babúku ya kelási (Nzongo 1993 ; Sene

Nzale 2010 ; Manguanda Nyme 2010 ; Sene Mongaba 2010), Bible ekimeníki ya

2004, Bible ya Batátoli ya Jéhovah, biténi ya Koráni, pé bóngó na bóngó.

134

ebéngo = lexique

Page 125: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

125

Basololani na ngáí bazalákí kobéta sété ke, Lingála ya sóló (LS) ekeséní ná

Lingála ya Equateur (LC), tó pé, ná Lingála ya Makanza (LM). Ndéngé nalobákí

likoló, ezalí ndakisa Lingála óyo bakomélá Bible ya 2004 pé Biblia ya batatoli ya

Yehova. Mikandá óyo ebimaka na Mabiki pé, tosálelaka Lingála yangó. Yangó ndé

Lingála ya pímbó ya Lingála ya Kinshasa. Makomi ya ndakisa (1) pé (2), ekokí

kokomama boye na Lingála ya sóló :

(17)

Mayébi ya shimí pé maloba mosúsu ezalí na monoko

ya Français. Kasi ndéngé masakola etongámá,

etíkálí na Lingála. Yangó ezalí na tína ya

kosunga bána kelási bábúngana té na matéya na

bangó. Báyéba makambo óyo bazalí kotánga ezalí

esíká níni na matéya na bangó.

Na litángi óyo ya mísáto (17), ndéngé mókó tomónákí pó na LC, basálelaka

elínga -a káka na loléngé mókó ya pó na kolakisa bozali ya sóngóló, ekipaka té kelási

ya kómbó eyángela135

. Ndakisa : mayébi ya shimí, monoko ya Français.

Na libóké-maloba maloba mosúsu ezalí, ebandi mo- ya efándisa mosúsu,

elongóbání té136

ná ebandi ma- ya likonzi maloba, lokóla na (2). Kasi, na bokeseni ya

(2), likelelo ezali ezalí na ebandi e- na esíká ézala ebandi mo-.

Bibéngeli na Français na (17), shimí (chimie) pé Français ezwélámí lokóla

bidéfami. Tokobósana té ke, bosáleli ya bibéngeli mayébi, masakola ezalí kolakisa

elobeli elámbámá. Na sóló, mayébi ezalí kómbó eútá-likelelo137

ebéndísámí138

na

mosisá ya likelelo -yéb- (koyéba). Liloba yangó ebótísámí kolandana na ndéngé

Lingála ekelaka bibéngeli ya sika kolandana na etongameli pé tína-maloba, ndéngé

tokomóna na eténi ya minei.

Na boye, Lingála ya sóló (LS) ezalí bóngó motáláká ya elobeli elámbámá ya

Lingála ya Kinshasa. Basálelaka yangó pó na kokoma Lingála ya Kinshasa. Makomi

óyo ozalí kotánga, ekomámí na Lingála ya sóló. Esengélí té kozwa yangó ndéngé

mókó na Lingála lya Makanza, tó pé, ná Lingála ya Équateur.

Esengélí pé koyéba ke, na Kinshasa, ezalí pási kokútana na moto akoloba káka

Lingála ya sóló, kasi, atá ko bóngó, bazwaka yangó lokóla motáláká ya elobeli óyo

esengélí.

135

elínga = connectif ; kómbó eyángela = nom référent 136

elóngobanaka té =ne s'accorde pas 137

déverbatif = eútá-likelelo 138

kobéndisa = dériver

Page 126: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

126

4.5.2. LINGÁLA FACILE (LINGÁLA YA PETE)

Na babosololani ya kolobana bomoi ya mokolo na mokolo pé na mwá

baemisyón pé bamabóké ekendé sango na baradio tó na batévé, bato míngi na

Kinshasa balobaka Lingála facile (LF), óyo ezalí elobeli esangisa-bakóde LS-Français

(Motingea 2010, Sene Mongaba 2012). Ndelo ya maloba ya Français ekipaka

míngimíngi ndelo ya kotánga ya molobi. Ekipaka pé ekómelo ya esákólá na yé. Elingí

koloba, azalí koluka kokóma wápi tángo azalí koloba. Na internet (e-mail, chat, forum,

blog, Facebook, pé bóngó na bóngó.), momeseno ezalí ya kosálela LF. Na lisangá-

makambo139

ya bitéyelo, ndéngé nakolakisa yangó na mokabo ekolanda, tomóní ke

bibéngeli ya nzebi esálelamaka na Français. Bokeseni káti na Lingála ya sóló pé

Lingála facile ezalí na likambo ya bidéfami : Na Lingála ya sóló, káka maloba ya

Français óyo edéfámá, ndé esálelamaka. Ndakisa : porte, biro, bísi, …. Kasi na

Lingála facile ezalí pé na maloba tó mabóké ya maloba ya Français óyo ezalí bidéfami

té, kasi molobi akokótisa yangó, ézala pó azalí ba boséngá na yangó tó pé pó azalí na

pósá ya kokótisa yangó. Elingí koloba té ke, ezalí na baóyo balobaka káka LF pé

misúsu balobaka káka LS, kasi, lokóla nasílákí koloba, ezalí lokóla likóbi140

. Na boye,

ekozala pási pó na kotía ndelo esíká monoko sóngóló tó pakala ebandí pé esúkí. Óyo

elandí na (18) ezalí ndakisa (1) ekomámí na LF.

(18)

Banotion ya chimie pé baparole mosúsu ezalí na

Français kasi ndéngé baphrase etongámá, etíkalí

na Lingála. Yangó ezalí pó eaider bána classe

bábúngana té na bacours na bangó. Báyéba makambo

óyo bazalí kotánga ezalí place níni na cours na

bangó.

Na ndakisa óyo (18), tomóní ndelo ya likoló makási ya maloba na Français :

notion, chimie, parole, Français, phrase, aider, classe, cours, place. Atá ko bóngó,

bolongobani likonzi-likelelo pé etongá ya mibéko ya monoko ezalí kokokana ná

ndakisa (17) ya Lingála ya sóló. Áwa na sé, bandakisa misúsu eútí na lisangá-

maloba141

, ezalí kobimisa ezalameli yangó ya Lingála facile.

(19)

nazócomprendre té ndéngé porte ekangámí.

139

lisangá-makambo = contexte 140

likóbi = continuum

141 lisangá-maloba = corpus

Page 127: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

127

(20)

nakoyá na quatorze heures.

(21)

nakolata elambá ya vert.

(22)

il fallait óexpliquer yé yangó bien bien pó

ácomprendre.

4.5.3. INDUBIL TÓ LINGÁLA YA BAYANKÉ

Koleka likóbi óyo naútí kolakisa, ezalí na motáláká mosúsu, elobeli ya bayanké

ya Kinshasa. Yangó pé ebimisaka maloba ya sika ndéngé na ndéngé (Vatomene 1983,

Sesep 1986, Edema 2006). Ezalí motáláká ya Lingála, eyébání na makomi ya nzebi na

kómbó ya “Indoubill”. Lingála yangó ebimákí na bamvúla 1950 (Motingea 2010).

Ebéngeli wáná ya Indoubill ekómá ya kala. Bato babéngaka yangó, na mói ya leló,

Lingála ya bayanké.

Lingála ya bayanké esálelaka esakoleli ya Lingála ya Kinshasa. Pó na óyo etálí

ebéngo na yangó, elandaka nzelá ya Lingála facile, kasi maloba óyo eútá na Français

tína-maloba na yangó ezalaka penzá mosíká ná tína-maloba yangó ndéngé ezalákí na

ebandeli na Français. Ekómaka pási kobénga maloba yangó bidéfami. Maloba-sika

óyo ekelamaka, eútaka káka na Français té. Eútaka pé na bakámá ya minoko óyo

elobamaka na Kongó.

(23)

ozóyela ngá kwélekwéle néti káka óbáka ngá baplán

na kúzu, kelesprí? Púsáná lisúsu, okorevé.

(24)

salam masta! we !!! Masoló ezá kitóko, karé ya

niama!

Molobi monoko ya bayanké azalí pé na makokí ya koloba Lingála ya sóló-

Lingála facile kolandana na mosololani óyo azalí libosó na yé. Nakolakisa yangó na

ndakisa nazwí na lisoló-etongámá Fwa-ku-Mputu, óyo nakomá. Ezali elengé mobáli

azalí koyébisa tatá na yé makambo na monoko ya bayanké :

(25)

Page 128: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

128

- Père, n’esprit ya bien, ngá namóní káka

tóngondé risél. Líkónda wáná ngáí nápésa mikili.

Tángu nakokóma kúná, six mois ebelé, natíndélí yó

mwá bacent-cent, barisel míbále na Limete. Máté !

Tatá na yé asímbí tína té makambo óyo ye aútí koloba. Elengé mobáli abandeli

yangó na bosáléláká bibéngeli "elongóbání".

(25b)

- Nalingi náloba ke, tótéka lopángo óyo pó názwa

mbóngo ya tiké. Sókí nakeyí Pótó, sima ya sanza

motóbá, nakotíndela yó mbóngo. Okosómba mapángo

míbalé na Limeté. Na boye bokofánda kímya.

4.5.4. LANGÍLA

Motáláká mosúsu ya Lingála ebimá na Kinshasa útá 2005, na kómbó ya

Langíla. Langíla ezalí lokóla elobeli na bakóde ya Lingála ya bayanké. Maloba ya

Langíla ezalí lokóla bakóde. Na esíká óloba liloba penzá óyo elobamaka, okozwa

kómbó ya moto, ya mbóka tó ya likambo, pé okotía na esíká yangó. Kómbó yangó

ekozala koyókana na mongóngó penepene ya liloba ya Lingála óyo okitanísí.

Bakómbó yangó, lokóla ekokóma momeseno, balobi Langíla nyónso bakobanda

kosálela káka kómbó yangó pó na koloba liloba wáná.

(26)

Langíla Lingála ya bayanké Lingála ya sóló

Venezuela bacotonou venez bacôté óyo yaká bipái

óyo

(27)

Langíla

Blaise! lelo e pasagé pprd na kitokolilo pe

kitokimosi, nazarias ko feré gola bamasolokelé na

yodji ya mamoto oparlemantaki na ngalamunume

Lingála ya bayanké

Vré, leló pepélé, nazósála bamasoló okozákí ngá

Lingála ya sóló

Malámu, lelo eleki kitoko, nazalí kokoma masolo óyo

olobákí na ngáí

Page 129: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

129

Tokobósana té ke, ézala Langíla, ézala Lingála ya bayanké ezwamaka na

lokúmu té epái ya balobi-Lingála. Na ndelo ya lopángo ya boyékoli óyo, emónísámí

polélé ke, pó na kokela bibéngeli ya nzebi pó na bitéyelo, nakosálela té, bikelameli ya

maloba ya sika óyo mangála óyo míbalé esálelaka. Nakosálela káka Lingála ya sóló

atá ko nakososola pé mamemi142

ya Lingála facile óyo ezalí na lisangá-maloba.

4.5.5. LINGÁLA FACILE : KÓDE TÓ KOKÁMBIKA BAKÓDE ?

Ndéngé Bourhis (2000) alobí yangó, tozalí na bandéngé mísáto ya kokámbika

bakóde :

1. Minoko míbalé esálélámí na lisakola mókó :

(28)

Il faut korezónner avant ya koloba.

2. Minoko míbalé esálélámí na masakola ekabwáná :

(29)

Qu’est-ce que tu veux dire par la?143 Ngáí nazalí

moto mabé ?

3. Basololani míbalé bazalí kosolola na minoko míbalé ekesáná :

(30)

- Je vous dis de vous taire et vous continuez a

parler. Tu peux me dire ce qu'il y a ?

- Prof, yé moto alobí, nayíbí bíki na yé !144

- Ou l'as-tu mis ?

- Ezalákí áwa !

Bokabolisi145

kokámbika bakóde pé kodéfa esololamaka na sosiolengwisitíki

útá kala. Edéfami pé kokámbika na bakóde ezalí likambo mókó tó ekeséní ? (Bourhis

2000). Ezalelo ya minoko na engumba Kinshasa ezalí komónisa likambo yangó. Sókí

totálí makambo na ndéngé ya minoko ekútanaka (Français pé Lingála), bakoloba ya

balobi na Kinshasa ekokí kozwelama lokóla kokámbika tó kosangisa bakóde.

142

limemeli = apport

143 wáná, Olingí koloba níni ?

144monsieur, il dit que, j'ai volé son stylo

145 bokabolisi = distinction ; distinguer = kokabolisa

Page 130: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

130

Kamwangamalu (1989) apésí elongí ya bokámbiki/bosangisi bakóde Lingála-Français

na bozindó na yangó. Baboyékoli ebelé ebimísá polélé maloba óyo Lingála edéfá na

Français. Mókó ya baboyékoli óyo ekótá penzá na bozindó ya makambo yangó ezalí

bóngo boyékoli ya Vatomene (1983). Nzóka ndé, sókí tolobí tózwa maloba óyo ya

Français lokóla maloba ekótá na ebéngo ya balobi-Lingála ya Kinshasa, ndéngé

Meeuwis pé Bloomaert (1998) bandimí yangó, elobeli ya bato ya Kinshasa ekokí

kozwelama yangó mókó lokóla kóde mobimba. Na sóló, pó na molobi ya Kinshasa, na

bolobáká na Lingála facile, azalí koloba Lingála, azalí koloba Français té. Monoko ya

katikáti óyo káti na Lingála ya sóló pé Français ekokí kozwelama yangó mókó lokóla

kóde, kasi ekozwelama lokóla kosangisa tó kokámbika té. Wána ezalí etáleli ya lokótá

mókó.

Na boyékoli óyo, ngáí naponí kotála Lingála facile bó bokámbiki/bosangisi

bakóde. Na boye, ekozala na mabóké míbalé ya maloba ya Français. Libóké ya libosó

ezalí na bamaloba óyo esí ekótá na ebéngo ya balobi-Lingála pé bazwaka yangó bó

maloba ya Lingála. Libóké ya míbalé ezalí libóké bamaloba ya Français, óyo, balobi-

Lingála, tángo bazalí kosálela yangó, bazalí na káti ya koyéba ke bazalí kosálela

Français. Elongi ya Lingála óyo nalakísí na mokabo óyo ezalí koluka kotía likóbi

Lingála-Français na etáleli ya bobéngeli. Mokeli-bibéngeli alingí kokela bibéngeli na

mókó ya minoko míbalé óyo elobamaka na lisangá sóngóló. Mokakatano óyo nazalí

koluka komemela biyano na mosálá óyo ezalí : mokeli-bibéngeli akotélemela wápi pó

na kosála mosálá na yé?

Na makambo óyo natálákí na bokébi na terén etíndí ngáí naláloba ke, esengélí

kokabola makambo na ndéngé ya polélé. Na óyo etálí Lingála óyo elobamaka na

engumba Kinshasa, sókí ndelo ya maloba eútí na Français ezalí nzingánzíngá ya 20%

na esákólá ya molobi na Kinshasa, maloba yangó ezalaka míngimíngi maloba

ekótísámá na elobeli bato balobaka mokolo na mokolo. Koleka ndelo wáná, ezalí na

bibéngeli ebelé pé bisákólá ya nzebi ebelé óyo ebimísámí na Français. Na ndéngé óyo

ya sima, molobi ayébí malámu ke azalí kokámbika na Français. Elingí koloba,

bibéngeli ya nzebi ekótísámá na Lingála té. Epái mosúsu, na mói ya leló, bibéngeli

yangó pé bisákólá ya nzebi yangó ekelámí nánu na Lingála té. Etéyelo, yangó ndé

ezalí mopesi-bibéngo, epésaka yangó na Français. Kobakisa, basáli-mosálá bazalí

komiyóka té ke, bazalí na bokonzi ya kokela bibéngeli yangó na Lingála.

Babótámá ya Kinshasa basálelaka, na mói ya leló, Lingála lokóla monoko na

bangó ya libosó. Bakosepela koloba Français, kasi bayébí koloba yangó malámu

malámu té. Koyéba koloba Français malámu esengélákí ézwama na etéyelo. Epái

mosúsu, Français ezalí kokóba kongazama epái na bangó bó monoko babéngí « ya

likoló » na ndéngé ya digolosia. Pó na mayébi óyo esálelamaka míngi té na Lingála,

balobi basálelaka maloba ya Français tángo bazalí koloba Lingála. Ezalí bóngó

Page 131: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

131

bibéngeli ya nzebi, mitúya, bimókó ya komekela pé mamekeli, balángi146

ná mwá

maloba néti comprendre, expliquer, pé bóngó na bóngó. Lingála yangó ezalí óyo leló

ekómá kobéngama Lingála facile na kolanda na Journal Télévisé na Lingála facile óyo

mopanzi-sango pé moyékoli mayémaleká Zacharie Babaswe akelákí.

Na nzelá ya mwá bandakisa, nakolakisa bankóndó mísáto óyo ya maloba eútá

na Français pé balobi-Lingála na Kinshasa basálelaka.

4.5.6. MITÚYA

Motúya 1 elobamaka míngimíngi na Lingála.

(31)

Azalí na mwána mókó.

Mitúya 2, 3, 4 pé 5 elobamaka na Lingála tó na Français.

(32)

Azalí na bána mítáno.

Azalí na bána cinq.

Azalí na cinq bána.

Kobanda na 6, bibéngeli na Lingála esálelamaka míngi té. Balobi-Lingála na

Kinshasa bayébí kobénga mitúya 6, 7, 8, 9 pé 10 na Lingála, kasi basálelaka yangó

penzá té. Pene na 30% ya bato óyo natúnákí, bazalákí na mbúlúngano pó na kopésa

motúya na motúya, kómbó óyo esengélí. Na likoló ya motúya 10, balobi pene na

nyónso ya Kinshasa, basálelaka bibéngeli eútá na Français.

Bipésami ya matematíki óyo, na tángo míngi, elobamaka na Français.

Esálamaka bóngó pó na bitéyelo, bayékoli bayékolaka kotánga mitúya na Français.

Koleka wáná, na bomoi ya mokolo na mokolo, makásá ya misolo ekomámá pé na

Français147

. Na boye, na zando, tángo ya koyókana tálo, balobi-Lingála basálelaka

mitúya na Français. Rezón ya mísáto, óyo esálákí ke mitúya ya Français éfánda, ezalí

ke, mobongisano ya mitúya na Lingála ebimisaka bakómbó ya milai penzá. Ekómaka

mbílíngámbilinga pó na koloba yangó pó na mitúya ya minéne. Mitúya na Français

ezalaka ya ekango mókó tó bikango míbalé (un, deux, trois, quatre, cinq, six, sept,

huit, neuf, dix, vingt, cent, mille, million), nzóka ndé mitúya ya Lingála ezalaka na

146

ebéngeli ya nzebi = terme de spécialité ; motúya = nombre, chiffre ; kimókó ya

komekela = unité de mesure ; limekeli = grandeur ; emekelo = récipient de mesure ;

lángi = couleur 147

na makásá óyo babimísí na 2012, ekomámí na minoko minei ya Kongó

Page 132: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

132

bikango míbalé tó mísáto (mókó, míbalé, mísáto, mínei, mítáno, motóbá, sambo,

mwambe, libwá, zómi, ntúkú, nkámá, nkóto, mokoko, mofuku). Kosangisa mitúya

esálaka ke, bakámá na Lingála ezalaka na bikango banda na minei pé matá (nkámá

mókó), nzóka ndé na Français ezalí káka na bikango míbalé (deux cents). Motúya

lokóla 3652 ezalí ebéngeli ya bikango 9 na Français (trois mille six cent cinquante-

deux), nzóka ndé na Lingála ezalí ebéngeli ya bikango 21 (nkóto mísáto na nkámá

motóbá na ntúkú mítáno na míbalé). Pó na kosúkisa, esengélí pé kotála ndéngé

masakola etongamaka na Lingála. Na sóló, na Lingála, efándisa eyáka na sima ya

kómbó. Etandameli wáná ekokí kokótisa mobúlú na bosímbi tína ya makomi. Ndakisa

ya motúya 3652 sókí ekótí na libóké-kómbó, kómbó eyángela ekozala mosíká ná

likelelo na kokabwana ya bikango 21.

(33a)

bato 3652 bakótákí mizíki ya Werra.

bato trois mille six cent cinquante-deux bakótákí

mizíki ya Werra

(33b)

bato nkóto mísáto na nkámá motóbá na ntúkú mítáno

na míbalé bakótákí mizíki ya Werra

Ndéngé tokomóna yangó, likambo óyo ya esakoleli etíndaka pé balobi na

Kinshasa kosálela esakoleli ya Français, na óyo etálí mitúya, na botíáká yangó libosó

ya bakómbó.

(33c)

Trois mille six cent cinquante-deux bato bakótákí

mizíki ya Werra.

Míngimíngi, pó na motúya 1, balobi basálelaka ebéngeli mókó ná esakoleli ya

Lingála.

(34)

moto mókó, mwána mókó

Balobi bsálelaka ebéngeli ya Français té.

(35)

* moto un, * mwána un

Page 133: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

133

Kasi, na kozónga, ebéngeli un (én) esálelamaka tángo pó na bamezír, ndéngé

tokomóna yangó mwá mosíká, tó pé, tángo motúya 1 ezalí na káti ya motúya ya

monéne.

(36)

un litre, un kilo,

vingt-et-un, un million,...

Balobi basálelaka bolongobani bomobáli-bomwásí ya Français káka na

kokámbika bakóde Lingála-Français. Ezalaka míngimíngi balobi óyo batángá pé bazalí

na koyéba epúsáná mwá ndámbu ya Français.

(37)

bazalákí vingt-et-une moto.

bazalákí bato vingt-et-un.

bazalákí vingt-et-un bato.

Pó na mbóngo pé bamezír misúsu, na Kinshasa, basálelaka mobéko ya Français.

(38)

pésá ngáí cinq cents francs.

(39)

molaí na yangó ézá un métre vingt

(40)

sómbá un lítre ya pétrole

Mitúya ya molongó148

ezwamaka na botíáká motúya na sima ya elínga149

ya

(Motingea 2006 : 67).

(41)

mokolo ya mísáto

Balobi basálelaka bibéngeli ya Français na mobéko ya Lingála. Ndéngé

tokomóna yangó na bandakisa ekolanda, ezalí na bisíká epái wápi bibéngeli nyónso

míbalé esálelamaka, nzóka ndé , na misúsu, okosálela káka ebéngeli mókó, okosálela

ebéngeli mosúsu té.

148

motúya ya molongó = numéral ordinal 149

elínga = connectif

Page 134: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

134

Molongó na libóta

Na libóta, pó na kobénga mwána na mwána na esíká na yé na libóta, basálelaka

molongó na Lingála.

(42)

nazalí mwána ya libosó.

(43)

azalí mwána ya míbalé na libumu ya mamá na bangó.

(44)

ozalí mwána ya súka.

Kasi, pó na óyo etálí libála ya básí ebelé, basálelaka ebéngeli ekokáná ya

Français tó ya Lingála.

(45)

mamá na bísó azalí mwásí ya libosó.

(46)

mamá na bísó azalí premyé biró.

(47)

mwásí na yé ya míbalé azalaka na bandal.

(48)

deuxième biró na yé azalaka na bandal.

Míngimíngi, basálelaka bibéngeli na Lingála pó bisíká óyo ezalí na sé ya 5,

nzóka ndé pó bisíká óyo ezalí na likoló ya 5, basálelaka ebéngeli ekokáná ya Français.

Mbala mosúsu basálelaka pé mobéko ya Français.

(49)

leká balabála ya libosó, ya míbalé tíí na sixieme

balabála.kobanda na ya wáná, okocompter tíí na

huitieme ndáku.

4.5.7. MAMEKELI PÉ BIMÓKÓ YA KOMEKELA

Pó na óyo etálí mamekeli pé bimókó ya komekela, basálelaka bibéngeli na

Français na botiei na loláká pé etongameli ya Lingála.

Page 135: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

135

(50)

kilométre, ekitométre, dekamétre, métre,

santimétre, milimétre.

kilolítre, ekitolítre, dekalítre, lítre,

santilítre, mililítre.

kilográm, ekitográm, dekagrám, grám, santigrám,

miligrám.

ér, miníti, segóndi

Pó na óyo etálí póso, sánzá pé mvúla, basálelaka bibéngeli Lingála tó Français.

(51)

mokolo (jour), póso (semaine), sánzá (mois), mvúla /

mbúla150 (année), siecle

Epái mosúsu, pó na mikolo ya póso, basálelaka batíaka bibéngeli ya Français

na loláká ya Lingála, tó pé, basálelaka bibéngeli na Lingála. Kasi míngimíngi ezalaka

kotía bibéngeli ya Français na loláká ya Lingála, longólá káka pó na lundi, epái wápi

ebéngeli na Lingála (mokolo ya yambo) esálelamaka penzá té.

(52)

léndi, mokolo ya míbalé (mardi), mokolo ya mísáto

(mercredi), mokolo ya mínei (jeudi), mokolo ya mítáno

(vendredi), mokolo ya póso (samedí), mokolo ya eyenga

(dimanche).

Ebéngeli siecle esálelamaka na esíká ya kosálela ebéngeli ya Lingála bonkámá,

óyo bato nasolólákí na bangó bayébí yangó té.

4.5.8. BALÁNGI

Balángi ebéngamaka míngimíngi na botíaka bibéngeli ya Français na loláká ya

Lingála, longólá káka pó na lángi ya pémbé pé lángi ya mwíndu. Pó na lángi ya

pémbé, balobi basálelaka pé ebéngeli ya Lingála pémbé. Ndéngé mókó pé pó na lángi

mwíndu, epái wápi balobi basálelaka pé ebéngeli Lingála mwíndu tó moyíndo.

(53)

150

Na Kinshasa balobaka mbúla, pé na Brazzaville balobala mvúla. Na boyékoli óyo,

nasálélí ebéngeli Brazzaville pó kúná, liloba mbúla elakísí eténi ya nzóto óyo

elakisaka bomwásí.

Page 136: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

136

alátí shemiz ya pémbé.

(54)

bózela bísó na ndáku ya pémbé, na menkao.

(55)

nakomitúnaka : moto mwíndu aútá ndé wápi ?

(Verkys Kiamuangana, nzémbo « Nakomitúnaka »)

(56)

sapátu ya mwíndu esímbaka ná bilambá ya bacouleur

nyónso.

Atá ko bóngó, botiei maloba ya Français na loláká ya Lingála pé esálelamaka.

Ezalí bidéfami, na bomónáká ke maloba yangó esálelamaka káka na bomobálí151

, atá

kómbó ezalí liloba ya bomwásí152

. Na kobakisa, elínga ya eyíngelaka káti na kómbó pé

likonzami ya lángi.

(57)

ezá lítch ya couleur níni ? litch ya blanc.

(58)

chaussure ya vert esímbaka ná bilambá ya bacouleur

nyónso té.

Balobi na Kinshasa basálelaka lisúsu míngi té, ebéngeli motáné. Bakómá míngi

kosálela ebéngeli rúji óyo ezalí botiei ebéngeli ya Français rouge na loláká ya Lingála.

(59)

olátí rouge rouge lokóla nganga ya Batéké boye !

(60)

sómbá deux metres ya biyé ya rouge ná rouleau ya

singa pé ya rouge.

Ebéngeli mayápóndu pé esálelamaka míngi té. Balobi basálelaka míngi

ebéngeli ya Français vert. Ezalí edéfami, pó maloba yangó esálelamaka káka na

bomobáli ná elínga ya, atá kómbó yangó na Français ezalí liloba na bomwásí.

151

bomobáli = masculinité 152

bomwásí = fémininité

Page 137: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

137

(61)

sókí omóní makásá ya vert ekómí kosíla, elanga

ekómí pene.

(62)

balátaka bashemíz ya vert ná kol ya pémbé.

Balobi-Lingála na Kinshasa bayébí té bibéngeli ya Lingála óyo elakisaka

balángi bleue, jaune, rose, orange, violet, gris. Basálelaka káka maloba ya Français na

botíáká yangó na loláká ya Lingála.

Ezalí pé na balángi óyo ezwaka, na Lingála, kómbó ya elóko esímbamaka.

Ndakisa, lángi ya shokolá, kolandana na lángi ya shokolá óyo balíaka.

Pó na komóna ke ezalí penzá bidéfami, ekomónana na balángi óyo na Français,

bomwásí pé bomobáli elobamaka na bokeseni nyónso. Ezalí ya : blanche/blanc,

verte/vert, violette/violet. Baloléngé ya bomwásí emónanaka káka epái ya bato óyo

bayébí Français mwá malámu koleka. Na boye, basálelaka kokámbika bakóde.

(63)

lakísá ngáí chemise verte wáná, óyo ezá derriere

la blanche.

(64)

pó na níni ozalí kotámbola ná bachaussure blanche

na potopóto?

Bakokesana ya miké ya balángi esíkisamaka míngimíngi na Lingála.

(65)

bleu ya makási, bleu néti mwíndu, bleu ya pete

(bleu claire), bleu ciel, bleu enzulúká, bleu

vert

(66)

vert ya makási, vert ya pete( vert claire), vert

enzulúká, vert néti mwíndu, vert néti blé, vert

néti jóne

(67)

rouge ya makási, rouge ya pete(rouge claire),

rouge enzulúká, rouge néti mwíndu,

(67b)

Page 138: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

138

jaune ya makási, jaune néti pémbé, jaune ya pete,

jaune néti ver, jaune enzulúká,

(68)

pémbé ya makási, pémbé néti na mwá salité, pémbé

ya manyóko

(69)

mwíndu tuu, mwíndu makási, mwíndu enzulúká (gris)

Ebéngeli couleur (kulér) yangó mókó, leló, ekótísámá na lisangá-maloba ya

balobi na Kinshasa lokóla liloba ya Lingála, na esíká ya ebéngeli na Lingála lángi.

Bato bazalí nánu koyéba tína ya ebéngeli óyo lángi, kasi, basálelaka yangó lisúsu

míngi té.

Na boye, nakokí koloba ke, bibéngeli pó na kobénga balángi, ezalí bidéfami.

Ezalí bokámbiki bakóde té.

4.5.9. LIKÓBI : LINGÁLA YA SÓLÓ - LINGÁLA FACILE - FRANÇAIS

Pó na kolakisa likóbi óyo elongwaka na Lingála ya sóló kokende na Lingála

facile, nasolólákí na batatá 20 pé bamamá 20 na Lingála. Na sima ya botiei maloba na

bangó na makomi, nalekánákí na kotánga na ndéngé ya mitúya, mitúya ya maloba ya

Français óyo ezalí na maloba nyónso óyo molobi alobi. Nazwákí bóngó biténi 100 ya

bamasoló yangó. Eténi na eténi ekokákí kozala na maloba kobanda na 30 tíí 100.

Ndembé ya boyékoli óyo ezalákí komeka koyéba ndelo ya mitúya ya maloba ya

Français pé loléngé ya maloba yangó na koloba ya balobi Lingála na Kinshasa. Na

boye, nakomeka kotía mondelo káti na Lingála facile, bó kóde mókó, pé kokesenisa

yangó ná elobeli ya kokámbika na bakóde Lingála pé Français. Na sima na yangó,

natútísákí bizwami ya masoló na ngáí ná biténi 40 ya masoló (batatá 15 pé bamamá

15) óyo nazwákí na Youtube. Ezalí bóngó, masoló bapanzi-sango ya tévé pé ya webtv

basálákí. Namekákí kozwa na ndéngé ya kokana balobi, kolandana na kotánga na

bangó :

a) molobi atángá míngi té (asúka na etéyelo ya ebandeli),

b) molobi atángá mwá ndámbu (asúká na etéyelo ya katikáti)

c) atángá míngi (akendé na etéyelo ya likoló).

Babotúnituni emónísákí ke, na engumba Kinshasa, ndelo likóló ya kámá ya

maloba ya Français na Lingála ezalí na nzingánzíngá ya 25% pó na molobi óyo atángá

míngi té, tó pé, molobi óyo atángá mwá ndámbu. Ndelo likóló ya kámá yangó ekokí

komata tíí na 50% tó leká pó na molobi óyo atángá míngi. Na sé ya 15%, ekipé ndelo

ya kotánga té, molobi azalí kolikya ke, azalí koloba Lingála ya sóló.

Page 139: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

139

Maloba ya Français óyo eyáka míngi, ezalí bamaloba óyo ezalí na mabóké naútí

kolakisa na likoló áwa. Elingí koloba, mitúya, balángi, bimókó ya komekela, maloba

óyo elobamaka míngi na matéya (comprendre, expliquer), na bomoi ya mokolo na

mokolo (porte, bureau, numéro), pé bóngó na bóngó.

Nakobéta sété ke, ezalí té pó, balobi basálelaka ndelo ya likóló ya maloba eútá

na Français, ndé elakísí ke, bayébí koloba Français malámu. Na sóló, maloba óyo

esálelamaka, míngi, na esakoleli ya Lingála pé míngimíngi lokóla bidéfami, kasi té,

lokóla kokámbika bakóde.

Nazwí mwá bandakisa ya koloba yangó pó na kolakisa níni nazalí kolobelela.

Ndakisa óyo elandí, atá eyókámí lokóla Lingála facile, ekokí kozwama lokóla

Lingála ya sóló, na bomónáká ndelo na sé ya maloba ya Français pé makási óyo

molobi azalí kosála pó na kolámba Lingála na yé. Molobi azalí mopanzi-sango pé azalí

kolimbola na bamamá óyo alingí kotúna mitúná, tína ya mokolo ya koyékola kotánga

pó na mikóló (alphabétisation). Mopanzi-sango azalí elengé mobáli ya mibú káti na 25

pé 30. Azalí kosála makási pó na koloba na botósi epái ya bato óyo batángá míngi té

pé ayébí ke, koyéba na bangó ya Français ezalí moké penzá.

(70)

tokomeka kokólisa balingála… leló eza mokolo na

yangó, ndéngé ezalaka bajournée ya la femme, leló

ezá mukolo ya journée ya alphabétisation. Alors

ngá nasepélákí… nayébísákí mamá C., nakosepela

náyá kokútana ná bayayá ndéngé bazótánga bangó

mókó wáná. Ayébísákí ngáí náyá. Ndéngé nalobí,

naséngí bolimbisi … bayébísí ngáí, baninga mosúsu

bazalákí áwa bakeí… peut-être… donc likambo

penzá ya motúya yangó wáná.

Balobi-Lingála na Kinshasa basálelaka motáláká óyo, tángo ezalaka ndakisa

koloba na bankóló ya libóta, bakulútu baóyo okanísí ke bayébí Français malámu té. Na

ndakisa óyo toútí komóna, na maloba 59 óyo mopanzi-sango abimísí, maloba 9 ezalí

na Français (15%).

Na sima ya nkótélá wáná ndéngé totángí, mopanzi-sango ayákí kobanda mitúná

pé biyano na yé. Eyano óyo elandí ezalí óyo mókó ya batúnami apésákí. Na maloba 58

óyo motúnami abimísí, ezalí na maloba 6 óyo eútí na Français (10%).

(71)

Pó na ngáí namóní yangó ezá bien. Atá kútu pó na

chaque jour. Pó tóyéba penzá kotánga penzá,

otángí pé ozwí, pé osílísí. Néti na baéglise,

Page 140: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

140

nazá na babible na ngáí na ndáku, kasi moyen ya

kotánga yangó ezá té. Sikóyo lokóla nayá áwa,

nakómá koyéba mwá kokoma ná mwá kotánga. Sikóyo

Lingála ndé ekómá kosunga ngáí makási.

Na eyano óyo elandí, na maloba 36 óyo motúnami abimísí, maloba 9 ezalí na

Français (26%). Bibéngeli nyónso na Français óyo asáléli, ekómá kosálelama na mói

ya leló na elobeli bato balobaka mokolo na mokolo (âge, dix-sept, ans, jeune-fille,

kelási, possibilité, alphabétisation, numéro, lettre).

(72)

Nazalí na âge ya dix-sept ans. Naza jeune fille,

nakátáká kelási pó na possibilité ya mbóngo

ezaláká té. Yangó leló, pó na kotánga, nayé pó

náyékola kotánga, náyéba alphabétisation, náyéba

banuméro ndéngé ezalaka, náyéba pé kokoma

balettre.

Mopanzi-sango azóngélí motúnami na bolobáká boye :

(73)

Oyókaka sóni té, peut-être bajeune-fille mosúsu

ya âge na yó bazá na université tó na káti ya

bamisálá, yó ozá koyékola káka kotánga ná kokoma

Lingála ?

Na maloba 26 óyo mopanzi-sango abimísí, maloba 4 ezalí na Français (15%).

Bibéngeli nyónso na Français óyo esálélámí na esákólá óyo ezalí maloba esálelamaka

na elobeli bato balobaka mokolo na mokolo (peut-être, jeune-fille, âge, université).

Ebéngeli jeune-fille etíámí na etongameli ya Lingála na bozwáká ebandi ba-, kelási 2,

óyo ezalí elakisa-boyíké.

Na eyano epésámí na motúnami, na maloba 62, maloba 11 ezalí na Français

(18%). Maloba yangó pé, lokóla baóyo ya libosó, ezalí maloba ekótá na elobeli ya bato

nyónso.

(74)

Pó na ngáí, nayókaka sóni té. Pó na níni ? Parce

que, nabandákí classe nasúkákí na katikáti. Sóki

bazá na université, wáná ezá bangó. Ngá pé sókí

nayékólí alphabétisation na ngáí, nazwí mayéle,

nazóngí classe, nakokende na université pó classe

ezá na retard té. Atá na ndáku ya libála,

Page 141: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

141

nakosála université. Kasi koyéba káka kotánga ná

kokoma, yangó ndé nalingí koyéba kotánga na

alphabétisation.

Motúnami mosúsu alobí :

(75)

Kómbó na ngáí… navándí na route M… avenue M…

nayákí áwa pó nátonga. Mais éyé kokoma na cours

ya alphabétisation. Nasepélákí makási pó nakátákí

classe na troisieme commercial pó mamá akúfákí

papá pé akúfákí. Lokóla église moto endimí pó

báfútela ngáí minerval, yangó nayákí áwa. Donc

nayébákí kútu té elóko té, elóko té penzá. Lokóla

nayékolaka, nakómá pé kosála badictée, nakómá

kokoma mwá ndámbu.

Maloba ya motúnami óyo, ekokí komónana néti ezalí koyókana té, káti na

yangó. Asúkísá kelási na kelási ya mísáto ya katikáti. Na centre, ayákí koyékola

kotonga bilambá. Kasi esengí yé lisúsu ábandela koyékola kotánga pé kokoma (matéya

ya alphabétisation). Tokobósana té ke, yangó pé ezalí mókó ya mikakatano, bayékoli

míngi ya kelási elandaka letá bazalí kokútana na yangó. Kasi nakokóta molaí té na

likambo yangó na boyékoli óyo. Maloba 13 na maloba 64 óyo motúnami abimísí

(20%) eútá na Français pé esálelamaka na elobeli ya bato ya mokolo na mokolo.

Ná motúnami mosúsu, káka 7 % (2 likoló ya 28) ya maloba óyo mopanzi-sango

abimísí eútá na Français.

(76)

Leló pé mokili mobímba elobí que ezalí mokolo ya

alphabétisation. Yó omóní yangó ndéngé níni ? Ezá

na tína penzá bápésa mokolo mobimba pó na

koyékola kotánga ya bamikóló ?

Na sima ya kosolola ná bayékoli, mopanzi-sango abalúsí mísó epái ya mamá-

moyángeli-etéyelo pé atúní yé motúná. Mamá-moyángeli atángá kelási ya misálá ya

mabóko ya kokáta pé kotonga bilambá ya bamvúla minei. Elingí koloba, na sima ya

bamvúla motóbá ya etéyelo ya ebandeli, asálákí lisúsu bamvúla minei na etéyelo ya

misálá ya mabóko. Na sima, ayákí kokela atelyé na yé ya kotonga bilámba. Súkasúka,

afungólákí etéyelo ya koyékolisa bato mosálá ya kokáta pé kotonga bilambá. Ayókaka

Français kasi asololaka malámu koleka na Lingála.

Page 142: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

142

(77)

Mamá C., tokómí na Centre, tomóní ndéngé bilengé

bazá koyékola ná koyéba kotonga, ná koyéba

kotánga, balobí kútu kotánga ezalí ofelé, bísó

tolingí tóyéba osálaka ndéngé níni pó ótía yangó

ofelé ? Ozá na baambition politique, député tó

bien níni ?

Maloba 5 na maloba 38 (13%) óyo mopanzi-sango abimísí ezalí na Français.

Sókí bibéngeli néti député, tó pé, bien ezalí maloba ya elobeli bato balobaka mokolo

na mokolo, ebéngeli ambition politique ekokí kozwelama lokóla edéfami té kasi liloba

ya Français.

Eyano óyo elandí ezalí eyano ya mamá-moyángeli. Ezalí na maloba 82 epái

wápi, maloba 20 ezalí na Français (24%). Bibéngeli misúsu ekokí kozwelama lokóla

bibéngeli ya nzebi, pó ndakisa, na elobeli ya mangómbá ya guvernemá té, bibéngeli

lokóla partenaire pé projet esálelamaka míngi. Basálelaka bibéngeli ekokáná ya

Lingála té, óyo, bó mobéko, ezalí na bibéngeli esengélí kokelama. Ndakisa, likelelo

remarquer etíámí na loláká pé esakoleli ya Lingála. Ezalí ya nzelá óyo balobi-Lingála

míngi balandaka pó na kokótisa makelelo ya Français na Lingála.

Remarquer > -remarqu-er > -remark- >tó-remark-ákí > toremarkákí

(78)

Ezá problème ya baambition politique té. Ezá

probleme ya projet óyo tozalákí na yangó.

Toremarquákí ke, bána na bísó ya koyékola kotonga

bazókíma avant pó azóyéba kotánga té. Pó bísó na

centre ná partenaire na bísó, tomekákí kobimisa

balivre óyo ezólakisa bato kotánga pé kokoma,

kotonga bilambá pé kokáta. Kasi toremarquákí ke,

bána lokóla bayébí kotánga té, moyen básálela

balivre wáná ezá té. Ensemble ná partenaire na

bísó, yangó ndé tozwákí likanisi óyo ya kokótisa

alphabétisation na káti ya centre na bísó.

Natíé áwa eyano óyo mókó ya bayékolisi153

apésákí ngáí tángó nazalákí kotúna

yé mitúná pó na etángiseli na etéyelo na bangó ya koyékolisa. 28% (23 ya 81) ya

maloba na yé eútí na Français. Balobi na Kinshasa basálelaka míngimíngi bibéngeli na

Français pó na bokabolami ya tángo, ézala ndakisa, pó na mikolo ya póso, póso, sánzá

pé mvúla atá ko bibéngeli na Lingála ezalí.

153

moyékolisi = formateur

Page 143: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

143

(79)

Ya kotonga míngi. Libosó ezalákí elambá mókó

bakokí kosála na yangó un mois. Elambá mókó

awumélí ee… kasi sikóyo totíákí systeme tolobí,

tein, sókí tózoyóka bamawa tángu mususu aza na

elambá té, aza na elambá té, sókí tolandí káka

bato óyo bazángí bilambá, musálá ekokende té.

Totíé systeme que, chaque mardi ezalaka coupe.

Mardi bakátí modele óyo batongí yangó jeudi,

samedi esílí. Sókí osílisí té, c'est ton

probleme. Semaine prochaine, okátí elambá mususu.

Semaine óyo kuná… donc chaque mardi tozalaka na

coupe.

Na Journal Télévisé Lingála facile ya 06/01/2011, batúnákí elengé mobáli

mókó óyo azalákí komeka kotonga masúwa-pépo154

. Tokomóna ke, bibéngeli nyónso

ya nzebi ezalí na Français, ndéngé mókó pé pó na mitúya. Maloba 48 ya maloba 108

abimísákí, (44 %) ezalí bóngó maloba ya Français.

(80)

Óyo ezalí inspiration premierement. Deuxiemement

ezalí bapropre effort na ngáí. Bandá nonante-sept

nasálákí barecherche na ngáí a propos ya

aéronautique. Nasálí baétudes beaucoup plus na

moteur ya aérodynamique, nacomprendre

fonctionnement na yangó. Yangó wáná na deux mille

dix naselancer na barecherche pó nazwákí mwá

bamoyen. Actuellement natravailler na base ya

projet na ngáí, nakómí na súka ya bamoyen. Yangó

nazalí kosénga na bato nyónso ya bonne foi,

bakonzi báaider bísó beaucoup plus pó na

nácontinuer projet na ngáí óyo. Premiere image,

nasálákí yangó na forme ya avion ezótámbola tres

bien na terre kasi na avion ekosénga ngáí bamoyen

ebelé, yangó nazalí kosénga namodifier yangó

lokóla aéroglisseur mókó na mái.

Esákólá óyo ekokí kozwelama lokóla kosangisa bakóde. Nalobí bóngó pó

maloba misúsu ya Français óyo asálélí, ezalí maloba ekótá té na maloba óyo bato

balobaka na elobeli ya mokolo na mokolo. Ezalí bidéfami té. Kasi ezalákí na tína epái

ya motúnami pó na kopésa yé nzelá ya kobimisa esákólá etongámá pé na alima.

Tokozwa ndakisa ya bamaloba lokóla : 154

masúwa-pépo = hydravion

Page 144: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

144

beaucoup plus : koloba óyo elobámí tángo molobi alingí kokámbika útá na

Français koleka na Lingála. Namekákí kolandisa beaucoup plus na liloba bakonzi.

Nalukákí yangó na Google pé ebimísákí bimónaneli155

181. Mbala nyónso koloba

beaucoup plus elobámákí ezalákí míngi molobi azalákí koloba Français. Ezalákí míngi

kokámbika bakóde ya masakola :

(81)

... si tu regardes d’un côté a Kinshasa, cette

loi vaut beaucoup plus que, cela: c'était... Bato

ya mayele lokola yo(nakanís’i) bayébí ke mabé

éútí pé na bakonzi ya ...

Tó pé, esákólá ezalí na Français epái wápi maloba ya Lingála ezalí káka koyá

kobakama pó na kotía makanisi na lisangá ya makambo :

(82)

... comment s'étonner que, les Bakonzi aillent

puiser dans les caisses de l'État .... ce matin,

j'ai vu des écoliers rentrer chez eux beaucoup

plus tôt que d’habitude.

Kosálela beaucoup plus emónísámí pé na bosangisi bakóde na káti ya lisakola

na Lingála, lokóla na maloba óyo :

(83)

na 2011 RDC ezalí kozóngela lokúmu na yangó

na bakonzi ya sóló...interprétation wáná

ekozala beaucoup plus professionnelle pó

namoní...

nacomprendre fonctionnement : boluki na Google ebimísí bomónani-elongó156

óyo té. Ndimbola ekokí kozala ke, ezalí elobeli ya makambo ya tekiníki. Yangó etíndí

ngáí náloba ke, tokokí kotía yangó na kónti ya bosangi bakóde.

naselancer na barecherche: likelelo se lancer ezalí óyo babéngaka na Français,

verbe pronominal. Molobi azwí biténi nyónso míbalé pé akangísí yangó pé ekómí

mobímbí mókó na Lingála. Yangó wáná atá ko na Français, se ebóngwanaka

kolandana na moto ya libóngwinyi (me, te, se, nous, vous, se), motúnami asálélí

etongameli ya Français té kasi etongameli ya Lingála. Sókí álandaka etongameli ya

155

emónaneli = occurrence

156 bomónani-elongó = collocation

Page 145: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

145

Français, alingákí koloba : "namelancer". Lokóla asálélí etongameli ya Lingála,

yangó wáná alobí : "naselancer". Sókí álobaka na Lingála ya sóló, alingákí koloba :

"namibwákí".

Kobwáka

Komibwáka : kobwáka yó mókó, kokóta yó mókó na likambo sóngóló, moto

atíndí yó té.

ko-mi-bwák-a

ko-: elakisa-kelási 15 (likelelo)

-mi-: ekwakya ya kosála likambo epái na yó mókó

-bwák-: mobímbí

-a: súka

actuellement natravailler na base ya projet na ngai : koloba óyo ezalí komónisa

ke, motúnami azalí koloba Lingála kási, kasi ya esákólá na yé, ezalí na Français :

actuellement, j'ai travaillé sur base de mon projet.

Likóbi Français-Lingála ezalí sóló na koloba ya Kinshasa. Atá ko bóngó, lokóla

nalobákí yangó na ebandeli ya mobóko óyo, ézala batúnami ndéngé tomóní áwa,

okwaka pé molobi kingándi na Kinshasa azwaka Lingála óyo alobaka na lokúmu

penzá té. Bazwaka yangó lokóla Lingála ya sóló té. Káka bangó mókó pé balobaka ke

eséngélí kokóma koloba Lingála ya sóló. Tomóní pé ke, bamamá balobaka Lingála

óyo epúsáná pene na Lingála ya sóló koleka batatá. Yangó ezalí pó, bomoi ya bato na

mbóka ezalí kosénga na mwásí, bandá tángo azalí mwána moké, ázala na elobeli ya

botósi pé lokúmu. Toyókaka mbala míngi tángo babóti bagangelaka bána bási.

balobaka na bangó : "mwásí alobaka boye té!".

4.6. BOSÚKISI

Babotáli na bokébi óyo nasálí na engumba Kinshasa efándísí kondima ya

babotáli óyo bakomi míngi (Bwantsa 1970, Dzokanga 1979, Bokula 1983, Vatomene

1983, Kamwangamalu 1989, Muwoko 1990, Mbulamoko 1991, Nzanga 1991,

Motingea 2006, Meeuwis 2010, Bokamba 2012, Sene Mongaba 2012a, Sene Mongaba

2012e) basálákí libosó. Ezalí níni? Lingála ya Kinshasa ezángá bolongobani ya

bakelási, esálelaka bikwakya té pé ndelo ya kokámbika bakóde Lingála-Français ezalí

likoló míngi.

Utá na óyo naútí kolakisa, na boyékoli óyo, nabimísí penzá ndelo ya lopángo ya

Lingála ya leló. Ndelo ya lopángo yangó ezalí esáleli pó na baluki na mambi ya

etángiseli, baóyo bakokí kobimisa babúku ya kelási pó na bayékoli ya Kinshasa.

Ndakisa, bakomi babúku ya kelási, bakokí kosálela mitúya, bilongi ya jometrí,

mamekeli, bimókó ya komekela, pé balángi ndéngé nalakísí na mokabo óyo. Yangó

ekosála ke, bayékoli bázala na pete ya kosímba tína makambo ekomámí na káti ya

Page 146: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

146

masungi ya etángiseli yangó. Yangó pé ekolongola moluki na etángiseli kobángabanga

ya monoko ya kokomela óyo bazalí na yangó sikóyo. Kobángabanga yangó ezalí óyo

ya komitúna sókí bandimi ya Lingála ya pímbó bakoloba níni, áwa ko balingaka

komóna bidéfami té na makomi, pé, balingaka káka bakomi básálela Lingála lya

Makanza?

Mokabo óyo ezalí lokóla mbuma ya mayaka óyo esengélí ézala na botongi

etongami ya bonganga óyo na óyo etálí bosáleli Lingála ya kotángisela nzebi na

bitéyelo ya Kinshasa. Ndembé ya mokabo óyo ezalákí ya kobimisa elongi ya

kokámbika na bakóde Lingála-Français óyo esálelamaka na Kinshasa, na tína ya

kosála bokeseni ná bidéfami óyo Lingála edéfá na Français. Kobóngisa na molongó

bidéfami yangó ezalí koluka kolakisa bonsomi ya bidéfami yangó bó maloba ya

Lingála óyo ekokí kosálelama na esákólá ya nzebi. Maloba yangó ekondimama káka

té, na ndéngé ya nzebi pé ya etángiseli. Ekondimama pé lokókola maloba ya Lingála

penzá.

Atá ko bóngó, koloba bóngó elingí koloba té ke, pó na kokómisa Lingála

monoko ememaka nzebi, tokosúka káka na kodéfadefa maloba na Français. Lingála

yangó mókó ezalí na bisálamaeli na yangó ya káti pó na kokela maloba. Mokeli-

bibéngeli na Lingála akozwa libulá monéne na boyékóláká bisálameli yangó. Na

mokabo óyo ekolanda, nakososola, masákólá ya balakisi ya shimí pó na komónisa sóló

ya Lingála facile na maloba na bangó pé, kolakisa ndéngé basálelaka bisálameli ya

káti ya Lingála pó na kobimisa bibéngeli ya nzebi na Lingála.

Na óyo etálí maloba, balobi-Lingála ebelé ya Kinshasa pé Brazzaville bayébí

maloba ebelé ya Lingála té. Pó na yangó, esengélí kokela babagó157

pé koyébanisa

yangó pé kosála ke balobi bákoka kozala na yangó pó na kokólisa maloba na bangó.

Na boye, na óyo etálí maloba, nakokí koloba ke, ezalí na bokeseni té káti na Lingála

lya Makanza pé Lingála ya Kinshasa.

157

bagó = dictionnaire

Page 147: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

147

MOKABO 5

SOSIOLENGWISITÍKI YA BITÉYELO NA

KINSHASA

5.1. NKÓTÉLÁ

Na boyékoli óyo, nazalí koyékola likambo ya monoko ya kotángisela nzebi, na

ndéngé ke, bayékoli bákóma bankóló ya boyébi óyo ekotángisama. Nazwí etáleli óyo,

lokóla etáleli alimá. Atá ko bóngó, likambo ya monoko ya kotángisela, míngimíngi,

ezalaka penzá mamá na bendabíka ya politíki, ya idolojí pé ya ezweli makambo na

makanisi ya bato. Etáleli óyo ya míbalé, nabéngí yangó etáleli ya kotómbela158

. Na

boye, tozalí na bitáleli míbalé ya makambo : alimá pé litómbeli. Yangó míbalé ekokí

kopotana tó pé koléndisana.

Na mokabo óyo, nabandí nánu libosó na kobéta lisapo ya minoko ya

kotángisela na mobongisano ya kotéya na Kongó ya Demokrasí. Lisapo yangó,

nabandi yangó, kolongwa na tángo ya bakóko, libosó ke kolonizasyón éya, nalekí na

tángo ya kolonizasyón pé nasúkísí na eleko óyo elandí kolonizasyón kino mói ya leló.

Natándí makambo yangó pó na komóna, na óyo etálí monoko ya kotángisela, ndéngé

makambo elekaka na bakelási ya shimí na bitéyelo ya Kinshasa. Ezalí pé komóna sókí

bosáleli minoko yangó, ememelaka etángiseli, bolámu níni, tó pé, mindondó níni?

5.2. MONOKO YA KOTÁNGISELA NA TÁNGO YA BAKÓKO

Na tángo bakóko na bísó bazaláká na sé, mobongisano ya kotéya efándísámáká

na boyékoli ya motíndo óyo : Bilengé bazaláká kolanda matéya ya bakulútu, tó pé,

bazaláká kozala penepene na nganga-molakisi159

tángo azalákí kosála mosálá na yé.

Kobanda bomwána, na sé ya nzeté, tó, nzíngánzíngá ya móto, baléki bazaláká

kofánda pembéni ya bakulútu pó na koyóka masapo, mayemaleká, mabongisami ya

bomoi ya bato na mbóka, bokóko, bokulútu, bobáteli mokili, pé bóngó na bóngó. Na

óyo etálí mabongisi ya ndéngé nzotó ya bomoi esálaka, babóti bazaláká kotínda

bilengé óyo babandí kokóma bato (pene na bamvúla zómi na minei) na mabóko ya

mwá libóké ya bakulútu baóyo baponámákí. Bazaláká komema bilengé óyo na zámba.

Bakosálá kúná mwá mikolo epái wápi bazaláká kotángisa bangó bomoi ya bokulútu.

Na óyo etálí koyékola mosálá, bilengé bazaláká bóngó kolanda nganga-molakisi

tángo azalákí kokende kosála mosálá na yé. Nganga-molakisi ezalákí bóngó mokóló

158

litómbeli=subjectivité ; alimá = elandelami, logique 159

nganga = expert

Page 148: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

148

óyo ayébákí mosálá sóngóló, ézala kobikisa na bokono, ézala kotonga bandáko tó

banzelá, ézala koboma banyama, ézala kolóbo mbísi, ézala kotula bibendé,… Na boye,

bilengé bazaláká kobanda na kotála ndéngé nganga ya makambo yangó azaláká kosála.

Na sima ndé, bazaláká komekola esáleli yangó. Sókí mabúngá tó mikakatano tó pé

mitúná, nganga-mokakisi azaláká kofungolela bayékoli. Ndakisa, motongi bandáko

azaláká komema bilengé na zámba pó bámóna ndéngé azalákí kopona pé kokáta

banzeté pé makásá. Na sima bayékoli bakolanda molakisi na esíká akotonga ndáko pé

bazalákí kotála ndéngé yé azalákí kosála. Malémbemalémbe, bazalákí komekola pé na

boye bazalákí koyéba mosálá yangó. Ndéngé mókó pé, elongó na bayékoli na yé,

mobíkisi-bokono azalákí kokende kobúka matíti na zámba, kosála minó ya kopésa

babéli.

Matéya wáná nyónso, ezaláká kopesama na monoko óyo ezaláká kolobama na

mbóka, atá ko mosálá na mosálá ezalákí na ebéngo (lisangá ya bakómbó ya makambo

ya mosálá) na yangó éngébéné na mambí ya nzebi yangó

5.3. MONOKO YA KOTÁNGISELA NA TÁNGO YA KOLONIZASYÓN

Tángo mabelé óyo ekómá leló Ekólo Kongó ya Demokrasí, ekótísámákí na sé

ya bokonzi ya Léopold II ya Beljíki pé na sima, na sé ya bokonzi ya Beljíki, minoko

minei (Kikongo, Kiswahili, Lingála pé Ciluba) eponámákí bó minoko ya Ekólo.

Ezalákí pó minoko yangó ezalákí kolobama na bikólo ebelé. Bakonzi ya bitéyelo

bapésákí pé nzelá ke balakisi bákoka kosálela minoko yangó pó na kotángisela na

bakelási ya ebandeli. Kolandana na esíká mbóka efándísámákí, bazalákí kotángisa na

mókó ya minoko minei ya minéne óyo. Bazalákí pé kosálela minoko misúsu ya bikólo,

sókí balobi monoko yangó bazalákí ebelé, tó pé, mindondó ezalákí té. Tokokí kotánga

minoko lokóla Lomongo, Lotetela, kizándé, Ngbaka,…. Monoko ya Français ezalákí

kotángisama lokóla litéya na bakelási ya bandelo míbalé ya libosó. Sima na yangó, na

bakelási ya likóló ya kelási ya mísáto, Français ndé ekómákí monoko ya kotángisela.

Na likoló ya kelási ya mísáto ya ebandeli, minoko ya Ekólo ezalákí kokóba

kotángisama lokóla litéya. Na kelási ya katikáti pé ya likoló, bazalákí kotángisa káka

na Français (Brochure jaune 1929, 1948, 1952).

Na bamvúla 80 ya kolonizasyón ya Kongó na Beljíki, myángo minéne minei

ebimákí pó na kotámbusa botángisi na Kongó : na 1929, 1948, 1952 pé 1957 (Vinck

2007).

Na óyo etálí makambo ya minoko, mwángo ya 1929 epésélákí ke bátángisa

bayékoli ya bakélási ya ebandeli na mókó ya minoko ya Kongó, ndéngé naútí koloba

mwá likoló. Na ndéngé ya etángiseli, bakomi mwángo óyo bamónákí ke, kosálela

minoko ya Kongó ekopésa bayékoli nzelá ya koyéba matéya malámu koleka. Yangó

wáná bakomákí boye :

Page 149: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

149

La langue véhiculaire de l'enseignement doit

retenir l’attention. Le Congo ne forme pas une

unité linguistique. A côté des multiples

dialectes locaux, quatre linguae francae, de

grande diffusion, sont en usage : le Kikongo, le

Lingála, le Tshiluba et le Kiswahili.

L'enseignement en langue européenne se heurte à

des objections sérieuses d’ordre pédagogique.

C'est autant que possible dans leur langue qu’il

faut enseigner aux indigènes si l’on veut que

l'enseignement porte des fruits.

Nakokí kobóngola yangó na Lingála na ndéngé óyo :

Monoko ya kotángisela esengélí élandelama na bokébi nyónso. Kongó

ezalí mókó té, na makambo ya minoko. Na mopanzí ya minoko-ya-mbóka

ebelé, ezalí na minóko minei óyo elobamaka koleka ndelo ya ekólo moké

mókó. Ezalí bóngó Kikongo, Lingála, Tshiluba pé na Kiswahili. Kotángisa

na minoko ya Pótó ezalí kokútana na mabakú minéne na óyo etáli etéyeli.

Ekopusa malámu kotángisa bayímbóka na minoko na bangó sókí tolingí

ke botángisi yangó ébóta mbuma.

Kasi pó na óyo etálákí mwángo ya kofándisa kolonizasyón ya bomoto ya

bayímbóka, bakomi-mwángo babétákí sété na tína ke, esengélákí kotángisa Français.

Na boye, kotángisa Français pé na Français ezalákí kolandela mbuma ya etéyeli té,

kasi mokáno ya kopúsa bato mwíndo pó bámimóna pámba pé báluka ndéngé ya

komata na lokúmu na nzelá ya boyébi Français. Bakomi-mwángo babétákí sété makási

pó ke, motángisi ya monoko na bangó (Français) ázala missionnaire tó pé moto ya

Beljíki. Na mwángo óyo, óyo bazalí kobénga minoko ya Ekólo (langue nationale ya

Belgique) ezalí ndé Français pé Kiflamá. Kasi na ndéngé ya bosóló ezalákí míngi ndé

Français. Bakomí boye :

L'enseignement de l’une de nos langues nationales

a son utilité dans les écoles primaires du second

degré et dans les écoles spéciales.

Les élèves groupés en ces établissements seront

en effet en contact avec les Européens. Pour les

commis, et quoique dans une mesure moindre, pour

les instituteurs, la connaissance convenable de

la langue du colonisateur est indispensable...

Page 150: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

150

Au surplus, il faut tenir compte de l’intérêt

supérieur qu’il y a à créer un lien linguistique

entre les indigènes et la métropole, a mettre a

1a portée de l'élite des populations congolaises

notre patrimoine intellectuel, a faciliter les

rapports entre colonisés et Européens.

Dans maints centres, les indigènes témoignent

d’un vrai engouement pour la langue européenne.

Il leur semble que la connaissance de cette

langue doive du coup les hausser au niveau de

l'homme blanc.

Il est indiqué de tirer parti de cette

disposition, mais ce serait une erreur

regrettable de sacrifier la formation générale et

surtout la formation au travail à une

connaissance linguistique dont l’utilité pratique

serait nulle, si elle ne sert pas de complément a

une formation générale.

Nakokí kobóngola yangó na Lingála na ndéngé óyo :

Kotángisa mókó ya minoko na bísó ya Ekólo ezalí na tína, kobanda na

ndelo ya míbalé ya kelási ya ebandeli pé na bitéyelo ya misálá. Bayékoli

óyo basangísámí na bitéyelo wáná bakozala kokútánáká ná Baútá Eropa.

Pó na bakalaka, atá ko ezalí penzá na boséngá moké, pó na balakisi ya

kelási ya ebandeli, ezalí lotómo koyéba malámu monoko ya kolonizatér.

Na mbísa, esengélí koyéba litómbá monéne óyo ezalí na kokela boyókani

na ndéngé ya monoko, káti na bato ya áwa pé mbóka mokonzi. Kopésa

bato ya bwányá ya Kongó bokulaka ya bwányá na bísó, koyéisa pete

barapor káti na bakolonizami pé bakolonizi.

Na bingumba ebelé, bayímbóka bazalí komónisa pósá na bangó ya koyéba

monoko ya Pótó. Pó na bangó, koyéba monoko yangó ekotómbola bangó

mbala móko na ndelo ya mondélé.

Esengélí na bísó koprofité na komipésa wáná. Kasi ekozala libúngá, likoló

ya koluka bayéba koloba monoko na bísó, kolekisa na mbeka boyékoli

mobimba, sirtú koyékolisa misálá. Sókí boséngá ya monoko yangó ezalí

kosunga té na mosálá, ezalí na tína mókó té. Ekokákí kozala na tína sókí

ezalákí pó na kobakisa na boyébi óyo esengélí étángisama.

Bakomi-mwángo ya botéyi, babandeli makomi óyo na mwángo ya 1948, óyo

ebímákí libosó na 1938 (Organisation scolaire 1938 :11-12) pé na mwágo ya 1952.

Page 151: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

151

Kasi na myángo óyo ya sima, tomóní ke esíká ya Français ekomí lisúsu makási

pó, kelási esí elongwákí káka kelási ya ebandeli, ekómákí pé na kelási ya katikáti pé

na kelási ya likoló. Na boye, bakomi-mwángo bafándísákí penzá etángiseli ya Français

pó na kokela bakalaka ya malongá óyo bakosunga bangó na misálá kasi na boyébáká

ke ekosengela na bato yangó bátíkala na makanisi ya bakolonizami. Atá ko bóngó,

kotángisa na minoko ya Kongó elongwákí té. Kotángisa na minoko yangó etíkálákí pó,

epái bazalákí na pósá ya kokela basungi pó na misálá ya babiró, epái bayébákí ke

ezalákí káka mwá libóké moké óyo bakokákí koleka na kelási ya katikáti pé moké

lisúsu na kelási ya likoló. Na boye, bakomi mwángo bazalákí na susí ya koluka

koyéba, ndéngé níni ya kosála pó, kelási ya ebandeli élengela bato bakosúka wáná pé

bato óyo bakokóba mosíká.

Na myángo óyo ya 1948 pé 1952, na óyo etálí etéyelo ya katikáti, emónísámí

polélé ke, Français ndé esengélákí étangisama pé esálelama pó na kotángisa. Bakomi-

mwángo bazalákí na pási pó na kosangisa ndéngé ya kotángisa bilengé ya Kongó pó,

epái bákoka kozala na makoki ya kosála na letá tó na bakompaní, epái pó bázala na

makokí ya kolanda matéya ya likoló. Yangó wáná bakomákí boye :

Une autre forme de l’orientation éducative du

programme réside dans l'enseignement attentif de

la langue indigène. La formation d’une élite

congolaise doit nécessairement se concevoir du

point de vue indigène aussi bien que sous l’angle

de la civilisation européenne (Organisation

scolaire 1948 :11 ; 1952 :10).

Na Lingála ekozala :

Ndéngé mosúsu ya kotía mwángo óyo na nzelá ya etéyeli ezalí botángisi

na bokébi nyónso minoko ya bayímbóka. Kotángisa pó na kobimisa bato

ya bwányá ya Kongó esengélí ékanisama éngébéné na etáleli ya bato ya

Kongó pé na mbala-mókó éngébéné na etáleli ya ebongiseli bomoi na

ndéngé ya Eropa.

Le Français est enseigné comme première langue et

doit former le véhicule exclusif de

l'enseignement des la 2e année d'études, sinon

des la 1e année. L'élève devra acquérir la

connaissance du Français au point d'en pénétrer

le génie d’une manière très satisfaisante. En

littérature, on veillera a doter les élèves de

Page 152: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

152

"morceaux choisis" qui soient à leur portée

(Organisation scolaire 1948 :17).

Nakoloba ya na Lingála ke :

Français ekotángisama lokóla monoko ya libosó pé esengélí ézala monoko

óyo ekomema matéya nyónso kobanda na kelási ya míbalé, okwaka pé na

kelási ya libosó [kelási ya katikáti]. Moyékoli esengélí áyéba Français tíí

ákoma kolámba yangó na bozindó pé kitóko na yangó na ndéngé ya

malongá. Na botángi masoló, bakokéba ke “biténi ya kotánga” na masoló

yangó ézala na ndelo na bangó’.

Esengélí pé koyéba ke kobongisa óyo, ya ndéngé ya komata na bakelási, ezalákí

pé koyángelama bóngó na Beljíki epái wápi, ezalákí kosénga na bána ya bato ya bozwi

moké kozwa na kelási koleka pó bákoka kokóba na matéya ya likoló. Yangó ndé

bazaláká kobénga méritocratie (Grotaers 1998). Lokóla bakolonizami bazalákí na ‘sé’

ya Babelje ya bozwi moké, ezalákí kosénga na bangó kosála makási lisúsu ya koleka.

5.4. MONOKO YA KOTÁNGISELA NA SIMA YA LIPANDÁ

Tángo Ekólo Kongó ya Demokrasí ezwákí lipandá na 1960 pé ekómákí nsómí,

guvernemá ya bána ya Kongó epónákí Français lokóla monoko sé mókó ya

kotángisela. Kasi babakísí ke, sókí molakisi akútání na mikakatano, akokí kosálela

monoko ya Kongó pó na kokútolela bayékoli kasi esáleli óyo ezalí na nzelá ya

komema moyékoli áyéba matéya na Français. (Ministere ya Éducation nationale 1963,

Nzeza 1987, Nsuka 1987, Bokamba 2008).

Mokáno yangó ekokí kokámwisa pó bakongolé bangó mókó ndé babengánákí

minoko na bangó na bitéyelo. Ezweli makambo óyo ekokí kolimbolama na óyo

Bokamba (2011:161) azalí kobénga Ukolonia. Pó na Bokamba,

Ukolonia is a psychological syndrome that

obfuscates the rational thinking of a patient in

a postcolonial society and causes him/her to

evaluate himself/herself in terms of values and

standards established by the former colonial

masters’ culture(s). In other words, it is an

internalized colonial mentality way of self-

valuation.

Nakokí kobóngola yangó na Lingála na bolobáká boye :

Page 153: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

153

Ukolonia ezalí elembo ya maládi ya bomoto (maládi ya pisikolojí) óyo

ezwí moto ya mbóka óyo ekolonizámáká, maládi yangó ezalí kosála ke

moto yangó ákoma na pási ya kokanisa na ndéngé esengélí pé ezalí

kotínda moto yangó ámikwa tó ámitála kolandana na mitúya pé emekeli

óyo batíéláká yé éngébéné na bokóko ya bato óyo bakolonizáká yé.

Na boye, esengélí koyéba ke, kolonizasyón ekótísákí na mitó na bangó ke,

kelási, pó ézala ya sólósóló, esengélí étángisama na Français. Lokóla bakambi ya letá

bazalákí na pósá ya kotómbola ndelo ya kelási na Kongó, ezalákí na nzelá, pó na

bangó, Français ézala monoko sé mókó ya kotángisela bána nyónso ya Kongó. Na

boye, sókí bayébí Français, bakokóma na boyébi lokóla Babelje pé bakokoka

kotámbusa mbóka na bangó na ndéngé esengélí.

Na mobú 1965, Mobutu, yé óyo azalákí mokonzi ya mapingá ya basodá ya

Kongó, abótólákí bokonzi na nkó pé akómákí bóngó Tatá-mokonzi ya Ekólo Kongó ya

Demokrasí. Na ebandeli ya ngala na yé, abélélákí ekaniseli ya “kozóngela bokóko”.

Ekaniseli yangó ezalákí kosénga na bána ya Afrika kozóngela bokóko na bangó,

kotíka kolanda bokóko ya mindélé gubegube. Éngébéné na ekaniseli yangó ndé,

bayínzebi ya minoko (bato ya lengwisitíki) ya Kongó, bakútánákí na Masoló ya libosó,

na mobú 1974 na engumba Lubumbashi. Kolandisama na mitíndo epésámákí na

masoló yangó, guvernemá ya Ekólo ebimísákí politíki ya minoko ya kotángisela na

Kongó. Politíki yangó ezalákí kotínda bóngó kosálela minoko minei óyo ya minéne pó

na kotángisela na kelási ya ebandeli tíí na kelási ya míbalé na etéyelo ya katikáti. Na

sima, mwá matéya ekotíkala kotángisama na minoko yangó pé Français ekotángisama

lokóla litéya kobanda kelási ya mísáto (3eme

) ya ebandeli pé matá. Na bakelási ya

likoló ndé, Français ekotíkala monoko ya kotángisela.

Kasi, politíki yangó elándámákí té. Français epikámákí lokóla monoko sé mókó

ya kotángisela. Yangó ezalákí pé ezalí bóngó, sirtú na bingumba minéne (Lokomba

1984, CELTA 1987, Nsuka 1987, Bokamba, 2008a-b, 2009). Na bambóka ya káti,

Français pé enganzámá, atá ko, ezalí na mwá ndelo ya sé.

Na 1985, na Masoló ya míbalé, bayí nzebi ya minoko basolólákí na óyo etálí

litómbá níni ezalí na kosálela minóko minéne ya Kongó na bitéyelo (Kazadi &

Nyembwe 1987). Na 1986, guvernemá ebimísákí mobéko likonzi ya botángisi (la Loi-

cadre de l'enseignement) óyo eyángelaka botángisi na Ekólo Kongó ya Demokrasí.

Page 154: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

154

5.5. DIGOLOSIA NA KÁTI YA BITÉYELO YA KINSHASA

5.5.1. MINOKO EZALÍ NA KÁTI YA MAKAMBO YANGÓ

a) Français

Mobéko yangó elobí ke : Français pé minoko ya Kongó ezalí minoko ya

kotángisela na Kongó (Loi-cadre 1986, Article 120).

Les langues nationales ou langue du milieu de

l'enfant et le Français sont des langues de

l'enseignement national. Les modalités

d’utilisation et d'enseignement de ces langues

sont déterminées par voie réglementaire.

Minoko ya Ekólo tó pé monoko elobamaka esíká mwána afándí pé

Français ezalí minoko ya botángisi na Ekólo. Ndéngé ya kosálela pé ya

kotángisa na minoko yangó ekotámbusama na nzelá ya mikano ekopésama

(Loi-cadre 1986, Article 120).

Mobéko ya sika ezalí sikóyo kosololama na parlemá pé na sená, kasi ebóngólí

té, likambo ya monoko ya kotángisela. Atá ko bóngó, ndéngé Karangwa (1995 : 335)

akomí, tíí na mói ya leló, na bitéyelo, basálelaka Français lokóla ndé Letá apékísá

minoko mosúsu pé atíká káka Français, bó, monoko ya kotángisela.

Na Kinshasa, matéya nyónso etángisamaka na Français. Na etéyelo ya ebandeli

pé ya katikáti, Français yangó mókó pé ezalí litéya ya monéne, na mopanzí ya

matematíki. Na boboongó, Français pé etángisamaka lokóla litéya na bakelási misúsu

ya yambo.

Français ezalí na lokúmu na míso ya bakonzi ya bitéyelo, na míso babóti, pé na

míso bato batángá ya Kongó. Atá ko bazalí kozwela Français na ndéngé wáná, bandá

bamvúla koleka túkú mitáno, baboyékoli ebelé ezalí komónisa polélé ke, bayékoli

bazalí na boyébi elongóbání té ya Français (Nkenda 1971, Lokomba 1984, CELTA

1987, Nsuka 1987, Nkongolo 1998, Nyembwe & Koni 2004, Manduku 2004, Ilunga

2006, Yawidi 2008, Nyembwe 2010, Nyembwe & Matabishi 2012).

Nkenda-Mpasi (1971 & 1973) asosólákí bizwami ya limeki ya kosímba tína na

Français ya bayékoli ya kelási ya súka ya bitéyelo ya ebandeli. Akómí na eyano óyo :

Bayékoli bayébi penepene na maloba nkóto mókó (1000) ya Français. Motúya óyo

ezalí moké pó na bato óyo bayékólí Français pé na Français bamvúla motóbá. Nkóto

míbalé (2000) ya maloba ezalí motúya malámu pó na bayékoli óyo basílísí ndelo

yangó pé balingí kobanda etéyelo ya katikáti.

Page 155: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

155

Ndelo ya koyéba Français ezalí sé kokita mvúla sima ya mvúla. Bandá Kongó

ya Demokrasí ezwá lipandá, Bokamba (2008 : 103) andimí ke kozánga koyéba

Français ya bayékoli pé balakisi ezwamaka bó mókó ya makambo etíndaka bayékoli

bákata kelási na nzelá. Baboyékoli ya mikolo óyo ezalí pé kolakisa, bóníbóní likambo

yangó ezalí sé koyá monéne (Manduku 2004, Nyembwe pé Koni 2004, Ilunga 2006 ;

Yawidi 2009, Nyembwe 2010, Nyembwe & Matabishi 2012). Makakoli ya Nyembwe

(2010) pé ya Nyembwe ná Matabishi (2012) elakísí penzá na bozindó ndelo ya

kozánga koyéba Français yangó epái na bayékoli ya Kongó.

b) Lingála

Malémbemalémbe, Lingála ezalí kopanzana pé kopika misisá na yangó epái ya

bilengé ya Kongó kobandá na engumba Kinshasa, mbóka mokonzi ya Ekólo Kongó ya

Demokrasí. Ndéngé mókó pé, na etúká na etúká, minoko ya minéne (kikongo,

kiswahili tó ciluba) ezalí kopikama.

Na baboyékoli etálí Lingála, balokótá míbalé ya Lingála ndé eyékólámí míngi.

Ezalí bóngó : Lingála óyo elobamaka na bitúká nya likoló pé ebéngamaka Lingála lya

Makanza, óyo ezwamaka lokóla elobeli ya likóló160

(acrolecte) pé, Lingála ya

Kinshasa pé ya Brazzaville, óyo nakobénga áwa Lingála ya Kinshasa, óyo ezwámákí

tángo molaí pé tíí sikóyo lokóla elobeli ya sé (basilecte). Etámboli ya bomoi na mbóka

etíndí ke, na mói ya leló, Lingála ya Kinshasa ekómí pé na motáláká na yangó mókó

ya esákólá elambámá. Yangó ndé babéngaka Lingála ya sóló. Lingála ya sóló ekeséní

na Lingála lya Makanza penzá na ndelo na yangó ya botósi mobéko ya kolongobana.

Motángi akokí kokende na mokabo óyo elandí pó na komóna na bozindó balokótá ya

Lingála. Na mobóko161

óyo, tángo nakokoma Lingála, elingí kolakisa, Lingála ya

Kinshasa.

Na mbísa, Lingála óyo elobamaka na Kinshasa ezalí lokóla mwá monoko ya

katikáti káti na Lingála pé Français. Na monoko yangó, Lingála ezalí lokóla monoko-

ememelo162

. Elobámí bóngó pó, ézala etongameli, ézala esakoleli, ézala loláká ya

maloba, nyónso wáná elandaka penzápenzá óyo ya Lingála. Monoko ya katikáti yangó

eyébání na kómbó ya Lingála facile (Motingea 2010 ; Sene Mongaba 2010). Na

Lingála facile, mitúya, mamekeli, balángi pé mwá ebóké ya maloba ya kosálela ya

mokolo na mokolo, eútaka na Français.

160

acrolecte = elobeli ya likoló ; basilecte = elobeli ya sé 161

mobóko = tas, paragraphe 162

matrice = ememelo ; elobeli ya katikáti = interlecte

Page 156: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

156

Na boye, tozalí libosó ya mibóngisano míbalé ya digolosia : Lingála lya

Makanza-Lingála ya Kinshasa pé Lingála ya sóló-Français. Na boyékoli óyo,

tokoyékola ndé mobongisano óyo ya míbalé.

Na Kinshasa, míngimíngi, Lingála etángisamaka té. Atá ko bóngó, mwá

bitéyelo elengelaka kotángisa yangó. Kasi, balakisi balobákí na bísó ke, lokóla

bazángá babúku ya Lingála, ezalelaka bangó pási pó na kobongisa matéya. Kobakisa

na yangó, babóti basepelaka té, komóna bána na bangó, kotángisama na Lingála.

Yangó wáná esálaka ke, bána bakútanaka na makambo ekomámá na Lingála míngi té.

Ézala babúku ya kelási, ézala babúku ya masoló, ézala óyo ekomámá na na Lingála

facile, ézala óyo, tó pé, na Lingála ya sóló.

Ezaleli óyo epanzáná míngi ezalí óyo ya kopekisa bayékoli koloba Lingála

ontei ya etéyelo. Na boye, Lingála ezwamaka na lokúmu té na bitéyelo, ézala bitéyelo

ya sé, ézala na bitéyelo ya likoló. Atá kútu ezalí bóngó163

, koyéba Français moké ezalí

kosála ke, bazalí na ndéngé mosúsu ya kosála té : batíkálí káka na Lingála pó na

kokoka koloba óyo ezalí na káti na bangó. Balakisi, libosó ya ezalelo164

óyo, bangó pé,

bazalí na monoko mosúsu ya kosálela té. Pó na komema bayékoli bákoka kosímba tína

ya matéya óyo bazalí kopésa bangó, batíkálí káka na Lingála. Na boye, atá ko Lingála

ezwamaka na lokúmu té, ezalí kominganzama na káti ya kelási.

Yangó wáná, ezalelákí bísó na litómbá monéne koyékola bobakisani na ndéngé

ya digolosia káti na Lingála pé Français na bitéyelo ya sé pé ya likoló na engumba

Kinshasa.

c) Digolosia

Na Kinshasa, likambo ya minoko ya koloba pé bomoi ya bato na mbóka,

elengelamaka na ndéngé ya digolosia. Digolosia ezalí ndéngé minoko míbalé

ekabólánélá misálá na mabelé mókó. Ndakisa na Kinshasa, Français ná Lingála. Na

ndéngé ya sóló, tokoki kobénga yangó poligolosia (minoko ebelé ekaboláná misálá na

mabelé mókó) (Ngalasso 1986 : 14 ; Nyembwe 2010 : 12). Poligolosia pó, minoko

misúsu néti kikongo, kiswahili, ciluba , tó pé, minoko ya mbóka, elobamaka na káti ya

bato ya etúká mókó, tó pé, bato ya monoko ya mbóka mókó, tángo bazalaka bangó na

bangó. Atá ko bóngó, bána ya Kinshasa basálelaka míngi Lingála, atá ko babóti na

bangó baútá na bitúká. Esengeli koyéba ke, na kala ezaláká bóngó té. Ezalelo óyo ezalí

ndé etámboli ya bomoi na bato na mbóka Kinshasa. Mvúla sima ya mvúla, koloba

163

quoi qu'il en soit = atá kútu ezalí bóngó ; néanmoins = atá ko bóngó 164

ezalelo = situation

Page 157: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

157

minoko misúsú ezalí kokónda pé Lingála ezalí komata. Français ezalí kokóba

kotángisama na kelási.

Ezalí bóngó na mabongisano ya badigolosia míbalé : lingála lya Makanza-

lingála ya Kinshasa pé Français-lingála ya Kinshasa. Na boyékoli óyo, tozalí

koyékola digolosia óyo ya míbalé.

Na káti ya lisangá moké ya balobi, néti na káti ya kelási óyo elandaka letá,

ezalelo ya digolosia óyo, atá ko kiló ya Français ezalí makási koleka kiló ya Lingála,

Lingála ezalí komatisa kiló na yangó pó, ndéngé tomóní, kozánga koyéba Français ya

bayékoli, ezalí kotínda balakisi básálelaka Lingála pó na kosunga bayékoli bákoka

kosímba tína ya matéya. Na mobóko óyo ekolanda, nakolimbola ezalelo yangó na

bozindó.

5.5.2. BOSÁLELI MINOKO NA BITÉYELO

Pó na kobanda, natálákí libosó na bokébi, balakisi pé bayékoli tángo ya matéya

na kelási. Na sima, nayákí kotála bayékoli na bobimi ya bitéyelo na elikyá ya kobimisa

polélé monoko níni bayékoli basálelaka pó na kosolola bangó na bangó. Na súka,

nasolólákí ná balakisi pó na koyéba minoko óyo basálelaka na bosololani165

na bangó

ná bayékoli.

Bizwami na ngáí ekotongama na kolanda mitúná óyo mísáto :

- Na minoko níni bayékoli basólolanaka káti na bangó?

- Na minoko níni balakisi balobaka tángo batángisaka ?

- Na minoko níni bayékoli balobelaka molakisi?

a) Botáli na kelási

Nalandákí matéya míbalé na etéyelo ya ebandeli pé matéya motóbá na etéyelo

ya katikáti. Na matéya mwambe óyo, kolongola káka litéya mókó ya etéyelo ya

katikáti, balakisi basálélákí Lingála mbala nyónso bayékoli bazalákí na pási pó na

kosímba tína.

Na súka ya litéya, nazalákí kotúna balakisi : "pó na níni, atá ko bazalákí

kozóngela na Lingála bolimboli, bayékoli bazalákí penzá mótomóto té na kokóta na

litéya?" Balakisi bayébísákí ngáí boye : lokóla epekísámí koloba Lingála ontei ya

etéyelo, sókí ezalí na mopaya na kelási, ezalaka pete té pó na bayékoli kokoka koloba

ezángá kaká. Atá kútu mopaya yangó akosepela báloba Lingála. Kozala na ngáí na káti

ya kelási ezalákí bóngó kobúlunganisa etámboli ya litéya. Botáli na káti ya kelási

ezalákí penzá kopésa ngáí bizwami na mbala-mókó. Mawa káka pó, ezalákí pé kiló pó

165

bosololani = se communiquer

Page 158: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

158

na kokokisa yangó. Mbala míngi, ezalákí pási pó molakisi ándima na mbala-mókó ke,

náya na kelási na yé. Koyókana na moyangeli ya etéyelo, sima na yangó, yé áyókana

ná molakisi pé bóya kozwa mokolo óyo bangó bamóní ezalí malámu pó na yó óya,

nyónso wáná, ekokákí kopésa ngáí nzelá ya kozwa bizwami ebelé té. Eshantiyón pé

ezalákí bóngó moké. Yangó wáná, nayákí kopona kotála bayékoli na bobimi ya

matéya pé na bosololani ná balakisi. Botáli na káti ya bakelási ekómákí bóngó lokóla

botúnituni ya kobongisa nzelá166

.

b) Na minoko níni, bayékoli basólolanaka káti na bangó?

Natálákí kosolola ya bayékoli na bobimi ya bitéyelo, na bakulwár ya bafakilité

ya boboongó, tó pé, na libándá ya mapángo ya bitéyelo ya ebandeli tó ya bitéyelo ya

katikáti. Elandeli óyo epésákí ngáí nzelá ya kotála bayékoli na nzingánzingá ya

etéyelo. Na libándá ya etéyelo. Na boye, mobéko ya bopekisi Lingála ezalákí lisúsu té.

Nasáláki botáli yangó na bitéyelo 12 ya ebandeli (bitéyelo míbalé ya bána ya

bato ya bozwi), bitéyelo 24 ya katikáti (bitéyelo míbalé ya bána ya bato ya bozwi pé

etéyelo mókó ya bána ya mayéle makási) pé na bitéyelo minei ya likoló pé boboongó.

Engumba Kinshasa ekabwáná na badistríki minei : Tshangu, Mont-Amba, Funa

pé Lukunga. Etanda óyo elandí elakísí bokabolami na ndéngé ya jografí ya bitéyelo

óyo natálákí na badistríki óyo minei.

Tshangu Mont-

Amba

Funa Lukunga

Etéyelo ya

ebandeli

3 3 3 3

Etéyelo ya katikáti 6 6 6 6

Boboongó167

0 2 1 1

Nyónso 9 11 10 10

Etanda 5.1. Bokabwami na ndéngé ya jografí na bitéyelo epái wápi nalandélákí bosololani na

bobimi ya matéya

Nazalákí bóngó kotála ndéngé bayékoli bazalákí kosolola bangó na bangó, na

esíká etéyelo ezalaka. Bazalákí koyéba té ke, nazalákí kotála bangó. Nazalákí pé té,

kopésa bangó mitíndo na ndéngé ya kosololela. Nazalákí kokonté na bokébi, masoló

nyónso óyo ezalákí koleka bakozóngisana mísáto na mosololi. Na etanda óyo elandí,

nalakísí mitúya ya babosololani yangó.

166

botúnituni ya kobongisa nzelá = pre-enquête 167

boboongó = université

Page 159: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

159

Etéyelo Motúya ya

babosololani

Babosololani

na Français

Babosololani

na Lingála

Babosololani

na minoko

misúsu

Motúya

ya

bitéyelo

etálámí

Ebandeli 169 10 159 0 12

Katikáti 313 15 298 0 24

Boboongó 86 6 78 2 4

Nyónso 568 31 535 2 40

Etanda 5.2. Monoko ya bosololani káti na bayékoli ya bitéyelo ya Kinshasa

Elongi 5.1. Monoko ya bosololani káti na bayékoli na bobimi ya bitéyelo

Bizwami óyo ezalí komónisa ke, na libándá ya bandáko ya kelási, bayékoli

basololaka bangó na bangó na Lingála.

c) Na minoko níni balakisi balobaka tángo batángisaka ?

Nasolólákí ná balakisi na masoló ya moto na moto. Nazwákí makanisi ya moto

na moto pé óyo eyélá moto na moto na ndéngé na yé ya kosálela minoko. Balakisi

bapésákí pé endimeli na bangó na óyo etálí, ndéngé bayékoli basálelaka minoko ya

koloba.

Pó na óyo etálí balakisi ya ebandeli pé ya katikáti, masoló ezalákí koleka na

bitéyelo té kasi na biró na ngáí na Kinshasa na boyébisáká balakisi ke, nakotánga

kómbó ya moto té na polélé. Yangó ezalákí pó na kobóya ke balakisi bákútana na

Page 160: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

160

mindóndó útá na bizaleli óyo bakonzi ya bitéyelo pé babóti bazalaka na yangó ya

komóna molakisi moto pámba sókí alobí na Lingála, tó pé, ya kopésa yé etúmbu.

Nasolólákí ná balakisi 23 óyo baútákí na bitéyelo 18 ya ebandeli, balakisi 89 óyo

baútákí na bitéyelo 68 ya katikáti pé balakisi 32 ya bakelási ya likoló pé boboongó.

Bokabolami yangó emónísámí na etanda óyo elandí.

Motúya ya

balakisi óyo

batúnámákí

Baóyo basálelaka

Français pé

Lingála

Baóyo

basálelaka káka

Lingála

Baóyo

basálelaka káka

Français

Ya ebandeli 23 20 0 3

Ya katikáti 89 77 0 12

Boboongó 32 3 0 29

Nyónso 144 100 0 44

Etanda 5.3. Monoko óyo balakisi balobaka, tángo batángisaka

Elongi 5.2. Monoko óyo balakisi balobaka, tángo batángisaka

Namóní áwa ke, na balakisi 23 ya etéyelo ya ebandeli, 20 basálelaka Français

pé Lingála tángo batángisaka. Na balakisi 89 ya etéyelo ya katikáti, balakisi 77

basálelaka Français pé Lingála tángo batángisaka. Yangó ezalí bóngó 86% ya balakisi

ya bandelo óyo ndé basálelaka minoko nyónso míbalé tángo batángisaka. Na

boboongó, basálelaka Lingála míngi té pó, na balakisi 32 óyo nasolólákí na bangó,

káka balakisi mísáto (9%), bandimákí ke basálelaka tángo mosúsu Lingála.

Page 161: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

161

Na sima ya botúnituni óyo, nayákí koyungela batúnami pó nátíkala káka na

balakisi 97 ya ebandeli pé ya katikáti óyo basálelaka Français pé Lingála, pó násosola

bokabolami na ndéngé ya digolosia káti na minoko óyo míbalé na káti ya bakelási.

Etanda óyo elandí etálí káka balakisi óyo basálelaka Français pé Lingála.

Makambo

ya kosála

Ndelo ya

botéyi

Balakisi

óyo

basálelaka

mbala

nyónso

Lingála

Balakisi

óyo

basálelaka

Lingála atá

mbala

mókó na

litéya

nyónso ya

baminíti

50

Balakisi

óyo

basálelaka

mbala

mosúsu

Lingála

Balakisi

batíkálá

kosálela

Lingála

Nyónso

Ndimbola

ya koloba

ya ebandeli 6 10 4 0 20

ya katikáti 25 38 14 0 77

nyónso 31 48 18 0 97

Makomi

ya matéya

ya ebandeli 0 0 2 18 20

ya katikáti 0 0 0 77 77

nyónso 0 0 2 95 97

Etanda 5.4. Bokabolami na ndéngé ya digolosia káti na Lingála pé Français

Page 162: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

162

Elongi 5.3. Bokabolami na ndéngé ya digolosia ya Lingála pé ya Français na bitéyelo ya

Kinshasa

Botúnituni óyo ebimísí polélé ke, balakisi 31 (32%) basálelaka mbala nyónso

Lingála pó na kolimbola na koloba matéya na bangó, balakisi 48 (49%) basálelaka

Lingála atá káka mbala mókó na litéya ya baminíti 50 pé balakisi 18 (19%) basálelaka

yangó bambala mosúsu. Nzóka ndé, pó na óyo etálí makomi ya matéya, balakisi 95

(98%) bapésaka yangó na Français. Elongi 4 ezalí kolílisa bokaboli yangó na ndéngé

ya digolosia.

d) Na minoko níni, bayékoli bayanolaka na kelási ?

Botáli na kelási epésákí ngáí té, makokí ya kotía motúya na ndéngé ekokí, na

óyo etálí minoko bayékoli basálelaka tángo bayanolaka tó batúnaka molakisi.

Míngimíngi, bayékoli bazalákí koyanola na Français éngébéné na mitúná ekángámá

óyo balakisi bazalákí kotúna bangó.

Pó na kokíma libúlú óyo, nazwákí bóngó bipésami koleka na nzelá ya balakisi

óyo nasolólákí na bangó. Bizwami óyo elakísámí áwa, ezalí ndéngé balakisi bazalákí

kokanisela bayékoli na bangó : ndakisa, molakisi akokanisa ke, bayékoli bayanolaka

na Français, mbala libwá likoló ya zómi. Ngái nabóngólí yangó na pursantaj, pé nalukí

motúya-káti168

ya balakisi ya ndelo na ndelo ya etéyelo.

Biyano ya kokoma (%) Biyano ya koloba (%)

Etéyelo Lingála Français Lingála Français

ya ebandeli 20% 80% 80% 20%

ya katikáti 10% 90% 70% 30%

boboongó 0% 100% 0% 100%

Etanda 5.5. Monoko óyo bayékoli basálelaka na kelási pó na koyanola na koloba, tó pé,

koyanola na kokoma.

168

motúya-káti = moyenne ; motúya-katikáti = médiane ; etélémá-katikáti = médiatrice

Page 163: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

163

Elongi 5.4. Monoko óyo bayékoli bayanolelaka na kelási, ézala na koloba, tó pé, na kokoma

Bizwami óyo ezalí kotálisa momeseno ya koloba ya bayékoli : minoko óyo

míbalé ekabóláná misálá.

5.5.3. MAMEMELI YA EZALELI YANGÓ NA BOTÉYI

Na mói ya leló, na bakelási, na ndéngé ya digolosia, kiló ya Français pé ya

Lingála ezalí kopúsana na ndéngé óyo : kiló ya Français ezalí kokita, óyo ya Lingála

ezalí komata. Na óyo etálí mosálá ya monoko ya kotángisela, epúsaneli yangó ekokí

kozwama lokóla sango ya tína monéne.

Elekaka ndéngé níni na bitéyelo ya Kinshasa ? Bayékoli bazalí kosímba tína

malámu penzá té na Français. Nzóka ndé, yangó ndé monoko óyo batángisamelaka na

yangó. Yangó wáná, balakisi bakótaka na Lingála, pó na kokoka kolongwa na

mikakatano yangó. Na sima, tángo molakisi akolimbola makambo na Lingála,

akoyóka bayékoli kolobáká ke : basímbí tína ya makambo alobí, bacomprendre. Kasi

súkasúka, molakisi akoyá kokútana na mokakatano ya míbalé : tángo ya bomeki-

boyébi169

ya bayékoli, ézala bomeki ya kopésa mbano tó ya koyékolisa, bayékoli

bazalí na makokí té, ya kopésa eyano ya malongá.

169

bomeki-boyébi = évaluation ; bomeki-boyébi ya mbano = évaluation sommative ;

Bomeki-boyébi ya koyékolisa = évaluation formative

Page 164: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

164

Balakisi bayébísákí ngáí ke, bayékoli ya kelási ya súka ya bitéyelo ya katikáti,

balandaka matéya ya kobandelela na bacentre óyo babéngaka bakaforme170

. Kúná,

matéya epésamaka na Lingála. Tángo bayékoli bazóngaka na kelási, bakómaka na

makokí ya kosála mimekano pé kolónga. Pó na níni? Tózwa ndakisa ya mimekano ya

shimí, ya fizíki tó ya matematíki. Eséngaka Français milaí milaí té. Banzebi yangó

ezalí na elobeli na yangó, ya yangó mókó. Na tángo moyékoli asosólí, na Lingála,

ndéngé ya kosála yangó, akosála yangó, atá ko Français na yé ezalí ya malongá moké.

Ndakisa ya likokani ya shimí. Esengí káka moyékoli áyéba ndéngé ya komema

likokani ya shimí ekokanisama. Na matematíki, ekosénga ndakisa, áyéba ndéngé ya

kozwa eyano ya ésála ebéndisámá. Na fizíki, ekosénga áyéba mbángu ya motúka na

nzelá ya molaí sóngóló (motámbolo171

). Na sima, kosála momekano ekómí káka

kokoma bilembo óyo esálelamaka na minoko nyónso ya mokili. Ézala na shimí, ézala

na fizíki tó pé, ézala na matematíki. Yangó ekopésa bayékoli nzelá ya kosála

momekano na ndéngé ya malongá, atá ko, Français na bangó ezalí ya malongá té.

Ezalí na bayékoli ya ISTM (Institut Supérieur ya Batekiníki Médicales) óyo

balandaka matéya ya koyéba kosála na bacentre bakaforme. Na boye, bakómaka na

makokí ya kosála mimekano ya kosála sóló, atá ko Français ezalí ya kokoka té. Na

tángo ayébí kosála ndéngé balimbólélákí yé na centre bakaforme, akosála yangó. Ézala

komatisa tó kokitisa motó ya mbéto ya mobeli, kobongisa mbéto, kobongisa mobeli,

kobongisa tonga, kobongisa bakisi ya komela, kozóngisa mái tó makila,…

Tángo batúní na libóké ya bayékoli na bopanzisangao kokokisa bomemi-sango

tó mitúná-biyano, bakosálela ndéngé balimbolélákí bangó yangó na centre bakaforme..

Masoló pé babomemi-sango esálamaka míngi na Lingála, atá ko voix off ekokí kozala

mbala mosúsu na Français. Bayékoli óyo bakokóma na bizwami óyo bazalákí na

yangó pósá pó, batósí mibéko na ndéngé ya nzebi pé tekiníki ya bomemi-sango172

,

ezángá kozala na boséngá ya koyéba Français.

170

bakaforme ezalí liloba-sika ekelámá útá na kokanganisa maloba báka (kozwa na

kidiba) pé liloba ya Français "forme". Baexamens d'État ezalaka mimekano ya póna-

mókó. Tekiníki ya bákaforme epésaka nzelá na bayékoli, kolongola na ndéngé ya

tímbela, biyano óyo emónísámí mabé pé kotíkala na biyáno óyo emónísámí malámu.

Atá ko ezalí penzá esáleli ya malongá té, esáleli yangó esungaka bayékoli pó na

kobómba kozánga koyéba na bangó. Na bacentre wáná, bayékolaka pé batekiníki

yangó. Kasi bayékolaka pé ndéngé ya kosála mimekano. Malámu na yangó pó na

bayékoli ezalí pó ndimbola epésamaka na Lingála. 171

kokokanisa ekwasyón na shimí = équilibrer une équation chimique ; ésála

ebéndisámá = fonction dérivée ; cinématique = motámbolo. 172

bomemi-sango = reportage

Page 165: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

165

Kasi, káka bayékoli yangó, bazalí na kwokósó ya makási pó na koyanola

malámu na mitúná óyo balakisi batúnaka bangó. Esengélí koyéba ke mitúná yangó

etúnamaka na Français. Pó na balakisi óyo nasolólákí na bangó, mindóndó eyáka pó,

bayékoli bazalaka na pási ya kosímba tína ya masakoli etúnámí na Français. Sókí

lisakoli etóngámí na ndéngé óyo bayékoli bamesáná na yangó té, bakokóta na mobúlú.

Na polélé, nzelá ya koyékolisama epái ya bayékoli ya Kinshasa elekaka na

bitápi óyo : Molakisi apésí matéya na Français. Moyékoli ayámbí matéya yangó. Na

sima, abóngólí yangó na Lingála pé akómísí boyébi yangó, boyébi na yé. Na tángo ya

bomeki-boyébi, pó na kozóngisela yangó molakisi, moyékoli akolanda nzelá ya

kozóngela. Akotonga esákólá na yé na Lingála, na sima, akobóngola yangó na

Français. ndé akoyá kopésa eyano.

Na boye, bayékoli basengélí kotánga matéya na bangó na ndéngé ya kokokanisa

makomi pé ndimbola óyo molakisi apésákí. Moyékoli asengélí komilobela : « Nasímbí

tína ndéngé esálaka. Sikóyo, nakoloba yangó ndéngé níni na Français? » Sókí koyéba

na yé ya Français ezalí moké, wáná moyékoli ateléngání pé asúkí. Yangó ndé ezalelo

óyo ekómelaka bayékoli míngi na bitéyelo ya Kinshasa.

Kolandana na óyo elobámí173

, etángiseli esengélí kobimisa mapapú na yangó

nyónso pó na kozwa biyano ya malongá na mosálá óyo ya botéyi tó bolekisi boyébi.

Ezalí polélé ke, na ndelo óyo, digolosia ekokí kozala mayéle malámu na makambo ya

koyékolisa. Kosálela minoko óyo míbalé ekosunga bayékoli na kokóma bankóló

boyébi óyo bazwí na kelási. Kasi pó likambo yangó ekokisama, esengélí ke

bokabolami174

ya misála káti na minoko óyo míbalé, ékoka kosálama na ndéngé ya

malámu pé ya polélé na mitó ya balakisi pé na mitó ya bayékoli.

5.5.4. MAKAMBO YA BOMOI YA MBÓKA ÓYO EMEMÍ BONSÓMISI175

LINGÁLA

Kolongwa na bizwami óyo eútí kolimbolama na likoló áwa, nakokí koloba ke,

Lingála eyéí komifándisa na lisangani, epái wápi, Français ndé ezalákí monoko sé

mókó óyo endimámákí ya kosálela. Epúsaneli176

ya ezalelo óyo, ezalí lokóla elembo

óyo ezalí kolakisa ke, mbóngwáná ezalí kosálama na bomoi ya bato na mbóka, na káti

ya engumba Kinshasa penzápenzá, pé, na káti ya Kongó ya Demokrasí na ndéngé ya

mobimba. Tokotánga mwá bandakisa ya bambóngwáná yangó.

173

kolandana na yangó (óyo elobámí /eyélí) = En conséquence 174

bokabolami = répartition 175

bonsómisi = légitimation 176

epúsaneli = évolution

Page 166: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

166

a) bolembú pé mbóngwáná ya bapómbá ya mbóka

Na Kongó ya Demokrasí, libóké ya bapómbá etongámá bóngó na bato ya

politíki, bakonzi ya mapingá ya basodá, bakádre ya bakompaní ya letá pé ya privé,

bato batángá na badiplóm ya baboboongó pé bitéyelo ya likoló.

Útá lipandá, libóké óyo emikesenisaka na lomoto óyo etíkálí ya Ekólo, na

boyébi na bangó ya koloba Français. Bato ya badiplóm bazalákí kozwa bisiká ya

minéne pé ya lokúmu na misálá, ézala na misálá ya letá, ézala na misálá ya baprivé.

Ebandákí útá na tángo ya kolonizasyón pé ezalákí kokóba na sima ya lipandá. Na

tángo ya kolonizasyón, ezaláká na bakongolé óyo bazalaka kobéngama « ba-évolué ».

Na tángo ya kolonizasyón, bazaláká kosálela ebéngeli «évolué», pó na moto ya Kongó

óyo alakákí na bakonzi ya Beljík ke, akolanda bizaleli pé akokóma kovivre lokóla

mindélé. Na boye, esengélákí na yé kokende kelási, kokoka koloba Français, kozala

mobali ya mwásí mókó, kolía na mésá na bangongá eyébáná, pé bóngó na bóngó.

Ezalákí na kalaka ya letá óyo azalákí koyá kotála sókí moto yangó, azalákí kotósa

nzelá yangó. Tángo bakomóna ke, akómí penzá kotósa makambo yangó, bazalákí

kopésa yé karte óyo bazaláká kobénga, «carte de mérite civique». Karte yangó ezalákí

kopésa yé mwá baavantáj na bomoi na mbóka. Ndakisa, kokóta na bikalá óyo

eléngélámákí káka pó na mindélé. Míngi ya babóti na bísó óyo bazwéláká bísó

lipandá, bazaláká «ba-évolués» (Kadima-Tshimanga 1982).

Tángo tozwí lipandá, ba-évolué pé bakitani na bangó ndé bakóbákí kokonza

Ekólo. Malémbemalémbe, letá atíkákí kokonza bato, pé, bato bazalákí lisúsu kozelela

letá té (Ngalasso 1986, Yawidi 2009, Nyembwe 2010). Ekómákí bóngó, bomói ya

moto na moto áluka na ndéngé na yé, tó pé, ndéngé balobaka, « article 15 » 177

. Na

boye, libóké ya bapómbá ya Ekólo bakómákí kozánga ndéngé ya kosálela bindimiseli

bazaláká na yangó kala ya kofándisa Français na nkó. Ezalí pó, Français óyo ezaláká

kolakisa bomoi ya bozwi, ezalákí lisúsu komema bozwi yangó té. Bozwi ekomákí

koyá na nzelá ya makambo mosúsu.

Epái mosúsu, esengélí koyéba ke, libóké ya bapómbá óyo bakómákí kobima na

sima ya lipandá, loléngé na bangó ekómákí pé kobóngwana. Ngulupa ya síka ya

bapómbá ezalí kobótama. Bangó bazalí na pási ya koloba Français na ndéngé esengélí.

Na babiró ya baministre, na bakulwár ya baparlemá, ézala baparlemá ya Ekólo ézala

baparlemá ya bitúká, minó ya Ekólo ndé elobamaka míngi. Atá ko badepité basálelaka

177

Atá ko ezalí ya sóló té, balobaka ke ezalí article ezalákí na mobéko-likonzi ya

Albert Kalonji tángo alukáká kobimisa eténi ya Kasaï ékóma Ekolo nsómí, na libandá

ya Kongó. Balobaka ke article 15 ya Kalonji ezaláká koloba : «débrouillez-vous pó

óvivre».

Page 167: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

167

Français tángo bazwaka maloba na elobelo, esengélí koyéba ke, míngi káti na bangó

batángaka masákólá esí bamikomelákí libosó ya komata na elobelo.

b) Makonzí ya monoko óyo ebéngámí « monoko ya likoló »

Ndéngé toútí komóna, ezalí pási pó na bato koyéba Français malámu, atá ko,

yangó ndé monoko babéngí « ya likoló ». Na maloba mosúsu, nakokí koloba ke,

makokí óyo etíámákí pó na kofándisa Français, ezalí ya kokoka té. Etéyelo ezalí ndé

eziba ya monoko ya likoló. Na etéyelo ndé, eléngélámákí pó na kosála ke, bapómbá ya

Ekólo bákangama na monoko yangó. Kasi, etéyelo ekokákí komema mokúmbá yangó

té. Epái mosúsu, ezalákí sé pó na lokúmu na bangó mókó, ndé, bapómbá balukákí ke

Français, ékóma monoko na bangó. Ezalákí té, pó na bobóngwami ya bomoi ya

mbóka. Atá ko bóngó, káka libóké ya bapómbá yangó, lokóla baútá pé káka na

ngulupa ya bato nyónso ya mbóka, bazalaka pépélé tángo balobaka na minoko ya

Kongó. Na tembe té, bandimaka té kobwakisa Français. Ezalí pó, na bobwákísáká

Français, bakobwákisa pé lokúmu óyo bazalaka na yangó libosó ya bato nyónso ya

mbóka.

Súkasúka, lokóla naútí koloba, kokóta na libóké ya bapómbá ya Ekólo, ezalí

kolekana lisúsu té na koyéba Français. Balakisi, pó bámikesenisa na bayékoli,

balakisaka ndé badiplóm na bangó. Elingí koloba, diplóm ya lokásá ezalí nánu na

lokúmu na yangó. Káka lokásá wáná ndé ezalí na lokúmu. Bato bazalí penzá kokipé té

koyéba makambo óyo esengélákí koyéba. Na mobéko, lokásá wáná ezalí sé elembo ya

boyebi. Kasi leló, lokásá ekómí yangó mókó ndé lokúmu. Atá ya kosómba, moto

akosómba na yé.

c) Boyéisi pene, etéyelo pé mokili libándá ya etéyelo178

na nzelá ya bomatisi

motúya ya monoko ebéngámí « monoko ya sé »

Epái mókó, letá apésákí makokí esengélí té na etéyelo pó na komema mokúmbá

na yangó. Epái mosúsu, babóti pé bakambi bitéyelo bazalí na mbúlúngano káti na

koyéba Français pé koyéba matéya. Molakisi atíkálí na lípaté libosó ya bayékoli óyo

bazalí kosímba tína ya matéya azalí kopésa té pó monoko azalí kotángisela, bangó

bayébí yangó malámu té. Atá kó bato bazalí na etáleli ya mabé pó na Lingála, molakisi

azalí na ndéngé mosúsu ya kobima na potopóto óyo té. Nzelá sé mókó atíkálí na

yangó. Ezalí : kosálela Lingála pó na kolimbolela bayékoli matéya. Na boye, Lingála

emikótísí na makási na káti ya bakelási. Ezalí lisúsu bó monoko ya bato ya balabála té,

178

mokili libándá ya etéyelo = milieu extra-scolaire

Page 168: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

168

kási bó monoko ya kotéyela, monoko óyo ezalí kokúmba boyébi. Ezalelo óyo

ebongwánísí ndéngé ya bayékoli kotálela Lingála. Lingála ekómí kozwa kiló.

Na mbísa, esengélí kobéta sété ke, na ndéngé ya nkita óyo elandaka letá té, óyo

babéngaka «économie informelle», baboyékolisi óyo ememaka na koyéba misálá ya

mabóko, ezalí kopésama míngi na Lingála na bitéyelo óyo elandaka letá té. Ebótó ya

misálá wáná ezalí sé komata na kiló na nkita ya Kongó ya Demokrasí. Ezalí pé

kobimisa bato óyo bazalí na makokí ya kozala na bomoi ya malongá. Ebelé káti na

bato bazalí kozwa makokí na nzelá wáná, bayébí pé Français ya makási té. Nzóka ndé,

bato yangó bazalí kotálama lokóla bandakisa ya bato balongí na mokili. Bashída

ekómí kosálama ndé na Lingála. Shída elakísí : lisoló óyo ezalí kosálama káti na bato

pé ezalí komemela bangó mosolo.

Ezalí pé na nzelá ya kobakisa ke, bato bakendé sango na batévé (bapanzi-sango,

bayémbi, basáli-mabóké, bato ya politíki) bazwaka lokúmu na boyébi na bangó ya

kolámba Lingála na ndéngé ekokí. Útá bakóko, bamvúla nkóto na nkóto, koyéba

kosálela masese, ezalí penzá mókó ya bokóko ya masoló elámbámá ya lokúmu. Na

mói ya leló, koyéba yangó ezóngí lisúsu na sango makási sé na nzelá ya Lingála na

tévé, tó pé, na banzémbo. Na boye, Lingála ekómí kotámbusa bato, na bandoto ya

kitóko.

Atá kútu ezalí bóngó, kozóngela komatisa motúya ya Lingála esálí pé ke,

mokili libándá ya etéyelo, emibéngísí na káti ya etéyelo. Eyéí ná makambo na yangó

ya malámu, kasi pé ná makambo na yangó ya mabé. Sókí ekómisami yangó

eyángélámí na ndéngé na molongó té, ekokí pé komema makámá, na óyo etálí bozwi

boyébi. Pó na níni? Na témbé té, elobeli ya balabála, na bokótáká na etéyelo, ememí

pé kifunda na yangó ya bozángi botósi, pé ezaleli na yangó ya boyébi ya likolólikoló.

Makambo óyo etámbolaka nzelá mókó té ná bikómelo179

ya etéyelo. Mosálá ya kopésa

elobeli ya balabála mibéko elongóbání pé masungi ya etángiseli nánu ezalí na

ebandeli. Ezalí nánu na makokí té ya kopésa na bayékoli bizaleli óyo esengélí na

nsómí ya Ekólo.

5.6. BOSÚKISI

Nabandákí mokabo óyo na bomónísáká, na ndéngé ya lisapo, epúsaneli ya

likambo ya monoko ya kotángisela na Ekólo Kongó ya Demokrasí. Na sima na yangó,

nayákí kolakisa bóníbóní, na bakelási míngi, balakisi pé bayékoli basálelaka Français

pó na kokoma matéya pé, basálelaka Lingála pó na kolimbola matéya yangó na

koloba. Balakisi basálaka bóngó, atá kútu babóti, bakambi-bitéyelo pé bakéngeli-

179

ekómelo = finalité

Page 169: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

169

matéya, balingaka koyóka té ke, balakisi pé bayékoli básálelaka Lingála na káti ya

bakelási tó ontei ya mapángo ya bitéyelo.

Elobeli ya balakisi ekendeke, kolongwa na kokambika na minoko tíí na

bokabolami na ndéngé ya digolosia. Balakisi óyo nasolólákí na bangó bazwaka esáleli

yangó lokóla esáleli ya malámu pó kotángisela na Kinshasa na mói ya leló, na ndéngé

ya tósála-na-óyo-tozalí-na-yangó.

Digolosia tozalí na yangó áwa ezalí óyo ya monoko babéngí «ya sé» (Lingála)

eyéí komikótisa na makási, na lisangani epái wápi monoko babéngí «ya likoló»

(Français) esí efándísámákí. Na ndelo ya sosiolengwisitíki, boyékoli óyo epésí ngáí

nzelá ya kotángelela ezalelo yangó lokóla elembo ya bikómisami óyo :

libóké ya bapómbá ya Ekólo bakótí na bolembú pé bato ya libóké yangó bazalí

kobóngwama loléngé.

monoko babéngí «ya likoló» epikámákí makásí té na bomoi ya bato na mbóka

pé na bokóko (bizaleli ya lisangani) ya bato yangó.

mokili libándá ya etéyelo éyéisámí na káti ya etéyelo

monoko babéngí «ya sé» ekómí komatisama motúya na míso ya balobi na

yangó.

Na mokabo óyo ekolanda, nakolobela balokótá ya Lingála na tína ya kokáta

ndelo ya lopángo, epái wápi monoko yangó ekonguyiselama na bokeléláká yangó

bibéngeli.

Page 170: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

170

Page 171: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

171

MOKABO 6

LINGÁLA ÓYO BALAKISI YA SHIMÍ NA

KINSHASA BALOBAKA

6.1. NKÓTÉLÁ

Na mokabo óyo, nakotálela penzá motáláká ya Lingála óyo balakisi ya shimí

basálelaka na bitéyelo ya katikáti na engumba Kinshasa tángo batángisaka tó tángo

basololaka na óyo etálí makambo ya nzebi tó ya tekiníki. Eluka-bondimami óyo

namitíélí, ezalí boye : koloba ya banganga ezalí nzelá ya malámu ya kokundola pé

kokela bibéngeli pé bisákólá ya nzebi. Bisákólá óyo nasosólí na mokabo óyo eútí na

bitúná-biyáno pé matéya na bakelási.

Nasáli boyékoli óyo útá na masoló balakisi 22 pé matéya 4 (epésámákí na

balakisi 4 na balakisi 22 óyo nasolólákí na bangó). Balakisi babóyákí ke nábátela

mingóngó ya maloba óyo bazalákí koloba tángo ya kotángisa. Na boye, tozalákí káka

kokoma makambo yangó mbala-mókó. Motúya ya balakisi 22 ezalí motúya ya balakisi

óyo nasolólákí na bangó pó na botúnituni óyo.

Elóko nazalí koluka áwa, ezalí kokundola banzelá óyo balakisi balandaka pó na

kobimisa, na nzelá ya bobéndisi pé bobakamisi, makelelo ebéndísámá pé biútá-

likelelo. Nakososola babokeseni ya miké pó na kobimisa litómbá ya eyókami-mókó

pé/tó ndimbola-mókó180

ya bipésami ya bobéngi181

na esákólá ya nzebi tó na esákólá

ya botéyi. Bokongoli bipésami óyo ekokí kozwelama lokóla bobimisi moto maloba182

.

Nalobí bóngó pó, tángo ya mitúná pé biyano, nazalákí komema balakisi bábimisa

bisákólá na Lingála na óyo etálí limanyoli kingándi. Atá, na koloba na bangó ya

mokolo na mokolo, bazalákí na kaká wáná té ya koloba na ndéngé wáná, bó balobi

monoko. Epái mosúsu, koloba na bangó na káti ya kelási elobamaka na ndéngé ya

momeseno. Nalukákí bóngó kolanda matéya na kelási óyo ekokání na mamanyoli óyo

nazalákí kotúna na bobimisi maloba pó na kokoka kozala na bipésami ya libóké mókó.

Boyékoli óyo ezalí koluka bamayéle pó na konguyisa makokí ya minoko ya

Afrika bó minoko ya kotángisela.

Mokabo óyo ezalí na mibóko mwambe. Nkótélá óyo, ezalí mobóko ya yambo.

Na mobóko ya míbalé nakolimbola etúno óyo esungákí ngáí pó na kolandela mitúna

pé biyano. Mobóko ya mísáto etálí ndéngé balakisi bayébí minoko (Lingála pé

180

ndimbola-mókó = monosémie ; eyókami mókó = univocité 181

epésami ya bobéngi = donnée lexicologique ; ya bobéngi = lexicologique 182

Bobimisi moto maloba = élicitation

Page 172: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

172

Français). Mobóko ya minei etálélí tángo níni balakisi bazalaka na boséngá ya kosálela

Lingála na matéya na bangó. Na mobóko ya mítáno, nakososola Lingála facile na

esákólá ya nzebi, nzóka ndé na mobóko ya motóbá nakolobelela likambo ya ezweli

makambo na óyo etálí botéyi pé minoko, kolandana na ndéngé balakisi basálelaka

Lingála na bakelási. Na mokabo ya sambo, nalandélí kokundola ndéngé níni balakisi

bazalí komeka koluka koloba sókí limanyoli sóngóló ezalí níni. Nakundólí183

pé biútá-

likelelo pé makelelo ebéndísámá óyo balakisi babimísí na masákólá na bangó.

Nasúkísí na mobóko ya mwambe epái wápi natálísí litómbá ya koyéba malámu

bondeko óyo ezalí káti na etongameli pé tína-maloba ya bipésami ya bobéngi pé

bobóti bibéngeli pé bisákólá ya nzebi.

6.2. MITÚNÁ-BIYANO ETÁMBÚSÁMÁ

6.2.1. ESÁLELI

Nasálákí etúno lisangá ya mitúná (tálá na ebakisami 1, questionnaire n°3) óyo

nazalákí kosálela pó kosolola ná balakisi na ndéngé ya masoló ya kotámbúsa184

.

Nasepélákí kosálela tekiníki ya mitúná pé biyano na esíká ya óyo ya etúno na papyé pó

na batína míbalé. Ya libosó, botúnituni ya koluka nzelá185

, emónísákí ke, balakisi

bazalákí na momeseno ya kokoma na Lingála té. Ya míbalé, nazalákí na pósá ya

kozwa maloba na bangó, atá ko na libándá ya kelási, óyo ezalí kolimbola na koloba

mamanyoli óyo balimbolaka na káti ya kelási. Koloba ya koloba, ezalákí nzelá

malámu pó na yangó. Balakisi bazalákí kokende mosíka pé koloba míngi, nzoka ndé,

na kokoma, bazalákí kokende mosíká té pé kokoma makambo míngi té. Na boye, na

koloba ya koloba, nazalákí kozwa bitongela186

míngi. Lokóla, bambala misúsu ezalákí

kozalela ngáí pási pó na kozala na bomoto boye, na Kinshasa, masoló misúsu ezalákí

ndé batúnituni na ngáí ndé bazalákí kokende kozwa yangó. Bazalákí kosálela ezwa-

maloba. Na boye, motúnituni akotúna molakisi motúna pé yé, akoyanola pé maloba

yangó ekokóta na ezwa-maloba. Mosálá óyo ezwákí pé libákú ya kosálamela na

ndéngé ya malámu pó, ngáí mókó, bó moto ya shimí, nafándísákí monyámá187

(nakelákí reseau) efándá ya balakisi ya shimí. Atá ko bóngó, ndéngé nalobákí likoló,

ezweli makambo ya minoko na bitéyelo óyo elandaka letá, esálaka ke, Lingála

183

bokundoli = identification ; bobómboli = découverte 184

masoló etámbúsámá = entretien dirigé 185

botúnituni ya koluka nzelá = enquête préliminaire 186

etongela = matériau 187

monyámá = réseau ; kolonga = déterminer, maintenir

Page 173: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

173

ézwama bó monoko ya pámbapámba, elongóbání na kelási té. Na boye, pó na kobánga

ke, balakisi bámóna etúno na ngáí lokóla elóko ezángá tína, batúnituni bazalákí libosó

kopésa balakisi ya shimí etúno óyo ekomámí na papyé. Na lokásá wáná, nazalákí

kolimbolela bangó níni nazalákí koluka koyéba. Na sima na yangó, baóyo bandimákí

koyanola, maloba na bangó ezalákí kozwama na ezwa-maloba. Na súka, nazalákí kotía

maloba yangó na makomí pó na kososola yangó.

Etúno yangó ya papyé ekabwánákí na biténi mísáto. Botíei na lisangá-ya-

makambo188

, basango ya motúnami pé mitúná ya botúnituni.

6.2.2. BOTÍEI NA LISANGÁ YA MAKAMBO

Na ebandeli, molakisi akotánga nkótélá óyo ezalí kolimbola esíká níni boyékoli

óyo ezalí pé ezalí koluka kokende wápi. Kotía boyékoli yangó na lisangá ya makambo

yangó ezalákí pó na kondingisa batúnami bázala na sango na óyo etálí níni nazalí

kozela epái na bangó pé epái níni nazalí koluka kokóma. Ezalí makomi ya minoko

míbalé, Lingála-Français. Makomí ya Français ezalí pó, éngébéné na babotúnituni ya

koluka nzelá óyo nasálákí na ebandeli, sókí Lingála ezalí káka yangó mókó, bato

batángá bazalákí kozwa yangó na motúya té.

6.2.3. BASANGO ETÁLÍ BATÚNAMI

Eténi ya míbalé ya etúno ezalákí koluka kozwa basango na óyo etálí motúnami.

Ndembé ya mobóko óyo ezalí koluka koyéba ndelo ya boyébi Lingála (útá tángo bóní

afándaka na Kinshasa) pé ndelo ya boyébi kosála óyo azalí na yangó na shimí (diplóm,

matéya atángisaka pé ndelo ya kelási óyo atángisaka).

Kómbó :

Kelási :

Komíne :

Diplóm :

Matéya otángisaka :

Kelási otángisaka :

Obótámá na :

Ofándaka na Kinshasa bandá :

188

botíei na lisangá ya makambo = contextualisation ; kotía na lisangá ya makambo =

contextualiser

Page 174: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

174

6.2.4. MITÚNÁ

Mitúná pé biyano ezalákí bóngó na mitúná libwá (9). Ezalákí kotúnama na

balakisi káka na Lingála. Mitúná mínei ya libosó pé motúná ya súka ezalákí pó na

kotía ndelo ya lopángo na óyo etálí mambi ya sosiolengwisitíki pé etángiseli ya

bakelási ya shimí na bitéyelo ya Kinshasa. Biyano ya balakisi epésákí ngáí nzelá ya

kolakisa elongi ya Lingála facile na bangó pé ndelo na bangó ya kotonga bisákólá ya

nzebi ndéngé ezalí na mói ya leló. Mitúná kobanda na 5 tíí na 8 ezalí bóngó kobimisa

bangó bibéngeli pé bisákólá189

ya shimí na Lingála. Áwa na sé, natíé mitúná yangó.

6.3. BOYÉBI KOLOBA MONOKO

Kolandana na koyéba koloba Français, koyéba koloba Lingála pé koyéba shimí,

nakabólákí balakisi óyo batúnámákí na mabóké mínei. Bokaboli na mabóké óyo ezalí

na ndembé ya koluka kososola bizwami óyo ebimákí na koloba na bangó pé pó na

koyéba mikáno níni ya kozwa pó na kokoma babúku ya shimí na Lingála. Natálákí

ndelo ya koyéba shimí éngébéné na biyano óyo balakisi bapésákí na óyo etálí

mamanyoli 6 ya bibéngeli ya shimí óyo natúnákí bangó bálimbola. Koyéba Français

etálélámákí kolandana na makokí ya molakisi kosolola na Français na eténi óyo ya

Français. Ndéngé mókó pé, koyéba Lingála etálélámákí kolandana na makokí ya

molakisi kosolola na Lingála na eténi óyo ya Lingála.

Nakokí koloba ke, balakisi bakabwámí na mabóké mínei :

Koyéba

Français

Koyéba shimí Koyéba

Lingála

Motúya ya

balakisi

Libóké 1 mabé mabé malámu 2

Libóké 2 malámu malámu mabé 7

Libóké 3 mabé malámu malámu 7

Libóké 4 malámu malámu malámu 6

Lokóla etanda óyo, ezalí kolakisa, libóké 1 ezalí ya balakisi óyo bazalí na koyéba

ya moké na Français, bayébi mayébi bazalí kotángisa mabé, kasi bayébí Lingála

malámu. Atá ko balakisi yangó balobaka Lingála malámu, bazalí na makokí té ya

kokoka kopésa bayékoli bandimbola óyo elongóbání. Kasi, na óyo etálí lengwisitíki,

maloba na bangó ezalákí bipésami ya malongá pó na bososoli Lingála facile tó pé pó

na koyéba bozeli na bangó na óyo etálí ndéngé ya kokoma búku ya shimí.

189

elicitation = bobimisi moto maloba

Page 175: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

175

Libóké 2 ezalí ya balakisi óyo bazalí na boyébi ya malámu ya Français, bazalí na

boyébi malámu ya shimí kasi bazalí na pási pó na kotía boyébi ya shimí na maloba na

bangó mókó na Lingála. Na libóké óyo, nazalí na ngulupa míbalé ya balakisi. Ezalí na

balakisi óyo baúmélí nánu té na Kinshasa. Kasi batíámí libosó ya bayékoli óyo bazalí

bána ya Kinshasa pé bayébí Français malámu té. Mosálá ya balakisi óyo ezalaka pási.

Mókó na bangó atátólákí na tína na óyo ekómélákí yé.

(1)

J’enseignais une leçon sur la génération

spontanée en prenant l'exemple de la chenille.

Alors j’ai expliqué, j’ai expliqué, les enfants

ne comprenaient toujours pas. Moi-même, ne

connaissant pas Lingála, je voulais encore

recourir à ma langue maternelle. Je me suis

retourné, j’ai dit, parce ke, chez moi la, on

appelle le kidisu. Il y avait une fille dans la

classe qui connaissait ça, elle dit : ezá mbínzó

(c'est mbínzó). C’est ça, je dis : voila ! Ce

n’était même pas le Français, même pas le

Lingála, ni même le Kikongo.

Ngulupa ya míbalé na libóké óyo, ezalí ya balakisi óyo bayébí Lingála malámu

kasi bakokí té komanyola matéya na bangó na Lingála. Bazalí na makokí té ya

kobimisa bisákólá ya Lingála óyo etongámá na molongó. Nzóka ndé bayébí kosála

yangó na Français. Lokóla koyéba Lingála yangó ezalí kosúka, babimisaka bisákólá

ezángá síkísíkí tó bisákólá ya likolólikoló. Molakisi mókó alobákí :

(2)

J'expliquais les états de la matière. Pour

expliquer la sublimation, le passage de l'état

solide a l'état gazeux... Vous savez, ce n'est

pas un phénomène que l'on rencontre dans la vie

de tous les jours. Et les enfants ne comprenaient

pas exactement ce que je voulais dire.

Heureusement, il y avait mon éleve le plus

appliqué qui comprend mieux le français. Alors il

a dit : "ezá lok’ola ebendé ekómí mólinga mbala

moko sans que ékóma mái". Alors les enfants ont

compris. J'ai eu chaud, mon frère.

Na boye, ezalí na balakisi óyo, atá ko bazalí bayébi-mosála na mambí sóngóló,

bazalí kokoka té kolimbola na polélé mamanyoli-makonzi ya nzebi óyo, na mobéko,

esengélí na bangó koyéba yangó. Ezalí té pó na kozánga koyéba nzebi yangó. Ezalí pé

Page 176: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

176

té pó na kozánga koyéba, kasi pó, batíkálá té koyékola nzebi yangó na Lingála. Ezalí

pé komónisa ke, tángo bazaláká bayékoli, batíkálá té koyékolisama momeseno ya

botiei makambo na maloba na bangó mókó. Lokóla baboyékoli ebelé ezalí kolakisa

yangó (Yawidi 2008 ; Noyau 2010 ; Bamgbose 2011) kozóngisana molakisi-bayékoli

na bakelási ya Afrika, balakisi ebelé basálelaka óyo Yawidi190

abéngákí likelemba191

,

elingí koloba, kozóngisela molakisi óyo yé apésákí yó, kobakisa té, kolongola té.

Kozánga komesana kotía makambo na maloba na yó mókó ezalí pé mókó ya batína

óyo ezalí kopekisa balakisi bázwa boyébi óyo bazalí kotángisa pé kokabola yangó na

bayékoli lokóla boyébi na bangó mókó. Bazalí komizwa bobélé bó bamemi sango ya

boyébi óyo ezalí na babúku pé bazalí na ndayi ya komema yangó mobimba, kolongola

té, kobakisa té.

Libóké 3 ezalí ya balakisi óyo bazalí na koyéba Français moké, bayébi malámu

mayébi ya nzebi óyo bazalí kotángisa pé ndelo ya malongá ya kokoka kotía makambo

na maloba na bangó mókó na Lingála. Tángo bazalákí bangó mókó bayékoli, balakisi

óyo bakamátákí boyébi yangó, na boyébáká malámu ke bazalí na mikakatano ya

Français. Na boye, bazaláká kobóngola na Lingála pó na koyéba nzelá ya kolanda pé

koluka biyano ya baexercice bazaláká kopésa bangó. Ezaleli ya botéyi ya shimí ezalí

kopésa nzelá ya kokoka koyékola yangó atá ko ndelo ya Français ezalí moké pó, na

bakelási, balakisi batúnaka míngi baexercice óyo ekosénga káka kokalkilé pé kokoma

na bilembo ya shimí. Baséngaka kotonga bisákólá milaímilaí na Français té.

Ngulupa óyo ezalí ya balakisi óyo bayébi matéya ya kotéya pé bazalí na makokí

ya kopésa yangó na bayékoli na Lingála. Bandimbola na Lingála óyo balakisi

bakopésa na bayékoli pó na kolimbola óyo ekomísámákí na Français, ezalí ndé

babotíei makambo na maloba na bangó mókó. Atá ko bóngó, ezalí ya nzelá molakisi

na molakisi na ndéngé na yé amikelélákí pó na kokoka kotía makambo na Lingála.

Lokóla bayébi Français makási té, basúkaka míngimíngi, tángo bazalí kolimbola na

Français, koloba káka óyo bakomísákí bayékoli na bakayé. Molakisi mókó alobákí na

ngáí :

190

Masoló nasolólákí na molakisi Yawidi Mayinzambi na óyo etálí ndéngé makambo

elekanaka na bitéyelo ya Kinshasa na óyo etálí botíei makambo na maloba na yó

mókó. Sánzá ya libwá 2011, Kinshasa. 191

Likelemba ezalí kosangisa mbóngó óyo ezalaka : ngulupa ya bayókani bakání

kotíaka mbóngo eleko na eleko. Bakotía mbóngo ndéngé mókó pé mókó na bangó

akolía. Pé, na eleko ekolanda, moto mosúsu akolía. Bakokóba bóngó, kíno bangó

nyónso bakolía. Elingí koloba, na súka ya likelemba, moto na moto alíé mbóngó óyo

ekokání na motúya ya mbóngó na yé atíákí bandá na ebandeli kínó na súka. Kobakisa

té, kolongola té.

Page 177: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

177

(3)

Ngáí ndéngé nazalí boye, ndéngé natángí kelási,

sókí leló nazá molakisi, natángá áwa na Kinshasa,

sókí nazá molakisi leló, ndéngé natélémí boye

malgré nazá nánu jeune, c’est parce que, bazalákí

koexpliquer ngáí bilóko ebelé na Lingála. Langue

óyo nakomprenaka. Nazalákí kocomprendre

facilement.

Libóké 4 ezalí ya balakisi óyo bazalí na boyébi ya malámu ya Français pé ya

matéya ya kotéya. Bayébí pé malámu ndéngé ya kotía yangó na maloba na bangó

mókó na Lingála. Balakisi yangó balobaka Français pé Lingála malámu pé bandimbola

na bangó tángó ya mitúná pé biyano ezalákí komónisa ke, bayébí malámu matéya na

bangó. Ndéngé mókó na balakisi ya libóké 3, botíei makambo na maloba na bangó

mókó, ezalí makási ya molakisi na molakisi asálá na ndéngé na yé. Balakisi yangó pé

bazaláká kosála makási yangó tángo bazaláká nánu bayékoli. Bazalí pé na makokí ya

kotía makambo na maloba na bangó na Français.

6.4. NA MATÉYA, NA TÁNGO NÍNI BALAKISI BASÁLELAKA

LINGALA?

Balakisi basálelaka Lingála tángo bamónaka ke, makambo óyo bazalí

kolimbolelela bayékoli, bayékoli bazalí kosímba tína té.

(4)

Bon, ezalaka tángo óyo bána bazócomprendre

matéya té, yangó wáná toprofitaka, okotísí mwá

Lingála pó óexpliquer bána bácomprendre bien.

Ekokí kozala molakisi atálí lisangá ya makambo ndéngé matéya ezalí

kopésama. Ndakisa, tángo ekómaka na bangonga ya súka, wáná bayékoli esí balembí,

ndelo na bangó ya kolanda matéya ekómaka ya kokita makási. Ekómelaka bangó pási

koleka kolanda bandimbola yangó na Français. Na boye, balakisi bakótaka na Lingála

(5)

Na tángo óyo matéya elekí malámu té na

compréhension ya bána, pó na kolimbola, esengí

koloba na Lingála.

Page 178: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

178

Pási óyo emónanaka pé tángo eséngaka moyékoli ásosola ebéngeli ya nzebi

kasi, ézala etongameli na yangó, ézala bozalí-níni ndéngé esakólámí, atá mókó té ezalí

kolobela yé likambo.

(6)

Napésaka baexplication na Lingála, sókí baéleve

bazócomprendre té batermes chimiques.

Molakisi akokí pé komóna ke, liloba ya Français óyo abimísí, ezalí liloba ya

sika pó na moyékoli. Nzoka ndé, pó na molakisi, ezalí liloba ya ebandeli óyo moyékoli

ya kelási wáná esengélákí ásíla koyéba, kasi moyékoli ayébí yangó té. Na tángo wáná

pé, molakisi akokí kokóta na Lingála.

(7)

Exactement, parce que bána na bísó bazá na

difficulté ya français. Ezá na mot musúsu okokí

koloba, amóní yangó néti mot ya sika. Eséngaka

pé pour la meilleure compréhension, pour la

meilleure assimilation, toutiliser tángo mosúsu

langue nationale óyo ezalí Lingála.

(8)

Na tángo nazotángisa et puis bána sókí

bacomprendre mot wáná na français bien bien té,

nakokí kolimbola yangó na Lingála na temps

opportun.

Ekómaka pé ke, bayékoli babúngí na Français ya molakisi pó, molakisi azalí

koloba makambo óyo ya bosóló-esímbamaka-té192

. Tó pé, ezalí kokangana na bosóló-

esímbamaka atá mókó té, tó pé, bosóló atá mókó té. Na tángo wáná, molakisi

akokámbika na Lingála pó na kopésa nzelá na bayékoli bákoka kozwa boyébi yangó.

(9)

Koloba Lingála, sókí ozalí koexpliquer bána

bazalí koyéba elóko yangó malámu malámu té, okokí

koloba na Lingála pó óconcrétiser enseignement pé

enseignement ézala pratique. Na tángo okoloba

Lingála, omóni que bána bozoposer yo baquestion

ebelé pé bazócomprendre. Okokí kolimbolela bangó

192

bosóló-esímbamaka-té = abstrait ; bosóló-esímbamaka = concret

Page 179: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

179

na Lingála mwá moké pó báyéba, níni ozókoloba pé

níni ozalí kotángisa.

Sókí molakisi así ayébá kelási na yé wáná ke, ndelo ya koyéba Français ya

bayékoli na yé, ezalí penzá moké, akozwa momeseno ya kolimbolaka tángo nyónso na

Lingála, makomi akomísákí bayékoli na Français.

(10)

Na tángo napesí cours, nalobi nánu na francais.

Bon, ezá na bána bacomprenaka Français bien té,

il fallait koexpliquer bangó na Lingála parce

que, mwána nyónso ázala a mesure ya kocomprendre

na cours na ngáí.

6.5. KOLONGWA NA BOKÁMBIKI YA BAKÓDE, KOKENDE NA

BOTONGI ESÁKÓLÁ YA NZEBI NA LINGALA FACILE

a. Biyano ndéngé na ndéngé óyo epésámákí ezalí komónisa polélé ke balakisi

óyo batúnámákí, balobaka na Lingála facile.

(11)

Bon, ezalaka tángo óyo bána bazócomprendre

matéya té yangó wáná toprofitaka, okótísí mwá

Lingála pó óexpliquer bána bácomprendre bien.

Sókí tozwí maloba lokóla expliquer, comprendre, profiter ézala lokóla bidéfami,

ekozala pási pó tóloba ke, áwa molakisi óyo akámbíkí na bakóde. Makelelo yangó pé

ebongwínyámí (ekonjigamé) na Lingála.

b. Bibéngeli ya nzebi ezalí tángo nyónso kosálelama na Français. Yangó ezalí

kolakisa bokámbiki bakóde ya balakisi óyo batúnámákí. Nalobí bóngo pó, balakisi

bayébí malámu ke bazalí kosálela ebéngeli ya Français pé, ebéngeli yangó, ezalí na

Lingála té. Yangó ekeséní ná tángo basálelaka likelelo comprendre, tó pé, mitúya.

Bosáleli bibéngeli ya nzebi na Français ezalí pé ezaleli ya balakisi pene na nyónso ya

engumba Kinshasa, ézala na bitéyelo elandaka letá, tó pé, na bitéyelo óyo elandaka

letá té. Ezalelo óyo ezalí komónisa ke, na mói ya leló, balakisi bazángí momeseno ya

kosalela bibéngeli ya nzebi na Lingála.

(12)

Napésaka baexplication na Lingála sókí baéleve

bazocomprendre té baterme chimique.

Page 180: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

180

(13)

Bon, concernant chimie, tellement que natángisaka

na troisieme année, nasepelaka míngi na chapitre

ya míbalé óyo etálí étude ya tableau périodique,

étude ya tableau périodique. Tellement que chimie

nyónso ezalí basée na káti ya tableau périodique,

il ya même une partie ya biologie ekótaka na káti

ya chimie, yangó ndé partie óyo nasepelaka míngi

kotángisa bána.

Na ndakisa óyo elandí, atá kútu motúnami asálélí ebéngeli ya nzebi na Français,

abimísí ndimbola na yé na Lingála.

(14)

Totángisaka bána mais ngáí personnellement

nasepelaka míngi sókí tokómí na eténi ya réaction

chimique : eyano ya banzóto míbalé óyo esanganaka

pó epésa nzóto musúsu.

c. Ekokákí kozelama ke, bokámbiki Lingála-Français yangó, ndakisa, émema

esákólá mókó etongámá pé na molongó. Na botáláká na pene esákólá ya molakisi óyo,

tokomóna ke bambala misúsu etongeli masakola na yé, ezalí kolongobana té ná tína-

maloba óyo, molobi alingákí koloba.

(15)

Niveau ya compréhension eza te entre yo na bango

Molakisi alingákí koloba :

(16)

ndelo na bangó ya kocomprendre makambo ozalí koloba,

ezali moké

d. Tomóní pé ke, minoko míbalé óyo ezalí na bokámbiki yangó, ezalí kokótana.

Yangó ezalí kotínda molobi kosálela etongameli ya monoko sóngóló na maloba ya

monoko pakala. Koloba óyo molakisi alobí ke, toyaka kofaire intervenir

Lingála na kotangisa ezalí kolakisa ke, molobi azalákí na makanisi ya

Page 181: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

181

kosálela etongameli esálisa193

ya Lingála. Kasi lokóla atíé yangó na Français, na esíká

ya esuki -is-, asálélí likelelo faire. Sókí molobi ázalaka koloba na Français, alingákí

koloba c'est en ce moment qu'intervient Lingála tó c'est en ce moment que, nous

utilisons Lingála. Na Lingála, alingákí koloba : na tángo wáná ndé tokótisaka Lingála.

e. Áwa, namitíé na emóneli ya kozwa motáláká Lingála facile lokóla lokótá

mókó emikókélá (Meeuwis 1997). Elingí koloba, nazwí bisákólá ya balakisi lokóla

bokámbiki tó bosangisi bakóde té, kasi lokóla kóde mókó. Yangó ekozala pó, ebéngo

mobimba pé esakoleli pé batína-maloba óyo ebimísámí ezwélámí bó kóde mókó,

Lingála facile. Na emóneli wáná, ankokí koloba ke, balakisi bazalí kobimisa bisákólá

ya nzebi etongámá na Lingála. Na ndéngé ya esakoleli, molakisi apésí pé esákólá

etongámá na Lingála. Nalobí bóngó na bomónáká ke, libosó ya bakómbó baarticle ya

Français ezalí té pé tozalí na elínga ya.

Na kotálela wáná, nakokí koloba ke, bokámbiki na bakóde tó bosangisi bakóde

ezalí káka tángo motúnami abimísí mwa biténi ya lisakola óyo ezalí na esakoleli pé

tína-maloba ya Français, lokóla, na ndakisa óyo elandí : Sókí je peux en citer quelques

unes par exemple, tó pé, tángo ezalí ndé bibéngeli ya nzebi, lokóla nalobélélákí yangó

na pwén b.

(17)

Vraiment ezá ebelé. Si je peux en citer quelques

unes par exemple chimie analytique, notion ya

concentration par exemple elekaka sans probleme,

atomistique étude de l’atome surtout coté

découverte ya atome na côté ya spectre quoi disons

ezá na yangó mwá ebelé, nasentaka a l’aise tángo

natángisaka yangó.

Ezalí pé na tángo balobi batíaka bibéngi194

ya Français na etongameli pé

esakoleli ya Lingála. Ndakisa na makelelo ya Français, óyo ebóngwínyamaka na

Lingála, tó pé lisúsu, tángo liloba ya Français ezwaka ebandi elakisa-kelási ya boyíké

ba-.

(18)

Sentir --> kosentir --> -sent- -->na-sent-aka -->

nasentaka

193

esálisa = causatif -is- ; esálela = applicatif, instrumentatif ; esálana = reciprocatif ;

esálama = passif 194

ebéngi = lexie

Page 182: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

182

S'appliquer --> kos'appliquer --> -s'aplliqu- -->

es'apliquaka

Souhaiter --> kosouhaiter--> -souhait- --> na-

souhait-aka--> nasouhaitaka

Kelási --> ba-kelási --> bakelási

Ndakisa óyo elandí, ezalí kolakisa pé ke, atá kó na komóna boye, esákólá óyo

ekokí kozwelama lokóla bokámbiki bakóde, esákólá yangó ezalí na Lingála facile :

(19)

Ngáí nasouhaitaka que contenu ézala beaucoup plus

pratique pó c'est-a-dire pó chimie tozóvivre na

vie courante. C'est-a-dire ekofaciliter bána

bámóna réalité ya chimie, réalité palpable quoi.

Pó souvent tozómona bathéorie elóko tel, réaction

avec tel, bána bazómóna té, parfois ná pósá ya

komóna mais sur terrain bilóko yangó ezá té.

J’aimerais bilóko wáná ézala facile na kokútana na

yangó.

f. Pó na kosúkisa, ekozala pé na mwá malámu ya kotálela bosáleli liloba

bon, óyo ezalákí míngimíngi na ebandeli bisákólá ya balakisi. Na sóló, tángo ekómaka

likambo ya koluka maloba, ndé, míngimíngi balobi, na Kinshasa, bazalaka na

momeseno ya koloba liloba óyo : bon.

(20)

bon, na baclasse nyónso matière nyónso nasepelaka

na yangó kotángisa.

Bon, ezá na bána bacomprenaka Français bien té.

g. Ésákólá elámbámá

Pó na kososola botongamisi195

ya bisákólá óyo balakisi bazalákí kobimisa,

namítíákí bóngó na etáleli ya Lingála facile. Na botáléláká elobeli yangó na míso ya

lokótá sé mókó (Lingála facile), tó pé, na míso ya bosangisi balokótá (Lingála ya sóló,

Lingála Facile, Français). Balakisi babakisaka bidéfami ya Français, pé, bibéngeli ya

nzebi na Français na koloba elobeli ya bato nyónso.

Natángákí té, na ndéngé ya mitúya bimónaneli ya bibéngi pé ya bitongameli ya

masakola ya monoko mókó mókó na maloba balakisi bazalákí koloba. Elóko nazalákí 195

kotongamisa = structurer ; botongamisi = structuration

Page 183: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

183

koluka kokundola ezalákí ndé bisálameli ya káti (bobéndisi pé botongi) ya monoko na

monoko óyo balakisi (balobi-banganga) bazalákí kosálela pó na kokela bibéngeli ya

nzebi. Ndembé óyo ezalí koluka té kosámbisa elobeli ya balakisi kasi ekopésa nzelá ya

kotía makonzi óyo ekokúmba na bozindó mosálá ya kokela bibéngeli ya nzebi pé

kokoma boyébi ya nzebi na Lingála na ndéngé elongóbání.

Namónákí pé ke, mbala míngi, molakisi akoloba na Français pé koloba azalí

koloba na Français ezalí kosunga yé pó na kokoka kobimisa makanisi yangó polélé na

Lingála. Na eyano óyo elandí, motúnami abandí libosó na bolobáká, na Français, sókí

ebéngeli sóngóló ezalí níni. Yangó epésí yé nzelá ya kofándisa makanisi na molongó

pó na sima, ábanda koluka ndéngé ya koloba yangó na Lingála.

(21)

Bon, solvant, na français tolobí, un solvant

c’est ce qui dissout. La substance qui dissout.

Un soluté est une substance qui est dissoute.

Bon, na Lingála tokokí koloba, solvant ezalí

elóko óyo emelaka, soluté elóko óyo batié pó

bámela, elóko óyo emelámí, elóko óyo emelámí

yangó ndé soluté. Ndakisa tozwí múngwa, totié na

máyi. Múngwa tozóbénga elóko óyo emelámí

tandisque máyi elóko óyo emelí.

6.6. NDÉNGÉ BALAKISI BAZWELAKA LINGÁLA TÁNGO YA

KOTÁNGISA

Na ndéngé ya mobimba, nakokí koloba ke babóti pé bakambi ya bitéyelo míngi

bazwelaka bosáleli Lingála bó, esáleli mabé. Emónanaka lokóla ndé, molakisi ayébí

matéya malámu té, tó pé, matéya ezalí ya malongá té. Balakisi bangó mókó pé

bamikótísá na ezweli wáná. Na boye, tángo basálelaka Lingála na kelási, bamónaka

néti bazalí kobúka mibéko ya botéyi malámu.

(22)

Pédagogiquement, ezalí autorisé té, óloba Lingála

na classe. De fois ozótángisa, bána bakomí

quelque part, niveau ya compréhension ezá té

entre yó na bangó. Il faut koramener bána na

langue tó na dialecte óyo ezá na environnement na

bangó. Óyo bangó balobaka, pó bácomprendre

facilement. Donc c’est a ce moment que, bísó

toyaka kofaire intervenir Lingála na kotángisa.

Page 184: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

184

Na ndéngé ya sosiolengwisitíki pé ya etángiseli, eyano óyo ezalí kolakisa

ezalelo ya bobóyani óyo balakisi babwákamaka na káti na yangó. Tángo molakisi óyo

alobí ke : pédagogiquement, ezalí autorisé té, alingí koloba ke, kolandana na mitíndo

ya bakambi ya etéyelo. Tokobósana té ke, lokóla eyano na yé esémbólí196

yangó na

sima, ezalí pó na kolúka komatisa malongá ya botéyi, ndé, azwákí mokáno ya

kolimbolela bayékoli matéya yangó na Lingála. Eyano óyo ezalí kolimbola bóníbóní,

na ndéngé ya etángiseli, molakisi aponí kosálela Lingála pó na komatisa ndelo ya

bayékoli kosímba tína ya makambo óyo bazwí na litéya na bangó. Kasi, kopekisa

Lingála na sima ya kopekisa Lingála, ekótísí na mitó ya balakisi ke, kosálela Lingála

ezalí kobúka mibéko ya botéyi.

Balakisi bazalí lokóla na káti ya kébákébá197

na óyo etálí monoko ya kosálela.

Na mbísa, batálaka Lingála na bangó lokóla Lingála ya mabé, lokóla ya monoko ya

bayanké.

(23)

Bon, omóní Lingála bísó tokómá koloba óyo, ezá

penzá Lingála té, mais ezá mwá argot.

Balakisi bazalí kobanza kokoka kokóma koloba Lingála "ya sóló" óyo ekopésa

bangó makokí ya kobimisa bisákólá ya botéyi óyo etongámá pé na molongó.

(24)

Nakokí kopésa exemple, bána ya ISTM, sókí bazalí

na examen pratique, il y a un type la qui a

acheté des lits, des matelas, des draps, qui ne

vient que pour expliquer aux étudiants de l’ISTM,

makambu ya pratique wáná na Lingála. Mbéto,

bakotanda mbéto ndéngé níni? Malgré que c’est un

Lingála facile comme on le dit, mais le message

passe.

(25)

La langue obligée est le français, mais [il

faudrait] qu’on autorise, pour la compréhension

des enfants, qu’on utilise la langue de base et

quand nous utilisons le lingála, c’est le lingála

pauvre ici de Kinshasa. Et si je prends les

196

kosémbola = justifier 197

kébákébá = insécurité ; kébákébá ya monoko = insécurité linguistique ; kébákébá

ya botéyi = insécurité pédagogique

Page 185: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

185

termes que nous utilisons a la cité, l’enfant

comprend.

Na boye, botúnituni óyo, ezalí kolakisa ke, kokóta balakisi bakótaka na Lingála,

eyáka té na ezalela endimámá ya bomoi ya kelási na mokolo na mokolo. Ezalí

míngimíngi na ndéngé ya kébákébá, ézala na ndelo ya botéyi, tó pé, na ndelo ya

monoko ya koloba. Yangó wáná, ezaleli óyo ya kosálela minoko míbalé ekokí

komema bambébá epái na bayékoli na óyo etálí bokási pó na bokómisi boyébi, boyébi

na bangó pé botiei makambo na maloba na bangó mókó.

Na mobóko óyo ekolanda, nakolimbola biyano óyo balakisi ya shimí bapésákí,

na óyo etálí mayébi motóbá ya shimí : bobóngolani na shimí (réaction chimique),

likokani na shimí équation chimique, likangani na shimí (la liaison chimique), emela

(solvant), emelami (soluté) pé lisangana (la solution). Nakokokanisa biyano na

Français pé na Lingála, éngébéné na makomi ya matéya epésámákí na kelási.

6.7. KOMEKA KOKELA BIBÉNGELI YA NZEBI PÉ MAYÉBOLI NA

YANGÓ ÚTÁ NA BISÁKÓLÁ YA BALAKISI

6.7.1. BOBIMISI MOTO MALOBA

Bobimisi moto maloba198

ezalí komema motúnami ábimisa esákólá óyo ezalí

kopésa nzelá na moluki ya kozwa bibúki ya bososoli óyo ekokí kokokanisama na

bisákólá óyo balobi misúsu balobákí (Gumperz 1982, Gass & Mackey 2007). Na boye,

ezalí té, esákólá óyo ezwámí na koloba ya mokolo na mokolo ya balakisi na botéyi na

káti ya ndáko ya matéya199

. Bitúno ezalákí kosénga na polélé epái ya batúnami báloba

na Lingála pé báyanola na mitúná eyébání. Ezalákí pó na bámeka kopésa bakómbó ya

mayébi sóngóló ya shimí pé bámeka koloba, na Lingála, sókí mayébi yangó ezalí níni.

Etáleli óyo ezalí kobébisa bizwami na bísó té. Nalobí bóngó pó, mosálá óyo ya

bobéngeli nalingákí kobanda, ekosálama pé káka na ndéngé wáná. Bó, molobi pé

moyébi na bozindó, ekosénga námilobela : "liyébi200

sóngóló tó pakala, na Lingála,

nakobénga yangó níni pé ezalí níni?" Na mbísa, esáleli óyo ezalí pé kobébisa té,

bososoli ya esálameli ya káti ya bobéngeli. Nalobí bóngó pó, balobi bazalí kobimisa

bibéngeli yangó na elandeli ya makanisi na bangó bó balobi monoko ndéngé baboongó

na bangó esálaka tángo ya bobéngeli na koloba ya mokolo na mokolo. Na bozaláká ná

198

bobimisi moto maloba = élicitation 199

ndáko ya matéya = salle de classe 200

liyébi = notion

Page 186: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

186

bipésami útá na bilimboli pé kobimisa ebongamisámá201

, nakozala na makokí ya

koyéba motúya202

ya maloba ezalí na bisákólá ya batúnami. Nalandélákí makambo

éngébéné na bandembé na ngáí óyo ezalí ya kokundola ndéngé balakisi basálaka pó na

bobéngeli pé bobimisi bisákólá ya nzebi na Lingála na koloba na bangó ya nzebi.

Nalandí nzelá ya bobimisi balakisi maloba pó, na bandáko ya matéya, ndéngé

tomónákí, balakisi babimisákí penzá bitongelami ya kokoka té pó na kopésa ngáí nzelá

ya kososola makambo na ndéngé esengélí.

6.7.2. NZELÁ YA KOSÁLELA203

Natúnákí balakisi bákoka kobimisa bisákólá na koloba epái wápi bakomeka

kolimbola mayébi-makonzi204

ya shimí. Ezalí bóngó mayébi óyo elandí : Réaction

chimique, Equation chimique, Liaison chimique, Solvant, Solution pé Soluté. Liluki205

ya bobimisi balakisi maloba, ezalí pó na komóna bandéngé óyo balakisi bapésaka

bandimbola ya mayébi yangó na lisangá-makambo ya koloba pé komeka kokokanisa

yangó ná óyo ekomámí na bakayé na bangó. Liluki ya míbalé ezalí koyéba motúya ya

bosáleli monoko elobamaka na esíká etéyelo ezwámí pó na komatisa malongá ya

bopési ndimbola.

Biyano na Français etíámí na molongó na ndéngé óyo elandí :

eyano ya bóngóbóngó

eyano ya mwápene

libóngoli ya eyano ya kokoma

eyano ezalí na makambo ekokí kopésa nzelá ya kotía yangó na maloba na yó

mókó

Pó na óyo etálí biyano na Lingála, ezalí na molongó :

eyano ya bóngóbóngó

eyano ya mwápene

libóngoli ya eyano ya koloba

libóngoli ya eyano ya kokoma

eyano ezalí na makambo ekokí kopésa nzelá ya kotía yangó na maloba na yó

mókó.

201

bobimisi ebongámisámá = production systématisée ; kobongamisa = systématiser 202

koyéba motúya = évaluer 203

nzelá ya kosálela = méthodologie 204

liyébi-likonzi = notion de base ; liyébi ya kobanda = notion élémentaire 205

liluki = inconnu, ce que l'on cherche

Page 187: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

187

Balakisi 22 batúnámákí. Mókó té káti na bangó abóngolaka matéya na yé na

Lingála libosó ya kopésa yangó. Pó na kolimbola mayébi yangó na Lingála, balukaka

maloba ya Lingála káka tángo bazalí kotángisa.

Page 188: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

188

Kosakola bozali-nini

Biyano na Français Biyano na Lingála

Bobó-

ngolani

na shimí

Likoka-

ni na

shimí

Lika-

ngani na

shimí

Emela Emelami Lisanga-

na

Bobó-

ngolani

na shimí

Likokani

na shimí

Lika-

ngani na

shimí

Emela Emelami Lisa-

ngana

Eyano té 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 18,18% 22,73% 18,18% 4,55% 9,09% 4,55%

Biyano ya

bóngóbóngó

4,55% 4,55% 9,09% 0,00% 0,00% 0,00% 18,18% 13,64% 22,73% 13,64% 13,64% 9,09%

Biyano ya mwá

penepene

9,09% 0,00% 9,09% 4,55% 9,09% 4,55% 27,27% 18,18% 18,18% 18,18% 13,64% 22,73%

Biyano ya

malámu,

éngébéné na

makomi ya

matéya

77,27% 86,36% 72,73% 86,36% 81,82% 86,36% 4,55% 9,09% 9,09% 13,64% 9,09% 13,64%

Biyano ya

malámu etíámí

na maloba ya

molakisi

9,09% 9,09% 9,09% 9,09% 9,09% 9,09% 31,82% 36,36% 31,82% 50,00% 54,55% 50,00%

Motúya nyónso

ya balakisi óyo

batúnámákí 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

Etanda 6.2. Ndelo ya botíei makambo ya shimí na maloba na bangó mókó pó na balakisi óyo batúnámákí. Ndelo na Français pé na Lingála.

Page 189: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

189

6.7.3. BOSOSOLI YA BOEBELÉ

Nakokí koloba ke, tángo balakisi basálelaka Français, batíaka makambo na

maloba na bangó mókó té. Míngimíngi balukaka kobimisa masakola ndéngé ekomámí

na bakayé na bangó ya boléngeli matéya. Bayékoli bazalí na boyébi káka moké, ya

bososoli esákólá elobámí tó ekomámí na Français. Na boye, balakisi bazángí makokí

ya kolimbola mayébi yangó, na bosáléláká maloba misúsu na Français. Kimoké ya

botiei makambo na maloba na bangó mókó ekokí koúta na kimoké ya boyébi na bangó

Français. Nalobí boye pó, balakisi óyo bazalákí kotía makambo na maloba na bangó

mókó (libóké 4), bazalákí koloba Français malámu koleka baóyo bazalákí kosálela

yangó té (libóké 2 pé 3). Tína ya míbalé ezalí kimoké ya boyébi mayébi óyo molakisi

yangó asengélí kotángisa (libóké 1).

Bizwami etálí Lingála ezalí kosénga bososoli na mwá bozindó. Bososoli yangó

ezalí kotía póle na ezalelo ya botéyi na bandáko ya matéya. Lokóla balakisi nyónso 22

bazalákí koloba malámu na Lingala facile, ekokí kokámwisa komóna ke balakisi

míngi (koleka 35%) bakokákí té kopésa eyano, tó, bapésákí biyano ya bóngóbóngó pé

ya mwápene na Lingála. Ndelo yangó ematákí tíí koleka 50 % pó na mayébi néti

réaction chimique, équation chimique pé liaison chimique. Nakokí koloba té ke,

malongá moké na biyano ya balakisi ezalí pó bazángí koyéba shimí malámu. Té, ezalí

bóngó té. Na sóló, káka balakisi míbalé káti na balakisi 22 óyo batúnámákí ndé

bakweyí na libóké óyo ya bato bazalí na boyébi moké ya mayébi ya kotángisa. Kasi,

balakisi misúsu, míngimíngi baóyo ya libóké 2, bangó pé bapésákí biyano ya

bóngóbóngó pé ya mwápene. Éngébéné na bokabolami206

óyo, nakokí kopésa batína

míbalé :

1. balakisi bangó mókó, batángáká shimí na Lingála té kasi na Français ;

2. bozángi babúku ya shimí na Lingála. Yangó elingákí kosunga bangó na botongi

bisákólá elámbámá na monoko yangó.

Na emóneli ya botiei makambo na maloba na yó mókó, emónísámí ke, balakisi

koleka 30 % basálelaka yangó tángo babandelaka kolimbola matéya na bangó na

Lingála. Na sóló, balakisi nyónso óyo batúnámákí na ndelo ya boyékoli óyo bazalí

balakisi óyo basálelaka Lingála pó na kobandela kolimbola matéya. Atá kó bakómaka

na Lingála té, esí bazalí na momeseno ya koloba na Lingála tángo batángisaka. Yangó

esémbólí ndelo koleka 30% ya babotiei makambo na maloba na yó mókó óyo esálámí

na ndéngé ya malongá. Ndelo yangó elekí óyo ya Français (na sé ya 10%). Matómbá

ya malámu ya botiei makambo na maloba na yó mókó emónání pé na ndéngé esáleli

yangó ezalí komátisa bosololani káti na molakisi pé bayékoli. Balakisi basálelaka

206

bokabolami = repartition ; bokaboleli = distribution

Page 190: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

190

yangó pó na kopésa bayékoli makási ya komipésa na kolanda matéya, ndéngé esí

nalimbólákí yangó.

Pó na kokoma matéya na bangó, balakisi basálelaka Lingála té. Bazalí na

makomi-etálelami207

té. Bazalí na lotómo ya kobimisa bisákólá na maloba na bangó

mókó pó na kolimbolela bayékoli matéya. Balakisi bazalákí kosála makási ya kokela

bibéngeli ya nzebi, óyo ezalí komónisa ke, bazalákí na pósá ya kotósa alimá ya nzebi

óyo bazalákí kolobelela. Tokobósana té ke, lokóla balakisi bazalí balobi-Lingála, pé

ndéngé koloba Lingála ekótisaka bosololani káti na bangó pé bayékoli, ezalí kotínda

bangó bákóba na komatisa ndelo ya kotonga pé kotía na molongó bisákólá na Lingála.

Na boye, ezaleli yangó ezalí komatisa ndelo ya botiei makambo na maloba na bangó

mókó.

Na óyo etálí botiei makambo na maloba na yó mókó, bizwami ya malámu

koleka, ezwámákí tángo tángo balakisi bazalákí kosálela bandakisa pó na kolílisa208

(kolakisa na ndéngé ya bilílí) mayébi ya elimboli óyo esengélákí koloba sókí ezalí

níni. Na boye, balakisi bazalákí kokundola polélé etongelami na etongelami209

óyo

etongí ndakisa yangó. Akokundola pé mosálá ya bitongelami yangó na molando210

óyo

azalí kolimbola. Esálámí bóngó pó, kosakola na nzelá ya bandakisa ezalí kobimisa

bosóló-esímbamaka koleka kosakola na nzelá ya liyéboli211

óyo ezalaka míngimíngi

bosóló-esímbamaka-té.

6.7.4. BILANDELAMI212

YA BOBIMISI BATÚNAMI MALOBA

Ezalí áwa likambo ya bobimisi-moto-maloba. Elingí koloba, komema molobi

ábimisa maloba óyo motúni azalí na pósá na yangó, kasi motúnami, na ndéngé na yé

mókó, alingákí kobimisa yangó té. Na boyékoli óyo, maloba yangó ezalí bóngó,

bibéngeli ya nzebi na Lingála. Natúnákí na balakisi bálimbola na Lingála, mayébi-

makonzi ya shimí. Lokóla elimbólámákí likoló, bobimisi-moto-maloba yangó etálákí

bóngó mayébi óyo : Réaction chimique, Equation chimique, Liaison chimique,

Solvant, Soluté pé Solution. Liluki áwa ezalí ya kotímbela makokami213

ya kokundola

bibéngeli óyo ezalí komónisa mamanyoli ya nzebi. Tokokundola yangó na maloba ya

molobi óyo ayébí na bozindó mambí sóngóló. Na sima, tokotála nzelá balobi

207

référence = etálelami 208

kolílisa = illustrer 209

etongelami = matériau 210

molando = processus 211

liyéboli = définition ; koyébola = définir 212

elandelami = objectif, but 213

likokami = possibilité

Page 191: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

191

balandaka pó na kobimisa bisákólá ya nzebi. Biyano ya batúnami etandámí na

molongó kobanda na eyano ya bóngóbóngó, eyano ya mwápene, eyano ezalí na

bitongelami ya liyéboli pé eyano ezalí kopésa ebéngeli. Na mibóko óyo ekolanda,

nalílísí ezalelo na mobimba na yangó. Natandí pé nasosólí biyano yangó éngébéné na

bibéngeli motóbá ezalí na boyékoli óyo.

6.7.5. BILANDELAMI NA KOLOBA YA BALAKISI NA TÁNGO YA KOTÁNGISA NA KELÁSI

Na sima ya kokundola ndéngé balakisi bazalákí komeka kopésa mayéboli tángo

ya mitúná pé biyano, nakendékí bóngó kolanda balakisi tángo bazalákí kopésa matéya.

Naponákí balakisi óyo namónákí ke, bazalákí na koyéba malámu matéya ya shimí,

bayébákí malámu Français pé Lingála. Matéya míbalé etálákí liyébi ya réaction

chimique pé ya équation chimique, matéya míbalé etálákí bóngó liaison chimique pé

matéya míbalé etálákí masangana (solutions). Matéya motóbá óyo, epésákí ngáí nzelá

ya kotála na bokébi, Lingála óyo balakisi bazalákí kobimisa na tángo bazalí kotángisa.

Pó na óyo nalimbólákí likoló, nazalákí koyébisa bangó ke, nazalákí kolanda matéya

káka pó na kopésa ngáí likanisi ndéngé nakokí kokoma búku ya shimí pó na bayékoli.

Na mibóko óyo ekolanda, nakososola bakoloba ya batúnami pó na kolílisa kóde

ya monoko óyo balakisi basálélákí. Nakososola pé bikelameli ya bibéngeli óyo

balakisi basálélákí bó, balobi monoko. Nakolakisa pé bóníbóní, tángo balakisi bazalí

kosálela maloba ya mokolo na mokolo na esíká ya kosálela bibéngeli esengélí, ekokí

pé kobébisa motúya ya esákólá ya nzebi tó ya botéyi.

6.7.6. BOBÓNGOLANI NA SHIMÍ (RÉACTION CHIMIQUE)

Na sóló, bobóngolani na shimí ezalí esálameli óyo ememaka bizala ya sika

(ébéngamaka : bisálami, na français produits) útá na bizala ya ebandeli (ébéngamaka :

bibóngolana, na français: réactifs). Bibóngolana tángo etíámí esíká mókó,

ekobóngolana yangó na yangó pé ekobúnga pó na kobimisa bisálami.

Nakomeka sikóyo kososola biyano ya balakisi tángo bayanólákí na motúná óyo

: Okokí kolimbola (koexpliquer) réaction chimique na

Lingála? Okobénga yangó níni ?

Eyano óyo elandí ezalí kolílisa óyo nazalí kobénga eyano ya bóngóbóngó.

(26)

Réaction chimique ezá néti likambo ekokí óyo

esálémí na miníti wáná ndé yangó wáná ezá

réaction chimique.

Page 192: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

192

Eyano óyo na sé, ezalí eyano ya mwápene. Kolinga kolimbola na Lingála,

ememí molakisi óyo ásálela ebéngeli ya monoko ya bato nyónso, bilóko na esíká ya

ebéngeli ya nzebi réactif tó ebóngolana.

(27)

Réaction chimique na Lingála, tokokí kobénga

yangó, ezá lokóla, tokokí kosangisa bilóko mibalé

pó bilóko wáná échangé, épésa bilóko mókó boye.

Eyano mosúsu ya mwápene elílísámí na maloba óyo elandí. Áwa, molakisi, pó

na koloba sókí bobóngolani na shimí ezalí níni, asúkí káka na likanisi ya kosangisa

(kotía esíká mókó) bibóngolana.

(28)

Réaction chimique na Lingála ezalí kosangisa

baproduit (bilóko)

Ndimbola óyo, ekokí komema bayékoli na káti ya mobúlú káti na limanyoli ya

sangísa (mélange) pé óyo ya bobóngolani na shimí (réaction chimique). Na

bobéngeli214

kolandana na réaction ya shimí, ebéngeli produit ezalí ebéngeli

eléngélámá káka pó na óyo esálámí na sima ya kobóngolana. Bizala óyo ozalí na

yangó na ebandeli, libosó ya kobóngolana, ebéngamaka réactif . Ebéngamaka produit

té. Epái mosúsu, na monoko ya bato nyónso, ézala na Lingála facile tó na Français,

ebéngeli produit elobelaka bizala óyo nyónso míbalé, réactif pé produit. Óyo ezalí

bóngó kolakisa litómbá ya kosálela bibéngeli elongóbání tángo ozalí koloba maloba ya

nzebi.

Eyano ya malámu éngébéné na óyo ekomámákí ezalí eyano epái wápi molakisi

azalí koluka kopésa libóngoli ya makomi na yé.

(29)

Réaction chimique ezá lokóla esálameli ya bilóko

óyo basangísí.

Na eyano óyo, molakisi abimísí liyéboli endimámí na shimí, na bosáléláká eútá-

likelelo esálameli (e-sál-am-el-i) pé likelelo kosangisa (ko-sang-is-a).

e- : elakisa-kelási 7

-sál- : mobímbí ya kosála

-am- : esuki elakisaka esálama

214

bobéngeli = terminologie

Page 193: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

193

-el-: esálela

-i : súka

Motúnami asálélí etongá e-MOB-el-i. Etongá yangó ezalí kolakisa ndéngé ya

kosála likambo. Abakísí esúki -am- (esálama) na mobímbí pó na kobóta mobímbí ya

likelelo ebéndísámá -sálam-, óyo elakísí kosálama. Asálélí motíndo óyo pó na

kolakisa ndéngé bilóko esálamaka na shimí (bisálami, na français : produit). Likelelo

Kosangisa, ebéndísámá na likelelo kosanga. Atá ko leló balobi basálelaka lisúsu

likelelo kosanga té, ndéngé tokomóna yangó mwá mosíká, mokeli-bibéngeli akokí

kozóngisa ebéngeli yangó na bobimísáká ndimbola na yangó. Na shimí, kosanga ekokí

kolakisa, ndakisa, liyébi óyo : tángo baiyón tó bamolekíli ya emelami ezíngamaka na

bamolekíli ya emela pó ébúnga pé ékóma sangísa esangáná. Yangó ndé na français

babéngaka solvatation. Kosanga ekolakisa kozíngama na makangani na bimókó

ekokáná. Atá ko bóngó, liyéboli óyo motúnami apésí ezalí na síkísíkí té. Nalobí bóngó

pó, molakisi asálélí ebéngeli ya monoko ya bato nyónso, bilóko, na esíká ásálela

ebéngeli óyo elongóbání na shimí réactif (ebóngolana). Na boye, ekokótisa mobúlú na

bosímbi-tína ya bayékoli.

Na súka, eyano ya malámu eútí na botiei na maloba na yé mókó óyo molakisi

óyo asálélí na eyano óyo elandí. Molakisi óyo abimísí liyéboli mobimba na yangó na

Lingála.

(30)

Réaction chimique ezalí eyano ya banzóto míbalé

óyo esanganaka pó épésa nzóto musúsu.

Apésí eyano mobimba na Lingála. Eyano yangó pé elobí sókí bobóngolani na

shimí (réaction ya shimí) ezalí níni. Likelelo Kosangana ezalí kokótisa likanisi ya

kokómisa néti elóko mókó bilóko óyo etíámí esíká mókó.

ko-sang-an-a

ko- : elakisa-kelási 15 (likelelo)

-sang-: mobímbí ya likelelo (kozíngama na makangani ya bilóko ekokáná)

-an-: ebéndisi elakisaka kosálana

-a : súka

Bikoma óyo molakisi abakísí, pó epésa nzóto musúsu, ezalí kokesenisa

bobóngolani na shimí tó réaction ya shimí pé sangísa esangáná tó mélange homogene.

Na sangísa esangáná, atá ko ezalí komónana néti elóko móko, bizala ya sika ekelámí

té.

Nakosúkisa mobóko óyo ya bobóngolani na shimí na ndakisa óyo molakisi

mókó apésákí pó na kolimbolela bayékoli na yé limanyoli yangó. Na sóló, namónákí

ke, balakisi bakómaka na ndelo ya malongá ya botiei na maloba na bangó mókó pé ya

Page 194: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

194

bobimisi bisákólá etongámá tángo basálelaka bandakisa pó na kolílisa mayébi ya

nzebi. Ezalaka mbala míngi, libosó na mikakatano ya koluka ndéngé ya kolimbola

mayébi yangó na Lingála. Likoló ya kozánga bibéngeli, balakisi bapésaka bandakisa

pé baexercice óyo ezalí kopésa nzelá ya kolimbola malámu mayébi yangó na bayékoli.

Yangó endimísámí pé na mamanyoli na nzelá ya bandakisa.

(31)

Réaction chimique na Lingála ezá tokozwa elóko

exemple fufú. Tozwí mái, tolámbí, totokísí. Heure

ekotoka, tozwí fufú na bísó, tosálí níni? Totié.

Apres avoir kotía, tobalúsí níni? Fufú na bísó.

Na fufú wáná, Tosílísí. Kasi nyónso ensemble wáná

donc fufú ezá produit tozwí réaction chimique de

départ. Tozwi mái ná fufú wáná ezá bacorps du

départ. Tobénngaka yangó bareactifs. Réactif ezá

corps du départ, yangó mái ekotoka. Ozwí fufú

otié sókí nzúngu etokí apres obalúsí fufú. Bozwi

fufú. Fufú wáná okomóna tobéngaka yangó produit.

C’est ça ezá réaction chimique.

Na eyano óyo, molakisi azalí kolílisa liyébi ya réaction chimique. Alukí té

kopésa kómbó ya limanyoli yangó na Lingála. Ndimbola na yé ezalí kopésa bayékoli

nzelá ya kosímba tína ya liyébi óyo azalí kolobela. Molobi asálélí bibéngeli ya nzebi

na Français pé ezalí polélé pé na síkísíkí na esákólá na yé na Lingála. Koleka na nzelá

ya bandakisa, atá ezalí komatisa polélé ya mayébi, ezalí kosunga míngi té na mosálá

ya bokeli bibéngeli pó yangó esungamaka míngi tángo molobi azalí koluka

kolimbolisa215

likambo.

6.7.7. LIKOKANI NA SHIMÍ

Likokani na shimí tó équation chimique ezalí elakiseli ya bobóngolani na shimí

na ndéngé ya matématíki. Na likokani na shimí, tokokúta bilakisa ya shimí óyo ezalí

kolakisa epái mókó, baentité (atomes, ions, électrons, bamolekíli, énergie, pé bóngó na

bóngó.) óyo ezalí na ebandeli pé ekozwa esíka na káti ya kobóngolana yangó

(bibóngolana) pé, epái mosúsu, bilakisa ya shimí ya baentité óyo ekobima na

kobóngolana yangó (bisálami).

Na katikáti na yangó, tokokí kokúta bandéngé míbalé ya makongá. Ekokí

kozala káka likongá mókó elongwá na lobóko ya mwásí pé ekendé na lobóko ya

mobáli. Ekokí pé kozala makongá míbalé, mókó eútá na lobóko ya mwási, ekendé na

215

kolimbolisa = théoriser

Page 195: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

195

lobóko ya mobáli, mosúsu eútá na lobóko ya mobáli pé ekendé na lobóko ya mwásí.

Bikóta ya mísáto na likokani ya shimí, ezalí bikóta-songísongí216

. Yangó ezalaka na

kobóngolana pó na kosála ke kobóngolana ékende mbangu, tó pé, bisálami ébima

ebelé. Kasi, bikóta-songísongí yangó mókó ebóngolanaka té. Okokúta yangó na súka

ya kobóngolana. Bikóta misúsu ezalí nguyá. Ézala nguyá, ézala bikóta-songísongí,

yangó etíamaka mbala míngi na likoló tó na sé ya makongá.

Motúná óyo etúnámákí na balakisi ezalí ya koyéba : Okokí kolimbola

(koexpliquer) équation ya shimí na Lingála? Okobénga yangó

níni ?

Na ndakisa óyo elandí, motúnami apésí liyéboli ya bóngóbóngó óyo ekokí

kokótisa mobúlú káti na liyébi ya bobongisami ya baatom pé ya bamolekíli217

likokani na shimí.

(32)

Équation chimique ezalí réarrangement ya bibúki

ná bamolécules.

Atá liyéboli óyo molakisi óyo apésí, ezalí ya likokani na shimí té. Atá ko

bóngó, namóní ke, ebéngeli óyo ya ebúki, lokóla esí nabimísá yangó na etanda

ebandelaka, balakisi pé bakómí kosálela yangó. Yangó nalobí ke, sókí ebéngeli

sóngóló ya nzebi esí ekomámí na masungi ya kotángisela, ezalí pete pó, balobi

bákóma kosálela yangó. Molakisi óyo asálélí ebéngeli yangó bibúki.

Eyano óyo elandí, ezalí pé bamwápene míngi. Yangó wáná esálí ke, liyéboli

óyo motúnami apésí, ezalí míngi liyéboli ya bobóngolani na shimí na esíká ézala

liyéboli ya likokani na shimí. Atá ko bóngó, motúnami asálélí bibéngeli (esangiseli pé

ekokání) óyo ezalí bitongameli óyo ekokí kokóta na bolimboli ya limanyoli likokani tó

équation.

(33)

Équation chimique, équation chimique, nakokí

koloba, ezá lokóla esangiseli ya bilóko míbalé pó

épesa elóko óyo ekokání pé na esangiseli ya

bilóko wáná míbalé.

Ebéngeli esangiseli (e-sang-is-el-i) elakísí ndéngé ya kosangisa tó ya kotía

esíká mókó. Na liyéboli óyo, motúnami asálélí ebéngeli óyo míngi na ndéngé ya kotía

esíká mókó tó na ndéngé ya bobakisi na matematíki. Ezalí penzá na ndéngé ya sangísa

216

ekóta-songísongí = catalyseur 217

bobongisami ya baatómi = rearrangement atomique

Page 196: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

196

té. Wáná elingákí kozala pó na bobóngolani na shimí (réaction ya shimí). Atá ko

bóngó, molobi ya Lingála akoyókela ebéngeli yangó míngi na ndéngé ya sangísa

koleka na ndéngé ya kobakisa.

Kosangisa > -sang-is- > e-sang-is-el-i > esangiseli

e- : elakisa-kelási ya kómbó 7

-sál- : mobímbí

-is- : esálisa

-el- : esálela

-i: súka

Ndéngé motúnami asálélí likelelo ekokání ezalí komónisa ke, na makanisi ya

motúnami, azalákí koluka ndéngé ya koloba sókí likokani (équation) ezalí níni? Kasi,

bomwápene na maloba ya motúnami eyéí na ndéngé asálélí ebéngeli elóko. Ebéngeli

elóko, ezalí kopésa nzelá té, ya kokesenisa, bilóko ya ebandeli pé bilóko ezwámí. Ezalí

baatómi, baelektrón tó bamolekíli?

Motúnami óyo tokomóna sikóyo, apésí liyéboli óyo ezalí kolongobana na

limanyoli ya likokani na shimí. Kasi asálélí maloba ya Français pó na óyo etálí

bibéngeli ya nzebi pé likelelo likonzí.

(34)

Bon, équation chimique na Lingála ezá lokóla

koreprésenter réaction wáná, tolobí.

Na súka, motúnami mosúsu apésí liyéboli óyo esí ezalí na mayébi ya bolakisi

bamolekíli pé bokoki-kosangana. Atá ko bóngó, ebéngeli kosangana ekokí pé kolobela

likanisi ya bosanganisi, ya kotía esíká mókó tó ya kobókanisa218

. Bapenepene na

batína-maloba ya motíndo óyo, ezalí pé bilanga monéne na boluki na óyo etálí mokeli-

bibéngeli.

(35)

Équation chimique ezalí loléngé tokokí kolimbola

na bolakisi ndéngé programme ya baatomi bakokí

kosangana.

Bobakamisi bo-MOB-i ebótaka na Lingála, eútá-likelelo óyo ezalí kolakisa

molando (nzelá óyo likambo ezalí kolanda pó na kosálama)219

. Na boye, bolakisi ezalí

molando ya kolakisa.

218

kobókanisa = combiner 219

molando (nzelá óyo likambo ezalí kolanda pó na kosálama) = processus

Page 197: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

197

Kolakisa > ko-lakis-a > -lakis- > bo-lakis-i >

bolakisi.

Na kotála na bokébi, namóní ke, balakisi bazalákí na pási ya koloba sókí

likokani na shimí ezalí níni. Ezalí pó, liyébi yangó ezalí míngi limanyoli ya

bolimbolisi220

. Tángo ya kopésa bandakisa tó ya kosála baexercice na óyo etálí

likokani na shimí, balakisi bazalí na pási té pó na kobimisa polélé níni bazalí kobénga

likokani na shimí. Kasi ezalí kokóma pási tángo esengélí na bangó koloba sókí

likokani na shimí ezali níni. Nakolílisa maloba óyo na ndakisa óyo nakomákí tángo ya

litéya mókó óyo nalandákí. Ezalí ya litéya ya shimí kelási ya minei ya katikáti na

mongálá ya nzebi221

. Molakisi abandákí libosó kolimbola litéya na yé na Français.

Tángo azalákí kotúna bayékoli pó na kolamusa bangó pé litéya étoka, atá moyékoli

mókó té azalákí koyéba níni azalákí koloba. Na boye, abandélákí litéya na yé na

Lingála.

Libosó, apésákí bayékoli bákoma na bakayé na bangó. Ezalákí na Français. Na

etanda, atíákí káka bilakisa ya shimí222

pé likokani.

(36)

Áwa tolingí tóyéba sókí baequilibraka équation

chimique ndéngé níni.

Tozwí exemple óyo :

Fe + O2 --> Fe

2O

3

Molakisi alobí té polélé sókí, likokani na shimí ezalí níni. Kasi, akomí na etanda :

Fe + O2 --> Fe

2O

3

Na sima alakísí bayékoli ke, ezalí likokani. Azalí koluka bayékoli batímbela ke,

makambo óyo aútí kokoma ezalí ndé équation chimique (likokani na shimí). Tángo

azalí kolimbola na Lingála, molakisi abóngólí té, na Lingála, bibéngeli ya nzebi néti

équation chimique tó likelelo équilibrer. Kasi atíé yangó na etongameli ya Lingála

(baéquilibraka). Abwákísí article libosó ya ebéngeli équation chimique , pó, na

Lingála, baarticle ezalaka té.

équilibrer > équilibr-er > ko-équilibré > -équilibr- >

ba-équilibr-aka

ba- : ebandi elakisaka moto ya mísáto ya boyíké. Esálelamaka pé sókí balobí té

náni ndé asálí likambo yangó.

220

ya bolimbolisi = théorique 221

mongálá ya nzebi = section scientifique, filière scientifique

222 elakisa ya shimí = formule chimique

Page 198: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

198

- aka : esúki ya makelelo elobámí óyo ezalí kolakisa ezalisi momeseno223

na

Lingála.

Molakisi akóbí litéya na yé na bolimbóláká nzelá alandí pó na kokokanisa

likokani yangó.

(37)

Koéquilibrer ekosénga tózala na nombre ya

baatome ndéngé mókó na gauche pé na droite.

Ézala pó na Fer, tó pé, pó na Oxygene. Fer,

symbole na yangó ezalí Fe, Oxygene, symbole

na yangó O. Babakisaka bachiffe na gauche ya

symbole ya atome,… na droite na yangó té. Pó

na níni ?

Bibéngeli atome, fer, oxygene, symbole, óyo ezalí bibéngeli ya nzebi, ezalí na

Français, ndéngé mókó pé mwá bibéngeli ya monoko ya bato nyónso. Tomóní lisúsu

ke, likelelo équilibrer etíámí na etongameli ya Lingála (ko-équilibrer > koéquilibrer).

Ebandi ko- ezalí elakisa-kelási 15 ya makelelo. Ebéngeli chiffre ebandísámí224

na ba-

pó na kolakisa boyíké (ba-chiffre). Bibéngeli óyo esálelamaka míngi na monoko ya

bato nyónso, lokóla nombre, droite, gauche ezalí na pé na Français, pó maloba yangó,

ekómá ndé bidéfami endimámá na Lingála ya Kinshasa. Balobi-Lingála ya Kinshasa

basálelaka bibéngeli gauche pé droite na esíká ya kosálela lobóko ya mwásí pé lobóko

ya mobáli.

Moyékoli óyo azalákí koyanola pé asálélí káka kóde óyo molakisi azalákí

kosálela. Elingí koloba, kosálela bibéngeli ya nzebi na Français pé bidéfami ná botíáká

yangó na etongameli pé esakoleli ya Lingála (ba-chiffre ; formule ya molécule) pé

elínga 225

ya.

(38)

Pó bachiffre óyo ezalaka na droite ezalí na

káti ya formule ya molecule.

Molakisi asepélí na eyano ya moyékoli. Yangó wáná abakísí koloba : tres bien.

Kokokanisa na biyano epésámákí tángo ya masoló ya mitúná pé biyano. Tomóní pé

ke, molakisi azalí kosálela bibéngeli na síkísíkí makási koleka. Ndakisa, na

bandimbola óyo elandí, molakisi asálélí ebéngeli produit na ndéngé ya eyókami-mókó

223

ezalisi momeseno = le présent habituel

224 kobandisa = préfixer ; kosúkisisa = suffixer

225 elínga = connectif

Page 199: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

199

na lisangá-makambo ya bobóngolani na shimí. Elingí koloba, ezala óyo ezwámí tángo

kobóngolana esálámí. Ndéngé mókó, ebéngeli réactif esálélámí pó na kolobela ezala

ya ebandeli. Ndéngé nalobákí likoló, mitúya na Français ezalí na bidéfami, ndéngé

mókó pé ebéngeli côté, na mói ya leló ekótá bó edéfami na monoko ya bato nyónso.

Basálelaka ebéngeli côté, basálelaka pé ebéngeli epái.

(39)

Très bien. Lokóla na côté ya baproduit,

tozalí na Fe2O

3, elingí koloba, tozali na deux

Fe pé trois O. Kasi na gauche, côté ya

baréactif, tozalí káka na Fe mókó pé deux O.

Molakisi abandí na kokáta ndelo ya makambo óyo ezalí na esíká yangó. Na

sima, ndéngé tokomóna na makomi elandí, abandí kolimbola nzelá ya kolandá pó na

kokokanisa likokani. Na boye, ezalí ndé esákólá etongámá.

(40)

Pó na koéquilibrer, babandaka na Oxygene sima

ndé okoyá kosála pó na bamétaux. Il faut

tóluka nombre ya baOxygene na doite ékokana

ná nombre ya baOxygene na gauche. Yangó wáná,

na gauche tokotyá 3 libosó ya O2 pó ésála

trois fois deux … six.

Fe + 3O2 --> 2Fe

2O

3

Na droite pé tokotía deux libosó ya Fe2O

3 pó

ésála deux fois trois …

Molakisi atíkí mwá tángo pó na kopésa na bayékoli nzelá ya kopésa eyano.

Bazalí kosálela káka kóde mókó wáná.

six.

Tozalí na six oxygene na gauche, six oxygenes

na droite.

Tolekí epái ya Fe. Na droite ekómí deux fois

deux égal quatre Fer. Na gauche pé il faut

tómultiplier yangó na quatre pó ékokana.

4Fe + 3O2 --> 2Fe

2O

3

Moyékoli mókó akátí molakisi na motúná pó asímbí tína malámu té.

(42)

Page 200: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

200

Excusez prof, nacomprendre té, omultiplier na

quatre ?

Molakisi afándí mwá tángo libosó ásosola esíká níni mokakatano ya moyékoli

ezalí. Asosólí ke, ezalí ndé likoló ya liloba ya français "multiplier". Na boye, asálélí

óyo bayékoli bamesáná kosálela na esíká ya multiplier, alobí fois.

(43)

Tokozwa yangó mbala quatre, elingí koloba

tokosála fois quatre.

aan, nacomprendre.

Koloba wáná tómultiplier yangó par quatre óyo molakisi asálélákí na

ebandeli ekokí kozwelama kokámbika bakóde. Na sóló, molakisi amónákí ke,

moyékoli azongísí yé pó ábandela ndimbola : "Excusez prof nacomprendre té,

omultiplier na quatre". Molakisi abandélélí yé yangó na Lingála : "tokozwa yangó

mbala quatre."

Namatísí na mésá likambo óyo pó na botálitali na ngái na matéya óyo

nalandákí, ezalákí koyá mwá míngi. Na masoló pé, na balakisi 22 óyo batúnámákí,

balakisi 20 bazóngélákí likambo yangó. Ezalí níni? Balakisi bayébaka tángo nyónso té,

na ndelo níni, kozánga koyéba Français ya moyékoli sóngóló tó pakala ezalí. Mbala

mosúsu, elekelaka bangó. Liloba multiplication ezalí mókó ya mabókani226

mínei óyo

esálelamaka na aritimetíki. Bayékolaka yangó na etéyelo ya ebandeli. Molakisi azalákí

kokanisa ke, ebéngeli multiplier par quatre eyébánákí malámu epái ya bayékoli

nyónso. Nzoka ndé, na elobeli bato balobaka mokolo na mokolo a Kinshasa,

basálelaka míngi ebéngeli fois na esíká ya ebéngeli multiplier, deux fois quatre na

esíká ya deux multipliés na quatre. Likambo óyo etíndí ngáí náloba ke,esengélí kosála

kéba. Kosálela bibéngeli ya nzebi pé bidéfami na Français, ekokí kosunga na bomatisi

ndelo ya bosímbi tína ya matéya. Kasi, esengélí ésalama na bokébi nyónso. Pó, liloba

ya Français óyo molobi asálélí, sókí moyóki ayébí yangó té, na esíká ésunga moyóki,

ekotía moyóki na mpitakáni. Ezalaka míngimíngi sókí bayékoli bayébi té, ndimbola ya

liloba ya Français óyo molakisi asálélí tángo azalí kolimbola.

Lokóla tokokí komóna, ezalaka tángo nyónso pete té, pó na koyéba ndelo ya

Lingála facile óyo balobani bakokí kosolola pó na koyókana. Ezalí pé pási koyéba

mondelo polélé óyo ekabólí kokámbika na bakóde Lingala-Français ná Lingála facile

óyo molobani óyo atángá moké akozala na makokí ya kososola. Yangó ndé likambo ya

bayékoli.

226

libókani = opération

Page 201: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

201

Na súka ya bolimboli, molakisi atúní na bayékoli motúná na Lingála pé bayékoli

bayanólí yé sé na Lingála. Na sima apésí bangó nzelá ya kokoma. Bayékoli bakomí na

Français, bakomí na Lingála té.

(44)

bocomprendre?

ee

sikóyo bókoma.

Na ndakisa óyo ya litéya, molakisi azalákí kokoma na etanda káka bilembo ya

shimí pé ya matematíki. Masakola ya bolimboli azalákí kotángela bangó yangó na

Français.

Bibéngeli ya nzebi, lokóla équation chimique, formule, symbole, atome, fer,

oxygene, ebóngólámí pé na Lingála té. Bibéngeli etíámí na etongameli pé esakoleli227

kolandana na boyíké tó na elobameli228

ya likelelo: baproduit, baréactif, bamétaux,

baéquilibraka, koéquilibrer, tómultiplier, omultiplier. Bibéngeli ya monoko ya bato

nyónso, yangó, elongámí (batíkí yangó ndéngé ezalákí) na Lingála pó moyékoli áyéba

elóko níni penzá balingí kosála, ndakisa, maloba eyanolaka na motúná : ndéngé níni.

Pó na balakisi, na ndéngé ya etángiseli, kosálela Lingála facile ezalí sémba pó,

liluki óyo ezalí wáná, ezalí ndé kolimbolela bayékoli boyébi óyo ekomámí na Français

pé bayékoli bazalí koyéba té, pó Français na bangó ezalí moké. Bazalí kosálela

bibéngeli ya nzebi na Français sóngóló eyébání229

. Ezalí pó na kokáta ndelo ya

bolimboli óyo bazalí kopésa. Moyékoli akomóna polélé ke, molakisi azalí kolimbola

limanyoli sóngóló tó pakala óyo yé, bó moyékoli, asengélí ásosola.

Bibéngeli misúsu, atá ko ezalí bibéngeli ya nzebi té, ezalí kosálelama na Français

pó balobi-Lingála ya Kinshasa esí bakótísá yangó na Lingála bó bidéfami. Ezalí

ndakisa : exemple, nombre, gauche, droite, chiffre, côté, deux, trois, mais, il faut,

comprendre…

6.7.8. LIKANGANI NA SHIMÍ

Likangani na shimí230

tó liaison chimique ezalí bokási óyo ekanganisaka

baatómi míbalé na káti ya entité ya shimí, lokóla iyón tó molekíli. Na sóló, iyón ekokí

kozala káka atómi mókó óyo ebúngísí tó ekamátí baelektrón na libándá. Kasi, baiyón

misúsu etongamaka na baatómi míbalé tó leká, elongó ya baatómi yangó ndé, ebúngísí

227

botíami na etongameli pé esakoleli = adaptation morphosyntaxique 228

elobameli = flexion ; 229

sóngóló eyébání = déterminé 230

likangani na shimí = liaison chimique

Page 202: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

202

tó ekamátí baelektrón na libándá. Molekíli etongamaka na batómi míbalé tó leká.

Bokási óyo ekanganisaka baatómi míbalé na káti ya iyón tó molékíli ndé ebéngamaka

likangani na shimí.

Ndéngé mókó pé, balakisi batúnámákí na óyo etálí likangani na shimí.

Nakososola sikóyo biyano na bangó pé ndéngé basálélákí yangó na tángo bazalákí

kotángisa na kelási. Biyano ekabwání na biyano ya bóngóbóngó, ya mwapene pé ya

síkísíkí, ndéngé esálélámákí na mibóko ya libosó.

Eyano óyo elandí ezalí ya bóngóbóngó pó, liyéboli óyo epésámí áwa ekokí

kozala pó na bosangisi ya ndéngé nyónso tó pé, botíei esíká mókó ya ndéngé nyónso.

Atá ko bóngó, ezalí liyéboli ya likangani na shimí té.

(45)

Liaison ezalí kosangisa ya bilóko míbalé tó

ebelé.

Na eyano óyo ekolanda, motúnami afándísí likanisi ya koloba ke, likangani na

shimí ezalí botiei esíká mókó baatómi na káti ya molekíli.

(46)

Liaison chimique na Lingála ezalí kosangisa

baatome na káti ya molécule.

Atá ko bóngó, ezalí liyéboli ya mwápene. Nalobí bóngó pó, ezalí kopésa

likanisi ya likangani na shimí na bomobimba ya bosangisi yangó, nzóka ndé likangani

na shimí ezalí kokútanisa baatómi míbalé. Na molekíli mókó, tokokí kozala na

makangani na shimí ebelé.

Eyano óyo elandí ezalí ya na liyéboli óyo ebongí. Tokobósana té ke, motúnami

asálélí ebéngeli ya Français force na esíká ézala bokási pé ebéngeli corps na esíká

ézala nzóto. Mpóná óyo ekokí kolimbolama na botáláká ke, bibéngeli óyo míbalé,

force pé corps, balobi na Kinshasa, basálelaka pé yangó na monoko ya bato nyónso.

Kasi, bosáleli ya ebéngeli bilóko ekitísí síkísíkí ya esákólá pé ekómísí eyano óyo,

eyano ya likolólikoló.

(47)

Liaison ya shimí na Lingála ezá lokóla force.

Kosangisa bilóko míbalé pó épésa corps mókó.

Na liyéboli óyo elandí, motúnami abandí na kolimbola limanyoli. Akipé nánu té

koluka sókí akobénga yangó níni. Kasi bitongelami nyónso óyo tozalí na yangó

boséngá ezalí. Alílísí liyébi bokási na nzelá ya ebéngeli aimant. Likelelo likonzi

Page 203: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

203

kokangana ezalí na likanisi ya kosálana likambo pó na kolakisa ke sóngóló akangí

pakala, pé, pakala akangí sóngóló. Bakangání.

(48)

Liaison chimique ezalí loléngé baatómi bakokí

kokangana bangó na bangó na loléngé ya aimant

Kokangana > ko-kang-an-a

-kang-: kokanga

-an- : ebéndisi kosálana

Na eyano óyo ekolanda, molakisi asálélí pé boyébi na yé ya Français pé ya

shimí pó na kobimisa ebéngeli ya malongá pó na limanyoli yangó. Apésí ebéngeli e-

kang-el-i (elóko basálelaka pó na kokanga). Ekaniso231

na yé ekokí kotíáma na

mokúsé na ndéngé óyo elandí :

se lier kokangana ekangání e-kang-án-í e-kang-el-i

(49)

Liaison ya shimí ezalí ekangeli ya bilóko míbalé

parce que, sókí, tolobí liaison ewútí na likelelo

lier, donc bilóko míbalé ekangání.

ko- : ebandi elakisa-kelási 15 (kelási ya manókó)

e- : ebandi elakisa-kelási 7

-an- : esálana

-el- : esálela

Lokóla pé pó na bobóngolani na shimí pé likokani na shimí, batúnami bazalí

kosálela likelelo kosangisa na ndéngé ya kotía étútana. Batúnami basálélí likelelo

kosangisa na ndéngé ya kotía esíká mókó. Ezalí té, na ndéngé ya kokela lisangá.

Nakozóngela na sima pó na kolimbola polélé bokeseni ya makelelo ya mobímbí -sáng-

. Ebéngeli ya malámu na esíká ya kosangisa ebongákí ézala kotútanisa tó kokanganisa.

6.7.9. LISANGANA, EMELA, EMELAMI

Mayébi óyo mísáto ekótáná na ndéngé óyo ekosála ke, nakososola yangó

elongó na mbala mókó. Na sóló, lisangana ezalí sangísa esangáná, epái wápi, ezala

mókó ezalí ebelé míngi koleka, pé, bizala misúsu ezalí moké pé emelámí na káti ya

ezala óyo ezalí ebelé. Ezala óyo ya míngi, ebéngamaka emela. Bizala óyo ezalí ya 231

ekaniso = raisonnement

Page 204: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

204

komelama, ebéngamka, bimelami (mókó, emelami). Sangísa esangáná óyo esálámí, na

mísó boye, okomóna yangó néti káka ezala mókó, nzoka ndé, na bosóló, bizala ebelé

ezalí lisangá, kasi ezala na ezala ezalí na ndéngé na yangó.

Biyano míngi ya batúnami, ezalí biyano ya mwápene pé ya síkísíkí. Biyano ya

bóngóbóngó ezalákí moké.

Motúnami óyo akolanda, azalí kolobelela kosangisa na ndéngé ya mobimba,

etálí penzá shimí té. Asálélí pé ebéngeli ekótisa-makambo-nyónso bilóko.

(50)

Solution ezali elóko óyo ozwí na rapport ya

bilóko míbalé óyo osangísí.

Motúnami óyo alandí, yé así akátí ndelo ya lopango pó akundólí mái bó, emela.

Kasi eyano yangó ekóndísí liyéboli pó asúkí káka na mái bó, emela. Nzoka ndé,

bimela nyónso ezalí káka mái té. Atá ko bóngó, eyano óyo ekokí kosémbolisama pó,

na ndelo ya botéyi shimí na mvúla ya mísáto ya etéyelo ya katikáti, shimí óyo

etángisamaka, ezalí shimí óyo elekanaka na mái. Pó na kosíkisa mosálá ya emela,

motúnami esálélí likelelo komela na libóngwinyi ya momeseno emelaka. Likelelo

kolembisa ebéndísámí -is- ya likelelo kolemba. Yangó ezalí kobakisela esákólá óyo

likanisi ya molando ya bomeli (nzelá óyo emela elandí pó na komela emelami). Asálélí

ngónga ekoyá (ekolembisa) pó na kolakisa kolanda ya likambo yangó.

(51)

Solvant ezalí elóko mókó ezá ya mái, sikóyo

ezalaka óyo emelaka bilóko misúsu. Soluté ezá

elóko wáná ezá makási kasi mái ekolembisa yangó.

Komela > Emelaka > e-mel-aka

e- : 3SG (moto ya mísáto na bókó)

-mel- : mobímbí (komela)

-aka : elobameli ya ezalela ya momeseno.

Kolemba > kolembisa > ekolembisa > e-ko-lemb-is-a

e- : 3SG (moto ya mísáto na bókó)

-ko-MOB-a : elobameli ya ngonga ekoyá.

-lemb- : mobímbí (kolemba)

Na eyano óyo elandí, motúnami asálélí ebéngeli ya ekótisa-makambo-nyónso

bilóko, pó na kolimbola bizala níni esálaka lisangana. Yangó ekómísí esákólá yangó,

esákólá ya mwápene.

Page 205: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

205

(52)

Bon, solution na Lingála ezá lokóla kosangisa

bilóko míbalé óyo ezá différent, ça signifie le

corps solide pé musúsu liquide.

Likelelo kosangisa ekokí koyókama na ndéngé ya kotía lisangá. Síkísíkí

útá na maloba corps solide pé liquide ekóndísí liyéboli ya lisangana. Nalobí

bóngó pó, banzotó óyo míbalé ezalí kosála lisangana, ekokí kozala yangó míbalé

bó mái, ekokí kozala mílinga, ekokí kozala ya makási, kasi, ekokí pé kozala

mókó na ezalela sóngóló, mosúsu na ezalela pakala (bó mái-mólinga ; bó mái-

makási ; mólinga-makási), yambo ke, lisangana ékoka kosálama. Na botáláká

malámu, molakisi akóndísí liyéboli óyo pó na mayéle ya etángiseli. Ezalí pete pó

na bayékoli bámóna ke, múngwa ezalí makási pé mái ezalí bó mái.

Atá ko motúnami óyo akoloba sikóyo, abátélí bolekani na mái pó na ndéngé ya

etángiseli, liyéboli óyo yé apésí, elongóbání koleka. Bosáleli ebéngeli ekótisa-nyónso

elóko elongóbání áwa pó, lisakoli ya boyókani ezalí kolimbola mosálá ya elóko

(elóko óyo emelámí na mái). Likelelo komelama ebéndísámí na likelelo

komela, pé, ekótísí likanisi ya likambo ezalí kosálamela likonzi. Tína na yangó ezalí

ke, motúnami alingí koloba sókí emelami ezali níni pó na emela. Boyókani ya míbalé

ezalí kosíkisa mosálá ya mái bó, emela (mái óyo tobéngí solvant). Liloba

óyo ezalí conjonction ya bokonzami.

(53)

Soluté ezalí ndé elóko óyo emelámí na mái óyo

tobéngí solvant. Solvant ezalí elóko mókó ezá ya

mái, sikóyo ezalaka óyo emelaka bilóko misúsu.

Komela >> ko-mel-am-a

-am- : ebéndisi ya kosálamela

Molakisi óyo alandí, abandí eyano na yé na bosáléláká likelelo dissoudre na

Français, kasi atíéí yangó na etongameli ya Lingála (kosedissoudre). Na sima, na

kotonga esákólá na yé, akómí na makokí ya kobimisa ebéngeli ekokání na Lingála

(komelama). Na boye, dissoudre ekómí komela.

(54)

Soluté ezalí elóko óyo ezá kosedissoudre na elóko

mosúsu, tó, ekokí komelama na elóko mosúsu.

Alors, surtout okokí koloba ke, elóko óyo ekokí

komelama alors solvant ezalí elóko óyo ezalí

komela moningá mosúsu.

Page 206: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

206

Na botáláká na pene, ezalí ekaniso (lisangá ya makanisi óyo atongí) ya mokeli-

bibéngeli tó mobóngoli. Bó, molobi pé moyébi makambo azalí koloba, abandí libosó

na kolimbola limanyoli na maloba óyo eyélí yé na ebandeli : (elóko ezá

kosedissoudre na elóko mosúsu). Na etápi ya míbalé ya esákólá na yé,

abandí na liloba alors pó na kolakisa ke, kolandana na óyo aútí koloba, akómí na

liyéboli ya emelami (elóko óyo ekokí komelama). Na bokóbáká ekaniso na

yé, asúkísí na kosakola liyéboli ya emela (solvant ezali elóko óyo ezalí

komela moninga mosúsu).

Na eyano óyo elandí, motúnami abimísí mitíndo ya makelelo óyo ekokí

kosálelama na na Lingála pó na kobimisa biútá-likelelo óyo ekozala bibéngeli ya

mamanyoli óyo ya ezala ya míngi pé ezala ya moke na káti ya lisangana.

(55)

Bon, solvant ezá elóko óyo emelaka, disons !

Soluté eza elóko óyo emelámí.

Na sóló, na Lingála,

elóko óyo emelaka ebótaka eútá-likelelo emela

elóko óyo emelámí ebótaka eútá-likelelo emelami

Nzelá mosúsu mokeli-bibéngeli tó mobóngoli alandaka ezalí na eyano óyo

elandí. Na sóló, motúnami abandí na koloba liyéboli ya bibéngeli na Français. Yangó

epésí yé nzelá ya kofándisa makanisi libosó ya kobanda koluka ndéngé ya kobimisa

liyéboli yangó na Lingála. Ekókání na óyo motúnami óyo toútí komóna, abimísákí.

(56)

Bon, solvant, na français tolobí un solvant c’est

ce qui dissout. La substance qui dissout. Un

soluté est une substance qui est dissoute, bon,

na Lingála, tokokí koloba: solvant ezalí elóko

óyo emelaka. Soluté elóko óyo batié pó bámela,

elóko óyo emelámí. Elóko óyo emelámí yangó ndé

soluté. Ndakisa tozwi múngwa, totié na mái.

Múngwa tozóbénga elóko óyo emelámí tandisque mái

elóko óyo emelí.

Motúnami óyo alandí abimísí esákólá elámbámá na Lingála, epái wápi abandí

na komónisa emela lokóla esáleli (elóko basálelaka pó na). Transformation de la

matiere, ezalí ebéngeli ya nzebi. Motúnami alobí yangó na ndéngé ya Lingála facile.

Nalobí bóngó pó, asálélí eútá-likelelo mbóngwáná (transformation) óyo ekoyókama

Page 207: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

207

lokóla molando mobimba óyo ezalí komema kobóngwama mobimba, nzóka ndé,

ebéngeli matiere ezalí liloba óyo balobi basálelaka yangó míngi na monoko ya bato

nyónso. Mokeli-bibéngeli akokí kokóma na kondima ebéngeli matiere bó edéfami tó

koluka kokela ebéngeli ekokání na bobandáká, ndakisa, na ndimbola ya ebéngeli

matiere ezalí ce qui est accessible par les cinq sens, (Baudet

2004). Tíí na mói ya leló, nánu nazwí ndéngé ya kobénga yangó na Lingála té. Na

etongami ya bonganga óyo, nakokóba kobénga yangó matiere.

(57)

Solvant ezalí esáleli óyo ekokí kosálisa na

mbóngwáná ya bamatiere.

Kosála > -sál- > -sál-el > ko-sál-el-a > e-sál-el-i

e- : elakisa-kelási 7

-sál-: mobímbí (kosála)

-sál-el- : mobímbí +ebéndisi esálela (kosálela)

-el-: ebéndisi esálela

e-MOB-el-i: esáleli

Na sima, motúnami alobí sókí emelami ezalí níni na bopotánísáká yangó

ná emela (lokóla...kasi).

(58)

Soluté ezalí esaleli pé lokóla solvant kasi,

soluté ezali ya míngi té.

Pó na kosúkisa, motúnami akómí na kolakisa lisangana. Abéngí yangó :

bosangani. Ezalí liyéboli ya limanyoli ya nzelá óyo elandámí (molando) pó na

kozwa lisangana.

(59)

Solution : ezalí bosangani ya solvant ná soluté.

Kosangana > ko-sang-an-a > sang-an- > bo-sang-an-

i > bosangani

bo- : elakisa-kelási 14

-sang- : mobímbí

-an- : kosálana

bo-MOB-I : molando (nzelá ya kolanda bandá na ebandeli ya likambo tíi na súka

ya kosálama ya likambo yangó).

Page 208: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

208

Motúnami asálélí molando óyo ebimí na ndéngé ezalaka ya tángo molobi

monoko alobaka monoko na yé. Na boye, abimísi ebéngeli lisangani, kolongwa na

mobímbí ya likelelo -sang-an- (kosangana).

(60)

La solution tóloba káka néti lisangani

Na eyano óyo ezalí na sé áwa, molakisi abimísí ebéngeli na Lingála pó na

sangísa : bosangisi. Bosangisi ezalí molando ya kotía esíká mókó tó kosangisa. Esálisa

-is- etíámí pó, motúnami azwélí yangó ke, moto ndé atíé babómái míbalé ézala lisangá.

Lokóla na biyano míbalé óyo ezalí libosó, sókí totálélí yangó na ndéngé ya babómái

míbalé ezalí kosálana likambo, na boye, tokosálela esuki ebéndisi -an-..

(61)

Solution c’est le mélange, ezá lokóla bosangisi,

bosangisi míngi míngi ezalaka baliquide, ozwí

liquide tel ná liquide tel, osangisi, tó pé,

liquide ná solide. Osangisi yangó. Liquide ná

liquide osangisi yangó, ezá solution. Donc

liquide ná liquide osangísí yangó epésí ce qu’on

appelle une solution.

Ndéngé mókó na esákólá óyo elandí, ebéngeli bosangisi esálélámí pó na

limanyoli óyo ezalí kolakisa molando (nzelá bandá na ebandeli tíí na súka) ya kozwa

bizala, kotía yangó ékóma lisangá. Atá molobi abimísí ebéngeli na ebandeli, na sima,

asúkí káka koloba sókí mamanyoli misúsu ezali níni. Alukí té kopésa mamanyoli

yangó bakómbó na Lingála.

(62)

Solution ezali bosangisi ya soluté ná solvant.

Solvant ezalí elóko óyo bazwí tó batié ebelé na

bosangisi. Soluté ezali elóko óyo bazwí tó batié

muké na bosangisi.

Bibéngeli bosangani, bosangisi pé lisangani ezalí na babokeseni moké káti na

yangó mísáto. Mokeli-bibéngeli asengélí kokundola babokeseni yangó, pó ákoka

kopésa kómbó ekokí, na limanyoli ya lisangá óyo ezwamaka na sima ya kotía bizala

ndéngé na ndéngé na lisangá mókó pé bizala yangó nyónso ékoma komónana bó ezala

sé mókó.

Na bandáko ya matéya, balakisi bazalákí pé kosálela míngi bandakisa pó na

kofungolela bayékoli polélé, mayébi óyo bazalí kotángisa bangó. Lokóla tomónákí na

Page 209: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

209

esákólá óyo ezalí likoló, kosálela bandakisa ezalí kopésa bangó nzelá ya koloba na

ndéngé elongóbání, mamanyoli yangó na Lingála. Lokóla, likoló ya kozánga bibéngeli

na Lingála, ezalákí kozalela bangó pási pó na kolimbola mayébi ya elimboli, balakisi

bazalákí bóngó kosálela bandakisa pé mimekano. Tokokí komóna yangó na bandakisa

óyo elandí :

(63)

Solution ezá melange. Tokozwa exemple mái. Mái

ezá solvant chimiquement parlant. Mái ezá

solvant. Tokobénga pé mái substance. Azá

substance, azá corps, azá solvant, ezá elóko

ekomisa elóko na ndenge esengeli. Elóko wáná

ezalákí makási sókí batié yangó na mái, tout

esili donc tokozwa mái plus múngwa. Totié yangó

place mókó. Múngwa nyónso ekosíla na káti ya mái.

Tángo okogoûté mái wáná, okosentir saveur. Mái

wáná ekokóma múngwa. Bon, ensemble ya bilóko

wáná, solvant plus soluté, tóbénga yangó

solution. Solution ezoúta a partir ya mái ná

múngwa.

(64)

Solvant ezá mái, mái tokobénga yé solvant tout

comme tokobenga yé substance chimique

(65)

Par exemple ozwí múngwa, otié na káti ya mái.

Múngwa elímwé na káti ya mái. Donc mái penzá ezá

solvant. Donc l’eau, c’est un solvant qui a

dissous le sel, soit le sel ou le sucre.

6.8. BOSÚKISI

Namekákí kokundola ndéngé balakisi bamekaka koloba sókí limanyoli sóngóló

tó pakala ya nzebi ezalí níni. Natálákí pé ndéngé níni bamekákí kobénga yangó na

Lingála. Yangó esálámákí na lisangá-makambo epái wápi, molobi abimísámí esákólá

na ndéngé ya mitúná pé biyano, tó, tángo azalí kotángisa na ndáko ya matéya.

Nalandélákí bibóngolisa232

míbalé : ya libosó ezalí etongameli pé tína-maloba ya

biútá-likelelo óyo ebimísámí na esákólá ya molobi. Ya míbalé ezalí ndéngé bibéngeli

óyo emesáná kobéngama na Français pé botíami na yangó na etongameli pé esakoleli

232

ebóngolisa = paramètre

Page 210: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

210

ya Lingála, tó pé, ndéngé esálelamaka lokóla bidéfami. Bososoli óyo epésí pé nzelá ya

kobimisa na mói, ndéngé mamanyoli ya nzebi óyo ezalí na tína penepene ezalí na

boséngá ya kopésama bakómbó na ndéngé esengélí pó na kobóya mbúlúngano káti na

bibéngeli pé batína-maloba. Yangó ekosénga kotósa tína-maloba ya ebandi, ebéndisi

pé súka mókó mókó. Yangó wáná mokeli-bibéngeli asengélí kopona bibéngeli na

ndéngé elongóbání.

Míngimíngi, biyano ya balakisi ezalákí polélé pé síkísíkí míngi té na óyo etálí

bibéngeli lokóla : bobóngolani na shimí (réaction chimique), likokani na shimí

(équation chimique pé likangani na shimí (liaison chimique). Kasi na kozónga,

balakisi babimísákí bisákólá ya polélé pé síkísíkí na óyo etálí mayébi lokóla emela

(solvant), emelami (soluté) pé lisangana (solution).

Mwápene ya biyano na bangó, ekokí koúta na ndéngé mitúná pé biyano ezalákí

kolekana na ndéngé ya kolobana. Tokobósana té ke, endimiseli ya monéne óyo ekokí

kosála ke balakisi bázala na makokí té ya kobimisa mayéboli esengélí, efándí na

likambo óyo : balakisi bayékólá té, tángo bazalákí na kelási, bibéngeli pé bisákólá na

Lingála. Likambo yangó ebótí bóngó mikakatano na malongá ya kotía makambo na

maloba na bangó mókó, na monoko na bangó óyo balobaka na bomoi ya mokolo na

mokolo. Esálí ke, ekomí pé pási pó na kosímbisa bayékoli tína ya mayébi na ndéngé

ya malongá.

Mayébi emela (solvant), emelami (soluté) pé lisangana (solution) ezalí bóngó

na ngulupa ya mayébi ya bosóló-esímbamaka. Ezalí pási té pó na kolimbola yangó na

nzelá ya bandakisa ya bomoi ya mikolo nyónso. Nzóka ndé, mayébi lokóla

bobóngolani na shimí (réaction chimique), likokani na shimí (équation chimique) pé

likangani na shimí (liaison chimique) ezalí pási pó na kokátela ndelo, sókí ozángí

boyébi ya maloba esengélí. Yangó ekokí kosémbola bokeseni ya ndelo ya síkísíkí ya

esákólá na bangulupa óyo míbalé, epái ya motúnami mókó.

Nakokí kobakisa ke, esákólá na shimí eséngaka ndelo epúsáná ya eyókami-

mókó ya bibéngeli ya kosálela. Batúnami, na bosáléláká, ndakisa, likelelo kosangisa

(ézala pó na kotía lisangá, kotútisa, kosómbinya tó kokanganisa), bakobimisa esákólá

mókó óyo, bamwápene ya mayébi ekotía mobúlú na mitó ya bayékoli. Na sóló, liyébi

kosangisa ezalí kotínda míngi na likanisi ya kotía lisangá. Nzoka ndé, koloba

kosangisa baatómi pó na koloba ndéngé baatómi ekanganaka na káti ya molekíli, ezalí

kotínda na likanisi mókó té. Na kozónga, likelelo kosangana ebongí malámu kosálela

yangó pó kolobela limanyoli ya kotíama esíká mókó tíí lisangá yangó émónana néti

elóko móko mókó. Ebéndisi -an- ya likelelo (ko-sang-an-a) ezalí kozóngisa polélé

likanisi ya kosálana likambo.

Page 211: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

211

Pó na kosúkisa, nabétí sété na ndéngé balakisi basálelaka maloba ya nyónso233

ya monoko ya mokolo na mokolo, na esíká ya bibéngeli ya nzebi tó bibéngeli esengélí

pó na kolimbola mayébi ya shimí. Yangó esálaka ke, bisákólá ézala ya mwápene, na

esíká ézala bisákólá ya síkísíkí. Ndakisa, batúnami basálélákí ebéngeli elóko pó na

kolobelela mamanyoli ndéngé na ndéngé lokóla etongelami, elóko, ebóngolana,

esálami, nzóto, ezala234

... Mamanyoli nyónso wáná, batúnami míngi bazalákí kobénga

yangó elóko.

Batúnami bazalákí mbala mosúsu, libosó ya mikakatano ya kosálela bibéngeli

elongóbání, pé, pó na koloba sókí liyébi sóngóló ezalí níni na shimí, bazalákí bóngó

kosálela bandakisa pó na kopésa mamamyoli yangó na Lingála. Na boye, balakisi

bazalákí kosálela bandakisa pé mimekano pó na kolimbola malámu mayébi yangó pó

na bayékoli na bangó.

Tokobósana té ke, botúnituni óyo, etálísí polélé, na ndéngé ya malongá, maloba

óyo balobi babimísi na óyo etálí makambo ya nzebi. Na botáláká na pene, biyano ya

batúnami, tokomóna ke, balobi basálélí biútá-likelelo pé makelelo ebéndísámá, pó na

kobimisa bibéngeli ya nzebi. Ezalela eyókami-mókó óyo eséngamaka na esákólá ya

nzebi, ekotínda mokeli-bibéngeli ákitisa misó, na bokébi, na batína-maloba ya biútá-

likelelo pé ya makelelo ebéndísámá. Yangó ezalí pó na kopika eyókami-mókó ya

bibéngeli pó ékoka kolobama káka pó na limanyoli sóngóló pé ékesana polélé na

mamanyoli ya nzebi óyo ezalí na tína-maloba penepene na yangó.

Na ndelo ya etángiseli, napésí losáko na mosálá ya balakisi pó, na nzíngánzíngá

ya kébákébá na makambo ya minoko pé na ndéngé bato bazwelaka minoko, balakisi

bazalí kokóba na kokela bamayéle ya etángiseli pé ya botéyi pó na kolekisa boyébi.

Mosálá yangó ya kolekisa boyébi esengélákí ésungama na masungi ya etángiseli óyo

esengélí, ndakisa (babúku ya kelási, babagó, babosáli-sóló pé mimekano). Botúnituni

óyo ebimísí pé na mói, lotómo ya kobimisa makakoli, babúku pé matéya ya nzebi, pé,

kotía yangó na mabóko ya balakisi pó na kopésa nzelá bákoka kokóma bankóló ya

baboyébi, komatisa makokí ya botiei makambo na maloba na bangó mókó pé kokoka

kolekisa boyébi epái ya bayékoli.

Biyano ya balobi epésákí ngáí nzelá ya kokundola bondeko káti na etongameli

ya bibakami pé batína maloba óyo bibéndisami óyo ekelámí. Tokozóngela yangó na

eténi ya mínei ya etongami ya bonganga óyo.

233

générique = ya nyónso 234

etongelami = matériau ; ebóngolana = réactif ; esálami = produit ; nzóto = corps ;

ezala = substance

Page 212: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

212

Page 213: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

213

ETÉNI YA 3

ESAKOLELI YA LINGÁLA

ETÁLELI YA ETONGÁ

Page 214: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

214

Page 215: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

215

MOKABO 7.

BOSOSOLI BITONGI PÉ MOLANDO YA

BOKELI BIBÉNGELI ETONGÁMÁ

7.1. NKÓTÉLÁ

Na mosálá óyo ya koluka konguyisa monoko, na tína ke, ékoka kosálelama na

ndéngé esengélí bó monoko ya kotángisela, póle ya esákólá elámbámá (ya bitéyelo, ya

masoló etongámá tó pé ya nzebi) elandaka boyébi ya ndéngé maloba ekótanaka pé

elandanaka na monoko. Yangó pé ekopésa nzelá ya kotonga bibéngeli ya sika óyo

ekosálelama lokóla bibéngeli ya nzebi. Ekobótamisa pé bisákólá ya nzebi epái wápi

masakola óyo ebimísámí, ekozala na póle óyo esengeli. Yangó ndé litómbá ya

koyékola na malámu nyónso esakoleli ya monoko. Ekokí koyékolama na banzelá

nyónso míbalé, ézala na etáleli235

ya ndéngé esálaka, ézala na etáleli ya bokaboleli236

.

Na mói ya leló, ezalí na baboyékoli míngi té óyo ezalí kokomola esakoleli ya

Lingála. Ndinga Oba (1971) pé Adoua (1984) ndé, bato bayékólí esakoleli ya Lingála

na bozindó na óyo etálí etáleli ya bisála. Elimboli ya Mukash (2004) esosólí etamboli

ya minoko míngi ya Babantu óyo elobamaka na Kongó. Na boyékoli yangó, akótísí pé

Lingála. Meeuwis (2010) alobélí mwá ndámbo makambo ya masakola alimá pé

mbilinga. Ayékólí ebéndisi (-is-) pé libongwinyi ya Lingála. Libongwinyi yangó

eyékólámákí pé na Bwantsa (1970) pé Mufwene (1978). Na litéya na bangó

eléngélámí pó bato ya Mangala báyékola Français, Loussakoumounou et al. (2009),

bayékólí pé mitíndo ya masakola ya Lingála. Na etongami na yé ya bonganga, Nzanga

(1991) asálí mwá likomoli ya kobanda ya bososoli ya bokaboleli ya lisakola alimá.

Ezalí míngi pó na koyékola bibéndisi.

Na boye, boyékoli óyo, ezalí mosálá ya libosó óyo ekótí na bozindó na

bokomóláká pó na Lingála, mibéko ya libóké-maloba, kososola na banzeté, etongá ya

mabóké-kómbó pé ya mabóké-likelelo, makokisi ya likelelo pé makokisi ya lisakola.

Boyékoli óyo ezalí limemeli ya motúya pó na kosímba tína ya bambúlúngano óyo

ekokí komónana na lisakola ya Lingála. Ememí pé biyano na óyo etálí bamayéle ya

kokíma mbúlúngano na esákólá elámbámá na Lingála. Lokótá ekomólámí áwa ezalí

Lingála ya Kinshasa. Atá ko bóngó, batángi bakokí kotála bilimboli epésamákí na

mokabo ya boyékoli loláká pé ya etongameli na Lingála pó na koyéba basíkísíkí óyo

ya bolongobani ya bakelási ndéngé esálelamaka na Lingála lya Makanza.

235

etáleli = approche 236

bososoli ya bisála = analyse fonctionnelle ; bososoli ya bokaboleli = analyse

distributionnelle

Page 216: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

216

Na botáláká níni boyékoli óyo ezalí kolandela, ézala na ndéngé ya bobagoli,

ézala na ndéngé ya bobéngeli, bososoli esakoleli na mokabo óyo, ekokipé míngi etáleli

ya bokaboleli. Atá ko bóngó, bokomoli ya lisakola mbilinga ekosálama pé na etáleli ya

bisála na ndelo ya lopángo ya elimboli óyo Mukash (2004) atandákí pó na minoko ya

Babantu.

Mokabo óyo ezalí na mibóko sambo. Kolongola mobóko ya nkótélá óyo boútí

kotánga, mobóko ya míbalé ekotála bolimboli mibéko ya libóké-maloba pó na Lingála.

Mobóko ya mísáto etandí bitongá ndéngé na ndéngé ya libóké-kómbó. Na mobóko ya

minei, kúná nakeí na bozindó na óyo bitongá ya libóké-likelelo. Nzóka ndé, na

mobóko ya mítáno, na etáleli ya bosáli, nayékólí etongá ya lisakola sémba pé ya

lisakola mbílíngá na Lingála. Pó na kosúkisa, nabimísí likoló ya mésá, bizwami óyo

ebimi na bososoli óyo237

.

7.2. MIBÉKO YA LIBÓKÉ-MALOBA PÓ NA LINGÁLA

7.2.1. LIBÓKÉ-MALOBA

Na káti ya lisakola, liloba sóngóló ekokí komónana bó, likonzi, likanisi-likonzí,

likokisi tó mbele238

. Ekokí komónana yangó mókó, tó, na ngulupa etongámá,

ezíngámá na bibéngeli misúsu. Na boye, bibéngeli óyo ezíngí, ekokoka kofándisa

ndimbola ya bibéngeli óyo ezíngámí. Elingí koloba, ekokóndisa bilanga ya ndimbola

ya ebéngeli yangó pó na kokólisa síkísíkí ya tína na yangó. Libóké-maloba ezalí

ngulupa yangó na mobimba na yango : ebengélí ezíngámí pé bibéngeli ezíngí. Na

Lingála, tozalí na mabóké-maloba óyo : libóké-kómbó, libóké-likelelo, libóké-elínga,

libóké-likitana pé libóké-lilandi. Libóké-maloba eyókámí lokóla mobimba ya

mots [qui] s'enchaînent les uns aux autres et

contractent des rapports fondés sur le caractere

linéaire de la langue qui exclut la possibilité

de prononcer deux éléments à la fois (Donato: 318).

237

libóké-kómbó = syntagme nominal ; libóké-likelelo = syntagme verbal ; likitana-

libóké = syntagme pronominal ; elínga-libóké = syntagme connectival ; lilandi-libóké

= syntagme adverbial ; lisakoli = proposition ; lisakola sémba = phrase simple ;

lisakola mbílíngá = phrase complexe ; mibéko ya maloba-libóké = grammaire

syntagmatique 238

likonzi = sujet ; likanisi-likonzí = prédicat ; likokisi = complément ; mbele =

circonstanciel

Page 217: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

217

Na boyékoli óyo, nakolandela, ézala mabóké-maloba óyo ezalí babobókani eútí

na maloba molobi apóní na ngonga azalí koloba (mwána ya mwásí ya Kabangu), ézala

maloba óyo monoko esí esangísá pé emónanaka elongó239

lokóla liloba etongámá

(mwána mwásí). Nakokipé bitáleli óyo nyónso míbalé pó na kokoka kofándisa esáleli

ya bobéngeli. Babomónani-elongó óyo esí ezalaka ekondingisa kokundola babondeko

óyo ekokí kozala káti na etongameli pé tína-maloba.

Lokóla boyékoli óyo ezalí kolandela bobéngeli pé bobagoli, mokabo óyo

ekosúka káka na kolimbola libóké-kómbó pé ya makelelo. Motángi akobósánáká té ke,

na Lingála, ezalí na pé libóké-maloba misúsu.

Na bososoli ya libóké-kómbó, tokomóna bitongá ndéngé na ndéngé epái wápi

tokokí kokútana na bakómbó. Bifándisa ya kómbó ekokí kozala : kómbó mosúsu,

ezwa-esíká ya yangó mókó, efándisa elakisa, efándisa sémba-té, lilandi-likelelo,

lisakoli ya boyókani tó elínga (ya, na) elandáná na mókó ya bifándisa óyo totángí240

.

Bitongá óyo ezalí komónisa ke, molongó ya bifándisa ya bakómbó esengaka kotósama

na káti ya libóké-kómbó.

Libóké-likelelo etongamaka na kozínga likelelo. Ekokí kozala likelelo yangó

mókó, ekokí pé kozala likelelo elandámí na e(bi)kokisi mókó tó ebelé ekangámá na

likelelo (bilóko, bisúki, bipésameli241

). Yangó ebéngamaka makokisi ya likelelo.

Tozalí pé na makokisi ekangámá na likelelo té pé makokisi mbele. Yangó ezalí na káti

ya libóké-likelelo té (Nzanga 1991 : 214). Na boye, ebéngamaka makokisi ya lisakola

pé na bosoli ya bokaboleli tokozwa yangó bó libóké-maloba bapésá (SA) na lisakoli

(Fromkin 2000 ; Garric 2001). Libóké-maloba bapésá ezalí litongi ya mísáto ya

lisakoli. Litongi ya mínei ya lisakoli ebóyisa242

. Ebóyisa ezalí lilobaóyo : té. Yangó

efándaka na súka ya lisakoli pó na kobóya lisakoli. Ekokí pé kofánda na sima ya

libóké-maloba pó na kobóya libóké-maloba óyo.

239

Bomónani-elongó = collocation 240

ezwa-esíká = substitutif ; efándisa-elakisa = déterminant démonstratif ; efándisa

sémba-té = déterminant indéfini ; lilandi-likelelo = adverbe ; lisakoli ya boyókani =

proposition relative ; elínga = connectif 241

likokisi ya likelelo = complément du verbe ; likokisi ekangámá = complément

direct du verbe ; elóko = objet ; esúki = suffixe ; epésameli = attribut ; likokisi

ekangámá té = complément indirect ; likokisi mbele = complément circonstanciel ;

likokisi ya lisakola = complément de la phrase ; litongi ya lisakola = terme de la

phrase 242

ebóyisa = négateur

Page 218: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

218

7.2.2. BOBANDELI BOKOMI LISAKOLI NA LINGÁLA

Mobimba ya mibéko ya mabóké-maloba ekokí komónisama na ndéngé óyo

elandí áwa na sé. Motángi esengélí áyéba ke, baparantézi ( ) ezalí kolakisa ke,

litongi243

yangó ekokí kozala tó kozala té. Baakoládi { } ezalí kolakisa ke, okokí

kopona mókó ya matongi óyo ezalí na káti. Lisakoli ekozwelama lokóla lisakola. Na

Lingála, kobandela kokoma244

ekokí kokomama na mitíndo óyo esangísámí na etanda

óyo elandí.

P {SN, SCONN, SPRON, SADV} (SV) (SA) (NÉG)

lisakola ya kondima ná SA P SN SV SA mamá akeí na wenze

SN SV SA

lisakola ya kobóya ná SA P SN SV SA NÉG mamá akeí na wenze té

SN SV SA NÉG

lisakola ya kondima ezángá SA P SN SV mamá akeí

SN SV

lisakola ya kobóya ezángá SA P SN SV NÉG mamá akeí té

SN SV

lisakola ya kondima ezángá SN P SV SA akeí na wenze

SV SA

lisakola ya kondima ezángá SN

pé ezángá SA

P SV akeí

SV

lisakola ya kobóya ezángá SN P SV SA NÉG akeí na wenze té

SV SA NÉG

lisakola ya kobóya ezángá SN pé

ezángá SA

P SV NÉG akeí té

SV NÉG

243

litongi = terme (≠ebéngeli) áwa litongi ezalí mókó ya óyo ezalí kokokisa mobimba,

ezalí na ndéngé na yangó, na mosálá na yangó. Néti na matematíki : matongi ya

likokani = les termes d'une équation 244

réécriture = kobandela kokoma

Page 219: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

219

lisakola ya kondima ezángá SV P SN SA nzóto lokóla mwásí

SN SA

lisakola ya kondima ezángá SV

pé ezángá SA

P SN zándo!

SN

lisakola ya kobóya ezángá SV P SN SA NÉG nzóto lokóla mwásí té

SN SA NÉG

lisakola ya kobóya ezángá SV pé

ezángá SA

P SN NÉG zándo té!

SN NÉG

lisakola ya kobóya ezángá SN,

SV pé ezángá SA

P NÉG té!

NÉG

P : lisakoli tó lisakola ; SN : libóké-kómbó ; SCONN : libóké-elínga ; SPRON : libóké-likitana ;

SADV : libóké-lilandi ; SV : libóké-likelelo ; SA : libóké-maloba bapésá tó mbele pé NÉG :

ebóyisa.

Lisakoli na Lingála ekokí kotongama káka ná mókó ya matongi óyo. Na mbísa,

mókó ya matongi óyo (SCONN, SPRON, SADV), ekokí kozwa esíká ya litongi SN.

Na bolakisi na ndéngé ya bitápi ya nzeté245

(Fromkin 2000 ; Garric 2001),

tokofándisama na mobéko óyo : nzeté ezalí na bitápi pé mazíta. Matongi ya ndelo ya

pété mókó pé eútí na lizíta mókó, bazalí bandeko. Lizíta yangó ndé ezalí kokonza

bangó. Na boye, bazalí bána ya lizíta-mamá mókó.

P

SN SV SA NÉG

Litósi ya singa-mayaka246

ezalí kolakisa ke : libóké-maloba ekokí kotongama na

mabóké-maloba misúsú pé kokóba néti singa ya mayaka ezángá súka, kolandana na

ndéngé esákólá ekopésa nzelá. Na Lingála, ezalí na matongi mísáto óyo epésaka nzelá

ya kotonga singa-mayaka yangó. Ezalí bóngó : elínga ya, liyamboli247

na pé

eyókanisa248

óyo.

245

bolakisi na ndéngé ya bitápi ya nzeté = représentation arborescente ; etápi =

branche ; lizíta = nœud 246

litósi ya singa-mayaka = principe de récursivité 247

liyamboli = préposition 248

eyókanisi = relateur

Page 220: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

220

(1)

Mokonzi ya basoda ya mapinga ya Kongó ya

Demokrasí óyo ya katikáti na Afrika

7.2.3. BOKUNDOLI MATONGI YA LISAKOLA

Bokundoli matongi ya lisakola ezalaka pete té. Pó na kokoka kokundola

matongi yangó, eséngaka kozwela yangó mayéle. Etápi ya libosó ezalaka kokáta ndelo

pó na kokundola elandani249

mókó mókó. Pó na yangó, tokosálela tekiníki ya bozwani

bisíká250

pé limeki ya bosiémisi251

. Bozwani bisíká ezalí kopésa nzelá ya kokundola

sókí elandani ezalí libóké-kómbó tó libóké-likelelo. Na sima ekosénga kososola

bambúlúngano óyo ekokí kobébisa bokáti ndelo yangó. Yangó ekosálama libosó ya

koleka na bisálásala óyo ezalí kopésa nzelá ya kokundola makokisi ndéngé na ndéngé

óyo ezalí na lisakola. Bososoli ya masakola ekoloba pé polélé sókí makokisi yangó

ezalí kotálela likelelo tó ezalí kotálela likelelo té. Na bosáléláká mopiko ya mameki

misúsu (limeki ya koboma, limeki ya bobóngoli-efándelo, limeki ya boyíngisi pé

limeki ya bokómisi likitana), bokundoli motíndo ya makokisi ekokóma pete pé

ekosálisa bososoli ya masakola.

7.2.4. BOSIÉMISI

Bosiémisi pó na bokundoli mabóké-maloba ekosálama na lisungi ya biyókanisi

"moto" pó na likonzi pé "ndé" pó na makokisi.

(2)

bakangí miyíbi

ba-kang-í mi-yíbi

249

elandani = séquence 250

bozwani bisíká = commutation 251

limeki = test ; limeki ya bosiemisi = test de focalisation ; commutation = bozwani

bisíká

Page 221: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

221

P

SV SN

V N

bakangí miyíbi

Pó na kokundola matongi ya lisakola, tokosiémisa likonzi. Ekopésa :

(3)

bangó bato bakangí miyíbi.

ba-ngó ba-tó ba-kang-í mi-yíbi.

P

Spron SV

SInd Foc V N

bangó bato bakangí miyíbi

bangó ezalí ezwa-esíká ekangámá té (SInd). Áwa, bangó ezwí kíti ya likonzi na

esíká ya ebandi ya likelelo ba- óyo ezalákí likonzi.

Kasi, sókí osalí bóngó pó na likokisi miyíbi , lisakolá ekobima ekozala

bobandeli kokoma ya mabé. Ekobóta ndimbola mosúsu.

(4)

miyíbi bato bakangí bangó

miyíbi bato bakangí bangó

P

SN SV

N Foc V SInd

miyíbi bato bakangí bangó

Na boye, miyíbi, atá kútu ezalí kómbó, ezalí litongi ya libóké-likelelo.

Lisakola bakangí miyíbi ekokí kobandelama kokomama : P SV SN

Page 222: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

222

Mwá mosíká, bososoli ekobimisa polélé ke, SN ezalí likokisi ekangámá ya

likelelo pé ekozala litongi na libóké-likelelo. Na tángo wáná, lisakoli ekobandelama

kokomama na motíndo óyo : PSV.

Tótála sikóyo lisakola óyo elandí :

(5)

moto mókó atongákí na balabála

mo-tó mókó a-tong-ákí na balabála

P

SN SV SA

SP

N INDÉF V PRÉP N

moto mókó atongákí na balabála

Lisakola óyo ezalí na matongi mísáto ekesáná SN SV SA. Pó na kondima

yangó, tózóngela bososoli na bosiémisi ya likonzi pé ya makokisi. Ekopésa :

(6)

moto mókó moto atongákí na balabála

na balabála ndé moto mókó atongákí

Ngulupa moto mókó esálí SN. Ngulupa na balabála esálí bóngó SA.

Na sima, tokokí bóngó kososola SN : moto mókó. Yangó ezalí libóké-kómbó

esálámí na kómbó moto pé efándisa sémba-té mókó. Mbele na balabála ezalí libóké-

liyamboli252

. Yangó esálámí na liyamboli na pé kómbó balabála.

Pó na kokundola matongi ya libóké-likelelo, tokolanda pé limeki ya bosiémisi.

Tosí tomekánákí na yangó na lisakola :

(7)

bakangí miyíbi

252

liyamboli-libóké = syntagme prépositionnel

Page 223: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

223

Libóké-likelelo : bakangí miyíbi ekokí kobandela kokomama V SN. Bosiémisi

pó na kokundola matongi ya libóké-likelelo esálamaka na nzelá ya eyókanisi moto kasi

na bosáléláká likelelo na motíndo na yangó ya esálama (-am-).

(8)

miyíbi bato bakangámí

Bososoli matongi ya lisakola ya míbalé

(9)

moto mókó atongákí na balabála

ebimísí polélé ke, SV ekokí kobandelama kokomama na V. Ezalí bóngó pámba

té, ezángí ngulupa óyo ekokání na bosiémisi yangó. Kasi, lisakola

(10)

moto mókó atongákí ndáko na yé na balabála

P

SN SV SA

V SN SP

N DétPoss

N INDÉF PRÉP SIND PRÉP N

moto mókó atongákí ndáko na yé na balabála

ngulupa ndáko na yé ekokí kosiémisama na ndéngé óyo elandí :

(11)

ndáko na yé moto etongámákí

Ngulupa ndáko na yé ezalí bóngó na káti ya SV. Na liyéli, ekokí kobandelama

kokomamam : SV V SN.

Ngulupa ndáko na yé ekokí kobandelama kokomama : SN N DétPoss N

Conn SInd

Page 224: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

224

Ndéngé ekolimbolama mwá mosíká, ezalí na motíndo mosúsu ya ngulupa óyo

ezalaka na káti ya libóké-likelelo. Yangó, pó na kokundola yangó, eséngaka kobakisa

bobóngwami ya likelelo na esúki -el- (esálela).

(12)

moto mókó alobákí na tatá likambo

Motíndo ya likelelo óyo endimaka bangulupa míbalé na libóké-likelelo. Ezalí

ya : na tatá pé likambo. Bosiémisi ekopésa :

(13)

likambo moto élobámákí

Yangó ezalí ndéngé ya koyéba ke, ezalí sóló ke, likambo, ezalí litongi ya

libóké-likelelo. Kasi tómeka kosála bóngó ná na tatá.

(14)

na tatá ndé moto mókó alobákí likambo

Ezalí kolakisa ke, na tatá ezalí mbele. Sókí likelelo ebóngólámí na esálela (-el-),

bosiémisi ekokí kokomama :

(15)

tatá moto alobélámákí likambo

Atá kútu ezalí mbele, ngulupa na tatá etósí condition esálelami (-am-) pé ezalí litongi

ya libóké-likelelo.

Kasi na lisakola

(16)

moto mókó atongákí ndáko na yé na balabála

bobongolami ya likelelo na esálela ekomema mbongwáná ya ndimbola

(17)

moto mókó atongélákí ndáko na yé balabála

ekokí pé kobóngwama té na

(18)

balabála moto etongámákí

Page 225: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

225

Ngulupa na balabála ezalí bóngó mbele. Ezalí bóngó libándá ya libóké-likelelo.

Mbele óyo ezalaka na káti ya libóké-likelelo ekobéngama likokisi ekangámá té.

Nzóka ndé, bikangámá té misúsu ekobéngama likokisi mbele253

.

7.2.5. MBÚLÚNGANO NA LISAKOLA254

Na mokabo óyo, tozalí kokéba na likambo etálí bambúlúngano. Ezalí pó, na

bisákólá ya botéyi tó ya nzebi, sókí mwayen ya kokíma bambúlúngano ezalí, malámu

kokíma yangó. Balobi bakólísá bamayéle óyo ezalí kopésa nzelá ya kokitisa penzá

makási bariske ya bambúlúngano yangó. Bososoli ya masakola ekokí kosunga pó na

kosíla komiyébela bambúlúngano pé kopésa banzelá ya kolongola bambulúngano

yangó.

Tozalí na bambúlúngano ya mitíndo míbalé : mbúlúngano ya bobéngi pé

mbúlúngano ya mobéko ya monoko.

Mbúlúngano ya bobéngi eútaka na ndéngé ya ndimbola-nzíké255

, elingí koloba

liloba mókó ekokí kozala ndimbola ya mamanyoli ekesáná.

(19)

mibáli batóndaka té.

Ebéngeli mibáli ekokí kolakisa moto abálá mwásí tó moto óyo azalí mwásí té.

Ezalí bóngó mbúlúngano ya bobéngi eútí na ndimbola-nzíké ya ebéngeli mibáli.

Mbúlúngano ya etongá tó ya masakola, yangó eútaka na elandaneli ya

bangulupa na káti ya libóké-maloba, tó pé, elandaneli ya mabóké-maloba na káti ya

lisakola.

Sango ya mbúlúngano ya masakola na Lingála ebimá polélé na lisapo ya

Monimambu. Mamá mókó apésákí monimambu nzelá álía nguba. Mamá óyo apésákí

pé bána nzelá ya kolía nguba. Nguba yangó eséngélákí élíama. Na boye, mamá óyo

ayébísákí na Monimambu :

(20)

Monimambu, líá ngúba ná bána

253

likokisi ekangámá té = complément indirect ; likokisi mbele = complément

circonstanciel 254

mbúlúngano = ambiguïté 255

ndimbola-nzíké = polysémie

Page 226: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

226

Monimambu asálélákí lisakola óyo na kozánga kososola. Yé alíákí ngúba, kasi

alíákí pé bána.

Mbúlúngano ya bobéngi ekokí pé mbala mosúsu kosangana ná mbúlúngano ya

etongá, nyónso na lisakola mókó. Lokóla na bososoli ya bokaboleli ekotála tína-

maloba té, mayéle ezalí té ya kososola bambúlúngano ya bobéngi na nzelá ya bososoli

ya bokaboleli. Kasi, bambúlúngano ya etongá ekokí kozwa eyano na bokátáká ndelo

ya libóké-maloba na nzelá ya limeki ya bozwani bisíká pé limeki ya bosiémisi.

(21)

Monimambu, líá ngúba ná bána

Ngulupa epái mbúlúngano eútí ezalí ngúba ná bána. Sókí ná bána ezalí libóké-

mbele, bosiémisi ekopésa lisakola óyo :

(22)

ná bána ndé Monimambu ália ngúba.

Wáná, ná bána ezalí libándá ya libóké-likelelo. Kasi, sókí ngúba ná bána ezalí

libóké-kómbó na káti ya libóké-likelelo, bosiémisi ekopésa :

(23)

ngúba ná bána élíama na Monimambu.

Etongameli óyo ekopésa nzelá na molobi esákólá, pó ke maloba na yé ézala

polélé, akotámbusa mbele, pó na kotía yangó na esíká óyo ekokima mbúlúngano.

Akokí kotía yangó na libosó ya libóké-kómbó likonzi. Akokí pé kotía yangó na sima

na yangó, kasi, na libosó ya libóké-likelelo. Litéya ya lisapo óyo ezalí ke, esengélí

kolobaka na ndéngé elongóbání pó moyóki ásosola na polélé.

Lisakola ya mamá esengélákí ézala :

(24)

Monimambu, yó ná bána, bólíá ngúba.

Bososoli ya bokaboleli ezalí kobimisa mbúlúngano ya etongá na bolongáká

bitápi ya nzeté na ndéngé esengélí. Etápi na etápi ekokání na nzelá na yangó ya

mbúlúngano tó té.

Bosiémisi 1: ngúba ná bána bato balíámí na Monimambu

Page 227: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

227

P

SN SV

N V SN

N Conj N

Monimambu líá ngúba ná bána

Bosiémisi 2: ná bána ndé Monimambu balíé ngúba

P

SN SV Circ

SN

N V N Conj N

Monimambu líá ngúba ná bána

7.3. LIBÓKÉ-KÓMBÓ

Libóké-kómbó ezalí kómbó yangó elongó ná ngulupa ya maloba óyo efándísí

ndimbola ya kómbó yangó. Mobimba wáná ezalí kotámbola lokóla kómbó mókó.

Ekokí kozala káka kómbó yangó mókó, tó pé, kómbó yangó ná ngulupa. Ngulupa

yangó ebéngamaka efándisa. Elingí koloba, ngulupa yangó ndé eyáka kokóndisa

monéne ya bilanga ya tína-maloba ya kómbó pó na kopésa yangó tína ya síkísíkí na

káti ya lisangá ya makambo.

Shemá óyo etíámí na sé áwa, ezalí kolakisa bifándisa ndéngé na ndéngé óyo

ekokí kosála libóké-kómbó. Longólá káka na ká ya baamplexif, míngimíngi, efándisa

elandaka kómbó. Lokóla elobámákí mwá likoló, molongó ya maloba na libóké-kómbó

esengélí étósama. Kobóngola efándelo ya litongi ekomema mbóngwáná ya ndimbola,

okwaka pé, ememí koloba óyo ezalaka té na Lingála.

Amplexif: Kómbó eyángela Kómbó eyángelami

Elínga + Kómbó eyángelami (libóké-elínga)

Elínga + Ezwa-esíká nsómí (Efándisa Bonkóló)

Motúya

Elínga + Motúya (motúya ya molongó)

Elakisa

Page 228: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

228

Elínga + Elakisa

Sémba-té

Elínga + Sémba-té

Lilandi-likelelo

Elínga + Lilandi-likelelo

Elínga + motúná

Lisakoli ya boyókani

ebóyisa

Na mibóko óyo ekolanda, nakolimbola bitongá makonzí ya libóké-kómbó.

7.3.1. ETONGÁ 1 : KÓMBÓ YANGÓ MÓKÓ

Kómbó ekokí kosálelama káka yangó mókó lokóla likonzi tó likokisi ezángá

ndimbola ya kobakisa. Wáná káka yangó mókó ekozwelama lokóla libóké-kómbó.

(25)

nókó atongí ndáko

(26)

mamá alámbí mbíka

(27)

mótuka ekúfí

7.3.2. ETONGÁ 2 : AMPLEXIF + KÓMBÓ EYÁNGELA

Koloba moyí tó mosí esálelamaka na Lingála lya Makanza pó na koloba moto

afándaka na mbóka kingandi. Etíamaka na libosó ya kómbó óyo ezalí kolakisa mbóka

tó ekólo. Na Lingála ya Kinshasa, mbala mosúsu basálelaka ebéngeli mwána ya tó

bato ya.

(28a)

Makanza

Bayí mbóka batámbólákí pó na kolakisa ke babóyí

mobúlú o mabelé ma bangó. Sima na yangó, bayí

guvernemá batálákí na bokébi likambo óyo ya

kulúna.

(28b)

Kinshasa

Page 229: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

229

Bana ya mbóka batámbólákí pó na kolakisa ke

babóyí mobúlú na mabelé na bangó. Sima na yangó,

bato ya guvernemá batálákí na bokébi likambo óyo

ya kulúna.

Ebéngeli mwá etíamaka pé libosó ya kómbó pó na kokitisa tó komatisa ndelo ya

bokási ya kómbó.

(29)

mwá balár yangó esílí néti lisekí

Ebéngeli ka edéfámá na ciluba. Esálelamaka lokóla amplexif pó na kolakisa

bomoké ya kómbó. Míngimíngi ezalaka na ndéngé ya mabé.

(30)

Tálá ka moto yangó azótía pé munoko

7.3.3. ETONGÁ 3 :

KÓMBÓ EYÁNGELA + (ELÍNGA) + {KÓMBÓ EYÁNGELAMI, EZWA-ESÍKÁ NSÓMÍ}

Kómbó mosúsu ekokí pé kotíama na sima ya kómbó ya libosó. Kómbó ya

libosó ekobéngama kómbó eyángela pé kómbó óyo eyeí kofándisa ndimbola

ekobéngama kómbó eyángelami. Kómbó eyángelami ekokí kolakisa bomalongá tó

síkísíkí ya kómbó eyángela. Ekokí pé kolakisa boyókani ya bonkóló, boyókani ya

ekendelo, boyókani ya eútelo256

, pé bóngó na bóngó.

Na esíká ya kómbó eyángelami tokokí pé kozala na ezwa-esíká nsómí. Wáná,

singa-mayaka elínga + ezwa-esíká nsómí, ezalí efándisa bonkóló.

(31)

tatá na ngáí.

(32)

vié na bangó.

(33)

lipápá na yó

256

kómbó eyángela = substantif régent ; kómbó eyángelami = substantif régis ;

ekendelo = destination ; eútelo = origine ; bonkóló = possession

Page 230: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

230

(34)

ndáko ya pémbé

(35)

Ndáko-pémbé

(36)

mótuka ya monéne

(37)

mótuka-monéne

(38)

sóso-pémbé

(39)

sóso ya pémbé

(40)

mwána ya moké

(41)

mwána-moké

(42)

tokokita na ndáko ya pémbé, koté ya Menkao

tokokita na ndáko-pémbé, koté ya Menkao

Na mobéko, ezalaka tángo nyónso ná elínga ya tó na libosó ya kómbó

eyángelami. Kasi balobi, mbala mosúsu, babwákisaka elínga. Ezalaka míngimíngi sókí

bomónani-elongó yangó esálelamaka lokóla kómbó etongámá.

(43)

tatá ya lopángo

tatá-lopango

(44)

mwána ya mamá

mwána-mamá

(45)

mwána ya mwásí

mwána-mwásí

Ebéngeli óyo ya súka, ekokí kokótisa mobúlú pó ekokí kolakisa mwána óyo

azalí mwásí (wáná ebéngeli ya mwásí esálelamaka lokóla efándisa ya bomalongá).

Page 231: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

231

Ekokí pé kolakisa, mwána ya mwásí sóngóló. Mwásí yangó azalí mamá ya mwána

yangó (wáná ebéngeli ya mwásí esálelamaka lokóla efándisa bonkóló). Mbúlúngano

óyo eyélí na ndéngé elínga ya ezalaka na batína-maloba ndéngé na ndéngé na Lingála.

Pó na kokíma mbúlúngano óyo na esákólá, ekozala malámu kolandisa bifándisa

na kómbó eyángela óyo yangó ezalí koyángelama. Kobósana té, ekosálama sókí nzelá

ya kosála bóngó endimámí na mibéko ya Lingála.

(46)

mwána na yó ya mwásí

Na lisakola óyo, ezalí na mbúlúngano té. Elakísí, mwána azalí mwána na yó.

Azalí mwási.

Nzóka ndé, mbúlúngano ekotingama na koloba óyo elandí :

(47)

mwána mwásí na yó

Eséngaka na balobi koloba na polélé elínga ya pó na koloba ete, mwásí ndé

azalí mamá na mwána yangó. Mwási yangó azalí mwási na yó (mwána ya mwásí

na yó). Elingí koloba ke, efándisa óyo elandaka mbala-mókó kómbó, yangó ndé

efándisaka ndimbola ya kómbó yangó.

Ekómaka pé ke, ndéngé ya kokíma mbúlúngano ezalí té. Ezalaka míngimíngi

sókí kómbó eyángelami ekokí kolimbolama té na libándá ya kómbó eyángela na

efándisa ya kobakisa.

(48)

mamá batísimo na yé

(49)

mamá na yé ya batísimo

(50)

tatá lopángo na bísó

(51)

tatá na bísó ya lopángo

(52)

nkóló mótuka óyo

(52a)

* Nkóló óyo mótuka

Page 232: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

232

Singa-mayaka Nkóló óyo mótuka endimamaka té na Lingála.

Likokami ya súka eséngaka kokende na efándisa ndimbola ya kobakisa pó na

kokoka kolongola mbúlúngano ya libóké-maloba.

(53)

tatá mwásí wáná

Ekopusa malámu koloba polélé elínga ya na sima ya kómbó eyángela pó na

kolakisa ke, efándisa óyo etíamí na sima ya kómbó eyángelami, ezalí kofándisa

ndimbola ya kómbó ya libosó.

(54)

tatá ya mwásí wáná

Na bandéngé nyónso, esengélí koyéba ke lisangá ya makambo esíka likambo

ezalí kolekela esengélí épésa nzelá ya kokundola sókí tozalí kolobelela ndeko ya tatá.

Ndeko yangó azalí mwásí (tatá-mwásí) tó pé, tozalí kolobelela tatá sóngóló pé mwásí

pakala. Mwásí yangó azalí mwána ya tatá yangó (tatá ya mwásí).

Ezalaka té na mibéko ya Lingála257

koloba

(55)

*tatá wáná mwásí

Pó éndimama na Lingála, esengélí koloba polélé elínga ya.

(56)

tatá wáná ya mwásí

Ndeko ya tatá azalí tatá. Kasi azalí mwásí. Elobamaka míngi na tángo ya koloba

makambo ya famí.

Etongá kómbó + kómbó ekokí kozwelama bó liloba etongámá ya kokabwana.

Elingí koloba, tángo ya kotíela yé efándisa ya bonkóló tó ya elakisa, yangó ekoyá

kofánda mbala-mókó na sima ya kómbó eyángela. Tobósání té ke, kotía efándisa ya

bonkóló tó elakisa na sima ya kómbó eyángelami ekotínda mbóngwáná ya ndimbola

pó yangó ekoyá ndé kofándisa ndimbola ya kómbó óyo ya míbalé. Yangó ndé toútí

kolobelela.

257

ezalaka té na mibéko ya monoko = agrammaticalité

Page 233: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

233

7.3.4. ETONGÁ 4 :

KÓMBÓ EYÁNGELA + (ELÍNGA) + {LIKONZAMI , MOTÚYA , ETÁLISA-BOEBELÉ258

}

Etongá óyo ezalí ya libóké-kómbó etongámá na molongó óyo:

kómbó eyángela óyo elandámí na elínga, na sima likonzami tó motúya tó pé

lisúsu etálisa-boebelé.

Ndéngé mókó na etongá kómbó + kómbó, pó na óyo etálí likonzami, balobi

bazángisaka elínga ya, míngimíngi tángo libóké-maloba esálélámí bó liloba etongámá.

Kasi, na mobéko, ezalaka tángo nyónso ná elínga káti na kómbó eyángela pé

likonzami.

Nzoka ndé, pó na óyo etálí mitúya, bozángi ya elínga ezalaka tángo efándisa

ezalí motúya sémba nzóka ndé bozali ya elínga ezalaka tángo efándisa ezalí na motúya

ya molongó. Etálisa-boebelé eyáka mbala-mókó na sima ya kómbó. Ezalaka na elínga

té. Wáná ekolakisa ke, boebelé ezalí ya kómbó eyángela. Kasi, na etongá kómbó +

ezwa-esíká ya boebelé, eséngaka tángo nyónso kotía elínga ya.

Motúya :

(57)

bandáko míbalé bandáko ya míbalé

Etálisa-boebelé :

(58)

bakúmbi nyónso bayébí kotámbusa mítuka

(59)

bakúmbi ya nyónso babóyí kotámbusa.

Na mbísa, efándisa ya kobakisa (ndakisa bonkóló, likonzami, motúya, elakisa tó

sémba-té) ekokí kotíama libosó tó na sima ya likonzami. Etongá yangó ekozala káka

ya kondimama na Lingála. Kasi ekokí kobimisa ndimbola mosúsu.

(60)

mótuka monéne óyo ekángí nzelá

(61)

mótuka óyo ya monéne ekángí nzelá

258

etálisa boebelé = quantificateur

Page 234: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

234

(62)

bozalí mitéma mabé

(63)

mitéma mabé na bínó ebímí polélé

(64)

mitéma na bínó ya mabé ebímí polélé

(65)

mitéma mabé wáná ebímí polélé

(66)

mitéma wáná ya mabé ebímí polélé

7.3.5. ETONGÁ 5 : KÓMBÓ EYÁNGELA + EFÁNDISA ELAKISA

Efándisa elakisa etíamaka na sima ya kómbó eyángela. Elínga ezalaka té.

(67)

tatá wáná azózela yó

(68)

bakangá nzela óyo

(69)

libángá yangó ekátáná

Sókí efándisa elakisa ezalí lisangá ná efándisa bonkóló (elínga+ezwa-esíká

nsómí), bonkóló efándaka míngimíngi libosó ya elakisa

(70)

tatá na bínó wáná azalaka motéma mabé

Sókí efándisa-elakisa etíámí mbala-mókó na sima ya kómbó-eyángela pé libosó

ya bonkóló, wáná ezalí efándisa ya kómbó (Kómbó + elakisa). Ekokí kozala na káti ya

libóké-kómbó elandámá ná lisakoli mosúsu tó pé, ya boyókani tó ya likitani.

Na Lingála ya Kinshasa, ezalaka polélé pó, na etongá óyo ya míbalé, elínga ya

ezwaka esíká ya elínga na. Etongá ya+ezwa-esíká nsómí ezalí ndé ezwa-esíká bonkóló.

Elakísí mayaka óyo : kómbó eyángela + efándisa elakisa + ezwa-esíká bonkóló.

Kobóngola efándelo óyo ememaka pé mbóngwáná na ndimbola ya libóké-maloba.

Ezalí emphase tó ya kopona káti na babonkóló ebelé ya motíndo mókó.

Page 235: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

235

botiéi bikoma259

:

(71)

tatá wáná ya bínó azalaka motéma mabé.

kopona :

(72)

tatá wáná óyo ya bínó azalaka motéma mabé.

Ezwa-esíká elakisa ekokí kofándisa ndimbola ya kómbó. Wáná ezwa-esíká

ekosála lokóla efándisa óyo-tolobélákí tó pé lokóla lisakoli ya boyókani efináná.

(73)

tatá ówáná azalaka na N'djili, ayákí kosénga

nyongo na yé.

Sókí ezwa-esíká elakisa elandí kómbó, na sóló, ezalí ya lisakoli ya boyókani tó

efándisa elakisa óyo-tolobélákí. Wáná, efándisa ezalí ezwa-esíká elakisa té, kasi, ezalí

lisakoli ya boyókani tó efándisa elakisa óyo-tolobélákí.

(74)

bamamá ówáná bamemí bána

bamamá óyo wáná bamemí bána

(75)

abéngí yé na kómbó na yé ówáná

7.3.6. ETONGÁ 7 : KÓMBÓ EYÁNGELA + EFÁNDISA SÉMBA-TÉ

Efándisa sémba-té, mókó tó mosúsu, efándaka na sima ya kómbó eyángela pó

na kosála libóké-kómbó.

(76)

bato mókó bayákí koluka yó.

(77)

mibáli misúsu balukaka makambo

Míngimíngi, motúya eyáka na sima ya sémba-té.

(78)

259

Botíei bikoma = emphase

Page 236: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

236

bato mókó míbalé bayákí koluka yó.

(79)

bato misúsu míbalé bayákí koluka yó.

Ebéngeli mosúsu efándaka na sima tó libosó ya motúya bó, efándisa ya

bomalongá. Na tángo wáná ekozwelama té lokóla sémba-té.

(80)

bato mibalé misúsu bayákí koluka yó.

Sókí ebéngeli mókó ezalí libosó ya ebéngeli mosúsu, wáná ebéngeli mókó

esálélámí bó, sémba-té.

(81)

moto mókó mosúsu ayákí koluka yó.

Sókí ebéngeli mókó elandí ebéngeli mosúsu, wáná ebéngeli mókó esálélámí bó,

motúya.

(82)

moto mosúsu mókó ayákí koluka yó.

Efándisa bonkóló etíamaka libosó ya efándisa sémba-té.

(83)

bato na yé mókó bayákí koluka yó

Etongá ezwa-esíká nsómí + mókó ekokí koyókana lokóla

(1) Bato na yé, nayébí bangó té, bayákí koluka yó.

(2) Bato ya moto mosúsu té, ya yé mókó, bayákí koluka yó.

Lingála ezwaka eyano na mbúlúngano óyo, na bosáléláká, pó na (2), elínga ya

na esíká ya kosálela elínga na.

(84)

bato ya yé mókó bayákí bayákí koluka yó

Sókí efándisa sémba-té etíámí libosó ya efándisa bonkóló, ekozala ezwa-esíká

bonkóló. Ekozala efándisa ndimbola bonkóló té.

Page 237: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

237

(85)

bato mókó ya yé bayákí bayákí koluka yó

7.3.7. ETONGÁ 7 : KÓMBÓ EYÁNGELA + LISAKOLI YA BOYÓKANI

Libóké-kómbó ekokí kotongama na kómbó elandámá na lisakoli ya boyókani.

Lisakoli ya boyókani ekótisamaka na nzelá ya eyókanisa óyo.

(86)

mamá óyo azalaka na kwén, akúfí

SN

P

SN SV

N P rél V

Rél SV

V SP

Prép N

Mamá óyo azalaka na kwén akúfí

Mbala mosúsu, balobi babwákisaka eyókanisa óyo kasi, na mobéko, ezalaka

tángo nyónso.

(87)

mamá azalaka na kwén, akúfí

Lisakoli ekokí kobanda mbala-mókó na elínga, efándisa elakisa tó efándisa ya

sémba-té. Yangó ekokí kozwelama lokóla kokóndisama ya lisakoli ya boyókani.

(88)

savón ya bilambá

(89)

savón óyo basukolelaka bilambá

Page 238: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

238

(90)

mwásí wáná alálí na mbéto azalí na tifoyídi

Yangó ekokí kobandela kokomama :

(91)

mwásí wáná óyo alálí na mbéto, azalí na tifoyídi

7.3.8. ETONGÁ 8 : KÓMBÓ EYÁNGELA + LILANDI-LIKELELO

Kómbó elandámá na lilandi-likelelo etongaka pé libóké-kómbó.

(92)

bilanga míngi ezindí na mvúla

Míngimíngi, bonkóló tó elakisa etíamaka libosó ya lilandi-likelelo na libóké-

kómbó ya mbílíngá koleka.

(93)

bandeko na bangó míngi bakendé Pótó.

7.3.9. ETONGÁ 9 : KÓMBÓ EYÁNGELA + (ELÍNGA) + MOTÚNÁ

Mitúná ekokí kotíama na sima ya kómbó eyángela pó na kosála libóké-kómbó.

(94)

batatá níni bafútí té?

(95)

tíyó etoboki bipai wápi?

7.3.10. LITÓSI YA SINGA-MAYAKA YA LIBÓKÉ-KÓMBÓ

Tokokí kozwa mókó mókó ya bitongá óyo elimbólámí bó kómbó pé kobakisela

yangó bifándisa misúsu pó na kosála libóké-kómbó ya mbílíngá koleka. Bitongá óyo

ekokí kondima kobakisa basinga-mayaka, na boyébáká ke, singa-mayaka tángo ezalí

komata molai, mbúlúngano na yangó pé ezalí komata. Lokóla elobélámákí likoló, na

Lingála ezalaka míngi míngi elínga ya, liyamboli na pé eyókanisa óyo ndé ekólisaka

singa-mayaka yangó.

Page 239: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

239

(96)

mwána mái na ngáí óyo ya avoká na Londres akómá

kosála na Joburg

(97)

mwána mái na ngáí ya Londres óyo ya avoká akómá

kosála na Joburg

7.4. MAKOKISI YA LIKELELO PÉ YA LISAKOLA

Yambo ya kolakisa bitongá ya libóké-likelelo, ekozala na tína ya kosíkísa

mitíndo ya makokisi óyo tokokí kokútana na yangó na Lingála. Mukash (2004:38, 42)

alobí pó na makokisi

comme toute unité qui vient en expansion d'un

prédicat... Le complément marque sa relation avec

le prédicat soit directement soit indirectement.

La relation est directe, selon le modèle

fonctionnel, quand entre le prédicat et le

complément il n'y a pas de morphème quelconque

qui indique ce rapport de dépendance... La

relation entre le prédicat et le complément est

complètement indirecte quand ce dernier est

affecté d'un morphème prépositionnel ou

postpositionnel indicateur de fonction. C'est

dans la relation indirecte qu'il convient

d'inclure tous les syntagmes fonctionnels tels

que le comitatif, l'instrumental, les compléments

circonstanciels de cause, de lieu, de buts, etc.

Na Lingála, ezalí na mabóké míbalé ya makokisi óyo ebéngamaka : makokisi

ya likelelo. Ya libosó ezalí, makokisi ekangámá, ézala ya nsómí, ézala ya káti. Ya

míbalé, ezalí bipésameli. (Mukash 2004 : 42; Nzanga 1991 : 215). Epái mosúsu,

makokisi ya lisakola ezalí makokisi misúsu óyo ya likelelo té. Yangó ekokí

kobomama, kobongwama efándelo, likelelo ekobúngisa ndimbola na yangó ya

ebandeli té. Míngimíngi, makokisi ya lisakola elandaka liyamboli na. Mbala mosúsu

balobi babwákisaka yangó kasi na bososoli okokúta liyamboli na. Likokisi ya lisakola

ekokí kolakisa : mosálelami likambo, esíká, ndéngé, ngonga,… Yangó ezalí bóngó

makokisi mbele.

Tángo balobi bamelaka liyamboli, mikakatano ekótaka pó na kokundola

motíndo ya likokisi. Mameki mísáto óyo nazwí kolongwa na modéle óyo Garric (2001

Page 240: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

240

: 172-174) alimbólí, ezalí kopésa nzelá ya kokabolisa makokisi ekangámá pé óyo

ekangámá té.

(98)

il avait étudié l’élevage des moutons au Mecklembourg

et en Angleterre

atángá kobókola bibwélé na Mecklembourg pé na Angleterre

(99)

atángá kobókola bibwélé na Yangambi

7.4.1. LIMEKI YA BOBOMAMI260

(100)

atángá kobókola bibwélé na yangambi.

il a étudié élevage ya banyama a yangambi.

Limeki ya bobomami ezalaka boye : okomeka koboma bilandani óyo, pó na yó,

ekokí kozala makokisi.

(101)

atángá kobókola bibwélé na Yangambi.

(102)

atángá kobókola bibwélé na Yangambi.

Tángo elandani kobókola bibwélé ébomámí, lisakola ezalí káka kondimama na

Lingála. Kasi ndimbola ya lisakola ebóngwámí. Yangó ezalí pó na tína-maloba ya

likelelo kotánga óyo, tángo ezángí ngulupa ya likokisi ekangámá na yangó, elakisaka

kozala moyékoli na etéyelo sóngóló. Nzóka ndé, tángo tobomí elandani na Yangambi,

likelelo kotánga ebátélí ndimbola na yangó ya ebandeli, elingí koloba, kososola

likambo kingándi pó na koyéba míngi na óyo etálí likambo yangó.

7.4.2. LIMEKI YA BOBÓNGOLI-EFÁNDELO

Na limeki ya bobóngoli-efándelo261

, okozwa elandani óyo okanísí ke ezalí

likokisi. Okolongola yangó na efándelo ezalákí na lisakola pé okokende kokitisa yangó

na efándelo mosúsu na lisakola yangó.

260

bobomami = effacement

Page 241: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

241

(103)

na Yangambi atángá kobókola bibwélé.

(104)

*kobókola bibwélé atángá na Yangambi.

Elandani na Yangambi ekokí kokitisama na libosó ya likonzi, lisakola ekotósa

tángo nyónso elobeli endimámá na Lingála pé ekobóngola tína-maloba ya lisakola té.

Wáná ndé babéngaka emphase. Nzóka ndé, sókí obóngólí efándelo ya elandani

kobókola bibwélé, ekokela lisakola ya sika. Lisakola yangó, atá ko ekotósa elobeli ya

Lingála, ndimbola na yangó ebóngwámí. Na ndakisa óyo, ebimísí lisakola óyo

ndimbola na yangó ezalí na nzelá té.

7.4.3. LIMEKI YA BOYÍNGISI LILOBA "YANGÓ"

Pó na óyo etálí limeki ya boyíngisi, okoyíngisa liloba yangó (efándisa elakisa

óyo-tolobélákí), libosó ya elandani ya kososola pé okotála sókí ememí bozángi kotósa

mibéko ya Lingála, tó pé, ememí mbóngwáná na tína-maloba ya lisakola. Na sóló,

likelelo ekangamaka na likokisi na yangó na ndéngé ke, káti na likelelo pé likokisi

yangó, mayéle ya koyíngisa liloba yangó ekokí kondimama té. Atá kútu esí ezalí na

elandani káti na likelelo pé likokisi, kobakisa liloba yangó (efándisa elakisa óyo-

tolobélákí), libosó ya likokisi ya kososola ekomema tángo nyónso bozángi botósi

mibéko ya monoko.

(105)

atángá kobókola bibwélé yangó na Yangambi.

Boyíngisi yangó (efándisa elakisa óyo-tolobélákí) libosó ya na Yangambi

ememí bozángi botósi monoko té na lisakola yangó. Kasi, boyíngisi yangó libosó ya

kobókola bibwélé ememí bozángi botósi monoko.

(106)

*atángá yangó kobókola bibwélé na Yangambi.

Mameki emónísí ke, kobókola bibwélé ezalí likokisi ya likelelo atángá. Nzóka

ndé, na Yangambi, ezalí likokisi ya lisakola.

261

bobongisi-efándelo = antéposistion

Page 242: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

242

7.4.4. BIZALELA MINÉNE YA LIKOKISI EKANGÁMÁ

Na polé ya mameki óyo, nakokí kopésa mwá bizalela ya minéne ya likokisi. Ya

libosó, ezalí na makokisi ekangámá ya likelelo óyo ekokí kozángisama té. Ezalí pé na

makokisi óyo ekokí kozángisama. Makokisi ya likelelo ebomamaka té, ebóngwamaka

efándelo té pé, efándisa elakisa óyo-tolobélákí yangó eyíngisamaka té káti na likelelo

pé likokisi yangó. Ya míbalé, likokisi ya lisakola ekokí na yangó kozángisama, ekokí

kobóngwama efándelo pé ekokí kondima ke, efándisa elakisa óyo-tolobélákí yangó

etíama káti na yangó pé likelelo.

7.4.5. LIKOKISI EKANGÁMÁ262

1° Likokisi ekangámá ezalí likokisi ya likelelo óyo bakokí kotía na esíká na

yangó, mókó ya bizwa-esíká nsómí óyo : ngáí, yó, yé, yangó, bísó, bínó, bangó. Yangó

ndé likambo ezalí kosálamela. Na boye, tokokí kotía likitana yangó na esíká ya

kobókola bibwélé. Lisakola

(107)

atángá kobókola bibwélé na Yangambi.

Ekokí kokóma

(108)

atángá yangó na Yangambi.

2° Likokisi ya elóko ekangámá ekokí pé kozwelama lokóla eyano na motúná

náni tó níni.

(109)

atángá níni?

3° Pó na kosúkisa, likokisi ya elóko ekangámá ekómaka likonzi ya lisakola na

esálama (-am-).

(110)

kobókola bibwélé étángámá na Yangambi.

262

likokisi ekangámá = complément direct

Page 243: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

243

Na lisakola (111), likokisi bajuge ebomamaka kasi ebóngwamaka efándelo té

pé ebóyaka boyíngisi ya liloba yangó.

(111)

Wallace akósáká bajuge

(111a)

Wallace akósáká bajuge

(111b)

bajuge Wallace akósáká

(111c)

*Wallace akósáká yangó bajuge

(111d)

Bajuge bakósámákí na Wallace

Na sóló, lisakoli (a) elongóbání pé tína-maloba ya likelelo kokósa ebóngwámí

té. Lisakoli (b) lisúsu na ndimbola ya libosó té ná lisakola (a). Lisakoli c ebóyí kotósa

mibéko ya monoko. Lisakoli (d) ezalí na esálama.

Yangó wáná, tokokí koloba ke, likokisi ekangámá ebóngwamaka efándelo té pé

endimaka té boyíngisi yangó. Ezwa-esíká nsómí óyo elongóbání ekokí kozwa esíká na

yangó. Ezalí eyano na motúná : likonzi+likelelo+níni/náni pé ekómaka likonzi ya

lisakola na esálama (-am-). Bobomi likokisi ekangámá ememaka mbóngwámá ya tína-

maloba.

7.4.6. LIKOKISI YA KÁTI263

Likokisi ya elóko ya káti ezalí liloba óyo etíamaka na sima ya likelelo pó na

kokokisa tína-maloba ya likelelo. Sókí liloba yangó ezalí té likelelo ekolakisi likambo

mosúsu. Mobimba likelelo pé likokisi ya káti ezalí lokóla liloba etongámá

(likelelo+likokisi). Ekeséní ná likokisi ya elóko ekangámá. Elobámí bóngó pó, sókí

lisakola elobámí na ndéngé ya esalama, likokisi ekómaka likonzi kasi likelelo ezwaka

esúki -am- té óyo elakisaka esálama.

(112)

kobima + makilá kobima makilá abimí makilá

makilá ebimí yé

263

likokisi ya káti = complément interne

Page 244: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

244

(113)

kobima + miyoyo kobima miyoyo abimí miyoyo

miyoyo ebimí yé

(114)

kotánga + sóyi kotánga sóyi atángí sóyi

sóyi etángí yé

(115)

kozwa + maládi kozwa maládi azwí maládi

maládi ezwí yé

7.4.7. LIKOKISI EPÉSAMELI

Epésameli ezalí likokisi ya likelelo óyo ezalí kolakisa malongá tó ebelé óyo

epésámélí likonzi. Eshanjanaka bisíká ná likonzami ya bomalongá. Makelelo óyo

eponaka makokisi ya motíndo óyo ebéngamaka makelelo ya epésameli. Tokí kozwa

ndakisa makelelo : kozala, kofánda, kokóma,… Makelelo yangó esálaka lokóla

likelelo-mosungi na etáleli inchoatif. Epésameli elandaka atá liyamboli mókó té.

Ebomamaka té, ebóngwamaka efándelo té, elandaka tángo nyónso likelelo, kolongola

káka na ká ya emphase.

(116)

tozalí bána ya nzámbe

(117)

akómí moto ya mbóngo

(118)

bilóko étíkálí moké

7.4.8. LIKOKISI EKANGÁMÁ TÉ

Likokisi ya bilóko ekangámá té (Loussakoumounou & al. 2009:10) ezalí

likokisi ya likelelo kasi elandaka liyamboli na.

(119)

Filomambo alobákí na yó níni?

Page 245: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

245

Eyáka míngimíngi ke, liyamboli ná ébwákisama. Bobwákisi264

ya liyamboli

eyéisaka mikakatano kokoka kokabola likokisi ekangámá ná likokisi ekangámá té.

Wáná, ekozala malámu kosálela mameki óyo tolobélélákí libosó.

Likokisi ekangámá té etíamaka pé tángo nyónso na sima ya likelelo. Tokokí

kokundola yangó bó likokisi ya likelelo na nzelá ya kobéndisa na likelelo na ndéngé ya

esálela (-el-). Na tángo wáná, likokisi ekangámá té, ekokóma likokisi ekangámá.

Ebomamaka kasi ebóngwamaka efándelo té, pé, enbóyaka boyíngisi ya yangó káti na

yangó pé likelelo.

7.4.9. LIKOKISI MBELE265

Ndéngé elimbólámákí mwá likoló, likokisi mbele ezalí likokisi ebomamaka (b),

ebóngwamaka efándelo (c) pé endimaka boyíngisi ya óyo-tolobélákí yangó káti na

yangó pé likelelo (d).

(120)

(a) atángá na yangambi

(b) atángá na yangambi

(c) na yangambi atángá

(d) atángá yangó na yangambi

Tozalí na makokisi mbele ya esíká, ya ngonga, tína-esálámí pé ya loléngé.

7.4.10. LIKOKISI MBELE YA ESÍKÁ

Likokisi mbele ya esíká elakisaka ekendelo tó ekómelo ya likambo ezalí

kosálama na likelelo266

.

Tángo esálelami267

ezalí likelelo, likokisi mbele ya esíká elandaka liloba epái.

(121)

azángí epái ya kokende

Tángo lisálami ezalí kómbó, likokisi mbele ya esíká elandaka mókó ya maloba

óyo : na, epái, (na) epái ya, (na) libosó ya, (na) sima ya, (na) káti ya, (na) kátikáti ya,

264

bobwákisi = élision 265

likokisi mbele = complément circonstanciel 266

ekendelo = destination ; eútelo = origine 267

esálelami = patient

Page 246: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

246

(na) libándá ya, (na) likoló ya, (na) sé ya, (na) súka ya, (na) ébandeli ya, pembéni ya,

pene ya, penepene ya.

(122)

Ponga akómá na Lubumbashi

(123)

nzéle yangó fándaka na Camp ya basodá!

(124)

botélémákí libosó ya lopángo na bangó

(125)

bazálákí kosakana pembéni ya prince.

Pó na kosílisa, tángo lisálami ezalí lilandi-likelelo (áwa, kúná, pembéni,

penepene, …) likokisi mbele ya esíká elandaka atá liyamboli mókó té.

(126)

yáka áwa!

(127)

longwá kúná!

(128)

apúsání penepene

Tokobéta sété na motíndo ya makelelo ya boningani. Ezalí ndakisa

makeleloóyo : kokende , koyá, koúta, kokóma , kokita , komata, kopumbwa,…

Míngimíngi balobi babwákisaka liyamboli na óyo elandaka pó na kokótisa

mbele ya esíká. Esálamaka bóngó pó, makelelo yangó esí ezalaka na tína-maloba ya

liyamboli na na káti ya likelelo yangó.

(129)

mamá akeí na zando mamá akeí zando

(130)

Kabungu aútí na mosálá Kabungu aútí mosálá

Page 247: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

247

7.4.11. MBELE YA NGONGA

Likokisi mbele ya ngonga ekokí kozala mókó ya libóké-maloba óyo : liloba

mókó, ngulupa ya maloba tó lisakoli ya boyókani. Libóké-maloba yangó elakisaka

ngonga. Elandaka liyamboli na. Maloba ya ngonga óyo emónanaka míngi ezalí : leló,

lóbí, sima-na-lóbí, tóngó, midí, pókwa, butú, mokolo, póso, sánzá, mvúla, tángo, ér,

miníti, segóndi,…

(131)

bafungolaka porte na butú

(132)

alíákí na midí

Ekómaka pé ke, liyamboli na ébwákisama.

(133)

match ezá sima-na-lóbí

(134)

okomela kísi óyo tóngó midí, pókwa

7.4.12. MBELE YA TÍNA-ESÁLÁMÍ

Likokisi mbele ya tína-esálámí ezalí likokisi óyo elandaka mókó ya baliyamboli

óyo : (m)pó, (m)pó na, likoló ya/na,… elakisaka tína óyo likambo esálámí.

(135)

babengání bíso pó na mbóngo ya minerval

(136)

abétí yé pó afíngákí mamá na bángó

(137)

akwéyá likoló ya matólo

(138)

nabóyá yé likoló na yó

Page 248: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

248

7.4.13. MBELE YA LOLÉNGÉ

Likokisi mbele ya loléngé ekokí kolanda liyamboli na. Ekokí pé kolanda yangó

té. Ezalaka mabóké-lilandi óyo ezalí kolakisa loléngé makambo ezalí kolekela.

Malandi óyo emónanaka míngi ezalí : malémbe, mbángu, nkó, míngi, ebelé, nokí,

makási, lokósó, pósá, … La maniere ezalí pé exprimé na ya admakelelo obtenus na

réduplication: malémbemalémbe, mbángumbángu, likolikoló, sésé, móimói,…

(139)

nátóka néti moto azólíá na lokósó

(Fere Gola, 2009, nzémbo « 3ème doigt »)

(140)

azóngí mbángu na ndáko

(141)

totámbólákí malémbemalémbe

7.5. LIBÓKÉ-LIKELELO

Na mokabo óyo elekí, tolimbólákí na bozindó, etongameli ya makelelo na

Lingála. Elobámákí ke, na linókó, likelelo etongamaka na ebandi ko-, na mobímbí, na

súka. Pó na mekelelo ebéndísámá pé, mbala mosúsu, okokúta esúki tó bisúki ya

bobéndisi, na sima ya mobimbí pé libosó ya súka.

Makelelo likonzi ezalí baóyo ezángá bisúki ya bobéndisi, ézala bibéndisi

elamúká tó elálá. Na mobéko, etongá ya mobímbí ezalí ya motíndo CVC. Okokúta pé,

na bimónaneli moké, bitongá misúsu óyo elandí : VC, CV, SVC, CVS, C tó S (C:

elelisi ; V: eleli ; S: eleli-ndámbo).

Page 249: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

249

CVC VC CV SVC CVS C S

kosála koúta kolía koyóka kobóya kozwa koyá

ko-sál-a ko-út-a ko-lí-a ko-yók-a ko-bóy-a ko-zu-a ko-yá-a

kobénga koúmba kotía koyéba kotéya koba kowá

ko-béng-a ko-úmb-a ko-tí-a ko-yéb-a ko-téy-a ko-b-a ko-wá-a

kongala koáka kowuna kokwéya koswá

ko-ngal-a ko-ák-a ko-wun-a ko-kwéy-a ko-sú-a

Page 250: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

250

Makelelo ekokí kokabolama na bakelási ya sé mísáto : makelelo emikoká té,

makelelo emikoká pé makelelo ya epésameli. Makelelo emikoká té, na sóló, ezalí

baóyo endimaka likokisi mókó tó makokisi míngi ya makelelo. Sókí makokisi yangó

ezángí, lisakola ekozala esílá té pé tína-maloba na yangó ekoyébana té. Makelelo

emikoká ezalí baóyo ezalí na boséngá ya likokisi té pó tína-maloba ya lisakola na

yangó éyébana. Makelelo ya epésameli ezalí baóyo, na tína maloba na yangó mókó,

endimaka likokisi ya likelelo óyo ezalí kolakisa malongá ya likonzi. Ezalí pé na

makelelo ekokí, kolandana na esakoleli, ekokí kotámbola lokóla emikoká, emikoká té,

tó pé, ya epésameli.

Likoki268

ya likelelo ezalí kokoka óyo ezalí na yangó ya kondima mandimisi

(likonzi pé makokisi). Na boye tozalí na :

a) makelelo ya likoki mókó269

, endimaka káka likonzi.

b) makelelo makoki míbalé endimaka likonzi pé likokisi mókó.

c) makelelo makoki mísáto endimaka likonzi pé makokisi míbalé.

d) makelelo makoki mínei endimaka likonzi pé makokisi mísáto.

Makokisi ya likelelo ebéngamaka bisálaka270

. Bisálaka ezalí bóngó, makokisi

ya likelelo. Bisála-mbele yangó ezalaka nsómí na míso ya likelelo pé elimbolaka ndelo

ya lopángo epái wápi likambo ya likelelo ezalí kolekana. Na boye, bisála-mbele ezalí

makokisi ya lisakola.

Kolongola makokisi óyo naútí kotánga, ezalí pé na bisúki bibéndisi óyo ezalaka

na likelelo pé etongaka elongó na likokisi, likokisi ya mobimba óyo ebéngamaka

likokisi ya bobéndisi271

.

Libóké-likelelo etongamaka na likelelo yangó mókó pé makokisi na yangó. Na

etanda óyo elandí, namónísí mwá bandakisa ya mabóké-likelelo ya bisakoli. Bisakoli

ezalí na lobókó ya mwásí pé mabóké-likelelo ezalí na lobóko ya mobáli.

Lisakoli Libóké-likelelo

(142)

mamá amemí mwána

Ø-mamá a-mem-í mo-ána

amemí mwána

Ø-mamá a-mem-í mo-ána

(143)

mokonzi apésí mitíndo

mo-konzi a-pés-í mi-tíndo

apésí mitíndo

a-pés-í mi-tíndo

268

likoki = valence ; lindimisi = argument 269

likoki mókó = monovalent; makoki míbalé = bivalent ; makoki mísáto = trivalent 270

esálaka = actant ; circonstant = esála-mbele 271

likokisi ya bobéndisi = complément suffixal

Page 251: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

251

(144)

tatá abikí na liwá

Ø-tatá a-bík-í na li-wá

(145)

abikí na liwá

a-bík-í na li-wáá

(145)

Kabongo akólá na Kingasani

Kabongo a-kól-á na Kingasani

akólá na Kingasani

a-kól-á na Kingasani

Makokisi ya likelelo elandamaka na molongó na káti ya libóké-likelelo. Elingí

koloba ke, sókí obongólí molongó yangó, tína-maloba ya libóké-maloba ekokí

kobóngwama tó kobimisa makambo óyo ekobóya kotósa mibéko ya Lingála.

Makokisi ya likelelo eyáka tángo nyónso na sima ya likelelo. Sókí ozalí na

makelelo ya makoki mísáto, likokisi ya elóko óyo ya mosálelami ezalaka libosó ya

likokisi ya esálelami. Lokóla elobámákí likoló, bambele ekokí kobóngwama efándelo

na káti ya lisakola, nzóka ndé, bikangámá ebóngwamaka efándelo té.

Na mibóko óyo ekolanda, nakolimbola bitongá ya libóké-likelelo. Makokisi ya

likelelo ekokí kozala libóké-kómbó, libóké-likitana, libóké-malandi, tó pé, bipésameli.

7.5.1. ETONGÁ 1 : LIKELELO EMIKOKÁ (EZÁNGÁ MAKOKISI)

(146)

mamá abimí

mamá a-bim-í

P

SN SV

N V

mamá a-bim-í

7.5.2. ETONGÁ 2 : LIKELELO EMIKOKÁ + EKANGÁMÁ TÉ NA EFÁNDELO SÓNGÓLÓ

EYÉBÁNÍ

(147)

mamá abimí na libándá

mamá a-bim-í na libándá

Page 252: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

252

P

SN SV SA

SP

N V Prép N

mamá a-bim-í na libándá

Na mobéko, makelelo ya boningani ezalí makelelo emikoká. Na boye,

elandamaka tángo nyónso na liyamboli na óyo ezalaka libosó ya libóké-kómbó

elakisaka eútelo tó ekendelo.

(148)

tatá aútí na mosálá

ø-tatá a-út-í na mosálá

(149)

okeí na wenze

o-ke-í na ø-wenze

(150)

amatí na bísi

a-mat-í na Ø-bísi

Míngimíngi, balobi babwákisaka liyamboli yangó. Na boye, okokanisa ke,

likokisi óyo elandí ezalí likokisi ekangámá, nzóka ndé, ezalí likokisi mbele ya esíká.

(151)

tatá aútí mosálá

ø-tatá a-út-í mosálá

(152)

okeí wenze

o-ke-í Ø-wenze

(153)

amatí bísi

a-mat-í Ø-bísi

Page 253: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

253

7.5.3. ETONGÁ 3 : LIKELELO EMIKOKÁ + MAKOKISI YA ELÓKO EKANGÁMÁ YA KÁTI

Ezalí na makelelo óyo, na molongó, emikoká. Kasi, na bobakísáká kómbó-

likokisi, ekokí kobóta likelelo mosúsu. Mobimba likelelo+likokisi esálaka lokóla

likelelo etongámá. Na boye, kómbó likokisi óyo, ekokómisa yangó likelelo emikoká

té. Likokisi ya motíndo óyo ebéngamaka likokisi ya káti. Sókí olongólí kómbó-likokisi

ya káti, bobóngolami wáná pé elongwé. Ndéngé tomónákí likoló, kotía lisakola óyo na

loléngé ya esálama, ekomema té kosálela esúki -am-. Makelelo ya motíndo óyo yangó

mókó, esí ezalí mwá néti loléngé ya esálama. Nalobí bóngó pó, likonzi ya likambo

yangó ezalí mosáli-likambo té. Mosáli likambo ezalí ndé likokisi ya káti.

(154)

kobima kobima makilá ; kobima miyoyo

(155)

abimí

a-bim-í

(156)

abimí makilá

a-bim-í makilá

P

SV

V SN

N

a-bim-í makilá

(157)

abébí nzóto

a-béb-í nzóto

7.5.4. ETONGÁ 4 : LIKELELO EMIKOKÁ TÉ + LIKOKISI EKANGÁMÁ NSÓMÍ

Ezalí likokisi ezalí nsómí ya likelelo. Elingí koloba, ekokí kozwana esíká272

likokisi mosúsu, tína-maloba ya likelelo ekobóngwama té. Likelelo ezalí makoki

272

bozwani-esíká = commutation

Page 254: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

254

míbalé, elingí koloba ekoyamba likonzi pé likokisi mókó. Likokisi yangó efándaka

tángo nyónso na sima ya likelelo.

(158)

tosómbí mápa

tó-sómb-í má-pa

P

SV

V SN

N

tó-sómb-í mápa

(159)

yayá Ngani alobákí na yó

yayá Ngani a-lob-ák-í na yó

P

SN SV

N N V SP

PRÉP SIND

yayá Ngani a-lob-ák-í na yó

7.5.5. ETONGÁ 5 : LIKELELO EMIKOKÁ TÉ + LIKOKISI YA ELÓKO EKANGÁMÁ +MBELE

Etongá óyo ezalí lokóla bitongá míbalé óyo toútí komóna kasi, áwa, likokisi

mbele mókó ebakísámí na sima liyamboli na. Likokisi ekangámá efándaka na sima ya

likelelo pé libosó ya likokisi mbele, sókí likokisi mbele efándí na sima ya likelelo.

(160)

nókó atékaka nyama na wenze.

nókó a-ték-ak-a nyama na wenze.

Page 255: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

255

P

SN SV SA

N

V N SP

PRÉP N

nókó a-ték-ak-

a

nyama na wenze

(161)

na wenze nókó atékaka nyama.

na wenze nókó a-ték-ak-a nyama.

P

SA SN SV

SP N V N

PRÉP N

na wenze nókó a-ték-ak-a nyama

Atá ko, okokí kobóngola efándelo ya mbele, lisakola ekómaka na mbúlúngano

sókí olukí koyíngisa yangó káti na likelelo pé likokisi ekangámá. Kómbó likokisi

ekangámá ezalí koriské ezwama lokóla ndé ezalí na káti ya libóké-kómbó mbele.

(162)

nókó atékaka na wenze nyama.

nókó a-ték-ak-a na wenze nyama.

Page 256: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

256

P

SN SV Circ

N SP

V PRÉP N N

nókó a-ték-ak-a na wenze nyama.

7.5.6. ETONGÁ 6 : LIKELELO EMIKOKÁ TÉ + 2 MAKOKISI EKANGÁMÁ

Ezalí na mwá makelelo emikoká té óyo ekokí kozala makoki mísáto. Elingí

koloba, ekokí kondima makokisi ekangámá míbalé. Likokisi ya libosó etíamaka na

sima ya likelelo elakisaka motíndelami tó mosálelami ya likambo pé likokisi ya míbalé

óyo etíamaka na sima ya likokisi ya libosó elakisaka esálelami tó elóko óyo bazalí

kokendele (Mukash 2004 : 43, Nzanga 1991 : 218).

(163)

mokonzi apésí kapíta mosálá

mokonzi a-pés-í kapíta mosálá

P

SN SV

N V SN SN

N N

mokonzi a-pés-i kapíta mosálá

Page 257: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

257

7.5.7. ETONGÁ 7 : LIKELELO EMIKOKÁ TÉ + 2 MAKOKISI EKANGÁMÁ+ MBELE

Etongá óyo ezalí lokóla etongá óyo eútí koleka. Okobakisa likokisi mbele

elandá liyamboli na. Makokisi ekangámá efándaka na sima ya likelelo kolandana na

molongó esengélí. Na sima ndé okoyá kokúta likokisi mbele, sókí efándí na sima ya

likelelo.

(164)

mokonzi ya basodá aséngí ngáí mbóngo na kúzu

mokonzi ya basodá a-séng-í ngáí mbóngo na kúzu

P

SN SV

SA

N Conn N V SN SN SP

N N Prép N

mokonzi ya basodá a-séng-i ngáí mbóngo na kúzu

7.5.8. ETONGÁ 8: LIKELELO MAKOKI MÍBALÉ + LIKOKISI YA BOBÉNDISI

Bitongá ya makelelo ebéndísámá esosólámí na bozindó na mokabo óyo elandí.

7.6. BOTONGI

7.6.1. LIYÉBOLI

Botongi esálamaka tángo olandaísí maloba míbalé tó ebelé óyo esí ezalaka na

monoko, pé, okelí liloba ya sika óyo ezalí na ndimbola ekesáná ná maloba óyo

etongákí yangó. Ndimbola yangó ekokí kozala ná bondeko tó té ná maloba ya

ebandeli. Botongi ekokí kopésa bibéngeli etongámá ya ndéngé míbalé : maloba

ekangámá (1), tó pé, maloba ekabwáná kasi, lokóla emónanaka elongó na maloba tó na

makomi, ekozwama lokóla ndimbola ya sika (2).

(165)

Page 258: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

258

(mwána)N, (petról)

N (mwána-petról)

N

(166)

(mwána)N, (mwásí)

N (mwána-mwásí)

N

(167)

(kangá)V, (moyíbi)

N (kangá-moyíbi)

N

(168)

(tómbólá)V, (bwáká)

V (tómbólá-bwáká)

N

(169)

(míngi)adv (míngimíngi)

adv

(170)

(mái)N (máimái)

adv

(171)

(ndáko)N, (ya)

G , (Nzámbe)

N (ndáko ya Nzámbe)

N

(172)

(lobóko)N (ya)

G (mwási)

N (lobóko ya mwási)

N

Na boyékoli óyo, nakolimbola babotongi óyo emónáná na Lingála pé nzelá ya

kosálela óyo mokeli-bibéngeli akokí kolanda pó na kobóta bibéngeli etongámá.

7.6.2. BOTONGI KÓMBÓ-KÓMBÓ

Pó kobóta ebéngeli ya sika, molobi ya Lingála akokí kotía esíká mókó,

bakómbó (biútá-likelelo tó té) míbalé.

(173)

mokáti+mbíla mokáti-mbíla

(174)

tonga+mashíni tonga-mashíni

(175)

tonga+mabóko tonga-mabóko

(176)

Page 259: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

259

epasola+kóni epasola-kóni

(177)

mobongisi+radio mobongisi-radio

(178)

bíkende+bízónga bíkende-bízónga

(179)

tatá+mokonzi tatá-mokonzi

7.6.3. BOTONGI KÓMBÓ-EFÁNDISA

(180)

mamá+mobimba mamá-mobimba

(181)

mbwá+mabé mbwá-mabé

(182)

mbwá+libóma mbwá-libóma

(183)

motéma + malámu motéma-malámu

7.6.4. BOTONGI LIKELELO-KÓMBÓ

Botongi ekokí kozwama pé na kómbó elandá likelelo. Likelo ekokí kozala na

ngonga óyo míbalé : etíndá tó ekokísámá 2 (eleká-etíkálá).

a) V:etíndá-.N

(184)

kangá+ moyíbi kangá-moyíbi

(185)

kangá + journée kangá-journée

(186)

kangá + lopango kangá-lopángo

Page 260: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

260

(187)

bombá + sekélé bombá-sekélé

(188)

béndá + bilílí béndá-bilílí

b) V:(ekokísámá2)eleká-kala-.N

(189)

amelá + milangi amelá-milangi

(190)

akátá + singa akátá-singa

(191)

abomá + Lumumba abomá-Lumumba

c) V:(ezalela)eleká-pene-.N

(192)

akúfa + lóbí akúfa-lóbí

7.6.5. BOTONGI NA BOBANDELI MALOBA

Bifándisa míngi (makonzami tó malandi) ebótamaka na bobandeli kómbó tó

liloba mbala míbalé.

(193)

mái máimái

(194)

butú butúbutú

(195)

káti katikáti

(196)

likoló likolólikoló

(197)

malémbe malémbemalémbe

Page 261: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

261

7.6.6. BOTONGI LIKELELO-LIKELELO

Botongi likelelo-likelelo ezalaka míngimíngi ya motíndo etíndá-etíndá tó

ezalela-ezalela.

a) etíndá-etíndá

(199)

tómbólá + bwáká tómbólá-bwáká

(200)

kótá + poná kótá-poná

(201)

bénda-bíka bénda-bíka

(202)

kébá + kébá kébá-kébá

b) ezalela-ezalela

Ezalí na pé motíndo ya botóngi epái wápi ebéngeli óyo ebótámí ezalí lisakola

óyo makelelo na yangó ezalí na motáláká "ezalela", na moto ya mísáto na bókó tó

boyíké. Botóngi yangó elakisaka míngimíngi ezalela ya mosáli-likambo ya kozángisa

ndelo na ndéngé asálaka likambo yangó.

(203)

apésa+atála+té apésa-atála-té

(204)

amela-alángwa-té

7.6.7. LISESE-KÓMBÓ273

Ndéngé ekomí Kabuta (2003 : 138),

edéfami ya Kikongo

273 lisese-kómbó = hypostase

Page 262: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

262

on entend par hypostase de la transposition d’un

mot appartenant à une catégorie grammaticale

quelconque ou d’une phrase vers la catégorie des

noms.

Na boye, lisese-kómbó ezalí maloba ya mwá molai (lisakola) óyo balobi

bakómá kosálela bó kómbó etongámá (Barbaud 2009 : 235-236).

(205)

tíá + mutú + bákata tíá-mutú-bákata

(206)

mbwá + akátá + singa mbwá-akátá-singa

(207)

féti + ya + bato + ya + mabandi féti-ya-bato-ya-

mabandi

(208)

fwa-kú-mpútu fwa-kú-mpútu

(209)

libúlú + ezángá + súka libúlú-ezángá-súka

7.7. BOTÍEI BABOTONGI YA BWÁNYÁ NA LOLÁKÁ PÉ ETONGAMELI

YA LINGÁLA

7.7.1. BABOTONGI YA BWÁNYÁ

Na bamambí ya nzebi, ekómaka míngimíngi ke ebéngeli yangó ékokana na

moniko ebelé, pé monoko na monoko ekotía yangó na loláká pé etongameli na yangó.

Tokokí koloba té ke, ezalí kodéfa maloba : ezalí ebéngeli ebéndísámá óyo moluki óyo

azalákí na ebandeli ya kokundola limanyoli yangó alukákí kopésa yangó. Asálákí

yangó na nzelá ya bibakami tó ya mobímbí ya monoko óyo lisangá ya bato ya nzebi

yangó basálelaka bó nkelo ya bibéngeli. Ezalaka míngimíngi kigréki ya kala, kilatin, tó

pé na mói ya leló, ekómá míngimíngi Anglais.

Nakolílisa ezalelo óyo na ndakisa ya ebúki mókó ya shimí óyo Lavoisier

abombólákí na na 18eme siecle. Lokóla amónákí ke, mólinga yangó na botútánáká ná

mopepe, ezalákí kobimisa mái, Lavoisier akanákí kokelela yangó kómbó na botongáká

ebéngeli ya sika na nzelá ya kobakamisa maloba ya kigréki ya kala : υδωρ (mái), pé

Page 263: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

263

γενναω (kobóta). Na ndéngé ya loláká, na Français, ebéngeli grec υδωρ elobamaka

hydro pé ebéngeli γενναω elobamaka gene. Na boye, Lavoisier abéngákí ebúki óyo

aútákí kobómbola na kómbó ya hydrogene. Ndéngé ya kokoma óyo elongóbání ná

ekomeli ya Français. BaAnglais basálélákí sé ebéngeli yangó na botíáká yangó na

loláká pé ekomeli ya Anglais : hydrogen. Ndéngé mókó pé batalien basálákí :

idrogeno. Bakeli-bibéngeli ya Tanzaní babéngákí yangó na Kiswahili : hidrojeni (Tuki

1990). Na boye, bakeli-bibéngeli na Lingála babéngákí yangó : idrojéni274

.

Lingála esálelaka pé esálameli óyo pó na óyo etálí kobénga bizali ya nzebi.

(210)

telefóni, radío, lotilíki, foní, tekiníki

Na mói ya leló, maloba ekómí koúta míngimíngi ndé na Anglais.

(211)

SMS, lowbat, internet, blútúf, podkast, kompyúter,

flash, skán

Mbala mosúsu, ezalaka pé bakómbó ya bato tó yha bisíká.

(212)

sakómbi, vólt, grám,

Nasálélákí nzelá óyo pó na kobongamisa bokeli-bakómbó ya bibúki pé

bamolekíli ya shimí. Nakolimbola yangó na eténi ya mínei ya boyékoli óyo.

7.7.2. BOTÍEI NA ETONGAMELI PÉ LOLÁKÁ YA LINGÁLA

Ézala bidéfami, ézala babotongi ya bwányá, pó na kokótisama na ndéngé ya

malámu na ebéngo ya Lingála, maloba yangó etíamaka na loláká pé etongameli ya

Lingála. Monoko na monoko ezalí na libóké ya batekiníki óyo esálelaka pó na

kokokisa mosálá yangó. Pó na óyo etálí Lingála, elimbólámí na bozindó na makomi ya

nzebi (Mudimbe pé al. 1977, Vatomene 1983, Edema 2008).

Batekiníki yangó elimbolaka bizaleli ya balobi na ndéngé ya kotía makambo

kolandana na monoko na bangó. Na boye, nakokí koloba ke, mokeli-bibéngeli esengélí

ákipé ndéngé balobi Lingála basálaka, ézala pó na loláká, ézala pó na etongameli. Na

eténi ya mínei ya boyékoli óyo, nakolakisa na bozindó, botiei na loláká pé etongameli

ya Lingála. Ekozala na mokabo etálí bokeli bibéngeli ya shimí.

274

Diambu Mbika Papi moto apésákí kómbó yangó.

Page 264: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

264

Ezalí na mwá batekiníki óyo balobi-Lingála bazaláká kosálela té na kala, kasi

na mói ya leló, bakómá kosálela yangó. Tokokí kozwa ndakisa, pó na óyo etálí bileli

ya zólo.

(213)

bán, pón, mwayén

Na le elekí, balobi avaient pé tendance a likitanakar systématiquement [r] na [l].

Na mói ya leló, on emploie pé [r].

(214)

merci melesí mersi

docteur dokotólo dokter

Loláká [ᶴ] ezaláká kozwa esíká ya [s]. Kasi leló, ezalaka lisúsu bóngó té. [ᶴ]

ekómá kosálelama tángo nyónso.

(215)

machine masíni mashíni

chemise simísi shemíz

Bilelisi óyo elandáná tó basúka endimaka míngimíngi boyíngisi ya eleli, tó pé,

babakisaka bilelisi misúsu. Ezalí ya bikómisami óyo babéngaka : bokóndisi ya

fonetíki, boyéisi molaí, bozwi-esíká tó bokómisi mókó275

.

(216)

bus bísi

kelási kelási klási

açucar sukáli

soldat sodá

diabulus zábolo

milk miliki

avocat savoká

ananas ananási

l'heure lér

hôpital lopitálo

275

bokóndisi ya fonetíki = réduction phonétique ; boyéisi molaí = allongement

vocalique ; bozwi-esíká = substitution ; bokómisi mókó = fusion

Page 265: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

265

Bikendeli ya sika óyo na Lingála ya Kinshasa, ndéngé mókó pé na minoko

misúsu ya Kongó, ndéngé Kabuta (1998) afándísí kondima yangó, ezalí ya kotía na

konti ya kokende kelási pé lokúmu ya koyéba Français. Yangó ndé etíndaka balobi

báluka koloba maloba óyo eútá na Français, na modele óyo ya pene penzá na elobeli

ya Français. atá ko ezalí na mindondó misúsu óyo eútaka na momeseno ya loláká óyo

epekisaka mbala míngi koloba na ndéngé ya Français elóngobana penzápenzá. Ezalí

ndakisa baloláká ya Français lokóla [y], [ø], [œ]. Balobi ya Lingála basálelaka [i], [e],

[ɛ].

(217)

bureau biró

bleu blé

docteur dokter

chauffeur shofér

7.8. LISAKOLA MBÍLÍNGÁ

Na Lingála, tokokí kokútana na masakola mbílíngá na bitongá óyo elandí :

mopanzí-mopanzí, bosáli-elongó, bokonzami pé boyókanisi.

7.8.1. MOPANZÍ-MOPANZÍ276

Na óyo etálí mopanzí-mopanzí, Mukash (2004) alobí yangó ezalí :

Dans le cas de la juxtaposition, deux

propositions viennent une à la suite de l’autre

sans un terme explicitant les rapports et le type

de relations qui lient les deux structures

phrastiques combinées... (Mukash 2004:115)

Mukash akundólí babobókani óyo elandí :

Bolandani káka

Bolandani ya likelelo ya boningani ná likelelo mosúsu na linókó

Mopanzí-mopanzí kobanda na litongi-ebaluka277

óyo ezalí na misálá míbalé

Mayaka ya likelelo

Nakolakisa matongami óyo pó kondima tó kobóya ezalela ya mopanzí-mopanzí

ya lisakola mbílíngá.

276

mopanzí-mopanzí = juxtaposition ; bosáli-elongó = coordination ; bokonzami =

subordination ; boyókanisi = relative 277

litongi-ebaluka = terme pivot ; bokonzami = subordination

Page 266: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

266

a) Bolandani káka

Bolandani káka etósaka alimá ya tína-maloba.

(218)

nakoyá lóbí epái na yó, nakolía epái na yó.

b) Bolandani ya likelelo ya boningani ná likelelo mosúsu na linókó

Pó na Mukash (2004:116-117), ngáí pé nandimí bososoli yangó, sókí makelelo

ya boningani esálélámí lokóla likelelo-mosungi pé elandámí na likelelo mosúsu na

linókó,

relèvent des relations de subordination où

l’infinitif est une proposition subordonnée

rattachée à la principale directement par un

mécanisme qui relève de la parataxe, [et] la

conjonction de subordination exprimant le but est

élidée...Là où le verbe de mouvement est un

auxiliaire, il exprime dans la même langue

l’aspect inchoatif ou inceptif et n’autorise pas

l’insertion du subordinatif.

Bokonzami : Likelelo ya boningani+linókó

(219)

tokokende kolala na matánga

Bokonzami emónání pó, tokokí koyíngisa ekangisa ya bokonzami óyo

ebwákísámákí :

(220)

tokokende pó na kolala na matánga

Kasi, etáleli inchoatif na ndakisa óyo elandí ezalí kopésa nzelá té ya koyíngisa

ekangisa ya bokonzami pó na.

(221)

nakómí kozónga mbóka

Koyíngisa ekangisa ebótaka lisakola mosúsu ná tína-maloba ekesáná.

Page 267: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

267

(222)

nakómí póna kozónga mbóka

Pó na kosúkisa, bososoli óyo, ezalí kolakisa ke, etongá óyo, ezalí mopanzí-

mopanzí té, kasi, ekokí kozala tó bokonzami, tó motáláká ya libóngwinyi.

c) Mopanzí-mopanzí kobanda na litongi-ebaluka a double statut

fonctionnel

Makelelo lokóla komóna, koyóka, kokúta, kotíka, endimaka likokisi óyo esálaka

káka na tángo yangó pé, lokóla likonzi ya likelelo óyo elandí. Mukash azwí yangó bó

mopanzí-mopanzí ya mwá ndéngé na yangó. Alobí bóngó pó, likokisi ya likelelo ya

libosó ezalí pé likonzi ya likelelo ya míbalé. Mosálá óyo ya likokisi-likonzi ndé

ebéngámí : litongi-ebaluka.

(223)

totíkí batatá bazálí kobimisa bakíti libándá

Ebéngeli batatá ezalí litongi-ebaluka ya lisakola óyo, pó, ezalí likokisi ya

likelelo ya libosó (totíkí batatá) pé ezalí likonzi ya likelelo ya míbalé

(batatá bazálí kobimisa bakíti libándá).

Tokokí pé kozwa etongami óyo lokóla bokonzami ya kokokisa278

ezángá

kikoma. Motúná SN + V + níni ? ezalí kopésa nzelá ya kokundola lisakoli ya

kokokisa. Na motúná : totíkí níni ?, eyano ezalí : batatá bazálí kobimisa

bakíti libándá. Na boye, etongami óyo ezalí bokonzami epái wápi boyókani

káti na lisakoli ya likonzí pé óyo ekonzámí ezalí na tína ya kotíama elembo té

(Mukash 2004 : 117).

d) Mayaka ya likelelo

Ekómaka ke, bolandani ya milúlú ésálama na ndéngé ya kolandana káka

mosáli-likambo mókó. Ezalí bóngó mayaka ya likelelo "constituées des propositions

juxtaposées, toutes affirmatives, avec un même sujet" (Mukash 2004: 117).

(224)

basodá bayeí, balúkí yé, bakángí yé, bakeí na yé.

278

bokonzami ya kokokisa = subordination complétive

Page 268: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

268

Mipanzí-mipanzí yangó ekokí kokóma pete sókí likelelo likambo ya libosó óyo

esálámí, ezalí kolemba koleka likelelo ya likambo ya míbalé óyo esálámí. Likelelo óyo

ya míbalé ezalí ya makoki míbalé tó mísato pé tína-maloba na yangó ekokí kokótisa na

káti na yangó, tína-maloba ya likambo esálámákí libosó.

(225)

tatá na bangó akamátí mbóngo apésí basodá.

Likelelo kokamata ezalí kolemba. Ekokí kokwéya ezángá kobalola tína-maloba

ya lisakola. Likelelo ya makoki míbalé kopésa ekokí koyamba motíndelami pé

etíndelami (elóko óyo batíndélí) lokóla makokisi míbalé.

(226)

tatá na bangó apésí basodá mbóngo.

7.8.2. BOSÁLI-ELONGÓ

Na ká ya bosáli-elongó, Mukash (2004:120) akomí,

la proposition B est reliée à la proposition A à

l’aide d’un relateur, une conjonction de

coordination. La coordination unit des

propositions qui, sur le plan fonctionnel, jouent

un même rôle dans une phrase donnée. Le rapport

généralement exprimé sont l’addition,

l’alternative, la restriction et la conclusion.

Na Lingála, ezalí na, bosáli-elongó ya bobakisi, ya boyambonoli (mbala óyo yó,

mbala wáná ngáí,…), ya bokakisi (kotía na kaká, kokitisa ndelo ya bonsómí), pé

bosúkisi279

.

a) Bosáli-elongó ya bobakisi

Eyókanisa pé eyíngísámí káti na bisakoli míbalé. Na boye, lisakola óyo ebimí,

ezalí libakisi ya makambo míbalé óyo etángámí.

279

koyambona= maintenir la continuité ; koyambonola= alterner ; kokakisa (kotía na

kaká) = restreindre ; konsóma = reconnaître la souveraineté ; konsómola = renforcer

les libertés ; bonsómoli (komatisa ndelo ya bonsómí) = renforcement des libertés ;

Page 269: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

269

(227)

okoyá pé okozónga

Pó kosiémisa, eyókanisa ekokí kotíama na súka ya lisakoli ya míbalé :

(228)

okoyá, okozónga pé

Bosáli-elongó ya bobakisi ekokí pé kosálela káka mwá kopéma pó na kolakisa

bosáli-elongó.

(229)

nákoyémba, nákolela, Kongó ekeí wápi?

(Siatula, 2005, Chanson populaire «Nákoyemba nákolela»)

b) Bosáli-elongó ya boyambonoli

Bosáli-elongó ya boyambonoli esangisaka masakoli míbalé tó ebelé. Masakoli

yangó ekabwanaka na babopémi. Lisakoli ya libosóyasúka pé óyo ya súka

ekangisamaka na eyókanisa tó, tó, tó pé. Ekokí pé kokabwana na tángo nyónso na

etiei-bondeko tó. Ekozala boyambonoli tó bobóyani.

(230)

náyá tó óyá?

(Werrason, 2010, nzémbo « Temps présent »)

(231)

nyama óyo ekúfá míso tó ebúkáná tó ezalí na mpótá

tó na mosopi na loposo tó na makwanza tó na

mapaka, bosengelí té kopésa Yehova mókó na

yangó.

(Balevi 22:22, Bible Batátoli ya Yehova)

Eyókanisa ekokí pé kosálelama lokóla elakisa motúná ya mobimba. Wáná, tó

ekotíama na súka ya motúná.

(232)

okoyá, tó?

Page 270: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

270

c) Bosáli-elongó ya bonsómoli

Lisakoli ya míbalé ensómólí (ekóndísí ndimbola) elanga ya likambo esálámí na

lisakoli ya libosó. Bonsómoli emónísamaka na nzelá ya etiei-bondeko kasi.

Ousmane, nakoyá na rendez-vous kasi nabóyí nákúta

yó na mbánda.

(Mayaula, 1994, nzémbo « Ousmane »)

d) Bosáli-elongó ya bosúkisi

Bosáli-elongó ya bosúkisi esangisaka bisakoli míbalé tó ebelé epái wápi,

lisakoli ya súka, ezalí bosúkisi ya bisakoli ya libosó. Lisakoli óyo ya súka elandaka

eyókanisa yangó wáná, na boye.

(234)

mái ya Makélélé etóndákí, yangó wáná bandáko ezíndí.

7.8.3. BOKONZAMI

Na bokonzami, bisakoli ndéngé ya kokonza-kokonzama, epái wápi, bisakoli

óyo ezalí kokonzama etálelaka lisakoli óyo ezalí kokonza. Mitíndo óyo míbalé ya

bisakoli ezalí na ndelo mókó té, ya kosála na káti ya lisakola. Mukash (2004:125)

akundólí mitíndo mísáto ya bisakoli óyo ekonzámí : ya kokokisa, ya motúná ekangámá

té, pé, ya mbele.

la proposition subordonnée peut être introduite

par un morphème relateur, marqueur de la

subordination appelé dans la grammaire tradition-

nelle «conjonction de subordination». Le morphème

en question est obligatoire ou facultatif selon

les langues. Les relations de subordination

peuvent aussi être marquées par la morphologie du

verbe. Celui-ci peut se trouver par exemple à

l’infinitif, au subsécutif ou au subjontif.

a) Ekonzámí ya kokokisa ya normal

Lisakoli óyo ezalí kokonza ezalaka míngimíngi ya likelelo esakola ndakisa :

koloba, koyébisa, kofínga… Na Lingála lya Makanza, ekonzámí ya kokokisa

elandamaka na bitíei-bondeko ke tó 'te. Na Lingála ya Kinshasa, ezalaka ke tó ke. Ke

Page 271: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

271

eútí na Français que pé etíámí na loláká ya Lingála. Ekómaka míngimíngi ke,

eyókanisa yangó ebwákisama. Atá ko bóngó, lisakola ekososolama té bó lisakola

mopanzí-mopanzí tó bosáli-elongó atá, na elongi, ekokí komónana néti káka mopanzí-

mopanzí.

(235)

afíngí yé ke azalí elongi mabé

afíngí yé azalí elongi mabé

(236)

nzele alobí ke nayébí movéma té

nzele alobí nayébí movéma té

(237)

masta ayébísí ngáí ke nátíka momí yangó.

masta ayébísí ngáí nátíka momí yangó.

b) Ekonzámí ya kokokisa linókó

Motíndo mosúsu ya lisakoli óyo ekonzámí ya kokokisa ezalí boye : ezalí

likelelo ya lisakoli óyo ezalí kokonza ekokí kosálelama lokóla likelelo mosungi ya

likelelo mosúsu óyo elongámí (etíkámí) na linókó tó na makokí.

(Mukash 2004)

(238)

bamarié balingí kokóta

(239)

bamarié balingí bákóta

Linókó kokóta tó makokí bákota ezalí likokisi ya likelelo balingí. Ezalí bóngó

pó, na motúná : Bamarié balingí níni?, eyano ezalí : kokóta / bakóta.

Likelelo kolinga ekokí pé kosála lokóla likelelo-mosungi libosó ya likelelo na

linókó tó na makoki na etáleli inchoatif ya libóngwinyi. Wáná, etongami óyo ememí

lisakoli óyo ekonzámí té, kasi lisakola ya simple epái wápi, kolinga ezalí likelelo-

mosungi pé likelelo óyo elandí ezalí likelelo esúngámí. Ezalí ndéngé emónání na

ndakisa óyo elandí (Mukash 2004:129).

(240)

nalingí nákúfa

Page 272: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

272

Etongá kolinga + linókó ekokí kososolama lokóla lisakola ya simple epái wápi,

linókó ezalí likokisi ekangámá nzóka ndé etongá kolinga+makoki ekokí kososolama

lokóla lisakola mbílíngá, epái wápi, makokí ezalí lisakoli óyo ekonzámí. Na ká óyo ya

sima, ekangisa ya bosáli-elongó ke ebwákísámí.

c) Bomati libosó280

tó komata ya likonzi

Na lisakoli ekonzámí ya kokokisa, babéngaka bomati libosó ya likonzi tángo

lisakoli óyo ezalí kokonza ezalí na likonzi ya malongá té tó likonzi ya moféme zeró,

pé, likonzi ya lisakoli óyo ekonzámí elongwé esíká ezalákí pé ekeyí kozwa esíká ya

likonzi ya lisakoli óyo ezalí kokonza.

(241)

esengelí bakonzi balobela likambo nakútánákí na yangó

na match ya Vita.

(242)

bakonzi basengelí balobela likambo nakútánákí na

yangó na match ya Vita.

Na koloba ndéngé bato balobaka na engumba Kinshasa, na esíká ézala motíndo

ya likelelo esengélí, molobi asálelaka ebéngeli ílifó óyo ezalí botíei na loláká ya

Lingála ya koloba ya Français il faut. Atá ko bóngó, esengelí esálelamaka na bisákólá

elámbámá, ézala na etongá ya likonzi pámba tó na ndéngé ya bomati-libosó ya likonzi.

Na ndakisa óyo toútí komóna, ebéngeli bakonzi óyo ezalákí likonzi ya likelelo

kolobela ya lisakoli óyo ekonzámí, ekómí likonzi ya lisakoli óyo ezalí kokonza.

Ebandi ya likelelo ba- etíkálí káka yangó mókó likonzi ya lisakoli óyo ekonzámí.

Tomóní pé ke, etósí bolongobani ná libálani (1-2) ya bakonzi.

Ekómaka pé ke likelelo ya lisakoli óyo ezalí kokonza ébatela ebandi ya likelelo

ya likonzi ya polélé pé na mbala-mókó, éndima ke, likonzi ya lisakoli óyo ekonzámí

émata libosó na lisakoli óyo ezalí kokonza. Wáná, efándelo ya ebéngeli bakonzi ezalí

ya kosíemisa (Mukash 2004:132). Tína-maloba ya lisakola ebóngwámí té.

(243)

bakonzi esengelí balobela likambo nakútánákí na yangó

na match ya Vita.

280

bobóngwami-efándelo = antéposition ; bomati-libosó = topicalisation

Page 273: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

273

Likokami281

ya súka ezalí boye : komata ya likonzi na lisakoli óyo ezalí

kokonza, ekútání na kobóngwama ya likelelo óyo ezalí kokonzama. Likelelo yangó

ekómí na linókó.

(244)

bakonzi basengelí kolobela likambo nakútánákí na

yangó na match ya Vita.

d) Bokómisi kómbó

Lokóla esílákí kolimbolama, ézala na Lingála, ézala na minoko ebelé ya

babantu, linókó ezalaka likelelo pé kómbó. Na lisakola mbílíngá, likelelo ya lisakoli

óyo ekonzámí ekokí kosálelama lokóla kómbó ndéngé tokomóna na ndakisa óyo

elandí :

(245)

mwána alingí kosímba móto

Motíndo linkó ekokí pé kosála lokóla kómbó likonzi

(246)

bakolela na yó wáná ezôpésa ngáí kándá.

(247)

Nzambe ayókí kolela ya mwásí na ngáí

Manókó ya mwá makelelo esálelamaka lokóla mosálá na káti ya mibéko ya

monoko. Tokokí kopésa ndakisa : eútelo na tángo tó ya ememeli282

(kobanda,

kolongwa), bokokanisi (koleka), pé bóngó na bóngó.

(248)

kobanda tóngó nalíé elóko té.

(249)

lopángo na bangó ezalí kolongwa na piké óyo tíí na

nzeté ówáná;

(250)

Mado azalí kitóko koleka ye

281

likokami = possibilité

282 eútelo na tángo = origine temporelle ; eútelo ya ememeli = origine vectorielle

Page 274: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

274

e) Ekonzámí ya motúná ekangámá té

Ekonzámí ya motúná ekangámá té eponamaka na makelelo ndakisa, kotúna,

koyéba, … Motúná ekokí kozala mobimba, ndámbo tó ya boyambonoli (yó-ngáí-yó-

ngáí). Ekangisa ya bokonzami óyo esálélámí wáná ezalí sókí. Ekokí kobandelama tó

kobókanisa ná ekangisa ya bosáli-elongó tó na ká ya motúná ya boyambonoli.

Ekómaka pé ebwákisama.

(251)

natúní sókí mopáo azalí

(252)

yó mókó oyébí sókí ya sóló sókí ya lokútá

(253)

oyébí sókí azalí tó abimí?

f) Ekonzámí mbele

Ekonzámí mbele elakisaka tína-esálámí, elandelami, tángo, sókómbele283

, pé

bóngó na bóngó. Bokonzami óyo ekokí pé kolakisa loléngé ya mibéko ya monoko tó

ya bobéngi.

Na lisakola óyo ekonzámí mbele elakisaka tína-esálámí, lisakoli óyo ezalí

kokonza pé óyo ekonzámí ekangísámí na (m)pó tó likoló ya.

(254)

babétí yé, pó yó ofíngákí bangó

(255)

amóna makambu likoló ya koluka koyá Pótó.

Bikangisa (m)pó na pé likoló na ekótísí pé likokisi mbele ya tína-esálámí kasi

na lisakola ya simple.

(256)

abétí yé pó na yó

283

tína-esálámí = cause ; elandelami = but ; tángo = temps ; sókómbele = la condition

Page 275: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

275

(257)

akúfá likoló ya UDPS

Mbele ya ngonga esálelaka ekangisa tángo

(258)

azalákí kosukola basáni tángo ngáí nakómákí

(259)

nakopésa yó mbóngo tángo nakozónga

Na koloba ya mokolo na mokolo, balobi basálelaka pé ebéngeli ér tó lér, óyo

ezalí botíei na loláká ya Lingála liloba heure óyo ezalí liloba ya Français.

(260)

azalákí kosukola basáni ér ngáí nakómákí

(261)

nakopésa yó mbóngo ér nakozónga

Sókómbele esálelaka ekangisa sókí

(262)

nakopésa yó mbóngo sókí nakozónga

Bosiémisi

(263)

sókí náyébaka, ndé osakání na molimo na ngáí té.

g) Boyókanisi

Lisakoli óyo ekonzámí ya boyókani ekokí kosála lokóla ya efándisa ya kómbó.

Na boye, etongí libóké-kómbó. Kómbó ekobéngama antécédent. Antécédent pé

lisakoli ya boyókani etíámí na bpyókanisi na nzelá ya ekangisa ya bokonzami óyo. Na

elobeli ya mokolo na mokolo, míngimíngi, balobi babwákisaka ekangisa yangó pé

sirtú tángo ekonzami ya boyókani ezalí likokisi ekangámá.

(264)

(a) bato óyo bazalákí wáná, balíákí na tembe

(b) bato bazalákí wáná, balíákí na tembe

Page 276: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

276

(265)

(a) bafútákí bato óyo bakendékí marche

(b) bafútákí bato bakendékí marche

7.9. BOSÚKISI

Na mói ya leló, baboyékoli moké etálá esakoleli ya Lingála. Na baboyékoli

yangó, míngimíngi ezalaka etáleli ya bisála. Mosálá óyo ezalí mosálá ya libosó ekótí

na bozindó ya etáleli ya etongá ya Lingála, na bokomóláká mibéko ya libóké-maloba,

botandami ya nzeté, bitongá ya mabóké-kómbó, bitongá ya mabóké-likelelo pé

bokundoli bitongi ya likelelo pé bitongi ya lisakola. Ezalí kopésa nzelá ya koyéba

bambúlúngano óyo ekokí komónana na lisakola ya Lingála na ndéngé ya etongá. Na

lisungi ya bososoli bamayéle óyo balobi-Lingála basálelaka, boyékoli óyo ememí

eyano ya malongá na óyo etálí bolongoli, na Lingála, mbúlúngano na esákólá

elámbámá.

Boyékoli ezalí sémbá pó, na koluka ndéngé ya konguyisa monoko, esengélí

bibéngeli óyo ekokelama, éfánda na ndéngé elongobání na káti ya lisakola. Póle yangó

ndé, ekosunga motángi tó moyóki pó na kosímba tína ya óyo epésámélí yé.

Boyékoli óyo elimbólí bóngó bokótani pé botandami na molongó ya maloba na

káti ya lisakoli, na Lingála. Na sóló, lisakoli na Lingála etongamaka mabóké-maloba

óyo elandí : libóké-kómbó, libóké-likitana, libóké-lilandi, libóké-elínga, libóké-

likelelo, libóké-mbele tó ebóyisa té. Tolimbólí na bozindó libóké-kómbó pé libóké-

likelelo. Yangó ezalí pó, na boyékoli óyo, tozalí ndé koluka ndéngé ya kofándisa

mayéle ya bobéngeli pé bobagoli.

Bososoli óyo, endimísí ke, na Lingála, bifándisa ya kómbó-eyángela, na káti ya

libóké-kómbó ezalí na molongó óyo yangó etósaka. Míngimíngi, pó na kokíma

bambúlúngano óyo ekokí komónana, ekozala malámu kotía bifándisa ya bonkóló

mbala-mókó na sima ya kómbó óyo ezalí kofándisa ndimbola, pé, kotía yangó libosó

ya bifándisa misúsu. Elínga ezalaka na bitongá míngi ya mabóké-kómbó kolongola

káka pó na mitúya pé elakisa boebelé nyónso. Ezalí pó, sókí elínga eyeí koyíngisama,

ekopésa motúya ya molongó. Sókí elingá ezalí té, ekolakisa motúya cardinal. Kómbó

eyángela ekokí kondima bifándisa ebelé óyo ekokí kozala. Kasi, tángo molaí ya singa-

mayaka ya mafándi ezalí komata, mbúlúngano pé ezalí komata. Mbala míngi balobi

babwákisaka eyókanisa óyo kasi ezalaka. Pó na kobóya mbúlúngano, tolí ya malámu

ezalí ya kotía yangó tángó nyónso óyo esengélí kotía yangó.

Kolimbola óyo ezalí na litómbá na bandelo míbalé : na ndéngé ya esakoleli,

ekopésa nzelá ya bososoli na síkísíkí masakola tángo tozalí na káti ya libóké-likelelo.

Na ndéngé ya bibéngeli pé ya liyéboli (lekisíkografí), ekozala na tína ya kokipé batína-

Page 277: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

277

maloba óyo tángo ekokóma ngala ya kokela maloba etongámá lokóla bibéngeli ya

nzebi.

Bososoli ya libóké-likelelo epésí nzelá ya kokabolisa makokisi ya likelelo pé

makokisi ya lisakola. Makoki ya makelelo pé bomikoki na yangó esosólámákí. Yangó

ezalí ndéngé ya kopika makonzí ya ndéngé ya kobongamisa yangó pó esálaka pó na

mibímbí nyónso na tángo ya kokela bibéngeli na nzelá ya botongi.

Na mokabo óyo ekolanda, na tína éte bibéngeli óyo ekokelama na nzel’a ya

bobéndisi, ekelama bikelámélá té, nakoyékola tíí wápi babobéndisi yangó ekokí

kokende pó na kobimisa bibéngeli óyo ekosálamela na póle nyónso.

Page 278: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

278

Page 279: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

279

MOKABO 8

TÍNA-MALOBA PÉ ESAKOLELI YA

BOBÉNDISI, EZALÍ PÓLE TÍÍ WÁPI ?

8.1. NKÓTÉLÁ

Tángo babandaka koloba likambo ya bibéngeli ya nzebi na minoko ya Afrika,

na tína ke, bákoka kosálela minoko yangó na nzelá na bisákólá elámbámá tó bisákólá

ya nzebi, bato míngi balobelaka makokí óyo minoko yangó ezalí na yangó pó na

kokela maloba ya sika na nzelá ya bobéndisi. Bibandi ya bakómbó, bisúki ya

bobéndisi pé basúka, ezalí bóngó bibakami óyo minoko yangó esálelaka pó na kokela

bibéngeli ya sika. Bibakami yangó esálelamaka pó na kobimisa makelelo pé bakómbó

óyo ebéngamaka biútá-likelelo. Mwá bibandi ya bakómbó esálelamaka pó kobóta

bakómbó misúsu.

Bobéndisi na Lingála, eyékólámá míngi (Ndinga Oba 1971, Dzokanga 1979,

Adoua 1984, Motingea 1990, Motingea 2006, Edema 2008, Meeuwis 2010). Kasi,

baboyékoli yangó etálaka penzá té bambúlúngano óyo bibéndisi yangó ekokí

komemela lisakola. Na etáleli óyo, Meeuwis (2008) ayékólákí ebéndisi esálisa (-is-) pé

Rapold (1997) ayékólákí ebéndisi esálela (-el-). Na bozwáká etáleli ya etongá, ndéngé

naútí kokomola yangó na mokabo óyo elekí, nasosólí na bozindó, bambúlúngano óyo

ekokí kobima útá na bobakisi makoki ya kondima makokisi óyo, mókó mókó ya

bibéndisi (-is-, -el-, -am-, -an-) ekokí koyá na yangó. Nasosólí pé pó na bibéndisi

míbalé elandáná. Nakomólí pé ndéngé makelelo yangó eponaka makokisi na ndéngé

ya tína-maloba. Nalakísí pé bamayéle óyo balobi-Lingála basálelaka pó na kokíma

bambúlúngano yangó. Etáleli óyo ezalí mái ya sika pé ezalí na litómbá monéne pó na

moto sókó náni óyo alingí kokela bibéngeli. Ezalí ndé kokénga sókí bibéngeli ekelámí

na nzelá ya bobéndisi ezalí penzá kosála na ndéngé esengélí na káti ya masakola.

Nakobandela koloba éte, bandakisa etángámí áwa eútí na lisangá-maloba óyo

nasálákí, tó pé, na bolukiluki na Google.

8.2. LIYÉBOLI

Bobéndisi ezalí nzelá óyo elandelamaka pó na kobakamisa bibakami na

mobímbí sóngóló pó na kozwa liloba ebéndísámá. Bibakami yangó ezalí na : bibandi,

bisúki ya bobéndisi pé basúka. Bibandi esálelamaka na bobéndisi ezalí na ya bibandi

ya bakómbó. Yangó elakisaka kelási ya kómbó ya ebéngeli óyo ebótámí. Bisúki óyo

Page 280: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

280

ebéngamaka pé ebéndisi ya makelelo284

ezalí bamoféme óyo eyíngisamaka káti na

mobímbí ya likelelo pé súka. Súka ezalí mókó ya bileli zómi {á, a, é, e, í, i, ó, o, ú, u}

ya boyékoli mingóngó ya Lingála. Bibakami, ézala ozwí yangó mókó, ézala

osómbitinyi, ememaka tína-maloba pé mosálá eyébání na káti ya masakola. Etósaka pé

mibéko ya loláká (bofini, lindánda ya bileli, bokitisi mongóngó, …) kolandana na

ndégé bamoféme pé bafonéme ezwámí na káti ya etongá óyo ebótámí. Na boye,

bobéndisi ezalí elandameli esangisaka na mbala-mókó boyékoli loláká, etongameli,

esakoleli pé tína-maloba pó na kobóta ebéngeli ya sika kobanda na mobímbí ya

ebandeli.

Bibéngeli óyo ebótámí útá na mobímbí sé mókó, ezalí na batína-maloba óyo ezalí

na bondeko kasi ná mókó na mókó ezalí na liyéboli ya bobéngi ekesáná. Ebéngeli na

ebéngeli elakisaka limanyoli kingándi.

(1)

-yók-

-RAD-

ko-yók-a

CL15-RAD-FV

koyóka

bo-yók-an-

i

CL14-RAD-

SUFF-FV

boyókani

Na Lingála, lokóla na minoko míngi ya babantu, makelelo ezalí libóké óyo

ebimisaka maloba míngi koleka. Na boye, bibéngeli óyo ebótamaka míngi na Lingála

ezalaka, míngimíngi, na nzelá ya mibímbí ya makelelo. Bibéngeli óyo ezwamaka na

nzelá yangó ekokí kozala makelelo tó bakómbó biútá-likelelo.

(2)

-sál- Kosála kosálela

-sál- ko-sál-a ko-sál-el-a

-RAD- CL15-RAD-FIN CL15-RAD-SUFF-FV

kosála mosálá

ko-sál-a mo-sál-á

CL15-RAD-FIN CL3-RAD-FIN

284

ebéndisi ya makelelo = extension verbale

Page 281: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

281

Motíndo ya míbalé ya bobéndisi ezalí bobéndisi ya bakómbó. Áwa, bakómbó

ebótamaka koúta na kómbó mosúsu tó koúta na lilandi-likelelo.

(3)

tatá botatá

Ø-tatá bo-Ø-tatá

CL1-TNOM CL14-TNOM

Motíndo ya mísáto ya bobéndisi, atá ko esálelamaka míngi té, ezalí óyo ya

kobóta makelelo koúta na bakómbó.

(4)

zémi kozémisa

Ø-zémi ko-zémi-is-a

CL9-TNOM CL15-TNOM-SUFF-FIN

8.3. BITONGÁ YA BIBÉNGI YA MAKELELO EBÉNDÍSÁMÁ

Na boyékoli óyo, ebéngeli esuki ya bobéndisi ya makelelo ekobéngama na

mokúsé esúki ya bobéndisi. Esúki ya bobéndisi ezalí moféme óyo eyáka koyíngisama

na sima ya mobímbí pé libosó ya eleli-súka. Ezalí na bisúki mínei óyo elamúká na

Lingála : -is-, -el-, -am-, -an-. Ezalí pé na bisúki ya bobéndisi motóbá óyo elálá -ol-, -

uk-, -ik-, -al-, {a,e,i,o,u,t}t, {a,e,i,o,u,t}ng- (De Boeck 1918, De Boeck 1928, ANC

1967, Guthrie 1965, Ndinga Oba 1971, Dzokanga 1979, Motingea 2006, Edema 2008,

Meeuwis 2010). Bisúki elamúká elingí koloba, molobi akokí kosálela bisúki yangó

tángo azalí koloba pó na kobimisa likelelo tó kómbó, atá ko, likelelo tó kómbó óyo

abimísí, elobamaka té na koloba ya mokolo na mokolo. Kasi, basololani na yé,

bakozala na makokí ya koyéba tó kokanisa ndimbola ya liloba yangó, éngébéné na

bozali na bangó balobi ya monoko yangó. motíndo ya súka ya bobéndisi ezalí

kobandela mobímbí mbala ya míbalé. Na etanda óyo elandí, namónísí bitongá ya

makelelo ebéndísámá.

Page 282: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

282

Suffixe

dérivationnel

structure Exemple

-is- ko-RAD-a ko-RAD-is-a kosála kosálisa

ko-sál-is-a

PV-RAD-EXT-FV

-el- ko-RAD-a ko-RAD-el-a kosála kosálela

ko-sál-el-a

PV-RAD-EXT-FV

-am- ko-RAD-a ko-RAD-am-a kosála kosálama

ko-sál-am-a

PV-RAD-EXT-FV

-an- ko-RAD-a ko-RAD-an-a kosála kosálana

ko-sál-an-a

PV-RAD-EXT-FV

-ol- ko-RAD-a ko-RAD-ol-a *kopása kopasola

ko-pas-ol-a

PV-RAD-EXT-FV

-uk- ko-RAD-a ko-RAD-uk-a *kopása kopasuka

ko-pas-uk-a

PV-RAD-EXT-FV

-ik- ko-RAD-a ko-RAD-ik-a kotínda kotíndika

ko-tínd-ik-a

PV-RAD-EXT-FV

-al- ko-RAD-a ko-RAD-al-a kotíka kotíkala

ko-tík-al-a

PV-RAD-EXT-FV

-{a, o, e, i,u}t- ko-RAD-a ko-RAD-at-a ?kokama kokamata

ko-kam-at-a

PV-RAD-EXT-FV

-{a, o, e, i, u}ng- ko-RAD-a ko-RAD-ing-a kokála kokálinga

ko-kál-ing-a

PV-RAD-EXT-FV

-tverbaltverbal- ko-RAD-a

ko-RAD-a-RAD-a

kosála kosálasala

ko-sál-a-sal-a

PV-RAD-FV-RAD-FV

Page 283: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

283

Bobéndisi ya makelelo ekokí kobókanisa bisúki míbalé tó leká pó na kobóta

makelelo misúsu ya sika. Libókani ya bisúki etósaka bizalela ebelé ya tína-maloba pé

ya esakoleli ya mosisa ya likelelo óyo obandí na yangó. Etálaka bomikoki, makoki ya

bondimi, likelelo ya boningani, likelelo ya bozaleli, …

Bisúki ya bobéndisi míbalé elandáná ya bibéndisi elamúká etandámí na

molongó na etanda óyo elandí. Misúsu káti na yangó esí ekundólámákí ep’ai ya

Ndinga Oba (1971 : 324-334) (-isam-, isan-, isel-,-amel-, -anan-, -elam-, -elan-, -elis-

). Nakundólí pé mabókani yangó útá na lisangá-maloba na ngáí. Atá ko mabókani

yangó esúkí káka na óyo nasosólí áwa té, óyo etandámí áwa ndé emónanaka míngi.

Page 284: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

284

-isis- ko-RAD-is-is-a ko-lemb-is-is-a kolembisisa

-isel- ko-RAD-is-el-a ko-lemb-is-el-a kolembisela

-isam- ko-RAD-is-am-a ko-lemb-is-am-a kolembisama

-isan- ko-RAD-is-an-a ko-lemb-is-an-a kolembisana

-elel- ko-RAD-el-el-a ko-lemb-el-el-a kolembelela

-elam- ko-RAD-el-am-a ko-sálel-am-a kosálelama

-elan- ko-RAD-el-an-a ko-sálel-an-a kosálelana

-anis- ko-RAD-an-is-a ko-sálan-is-a kosálanisa

anel- ko-RAD-anel-a ko-sál-anel-a kosálanela

-amis- ko-RAD-am-is-a ko-bak-am-is-a kobakamisa

-amel- ko-RAD-am-el-a ko-bak-am-el-a kobakamela

-iselan- ko-RAD-is-el-an-a ko-lemb-is-el-an-a kolembiselana

-isamel- ko-RAD-is-am-el-a ko-lemb-is-am-el-a kolembisamela

-isanel- ko-RAD-is-an-el-a ko-lemb-is-an-el-a kolembisanela

Page 285: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

285

Ekómaka ke, molobi ásálela koleka bibéndisi mísáto ndéngé likambo óyo azalí

kolimbola ezalí kosénga.

(5)

ngáí ná Mamu nationale tomíbakiselanaka mayéle

(Meje 30 interview na Sektion Musik sur youtube

http://www.youtube.com/watch?v=FeW3s-HCx9Y)

(6)

tomíbakiselanaka

tó-mí-bak-is-el-an-ak-a

Etongami óyo ezalí komónisa bóníbóní es’alameli óyo ya bobéndisi ekokí

kosálelama pó na kokela bibéngeli ya sika. Kasi, na bomónáká éte, babobéndisi

elandáná ebelé emónanaka míngi té, nakososola etongami yangó na bozindó té.

Nakokí koloba káka káka bobókani -is-el-an- pó emónanaka míngi. Yangó ekokí

kozala bóngó pó, na ndéngé ya koloba pó, eyáka míngi ke : yó ótínda moto A ásála

likambo pó na moto B pé, yó mókó pé, moto B átínda moto C ásala káka likambo

yangó pó na yó.

Yangó wáná, ekómaka ke, bibéndisi míbalé tó mísáto ésómbitinya pó kobóta

likelelo ya sika.

8.4. TÍNA YA BIBÉNDISI NA BOBÉNGELI PÉ BOBAGOLI

Kobókana (kozala na libóké mókó) ya ebandi ya kómbó, esúki ya bobéndisi pé

eleli-súka, epésaka nzelá ya kobóta bakómbó biútá-likelelo ebelé. Biútá-lekelo yangó

ekokí kokelama pó na kozala bibéngeli ya mosálá (Edema 2008). Bisúki elálá ekokí pé

kosunga mokeli-bibéngeli bó eziba epái wápi akokí kokende kopepa maloba ya sika.

Mosálá yangó nakotanda yangó na mokabo óyo ezalí kolanda.

8.5. MONGÓNGÓ YA EBÉNDISI ELANDAKA MONGÓNGÓ YA SÚKA

Na ndéngé ya boyékoli baloláká (Ndinga Oba 1971, Meeuwis 2010), tokoyéba

kokundola ke, likelelo kingandi ezalí likelelo ebéndísámá na nzelá ya motáláká ya

libóngwinyi : eleli ya ebéndisi ezalaka mongóngó likoló sókí eleli ya súka ezalí

mongóngó likoló. Ezalaka mongóngó na sé, sókí eleli ya súka ezalí mongóngó na sé.

Page 286: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

286

Likelelo ebóngwinyá súka mongóngó ebéndisi ton

abétí mizíki

a-bét-í mizíki

3SG- kobéta -PERF1 mizíki

í likoló - -

abétísí mizíki

a-bét-ís-í mizíki

3SG- kobéta -SUFF-PERF1

í likoló í

likoló

abétísá mizíki

a-bét-ís-á mizíki

3SG- kobéta -SUFF-PERF2

á likoló í

likoló

abétisaka mizíki

a-bét-ís-ak-a mizíki

3SG- kobéta -SUFF-PRÉFIN-

PERF1

a sé i sé

ábétisa mizíki

a-bét-ís-a mizíki

3SG-kobéta-SUFF- PERF1

a sé i sé

Page 287: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

287

8.6. TÍNA-MALOBA YA BISÚKI YA BABOBÉNDISI

Likelelo

ebéndísá

má té

kosála

ko-sál-a

CL15-kosála-FV

kolámba

ko-lámb-a

CL15-kolámba-FV

kokoma

ko-kom-a

CL15- kokoma -FV

kofínga

ko-fíng-a

CL15-kofínga- FV

Esálisa

-is-

kosálisa

ko-sál-is-a

CL15-kosála-CAUS-FV

kolámbisa

ko-lámb-is-a

CL15- kolámba -CAUS-FV

kokomisa

ko-kom-is-a

CL15- kokoma -CAUS-FV

kofíngisa

ko-fíng-is-a

CL15- kofínga-CAUS-FV

esálela

-el-

kosálela

ko-sál-el-a

CL15-kosála-APPL-FV

kolámbela

ko-lámb-el-a

CL15- kolámba -APPL-FV

kokomela

ko-kom-el-a

CL15- kokoma -APPL-FV

kofíngela

ko-fíng-el-a

CL15- kofínga-APPL-FV

esálama

-am-

kosálama

ko-sál-am-a

CL15-kosála-PASSIF-FV

kolámbama

ko-lámb-am-a

CL15- kolámba -PASSIF-FV

kokomama

ko-kom-am-a

CL15- kokoma -PASSIF-FV

kofíngama

ko-fíng-am-a

CL15- kofínga-PASSIF-FV

esálana

-an-

kosálana

ko-sál-an-a

CL15-kosála-RÉC-FV

kolámbana

ko-lámb-an-a

CL15- kolámba -RÉC-FV

kokomana

ko-kom-an-a

CL15- kokoma -RÉC-FV

kofíngana

ko-fíng-an-a

CL15- kofínga-RÉC-FV

ebandela kosálasala

ko-sál-a-sal-a

CL15-kosála- FV1-RED-FV2

kolámbalamba

ko-lámb-a-lamb-a

CL15-kolámba-FV1-RED-FV2

kokomakoma

ko-kom-a-kom-a

CL15- kokoma - FV1-RED-FV2

kofíngafvga

ko-fíng-a-fvg-a

CL15- kofínga- FV1-RED-FV2

Page 288: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

288

Elútisa

emikoká té

-ol-

kokunda

ko-kund-a

CL15-kokunda-FV

kokundola

ko-kund-ol-a

CL15-kokunda-EXP1-

FV

kokómba

ko-kómb -a

CL15-kokómba-FV

kokómbola

ko-kómb-ol-a

CL15-kokómba-EXP1-FV

kobala

ko-bal-a

CL15-kobala-FV

kobalola

ko-bal-ol-a

CL15-kobalaa-EXP1-FV

#kopasa

ko-pas-a

CL15-kopasa-FV

kopasola

ko-pas-ol-a

CL15-kopasa-EXP1-FV

Elútisa

emikoká

-uk-

kofúla

ko-fúl-a

CL15-souffler-FV

kofúluka

ko-fúl-uk-a

CL15- souffler -EXP2-

FV

#kodasa

ko-das-a

CL15-kodasa-FV

kodasuka

ko-das-uk-a

CL15-kodasa-EXP2-FV

kobala

ko-bal-a

CL15-kobala-FV

kobaluka

ko-bal-uk-a

CL15-kobala-EXP2-FV

#kopasa

ko-pas-a

CL15-mettre ensemble-FV

kopasuka

ko-pas-uk-a

CL15-kopasa-EXP2-FV

etúta

-at-

-ot-

-ut-

#kokama

ko-kam-a

CL15- kokama-FV

kokamata

ko-kam-at-a

CL15- kokama -CONT-

FV

#kopaka

ko-pak-a

CL15-kopaka-FV

kopakata

ko-pak-at-a

CL15- kopaka -CONT-FV

kobúka

ko-búk-a

CL15-kobúka-FV

kobúkuta

ko-búk-ut-a

CL15-kobúka-CONT-FV

koloka

ko-lok-a

CL15-koloka-FV

kolokota

ko-lok-ot-a

CL15-koloka-CONT-FV

# Les locuteurs ne l'utilisent plus.

Page 289: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

289

etíndika

-ik-

kotínda

ko-tínd-a

CL15-kotínda-FV

kotíndika

ko-tínd-ik-a

CL15-kotínda-IMPOS-

FV

kofinika

ko-fin-a

CL15-kofina-FV

kofinika

ko-fin-ik-a

CL15-kofina-IMPOS-FV

kozipa

kozipa

CL15-couvrir-FV

kozipika

ko-zip-ik-a

CL15-kozipa-IMPOS-FV

kokámba1

ko-kámb-a

CL15-RAD -FV

kokámbika285

ko-kámb-ik-a

CL15-kokámba-IMPOS-FV

eyangalála

-al-

kotíka

ko-tík-a

CL15-kotíka-FV

kotíkala

ko-tík-al-a

CL15-kotíka-EXTEN-FV

285

Ezalí likelelo eútá na monoko ya kikongo

Page 290: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

290

Na boyékoli óyo, nakosúka káka na kolakisa bisúki mínei óyo elamúká (-is-, -

el-, -an-, -am-), bisúki míbalé ya kobalola286

(-ol-, -uk-) pé na Bobandeli mosisa287

ya

likelelo. Yangó ezalí pó, na ndelo óyo ya boluki na ngáí, kolandana na ndéngé

bimónaneli ya bibéndisi mosúsu ezalí moké, nakomí nánu na makokí té, ya kokundola

tína-maloba ya bisúki elálá óyo : (-al-, -ik-, -{a,e,i,o,u}t-, -{a,e,i,o,u}ng-), na ndéngé

ke ébóta bibéngeli ya sika óyo liyéboli na yangó ekokí kobongamisama. Atá ko bóngó,

bisúki motóbá óyo ya libosó pé bobandeli óyo ekolimbolama ekosunga na ndéngé ya

moké té na bobongamisi ya bokeli bibéngeli ya nzebi.

8.6.1. -IS- : ESÁLISA -IS-

Ebéndisi -is- elakisaka :

a) kosála ke, moto ásála likambo tó kosálisa moto likambo ; kosála ke elóko

ésála likambo tó kosálisa elóko likambo ; kosála ke básála moto tó elóko

sóngóló likambo.

b) Kosála ke, básála moto tó elóko, likambo.

c) kotínda tó komema moto ásála likambo

d) kopésa na moto okazyón ya kosála

e) kosunga moto ásála

f) kokómisa moto na makokí ya…

Na linókó, likelelo óyo ebótámí na esálisa -is- ezalaka na etongá óyo elandí :

KO-MOBÍMBÍ-IS-A

(7)

kosála

ko-sál-a

kosálisa

ko-sál-is-a

kokanga

ko-kang-a

kokangisa

ko-kang-is-a

kofánda

ko-fánd-a

kofándisa

ko-fánd-is-a

koloba

ko-lob-a

kolobisa

ko-lob-is-a

(8)

nakangí moto ya nyongo

na-kang-í mo-tó e-a ø-nyongo

Elingí koloba : ngáí moto nakangí yé.

286

ya kobalola = reversif 287

bobandeli mosisa = reduplication

Page 291: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

291

(9)

nakangísí moto ya nyongo

na-kang-ís-í mo-tó ya ø-nyongo

Elingí koloba, ngáí moto nakeí kofúnda yé na bapolísi pé bakangí yé. Ngáí

moto nasálí ke, basodá bákanga yé.

(10)

obimí na libándá

o-bim-í na li-bándá

(11)

obimísí bakíti na libándá

o-bim-ís-í ba-kíti na libándá

8.6.2. -EL- : ESÁLELA

Ebéndisi -el- elakisaka :

a) Kosála na moto tó elóko likambo ya kosála óyo ezalí na likelelo ya kobanda

b) Kosála likambo na esíká ya moto tó pó na moto

c) kosálela elóko tó likambo pó na kokokisa likambo ya kosásla óyo ezalí na

likelelo ya kobanda (instrumentatif)

Na linókó, likelelo óyo ebótámí na esálela ezalaka na etongá óyo elandí:

KO-MOBÍMBÍ-EL-A

(12)

kosála

ko-sál-a

kosálela

ko-sál-el-a

(13)

kokanga

ko-kang-a

kokangela

ko-kang-el-a

(14)

kofánda

ko-fánd-a

kofándela

ko-fánd-el-a

(15)

koloba

ko-lob-a

kolobela

ko-lob-el-a

(16)

Nakangélí yó moto ya nyongo

Na-kang-él-í yó mo-tó e-a ø-nyongo

Elingí koloba, ngáí moto nakangí yé. Kasi ezalí nyongo na yó.

(17)

Nalámbélí yó madésu

Na-lámb-él-í yó madésu

Page 292: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

292

Ekokí kolakisa makambo míbalé. (1) : Ozalí mopaya na ngáí, tó ndeko na ngáí,

nalámbí madésu pó yó ólia yangó. (2) : Yó moto esengélákí ólámba madésu. Kasi ngáí

nalámbí yangó.

Elóko ya kosálela ezalí kobimisa likanisi ya kosálela elóko ndéngé tokomóna na

bandakia óyo elandí :

(18)

alámbélí nzúngu

a-lámb-él-í ø-nzúngu

Elingí koloba, alámbí na nzúngu.

(19a)

komata

ko-mat-a

(19b)

komatela

ko-mat-el-a

Elingí koloba, komata likoló ya moto tó ya elóko, kosálela elóko pó na komata

(20)

Olingí komatela ngáí? Omóní ngáí yúma na yó?

8.6.3. -AM- : ESÁLAMA

Na linókó, likelelo óyo ebótámí na esálama, ezalaka na etongá óyo elandí:

KO-MOBÍMBÍ-AM-A

Ebéndisi -am- ezalí kolakisa ke, likambo ezalí kosálamela likonzi. Wáná,

lisakola óyo ezalí kosálela likelelo óyo ebótámí na esúki -am- ezalí na motíndo ya

esálama. Basálelaka yangó míngi sókí tína ya koloba moto óyo asálí likambo, ezalí té.

Elóko ezalí na motúya, ezalí moto óyo likambo esálámélí yé pé likambo yangó. Sókí

esengélí kotánga mosáli-likambo na lisakoli, ekósénga kobakisa liyamboli na tó epái

{y,n}a , sima kobakisa likokisi ekangámá té.

Esálama ezalí kolakisa ke moto mosúsu ndé azalí kosála likonzi likambo. Moto

yangó ndé azalákí likonzi na lisakoli, na motíndo ya esála. Esúki -am- elakisaka

ezalela (ezalela tó ezalelo epái wápi likambo ezalí kosálamela likonzi, ezángá kokótisa

moto mosúsu). Kasi na ndelo ya lopángo ya boyékoli óyo ya bobongamisi, nakosálela

esúki -am- káka motíndo na yangó ya esálama. Ezalí míngi penzá pó, ezala elamúká té

na koloba ya mokolo na mokolo na Lingála pé ekozala pási ya kobongamisa yangó.

Lisakola óyo, óyo elandí ezalí na motíndo ya esála.

Page 293: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

293

(21)

basodá bakángí moto ya nyongo

ba-sodá ba-káng-í mo-tó ya ø-nyongo

Lisakola (2) ezalí na motíndo ya esálama:

(22)

moto ya nyongo akangámí.

Mo-tó e-a ø-nyongo a-kang-ám-í.

Elingí koloba, bakangí moto ya nyóngo. Elobí té, náni akangí yé. Sókí balingí

kosíkisa (kopréciser) moto óyo akangí yé, bakobakisa yangó na sima ya

liyamboli epái ya tó na.

(23)

moto ya nyongo akangámí epái ya basodá

mo-tó ya ø-nyongo a-kang-ám-í chez ya ba-sodá

Mosáli-likambo : basodá

Lokóla elobámákí na mokabo etálákí esakoleli, liyamboli na, na ká ya motíndo

ya kosálama, ekokí komema mbúlúngano tángo ezalí likelelo emikoká té.

(24)

Sara apésí Selina mbóngo

Ø-Sara a-pés-í Selina Ø-mbóngo

(25)

mbóngo epésámí

mbóngo e-pés-ám-í

Na mobéko, na motíndo ya kosálama, ezalí mosáli-likambo moto ekómaka

likokisi ekangámá té. Na boye, na ndakisa óyo, ezalí mamá. Lisakola ya kosálama

ekokomama :

(26)

mbóngo epésámí na mamá

ø-mbóngo e-pés-ám-í na ø-mamá

Lisakola óyo, ekokí kotínda moyóki kokanisa ke, mamá azalí mosálelami

(bapésí mamá mbongó). Nzoka, ezalí bóngó té. Tángo eséngaka penzá kómbó ya

mosálelami na motíndo ya kosálama, balobi, na sóló, basálelaka bobéndisi míbalé epái

wápi esálela (le bénéfactif) -el- eyáka na sima ya esálama -am-.

Page 294: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

294

(27)

mbóngo epésámélí Selina

ø-mbóngo e-pés-ám-él-í Selina

Elingí koloba, bapésí Selina mbóngo.

Kasi, míngimíngi, sókí lotómo, eséngí kotía kómbó ya mosáli-likambo pé ya

mosálelami likambo, pó na kokíma bambúlúngano, balobi basálelaka motíndo ya

kosála (24).

Esúki -am- ekokí pé kolobela ezalela. Likonzi óyo ezalí mosáli-likambo,

emisálélí likambo (esálí likambo epái na yé mókó). Wáná, likelelo ya kobanda ezalí

likelelo epái wápi mosáli-likambo asálí yé mókó likambo óyo azalí likonzi.

(28)

kobonga

ko-bong-a

(29)

linzanza ebóngá na lángi

li-nzanza e-bóng-á na lángi

(30)

kobongama

ko-bong-am-a

(31)

tobongámí pó na match.

tó-bong-ám-í póna match.

8.6.4. -AN- : KOSÁLANA

Na linókó, likelelo óyo ebótámí na kosálana tó bosangisani ezalaka na etongá

óyo elandí:

KO-MOBÍMBÍ-AN-A

Esúki ya likelelo -an- esálelamaka tángo bapotani bazalí kosálana likambo.

Elingí koloba, mopotani A asálí mopotani B likambo. Mopotani B asálí mopotani A sé

likambo yangó. Wáná tozalí na motíndo ya esálana. Sókí bapotani bazalí ebelé koleka

míbalé, pé mókó na mókó azalí kosála basúsu sé likambo yangó, wáná ebéndisi -an-

ekolakisa esangisana288

.

288

mopotani = mopotani ; esangisana = associatif

Page 295: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

295

Na nzémbo ya alangánzémbo Lutumba, óyoeyémbámá na Madilu, mókó ya

lisakola elobaka boye :

(32)

Bomá ngáí, náboma yó, tóbomana, mokili basálá

yangó pó na yó mókó té.

(Lutumba, 1989, nzémbo «Bomá ngáí, náboma yó, tóbomana »)

Koboma

Ko-bom-a

Boma ngáí

ø-bom-a ngáí

Náboma yó

ná-bom-a

tóbomana

tó-bom-an-a

Lisakola óyo elandí elobí : A abétí B pé B abétí A. Babétání (babundí).

Babétání

Ba-bét-án-í

3PL-frapper-RÉC-PERF1

Lisakola (33) ezalí kobéta lisoló ya mobáli abálákí mwásí pé mwásí yangó,

abálákí mobáli yangó. Babálánákí.

(33)

tobálánákí na míso ya letá.

tó-bál-án-ák-í namíso ya letá.

Epái mosúsu, esúki -an- esálelamaka pé lokóla motíndo ya ezalela kasi na

ezalela, ezalí motíndo elálá. Na mói, káka esúki -am- moto elamúká. Na etáleli ya

bobéngeli, nasálela esúki -am- pó na motíndo esálama, nzóka ndé, esúki -an-

ekosálelama pó na motíndo esálana pé esangisana. Nakobongamisa motindo ezalela té.

8.6.5. BOSIELUMUKI TÍNA-MALOBA 289

Na ndéngé tomóní tína-maloba ya bibéndisi ya makelelo, mbala mosúsu

tokútanaka na makelelo ezalí na elongi ya bobéndisi, kasi, ndimbola na yangó

ebóngwáná. Wáná eyáka na balobi monoko. Maloba misúsu, atá ko ekelámí na nzelá

óyo, okomóna ke, na sima ya mikolo, ezwí ndimbola mosúsu, mosíká ná ndimbola na

yangó ya bobéndisami.

kobwáka kobwákisa

289

esiélúmúkí tína = glissement sémantique

Page 296: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

296

Na mobéko, kobwákisa elakísí : kosála ke bábwáka moto tó bilóko na moto

mosúsu. Otíndí bábwaka elóko, tó pé, likoló na yó, babwákí elóko tó moto. Kasi na

mói ya leló, kobwákisa elakisaka : kotíka tó kokáta na mbálákáka bondeko, boyókani

tó bolingo na moto mosúsu.

(34)

obwákísí bilóko pó otokísákí yangó té.

(35)

Obwákísí ngáí boye ndéngé níni ?

(36)

kolandaka yé té, abwákísá bamasta likoló ya nzéle.

Ezalí pási kosálela bosielumuki ya tína-maloba pó na kokela bibéngeli ya sika

ya nzebi. Ezalí pó, kosiélumuka eyáka na maloba ya balobi-monoko, na bilobélá na

bangó ya mokolo na mokolo. Na boyékoli óyo, pó na kokela bibéngeli, nakosálela

bosiélumuki té. Longólá káka bibéngeli óyo esí ekelámá na nzelá wáná epái ya balobi,

ngáí nakokí kotála sókí ekosunga na bobákíséláká yangó bibéndi misúsu tó pé na

botongáká yangó na maloba misúsu.

8.6.6. -OL- : ELUTISA290

EMIKOKÁ TÉ

Na mói ya leló, esúki ya bobéndisi -ol- elálá. Atá ko bóngó, epésaka tína-

maloba ya elútisa (kolútisa kofungwama ya kosála likambo, koyéisa likambo monéne

koleka ndéngé ezalákí). Likelelo ebéndísámá óyo ebimaka, ezalaka likelelo emikoká té

(Meeussen 1967, Schadeberg 2003).

Na linókó likelelo óyo ebótámí na ebalola emikoká té, etongá na yangó ezalaka

boye :

KO-MOBÍMBÍ-OL-A

Kopika

Ko-pik-a

kopikola

ko-pik-ol-a

Kokunda

Ko-kund-a

kokundola

ko-kund-ol-a

Kobáka

ko-bák-a

kobákola

ko-bák-ol-a

kobómba

ko-bómb-a

kobómb-ol-a

Ko-bómb-ol-a

290

elútisa = expansif

Page 297: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

297

8.6.7. -UK- : ELÚTISA EMIKOKÁ

Ndéngé mókó pó na ebéndisi -ol-, na mói ya leló, ebéndisi -uk- elálá. Yanó pé,

epésaka tína-maloba ya ebalola pé ya kolútisa lokóla esúki -ol-. Kasi, likelelo óyo

ebimaka ezalaka likelelo emikoká. Elingí koloba, likonzi emisálélí ebalola tó elútisa.

Atá ko bóngó, lokóla na Lingála, esúki óyo elálá, balobi basálelaka yangó té pó na

kobóta maloba na motíndo ya esálama tó ya ezalela. Pó na yangó, basálelaka ebéndisi -

am-.

Na linókó, likelelo óyo ebótámí na esúki óyo, ezalaka na etongá óyo elandí:

KO-MOBÍMBÍ-UK-A

Míngimíngi, balobi basálelaka lisúsu té, likelelo ya ebandeli, óyo epésákí

likelelo ebéndísámá na -uk-. Kasi, mokeli-bibéngeli akokí kobénda ndimbola na yangó

útá na ndimbola ya likelelo ebéndísámá ya -uk-.

(37)

kopasuka

ko-pas-uk-a

kopasa

ko-pas-a

(38)

kobaluka

ko-bal-uk-a

kobala

Ko-bal-a

kosutuka

ko-sut-uk-a291

kosuta

ko-sut-a

kolam-uk-a

Ko-lam-uk-a292

kolama

ko-lam-a

8.6.8. MAKELELO EBALOLA EBÉNDÍSÁMÁ

Likelelo na -ol- tó na -uk- ekokí pé kondima bobéndisi ya likelelo, pó na

bibéndisi elamúká óyo tomónákí likoló. Ezalí na litómbá komóna ke, tángo -uk-

elandámí na bibéndisi -is-, -el-, -am-, -an-, likelelo ebéndísámá óyo ebimaka ekokí

kokútana na bomelami ya fonéme /k/. Fonéme /u/ ya ebalola pé fonéme {/i/, /e/, /a/}

ekokí kolobama mobímba tó kokóta na fonéme /w/ na ndéngé ya bofinani ndéngé

elakísámí na etanda óyo ezalí kolanda. Banzelá óyo míbalé ememí batína-maloba

míbalé ekesáná. Na ká ya libosó, mosáli-likambo akeséní ná mosálelami-likambo. Na

ká ya míbalé, mosáli-likambo akomisálela likambo yangó.

(41)

kotómba293

ko-tómb-a

291

kosuta = avertir 292

kolama = dormir (être na sommeil) 293

kotómba = kozala likolo ya. Likelelo óyo esálelamaka lisúsu té. Litómbá = óyo

ezwamaka likoló ya

Page 298: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

298

Ebalola emikoká té Ebalola emikoká

KO-MOB-OL-A kotómbola

ko-tómb-ol-a

KO-MOB-UK-A kotómbuka

ko-tómb-uk-a

(néti móto ya volkán)

KO-MOB-OL-IS-A kotómbolisa

ko-tómb-ol-is-a

CL15-kotómba-RÉV1-

CAUS-FIN

kotínda bátómbola

KO-MOB-UK-IS-A kotómbuisa

(kotómbwisa)

ko-tómb-uk-is-a

CL15-kotómba-RÉV2-

CAUS-FIN

kotínda étómbwama

KO-MOB-OL-EL-A kotómbolela

ko-tómb-ol-el-a

CL15-kotómba-RÉV1-

APPL-FIN

kotómbola pó na moto

KO-MOBÍ-UK-EL-A Kotómbuela

(kotómbwela)

ko-tómb-uk-el-a

CL15-kotómba-RÉV2-

APPL-FIN

kotómbuka pó na moto

KO-MOB-OL-AM-A kotómbolama

ko-tómb-ol-am-a

CL15-kotómba-RÉV1-

ESÁLAMA-FIN

batómbólí na moto

mosúsu

KO-MOBÍMBÍ-UK-

AM-A

Kotómbuama

(kotómbwama)

ko-tómb-uk-am-a

CL15-kotómba-RÉV2-

STATIF-FIN

omitómbólí

KO-MOB-OL-AN-A kotómbolana

ko-tómb-ol-an-a

CL15-kotómba-RÉV1-

RÉC-FIN

otómbólí moninga ;

moninga pé atómbólí yó

KO-MOBÍMBÍ-UK-

AN-A

Kotómbuana

(kotómbwana)

ko-tómb-uk-an-a

CL15-kotómba-RÉV2-

STATIF-FIN

omitómbólí

8.6.9. BOBANDELI MOBÍMBÍ

Bobandeli mobímbí ezalí kobandela mosisa ya likelelo. na likelelo óyo

ekobima, mosisa ya míbalé, lotómo, ezalaka ya mongóngó ya sé atá mobímbí ya

ebandeli ezalákí ya mongóngó ya likoló. Yangó ezalí kolanda mobéko ya bobéndisi

epái wápi, ebéndisi elandaka mongóngó ya súka. Na motáláká na motáláká ya

libóngwinyi, esúki ekolanda mongóngó ya likoló tó mongóngó ya sé, kolandana na

mongóngó súka ya motáláká. Sókí súka ezalí mongóngó ya likoló, mobímbí ya míbalé

ekozala mongóngó ya likoló. Sókí súka ezalí mongóngó ya sé, mobímbí ya míbalé

ekozala mongóngó ya sé. Na linókó, likelelo óyo ebótámí na bobandeli, ezalaka na

etongá óyo elandí :

KO-(MOBÍMBÍ)-(MOBÍMBÍ)ˋ-A

Page 299: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

299

(42)

Kobénga

Ko-béng-a

kobéngabenga

ko-béng-a-beng-a

(43)

kosála

ko-sál-a

kosálasala

Ko-sál-a-sal-a

(44)

kobima

ko-bim-a

kobimabima

ko-bim-a-bim-a

(45)

kolela

Ko-lel-a

kolelalela

ko-lel-a-lel-a

(46)

babéngákíbéngákí yó na telefóne lóbí mokolo mobimba.

ba-béng-ák-í-béng-ák-í yó na telefóne lóbí mokolo mobimba.

(47)

lóbí mokolo mobimba telefóne na yó elelélí.

lóbí mokolo mobimba telefóne na yó e-lel-i-lél-í.

8.6.10. ELÚLÚ294

Elúlú elakisaka elúlú ya likambo óyo esálámí tó bomatisi elúlú ya ezalelo ya

ebandeli. Esúki ya bobéndisi yangó, ebótaka likelelo emikoká. Ezalaka bobókani ya

libosó-ya-esúki -ang-, -ab-, -ak-, -at- ná esangisana -an-. Ekobimisa bibéndisi óyo -

angan-, -aban-, -akan-, -atan-. Likoló ya lindándá ya bileli káti na eleli ya ebéndisi pé

eleli ya mobímbí ya ebandeli, mókó ya bileli óyo e , i, u, o ekokí kozwa esíká ya eleli

a. Ekopésa bibéndisi lokóla : -engan-, -ungan-, -otan- Na Lingála lya Makanza,

lindánda ya eleli ná súka ekomema ndakisa : -engen-, -eten-. Ezalí ya lilandani -

{a,e,i,o,u}{b, ng, t, k}-{a,e,o}- elandámá na esangisana -an-. Na boye, tokí kokútana na

bisúki óyo elandí : -aban-, -oban-,-uban-,-eban-,-iban-,-angan-, -ongan-,-ungan-,-

engan-,-ingan-,-akan-, -okan-,-ukan-,-ekan-,-ikan-, -atan-, -otan-,-utan-,-etan-,-itan-.

Na ndelo ya boluki na bísó na mói ya leló, lilandani, -{a,o,u,e,i}ngan- ezalí na

litómbá pó na bobéngeli pó ezalí na ndimbola óyo ekokí kobongamisama pó

emibimiselaka bibéngeli pé ndimbola na yangó. Ekolakisa likambo esálámí epanzání

tó emwángání súka té.

294

elúlú = intensif

Page 300: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

300

kobúlungana

ko-búl-ung-

an-a

kolimwa na káti ya

ngulupa ya bato

kopalangana

ko-pal-ang-

an-a

kokende bipái

nyónso

komwángana

ko-mwá-ang-

an-a

kopalangana na

mabelé (na etando

ya pápálá)

kotelengana

ko-tel-eng-

an-a

kokende esíká

eyébání té.

kokakatana

ko-kak-at-an-

a

komitúnatuna na

kati ya tembe

kolongobana

ko-long-ob-

an-a

kolanda molongó

banda ebandeli tíí

súka té

koyéngebene

ko-yéng-eb-

en-e

kozala sémba na

makambo nyónso

8.7. LIBÓKÉ-LIKELELO YA MAKELELO EBÉNDÍSÁMÁ

Nakososola áwa bitongá míbalé ya libóké-likelelo pó ezalí mabóké-likelelo óyo

motó na yangó ezalí likelelo ebéndísámá.

8.7.1. ETONGÁ 8 : LIKELELO MAKOKI MÍBALÉ+ LIKOKISI YA EBÉNDISI

Lokóla elimbólámákí na etongameli ya likelelo, ezalí na bisúki elamúká mínei :

-is-, -el-, -am-, pé -an-. Ezalí pé na bisúki elálá. Makelelo ebéndísámá ekokí

kososolama na banzelá míbalé :

Ya libosó : mobímbí likonzí + bisúki = mobímbí ya likelelo ebéndísámá.

Wáná ekososolama lokóla likelelo nyónso kolandana na makoki na yangó.

Ya míbalé : esúki + likokisi ekangámá= likokisi ya bobéndisi.

Etáleli óyo ya míbalé elekí malámu na bososoli masakola, míngimíngi pó na

kokundola, sókí mbúlúngano ezalí, mosálelami likambo.

Etáleli ya libosó ezalí kolandela tína-maloba na bozwáká ke, likelelo

ebéndísámá ezalí likelelo mosúsu ekesáná ná likelelo likonzí. Ezalaka malongó tángo

tokómaka na ezalelo ya bosiélumuki ya tína-maloba. Nzeté na nzeté ezalí na mosálá

na yangó na lopángo ya bolongoli mbúlúngano. Na mobóko óyo, nakotanda

etongameli óyo ya míbalé ya masakola.

Page 301: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

301

(48)

nasálí mosálá

na-sál-í mosálá

P

SV

V SN

N

na-sál-í mosálá

ESÁLISA -is-

(49)nasálísí bangó mosálá

na-sál-ís-í bangó mosálá

P

SV

V CS SN

Suff SInd N

na-sál-í -ís- bangó mosálá

Liloba bangó ezalí likokisi óyo likelelo kosálisa endímí na lisungi ya esúki

esálisa -ís-. Likelelo kosálisa ekómí ya makoki mísáto pó na boye :

- endimí na síká ya libosó, mosálelami ya likambo esálámí, bangó.

- endimí na esíká ya míbalé, esálelami, mosálá.

Esúki -is- ekoki kozwama lokóla eténi ya likokisi ekangámá 1.

Prédicat : nasálí

Likokisi ya bobéndisi : -ís- bangó

Likokisi ekangámá 2 : mosálá

ESÁLELA (-el-)

(50)

nasálélí bangó mosálá

na-sál-él-í bangó mosálá

Page 302: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

302

P

SV

V CS SN

Suff SInd N

na-sál-í -él- bangó mosálá

Lokóla pó na esálisa -is-, liloba bangó ezalí likokisi óyo likelelo kosáléla

endimí na lisungi ya esúki ya esálela -él-. Wáná, likelelo kosálela ekómí na makoki

mísato pó endimí mosálelami ya likambo esálámí, bangó, pé esálelami, mosálá. Esúki

-el- ezwámí yangó mókó lokóla eténi ya likokisi ekangámá 1.

Prédicat : nasálí

Likokisi ya bobéndisi : -él- + bangó

Likokisi ekangámá 2 : mosálá

Esálama

(51)

mosálá esálámí

mosálá e-sál-ám-í

travail 3SG-faire-ESÁLAMA-PERF1

linókó : kosálama

P

SN SV

V CS

N Suff

mosálá e-sál-í -ám-

Áwa ekeséní na bisúki míbalé óyo toútí komóna. Esúki ya esálama -am-

ekitisaka motúya ya makoki. Na ndakisa óyo, likelelo kosála ezalákí ya makoki

Page 303: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

303

míbalé. Na botíáká yangó na esálama, ekómí lekelelo ya likoki mókó tó likelelo

emikoká. Esúki -am- ezwámí lokóla likokisi ya bobéndisi ezángá likokisi ekangámá.

Prédicat : esálí ; Likokisi ya bobéndisi : -ám- ; Likokisi ekangámá : Ø

Motíndo ya kosálama ekokí kokótisa likokisi ekangámá té sóngóló eyébání.

Wáná likonzi ya motíndo ya kosála ndé ekokóma likokisi ekangámá té sóngóló

eyébání.

(52)

mosálá e-sál-ám-í na ngáí

P

SN SV SA

V CS SP

N SUFF PRÉP SIND

mosálá e-sál-í -ám- na ngáí

Esálana

(53)

tosálání mísálá

tó-sál-án-í misálá

P

SV

V CS SN

SUFF N

tó-sál-í -án- misálá

Likelelo kosála endimí likokisi ekangámá. Bosáleli esálana elingí koloba

ngambo míbalé bazalí kosálana likambo káka likambo mókó. Mosáli-likambo azalí pé

mosálelami likambo. Likanisi yangó ezalí esúki -an- yangó mókó. Likelelo kosálana

endimí likokisi mosálá ya likelelo ya ebandeli lokóla étant esálelami. Likelelo

kosálana etíkálí ya makoki míbalé. Esúki -an- ezwámí lokóla likokisi ya bobéndisi.

Page 304: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

304

Prédicat : nasálí ; Likokisi ya bobéndisi : -án- ; Likokisi ekangámá : mosálá

Page 305: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

305

8.7.2. ETONGÁ 9 : LIKELELO MAKOKI MÍSATO + LIKOKISI YA BOBÉNDISI

Sókí obakísí esúki elamúká na mobímbí ya likelelo ya makoki mísato, makoki

na yangó ekokí komata, tó pé, ekokí kokita. Ndéngé tokomóna na bandakisa óyo

elandí, komata ya makoki yangó ekokí pé komatisa ndelo ya mbúlúngano ya lisakola..

(54)

Mongali aséngí mamá bilóko

P

SN SV

N V SN SN

N N

Mongali aséngí mamá bilóko

Esálisa -is-

Sókí obakísí esálisa -is- na likelelo aséngí ekopésa nzelá na likelelo óyo

ebótámí, ya ya kokoka koyamba makokisi mísáto. Atá ko bóngó, kolandana ya

makokisi mísáto ekangámá, ekokótisa mobúlú pó na koyéba na mosálelami ya

likambo esálámí. Na sóló, lokóla nzeté ya bitápi ezalí kolakisa, likokisi óyo etíámí

mbala-mókó na sima ya likelelo ezalí elongó ná esúki -is- óyo ekótí. Nzóka ndé,

mosálelami ya míbalé ezalí elongó ná na moto óyo basálí likambo ya esálisa -is-,

elingí koloba mosálelami ya likelelo ezángá esálisa -is-.

(55)

Mongali aséngísí ngáí mamá bilóko

Mongali a-séng-ís-í ngáí mamá bilóko

Page 306: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

306

P

SN SV

N V CS SN SN

Caus SInd N N

Mongali aséngí -ís- ngáí mamá bilóko

Liloba ngái eyeí kobakisama lokóla likokisi ya mísáto ya likelelo koséngisa na lisungi

ya esúki ya esálisa -is-. Wáná, likelelo koséngisa ekómí ya makoki mínei. Ezalí bóngó

pó, endimí, na esíká ya libosó, ngáí, óyo ezalí motíndelami-múkala295

ya likambo

esálámí. Na esíká ya míbalé, mamá, óyo ezalí motíndelami ya likambo esálámí. Na

esíká ya mísáto, bilóko, óyo ezalí elóko óyo batindí. Esúki -is- ezalí yangó mókó eténi

ya likokisi ekangámá 1.

Prédicat : nasálí ;

Makokisi ya bobéndisi : -ís- ngáí ;

Makokisi ekangámá 1: mamá ;

Makokisi ekangámá 2: biloko

Míngimíngi, balobi basálelaka esúki óyo, kasi likelelo etíkalaka na makoki

mísato pó na kokíma mbúlúngano. Na boye, molobi akoloba : Mongali aséngísí ngáí

bilóko epái ya mamá. Elingí koloba ke, mosálelami ya libosó ekokóma likokisi mbele.

(56)

Mongali aséngísí ngáí bilóko epái ya mamá.

Mongali a-séng-ís-í ngáí bilóko epái ya mamá.

295

motíndelami-múkala = destinataire intermédiaire

Page 307: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

307

P

SN SV

SA

N V CS SN SADV

CAUS SIND N ADV CONN N

Mongali aséngí -ís- ngáí bilóko epái ya mamá

Esálela

(57)

Mongali aséngélí ngáí mamá bilóko

Mongali aséngélí ngáí bilóko épái ya mamá

Ndéngé toútí komóna pó na esálisa -is-, sókí obakísí esálela -el- na likelelo,

ekopésa nzelá na likelelo óyo ebótámí, ya kokoka koyamba makokisi mísáto

ekangámá. Atá ko bóngó, kolandana ya makokisi mísáto ekangámá ekótisaka mobúlú

pó na koyéba mosálelami ya likambo esálámí. Lokóla nzeté ya bitápi ya ndakisa ezalí

komónisa, likokisi etíámí mbala-mókó na sima ya likelelo ezalí ya mosálelami ya

esálela -el-. Mosálelami ya míbalé ezalí moto óyo basálí yé likambo esálámí ya

esálela. Elingí koloba, mosálelami ya likelelo ezángá esálela.

(58)

Mongali aséngélí ngáí mamá bilóko

Mongali a-séng-él-í ngáí mamá bilóko

P

SN SV

N V CS SN SN

Appl SInd N N

Mongali aséngí -él- ngáí mamá bilóko

Page 308: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

308

Míngimíngi, balobi basálelaka esúki ya esálela, kasi batíaka káka makokisi

míbalé ekangámá pó na kobóya mbúlúngano. Na boye, molobi ya Lingála akoloba :

Mongali aséngélí ngáí bilóko epái ya mamá. Elingí koloba, mosálelami ya libosó

ekómí likokisi mbele.

(59)

Mongali aséngélí ngáí bilóko epái ya mamá.

Mongali a-séng-él-í ngáí bilóko epái ya mamá.

P

SN SV

SA

N V CS SN SADV

APPL SIND N ADV CONN N

Mongali aséngí -él- ngáí bilóko epái ya mamá

Esálana

(60)

Mongali ná mamá baséngání bilóko

Likelelo kosénga endimí makokisi míbalé ekangámá. Lokóla elobámákí likoló,

esálana -an- etíndaka ke, ngámbo míbalé bazalí kosálana likambo. Elingí koloba, A

asálí B likambo. B pé, asálí A sé likambo yangó. Likelelo koséngana endimí likokisi

bilóko ya likelelo ya ebandeli kosénga lokóla esálelami. Likelelo kosénga ezalí ya

makoki mísáto. Makoki ya likelelo koséngana ekití, ekómí míbalé. Esúki -an- ezalí

likokisi ya bobéndisi. Na boye, mbúlúngano ezalí té na esálana ya likelelo ya makoki

mísato.

Prédicat : nasálí ;

Likokisi ya bobéndisi : -án- ;

Likokisi ya elóko : mosálá

Page 309: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

309

P

SN SV

N CONJ N V CS

RÉC N

Mongali ná mamá baséngí -án- bilóko

Esálama

(61)

bilóko eséngámí

Esúki esálama -am- ekitisaka pé makoki na bokómáká likoki mókó. Motíndo ya

kosálama296

ekokí kokótisa likokisi ekangámá té sóngóló eyébání. Wáná likonzi ya

motíndo ya kosála ndé ekokóma likokisi ekangámá té sóngóló eyébání.

(62)

bilóko eséngámí na Mongali

P

SN SV SA

V CS SP

N PASSIF PRÉP SIND

bilóko e-séng-í -ám- na Mongali

Kasi, ezalelo ya makokisi míbalé ekangámá, ekokí pé komema mbúlúngano.

Yangó ezalí pó, na Lingála, liyamboli na, esálelamaka na makambo ndéngé na ndéngé.

Liyamboli na, ekokí kosálelama pó na :

a) mosáli-likambo : moto óyo asálí likambo

b) mosálelami-likambo : moto óyo basálí yé likambo

296

motíndo ya kosála = voix active ; motíndo ya kosálama = voix passive

Page 310: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

310

Liyéli na yangó na lisakola óyo toútí komóna ezalí ke : bakokí kokanisa ke,

baséngí Mongali bilóko, nzóka ndé, Mongali moto aséngí bilóko. Pó na kokíma

mbúlúngano óyo, balobi basálelaka motíndo ya kosálama, káka sókí molobi azalí na

pósá ya esálelami, elingí koloba elóko óyo basálélí. motíndo ya kosálama, esálelamaka

míngimíngi pó na masakola ezángá makokisi ekangámá té.

8.8. BOBÉNDISI PÉ BOMIKOKI NA LINGÁLA

8.8.1. BOBÉNDISI YA LIKELELO EMIKOKÁ TÉ YA MAKOKI MÍBALÉ

Bobéndisi ematisaka makoki ya mobímbí ya likelelo ya ebandeli. Ebóngolaka

pé tína-maloba na yangó. Bososoli óekomeka kolakisa mibéko óyo ekokí kolobela

libélá makokami óyo mobímbí ezalí na yangó ya kondima tó kobóya bisúki ya

bobéndisi (mókó tó ebelé).

Kolongwa na likelelo kolámba óyo ezalí likelelo emikoká té ya makoki míbalé,

esálisa -is- tó esálela -el- ezalí kopésa nzelá ya kobóta makelelo emikoká té ya makoki

mísato. Ezalí bóngó makelelo óyo : kolámbisa pé kolámbela.

(63)

nalámbí mbísi.

na-lámb-í ø-mbísi.

P

SV

V SN (makokisi

ekangámá)

N

nalámbí mbísi

Kolámba ezalí likelelo emikoká té ya makoki míbalé óyo endimí likokisi

ekangámá. Sókí molobani asúkí na bolobáká :

Page 311: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

311

(64)

nalámbí

na-lámb-í

P

SV

V

nalámbí

Mosololani akoluka koyéba míngi :

(65)

olámbí níni?

o-lámb-í níni

2SG-kolámba-PERF1 quoi

P

SV

V SADV

INTERR

olámbí níni

Page 312: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

312

a) Esálisa -is-

Sókí esúki ya esálisa -is- efándí na sima ya mobímbí ya likelelo, tokozwa

lisakola óyo elandí :

(66)

nalámbísí mbísi

na-lámb-ís-í mbísi

P

SV

V CS

CAUS N

nalámbí -ís- mbísi

Na lisakola óyo, mosololani akokí pé kosénga síkísíkí :

(67)

olámbísí náni mbísi?

o-lámb-ís-í náni mbísi

Likelelo kolámbisa ezalí likelelo óyo ebótámí na sima ya kobakamisa -is-. Ezalí

likelelo emikoká té ya makoki mísato. Elingí koloba, endimaka makokisi míbalé

ekangámá.

(68)

nalámbísí moto ya mosálá mbísi

na-lámb-ís-í moto ya mosálá mbísi

P

SV

V CS

CD 1

SN

CD2

CAUS

SN N

N CONN N

nalámbí -ís- moto ya mosálá mbísi

Page 313: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

313

Molongó ya makokisi ya bobéndisi etósamaka297

. Elingí koloba, sókí ndakisa,

lisakola ekokísámá té ezalákí :

(69)

nalámbísí moto ya mosálá

na-lámb-ís-í mo-tó ya mosálá

P

SV

V CS

CAUS N

nalámbí -ís- moto ya mosálá

Lisakola (69), na ndéngé na yangó mókó, elakísí natíndí bálámba moto ya

mosálá. Tokokí kokútana na mbúlúlúngano yangó epái ya molobi pó, azalí na pósá ya

kobéta sété na mosáli-likambo óyo etíndámí (moto ya mosálá). azalí kopésa kiló té na

elóko óyo etíndámí kosála (mbísi). Na boye, asálélí mosálelami lokóla likokisi

ekangámá sé mókó. Esengo ezalí pó mosololani akokí komóna níni alingí koloba pé

kokipé mbúlúngano yangó té. Kotía likokisi káka mókó na sima ya likelelo

ebéndísámá na -is- ekotíkela mosololani kopona sókí likokisi yangó ezalí mosálelami

tó esálelami. Na boye, lisakola oyo ekososolama na motíndo óyo :

nalámbísí moto ya mosálá

na-lámb-ís-í mo-tó ya mosálá

P

SV

V CS

(makokisi

ekangámá)

SN

CAUS N

nalámbí -ís- moto ya

mosálá

Lisakola (69), na ezalela na yangó ya ekokísámá té, ekokí kotínda mosololani

ásénga síkísíkí :

297

molongó etósamaka = ordre contraignant

Page 314: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

314

(70)

olámbísí yé níni?

o-lámb-ís-í yé níni

Likelelo kolámbisa óyo ebótámí ezalí bóngó likelelo emikoká té ya makoki

mísato, elingí koloba, endimaka makokisi míbalé ekangámá. Ekokání bóngó na

lisakola (68) óyo tozwákí libosó

(68)

nalámbísí moto ya mosálá mbísi

na-lámb-ís-í moto ya mosálá mbísi

Kasi sókí tobóngólí molongó ya makokisi, lisakola óyo ekozwama ekozala pé

na tína-maloba ya kobóngwama. Lisakola (71) ekozala :

(71)

nalámbísí mbísi moto ya mosálá

na-lámb-ís-í m-bísi moto ya mosálá

P

SV

V CS

CD 1

SN

CD2

CAUS

N N

CONN N

nalámbí -ís- mbísi moto ya mosálá

Yangó efándísí kondima ezalela ya botósi molongó ya makokisi. Likokisi óyo

elandaka na sima likelelo ezalí mosálelami, nzóka ndé, likokisi óyo eyáka na esíká ya

míbalé, ezalí esálelami. Pó na kokíma bambúlúngano, ekozala malámu, esálisa -is-

élandamaka na makokisi míbalé. Kasi balobi basálelaka bóngó tángo nyónso té. Kasi

pó na mokomi bisákólá ya nzebi, makomi na yé ekozala na póle míngi, sókí akolanda

tolí óyo.

Page 315: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

315

b) Esálela

Bososoli óyo, toútí kosála pó na esálisa -is-, ezalí pé ya sóló pó na esálela. Sókí

mosololani asúkí káka na likokisi mókó, esúki ya bobéndisi -el- ebótaka masakola

míbalé ekesáná :

(72a)

Nalámbélí yó

na-lámb-él-í yó

(72b)

Nalámbélí mbísi

na-lámb-él-í mbísi

Ndéngé mókó pó na esálisa -is- óyo toútí kososola áwa, masakola 7a pé 7b

ekokí kobénda esálela (pó na moto tó kosálela elóko). Kasi mbúlúngano ezalí penzá té

pó, mosololani amóní polélé na lisakola 7a, kosala pó na moto pé na lisakola 7b

kosálela elóko. Masakola ekopúsa mosololani na motúná ya níni. Eyano na motúná

óyo ezalí pé kolakisa botósi molongó óyo esúki -el- eséngaka.

(73a)

nalámbélí yó mbísi

na-lámb-él-í yó m-bísi

(73b)

Nalámbélí mbísi yó

na-lámb-él-í m-bísi yó

Na boye, likelelo kolámbela ezalí likelelo emikoká té ya makoki mísato. Botósi

molongó ya makokisi ekobóta masakola míbalé óyo batína-maloba na yangó ekesáná.

c) Esálama

Esálama ekitisaka makoki ya likelelo ya ebandeli. Likelelo emikoká té ya

makoki míbalé ekobimisa likelelo ebéndísámá emikoká (ya ezalela tó ya esálama).

(74)

mbísi elámbámí

mbísi e-lámb-ám-í

Page 316: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

316

P

SN SV

N V

mbísi elámbámí

Likelelo kolámbama ezalí likelelo emikoká. Atá ko bóngó, molobi azalaka na

boséngá ya kosíkisa mosáli-likambo ya likambo esálámí ya motíndo ya esálela. Yangó

esálamaka na nzelá ya kobakisa liyamboli na tó epái ya.

(75)

mbísi elámbámí na mamá.

m-bísi e-lámb-ám-í na mamá.

d) Kosálana

Kosálana elongaka (ebóngolaka té) makoki ya likelelo emikoká té ya makoki

míbalé.

(76)

tolámbání bambísi

tó-lámb-án-í ba-mbísi

Wáná, kosálana elakisaka likambo esálámí na ngámbo nyónso míbalé kasi,

elakísí té ke, likambo yangó esálámí pó na litómbá ya bapotani. Likokisi ekangámá ya

esálana ezalí bóngó esálelami. Ndéngé nakolimbola yangó mwá mosíká, na óyo etálí

babobéndisi míbalé elandáná, ezalí esálela elandámá na esálana. Ebimisaka ebéndisi -

el-an- óyo ezalí kolakisa likambo esálámí na ngambo míbalé pó na litómbá ya

bapotani. Wáná, lisakola ekokóma :

(78)

tolámbélání bambísi

tó-lámb-él-án-í ba-m-bísi

Singa mayaka ya masakola mísáto óyo elandí ekokí kososolama boye :

(79)

nasekí mobali na yó, osekí mobali na ngáí,

tosekání mibali

Page 317: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

317

(79a)

nasekí mobali na yó

na-sek-í mo-bali na yó,

(79b)

osekí mobali na ngáí

o-sek-í mo-bali na ngáí,

(79c)

tosekání mibali

tó-sek-án-í mi-bali

Page 318: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

318

P

P P P

SV SV SV

V SN V SN V SN

N CONN SIND N CONN SIND N

nasekí mobáli na yó, osekí mobáli na ngáí, tosekání mibáli

P

SV

V SN

N

tosekání mibáli

Page 319: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

319

Kasi, sókí likokisi ekangámá ya likelelo ya ebandeli (emikoká té ya makoki

míbalé) ezalí bapotani ya likambo esálámí, wáná likelelo ebéndísámá óyo ekobima,

ekozala likelelo emikoká. Elingí koloba, ekobóya likokisi ekangámá.

(80)

nasekí yó, osekí ngáí, tosekání.

Na-sek-í yó, o-sek-í ngáí, tó-sek-án-í.

P

P P P

SV SV SV

V SIND V SIND V

nasekí yó, osekí ngáí, tosekání

P

SV

V

tosekání

8.8.2. BOBÉNDISI YA LIKELELO EMIKOKÁ

Sikóyo, nakososola ezalelo epái wápi likelelo ya ebandeli ezalí likelelo

emikoká.

Kobanda na likelelo emikoká kobima, esálisa -is- tó esálela -el-, ezalí kopésa

nzelá ya kobóta makelelo emikoká té ya makoki míbalé óyo : kobimisa pé kobimela.

Page 320: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

320

(81)

nabimí

na-bim-í

P

SV

V

nabimí

Kobima ezalí likelelo emikoká ya likoki mókí. Ekokí pé kokóma ke likelelo ya

motíndo óyo éndima likokisi ekangámá ya káti.

(82)

nabimí makilá

na-bim-í ma-kilá

P

SV

V SN

N

nabimí makilá

a) Esálisa -is-

Sókí esúki ya esálisa -is- efándí na sima ya mobímbí ya likelelo, tokozwa

lisakola óyo elandí :

(83)

nabimísí basáni

na-bim-ís-í ba-sáni

Page 321: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

321

P

SV

V CS

CAUS N

nabimí -ís- basáni

Na boye, likelelo ya esálisa -is- óyo ebótámí útá na likelelo ya ekoki ya káti,

ekokí kozala likelelo emikoká té ya makoki míbalé. Ekondima káka makokisi

ekangámá nsómí. Kasi, sókí tozwí yangó lokóla likelelo emikoká ná likokisi ekangámá

ya káti, lokóla na ndakisa (24) :

(84)

nabimísí makilá

na-bim-ís-í ma-kilá

P

SV

V CS

CAUS N

nabimí -ís- makilá

Lisakola óyo ezalí kolakisa ke, esálisa óyo ebimí na bobéndisi ya likelelo

emikoká ekokí kozala likelelo emikoká té ya makoki míbalé sókí mosáli-likambo azalí

kosálisa yé mókó likambo yangó tó pé, mosálelami likambo ayébání té. Na ká óyo ya

súka, mosololani akokí kosénga síkísíkí :

(85)

obimísí náni makilá?

o-bim-ís-í náni makilá

Kasi, esákólá ekokísámá ya likelelo kobimisa ekokí kozala ya makoki mísáto,

lokóla na ndakisa óyo elandí :

Page 322: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

322

(86)

babimísí moyíbi makilá

ba-bim-ís-í moyíbi makilá

Áwa pé tozalí na botósi molongó ya makokisi ya bobéndisi. Elingí koloba,

likelelo ebéndísámá ezalí na molongó na yangó ya kondimela makokisi ekangámá. Na

boye, ezalí mabé koloba :

(87)

*babimísí makilá moyíbi

ba-bim-ís-í makilá moyíbi

Óyo elingí koloba ke, likokisi ekangámá ya káti efándaka tángo nyónso na sima

ya likokisi ya bobéndisi. Ezalí bóngó pó, na lisakola óyo, mosálelami ezalí ndé libóké-

maloba óyo esálí likokisi ya bobéndisi. Likokisi ya káti ekómí likokisi ekangámá

nsómí ya likelelo esálisa -is-. Tolakísí yangó na nzeté ya bitápi óyo :

P

SV

V CS

SN

CAUS

SN N

N

babimísí -ís- moyíbi makilá

Na boye, likelelo emikoká ná likokisi ya káti, ebótaka likelelo esálisa -is- ya

makoki mísato, nzóka ndé, likelelo emikoká penzápenzá, ebótaka likelelo esálisa -is-

ya makoki míbalé.

b) Esálela

Bososoli óyo, naútí kosála pó na esálisa -is-, ezalí pé ya sóló pó na esálela.

Sókí mosololani asúkí na kosálela likokisi káka mókó, esúki ya bobéndisi -el-

ebótaka likelelo emikoká té ya likoki mókó :

Page 323: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

323

(88)

abimélí bayékoli

a-bim-él-í ba-yékoli

P

SV

V CS

CAUS N

abimélí -él- bayékoli

Likelelo esálela óyo ebótámí ezalí donc likelelo emikoká té ya makoki míbalé.

Ekondima likokisi ekangámá nsómí káka mókó. Kasi, bososoli ekobóngwama sókí

ozwí yangó bó likelelo emikoká óyo ezalí na likokisi ya káti lokóla na ndakisa (29)

(89)

abimélí ngáí makilá

a-bim-él-í ngáí ma-kilá

P

SV

V CS SN

APPL SIND N

abimí -él- ngáí makilá

Lisakola óyo, ezalí kolakisa ke, ná esúki -el-, likelelo ebéndísámá ya likelelo

emikoká ezalí esálela. Ezalí likelelo emikoká té ya makoki míbalé, epái wápi, mosáli-

likambo azalí kosála likambo yangó pó na mosálelami. Kasi sókí likelelo ya ebandeli

endimí likokisi ekangámá ya káti, likelelo ebéndísámá ezalí likelelo emikoká té ya

makoki mísato. Esálela áwa ezwámí na ndéngé ya kosálela elóko. Na tángo wáná,

Page 324: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

324

likokisi ekangámá ya káti ekozwama lokóla elóko ya kosálela ézala pó na litómbá tó

pó na libúngá ya mosálelami.

Na boye, na ndéngé ya bomikoki penzápenzá, likelelo kobimela ekokí kozala

likelelo emikoká té ya makoki míbalé. Kasi, na tángo ezwámí lokóla likelelo endimaka

likokisi ekangámá ya káti, ekozala likelelo ya makoki mísato. Wáná, tozalí na botósi

molongó ya makokisi. Mosálelami ezalí bóngó likokisi óyo etíámí na sima ya likelelo,

pé likokisi ya káti ekómí nsómí pé etíámí na sima ya mosálelami.

c) Esálama

Na kotósa penzápenzá ezaleli ya likelelo emikoká, ezalí kopésa nzelá té ya

kozwa motíndo esálama. Atá ko bóngó, ezalí na mwá baká óyo, esúki ya bobéndisi -

am- esálaka lokóla ezalela. Na ndelo ya bososoli óyo tozalí, ezalí pási pó na ngáí

kokoka koloba ke ezalí na ndéngé ya kobongamisa pó na kobóta motíndo ezalela. Ká

ya likelelo kobongama eútá na likelelo kobonga ekokí pé kotálelama lokóla

bosíelumuki ya tína-maloba.

d) Esálana

Sókí tolobí tólandela tína-maloba penzápenzá, makelelo óyo ebótámí na esúki -

an- ekokí kozwama lokóla esangisana koleka kozwa yangó lokóla esálana. Áwa,

esangisana eyókámí lokóla : likambo óyo mókó na mókó na káti ya ngulupa, azalí

kosála bamisúsu ya ngulupa yangó. Ezalí lokóla boyókani óyo ezalí káti na

baíngulupa.

(90)

basíláná

ba-síl-án-á

P

SV

V

basíláná

Page 325: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

325

8.8.3. MIBÉKO YA BOBÉNDISI ÉNGÉBÉNÉ NA MAKOKI YA LIKELELO YA EBANDELI

Babososoli óyo epésí nzelá ya kokundola mibéko óyo ezalí kolakisa, ndéngé

níni, bomikoki ya likelelo ya ebandeli, ekokí komikótisa na makokí ya bobéndisi ya

mobímbí ya likelelo :

Na mokúsé, makelelo nyónso emikoká té ebótaka makelelo ebéndísámá pó na

bisúki nyónso mínei -is-, -el-, -am-, -an-. Kasi makelelo emikoká, ebótaka

bisálama té.

Ézala bomikoki tó la likoki níni ya likelelo, ebótaka tángo nyónso likelelo

ebéndísámá esálisa -is- pé likelelo ebéndísámá esálela/instrumentatif -el-.

Esálisa -is- tó esálela -el- ematisaka makoki ya likelelo. Pó na óyo etálí mibímbí

ya makelelo ya ebandeli óyo ezalí ya makoki mísato (makokisi míbalé

ekangámá), makelelo ebéndísámá óyo ekozwama ekozala bóngó ya makoki

mínei (makokisi mísáto ekangámá). Atá ko bóngó, pó na kokíma

bambúlúngano, balobi basúkaka káka na kosálela makokisi míbalé ekangámá.

Na boye, na ká ya makoki mísáto ya likelelo ebéndísámá, likokisi ekangámá ya

libosó (óyo efándí mbala-mókó na sima ya likelelo) ezalí mosálelami, elingí

koloba, óyo bazalí kotínda ásála likambo yangó tó óyo bazalí kosála likambo

yangó pó na yé. Likokisi ekangámá ya efándelo ya míbalé, ezalí ya esálelami,

elingí koloba, elóko óyo likambo esálísámí tó esálélámí. Mosálelami ya likelelo

ya ebandeli ekómaka bóngó likokisi ekangámá té na efándelo sóngóló eyébání.

Elandaka liyamboli na tó epái ya.

Sókí likelelo ezalí likelelo emikoká té, elingí koloba, ezalí na boséngá ya

likokisi ekangámá pó ébimisa bonyónso ya likambo. Likelelo yangó ebótaka

likelelo ebéndísámá ya motíndo esálama ná esúki -am- pé likelelo ebéndísámá

ya motíndo esálana ná esúki -an-. Likelelo esálama óyo ezwámí ezalí na

likelelo emikoká. Míngimíngi, balobi basálelaka motíndo ya esálama sókí

esálelami ndé ezalí na tína na esákólá na yé. Sókí ezalí lotómo pó na molobi

ásíkisa mosáli-likambo, na motíndo ya esálama, mosáli-likambo akokóma

likokisi ekangámá té na efándelo sóngóló eyébání. Kasi etongeli óyo ememaka

mbúlúngano míngi epái ya bayóki. Balobi Lingála basálelaka míngi, na ká ya

boséngá boye, motíndo ya esála. Likelelo ya esálana óyo ebótámí ekokí pé

kozala likelelo emikoká té, tó, likelelo emikoká. Ekozala likelelo emikoká té

sókí mókó na mókó ya bapotani azalí kosála likambo sé mókó ezángá kozala na

litómbá tó libúngá ya mopotani mosúsu kasi ezalí pó na litómbá na yé mókó

mókó mosáli-likambo. Ekozala likelelo emikoká, sókí, mókó na mókó ya

bapotani azalí esálelami ya mopotani mosúsu. Na póle, esálana ezalí likelelo

emikoká sókí likokisi ya likelelo ya ebandeli ezalí mopotani pé ezalí likelelo

Page 326: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

326

emikoká té, sókí likokisi ya likelelo ya ebandeli ezalí elóko óyo mopotani azalí

nkóló na yangó. Sókí tína-maloba ya mobímbí ezalí kopésa nzelá té ke,

bapotani basálana likambo, wáná esúki -an- ekokí kobóngolama lokóla ezalela

(ex: koleka (depasser) * kolekana (ngáí na lekí ngáí na lekí yó, yó olekí ngáí ;

ekokí kosálama té, sókí koleka ezwámí na ndéngé ya kozala libosó ya moto pé

yé álanda yó na sima) kolekana (kokútana pé moto na moto akóbí nzelá na

yé ezángá kotelema).

Sókí likelelo ya ebandeli ezalí likelelo emikoká, elingí koloba, ezalí na boséngá

té, ya likokisi ekangámá pó na kobimisa bonyónso ya likambo. Likelelo

ekokoka kobóta té likelelo ebéndísámá ná esúki ya bobéndisi -am- ya

esálama/ezalela. Likelelo -an- óyo ekobótama ezalí na tína-maloba ya boyókani

óyo elongámí (efándísámí) káti na bapotani. Kasi, ekozala té, likambo óyo

bapotani basálání. Na boye, esálana ya likelelo emikoká ezalí emízaleli likelelo

emikoká. Esúki -an- ekoyókama míngi na motíndo ya esangisana.

Pó na kofándisa kondima ya matéya óyo, nasálélákí bóngó esálisela Excel.

Nakelákí milongó mísáto mibímbí ya makelelo emikoká té, emikoká té ya makoki

míbalé pé emikoká té makoki mísato. Na lisungi ya mosálá CONCATENER

(KOTÚTANISA), nabimísákí makelelo ebéndísámá na -is, -el-, -am-, pé -an-. Yangó

epésí nzelá ya kofándisa polélé mibéko kolandana na ndéngé mobímbí ya likelelo ezalí

na likelelo mókó tó likelelo mosúsu, ekobóta likelelo ebéndísámá ya esúki kingandi tó

té.

Na molongó óyo elandí, tozalí na molongó ya mwá makelelo emikoká. Tomóní

ke, makelelo esálisa -is- pé esálela -el-, emónání na Lingála kasi, na motíndo esálama,

emónání té. Ndéngé mókó, bisálana óyo ebótámí ezalí na baboyókani káti na bapotani

kasi ezalí té makambo óyo bapotani bazalí kosálana.

Page 327: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

327

Likelelo ebéndísámá

-is- -el- -am- -an-

kobéba

ko-béb-a

kobébisa

ko-béb-is-a

kobébela

ko-béb-el-a

kobébama

ko-béb-am-a

kobébana

ko-béb-an-a

kobíka

ko-bík-a

kobíkisa

ko-bík-is-a

kobíkela

ko-bík-el-a

kobíkama

ko-bík-am-a

*

kobíkana

ko-bík-an-a

kobima

ko-bim-a

kobimisa

ko-bim-is-a

kobimela

ko-bim-el-a

kobimama

ko-bim-am-a

kobimana

ko-bim-an-a

kofánda

ko-fánd-a

kofándisa

ko-fánd-is-a

kofándela

ko-fánd-el-a

kofándama

ko-fánd-am-a

kofándana1

ko-fánd-an-a

kokémba

ko-kémb-a

kokémbisa

ko-kémb-is-a

kokémbela

ko-kémb-el-a

kokémbama

ko-kémb-am-a

kokémbana

ko-kémb-an-a

kokóla

ko-kól-a

kokólisa

ko-kól-is-a

kokólela

ko-kól-el-a

kokólama

ko-kól-am-a

kokólana

ko-kól-an-a

kokóma

ko-kóm-a

kokómisa

ko-kóm-is-a

kokómela

ko-kóm-el-a

kokómama

ko-kóm-am-a

kokómana1

ko-kóm-an-a

kokónda

ko-kónd-a

kokóndisa

ko-kónd-is-a

kokóndela

ko-kónd-el-a

kokóndama

ko-kónd-am-a

kokóndana

ko-kónd-an-a

kokóta

ko-kót-a

kokótisa

ko-kót-is-a

kokótela

ko-kót-el-a

kokótama

ko-kót-am-a

kokótana

ko-kót-an-a

kokúfa

ko-kúf-a

kokúfisa

ko-kúf-is-a

kokúfela

ko-kúf-el-a

kokúfama

ko-kúf-am-a

kokúfana

ko-kúf-an-a

Page 328: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

328

Likelelo ebéndísámá

-is- -el- -am- -an-

kolímwa

ko-límw-a

kolímwisa

ko-límw-is-a

kolímwela

ko-límw-el-a

kolímwama

ko-límw-am-a

kolímwana

ko-límw-an-a

kopéma

ko-pém-a

kopémisa

ko-pém-is-a

kopémela

ko-pém-el-a

kopémama

ko-pém-am-a

kopémana

ko-pém-an-a

kopola

ko-pol-a

kopolisa

ko-pol-is-a

kopolela

ko-pol-el-a

kopolama

ko-pol-am-a

kopolana

ko-pol-an-a

kopota

ko-pot-a

kopotisa

ko-pot-is-a

kopotela

ko-pot-el-a

kopotama

ko-pot-am-a

kopotana

ko-pot-an-a

kosíla

ko-síl-a

kosílisa

ko-síl-is-a

kosílela

ko-síl-el-a

kosílama

ko-síl-am-a

kosílana

ko-síl-an-a

kotela

ko-tel-a

kotelisa

ko-tel-is-a

kotelela

ko-tel-el-a

kotelama

ko-tel-am-a

kotelana

ko-tel-an-a

koyá

ko-yá

koyeisa

ko-ye-is-a

koyela

ko-y-el-a

koyama

ko-y-am-a

koyána

ko-yá-an-a

ko-yínd-a

koyínda

ko-yínd-is-a

koyíndisa

ko-yínd-el-a

koyíndela

ko-yínd-am-a

koyíndama

ko-yínd-an-a

koyíndana

kozónga

ko-zóng-a

kozóngisa

ko-zóng-is-a

kozóngela

ko-zóng-el-a

kozóngama

ko-zóng-am-a

kozóngana

ko-zóng-an-a

Page 329: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

329

Na molongó óyo elandí, tozalí na mwá makelelo emikoká té. Tomóní ke, bisúki

nyónso mínei ya bobéndisi ebótaka makelelo ebéndísámá.

likelelo

ebéndísámá té

-is- -el- -am- -an-

kobéta

ko-bét-a

kobétisa

ko-bét-is-a

kobétela

ko-bét-el-a

kobétama

ko-bét-am-a

kobétana

ko-bét-an-a

koboma

ko-bom-a

kobomisa

ko-bom-is-a

kobomela

ko-bom-el-a

kobomama

ko-bom-am-a

kobomana

ko-bom-an-a

kobúka

ko-búk-a

kobúkisa

ko-búk-is-a

kobúkela

ko-búk-el-a

kobúkama

ko-búk-am-a

kobúkana

ko-búk-an-a

(ezalela)

kokáta

ko-kát-a

kokátisa

ko-kát-is-a

kokátela

ko-kát-el-a

kokátama

ko-kát-am-a

kokátana

ko-kát-an-a

kokíma

ko-kím-a

kokímisa

ko-kím-is-a

kokímela

ko-kím-el-a

kokímama

ko-kím-am-a

kokímana

ko-kím-an-a

kolámba

ko-lámb-a

kolámbisa

ko-lámb-is-a

kolámbela

ko-lámb-el-a

kolámbama

ko-lámb-am-

a

kolámbana

ko-lámb-an-

a

kolía

ko-lí-a

kolíisa

ko-lí-is-a

kolíela

ko-lí-el-a

kolíama

ko-lí-am-a

kolíana

ko-lí-an-a

komeka

ko-mek-a

komekisa

ko-mek-is-a

komekela

ko-mek-el-a

komekama

ko-mek-am-a

komekana

ko-mek-an-a

kotóka

ko-tók-a

kotókisa

ko-tók-is-a

kotókela

ko-tók-el-a

kotókama

ko-tók-am-a

kotókana

ko-tók-an-a

koyóka

ko-yók-a

koyókisa

ko-yók-is-a

koyókela

ko-yók-el-a

koyókama

ko-yók-am-a

koyókana

ko-yók-an-a

kozwa

ko-zw-a

kozwisa

ko-zw-is-a

kozwela

ko-zw-el-a

kozwama

ko-zw-am-a

kozwana

ko-zw-an-a

Ezalí na makelelo óyo ekokí kotámbola tángo mókó lokóla likelelo emikoká,

pé, tángo mosúsu lokóla likelelo emikoká té. Tángo likelelo ezalí kosála lokóla likelelo

emikoká, ekolanda mibéko ya bobéndisi ya makelelo emikoká. Tángo likelelo ezalí

kosála lokóla likelelo emikoká té, ekolanda mibéko ya bobéndisi ya makelelo emikoká

té.

Page 330: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

330

Likelelo

ebéndísámá té

-is- -el- -am- -an-

kokíma

ko-kím-a

kokímisa

ko-kím-is-

a

kokímela

ko-kím-el-

a

kokímama

ko-kím-am-a

kokímana

ko-kím-an-a

kolála

ko-lál-a

kolálisa

ko-lál-is-

a

kolálela

ko-lál-el-

a

kolálama

ko-lál-am-a

kolálana

ko-lál-an-a

koleka

ko-lek-a

kolekisa

ko-lek-is-

a

kolekela

ko-lek-el-

a

kolekama

ko-lek-am-a

kolekana

ko-lek-an-a

(ezalela)

8.9. BOSOSOLI YA BAMBÚLÚNGANO ÚTÁ NA BOMIKOKI YA

BOBÉNDISI MÍBALÉ ELANDÁNÁ

Na botáléláká mibéko óyo ebimísámí na mibóko óyo toútí koleka, tokokí

komiyébela ndéngé níni likelelo óyo esí ezalí ya kobéndisama ekokí kondima

kobéndisama ya míbalé. Nakososola babobéndisi elandáná óyo emónanakana Lingála

pé batína-maloba óyo ebimisaka. Elóko tozalí koluka na bosáláká boye ezalí

kokundola banzelá ya kobongamisa bibakami pó bibéngeli ya nzebi. Na makomi óyo

ekolanda, nakosálela elembo -MOB- pó na kolakisa mobímbí ya likelelo ya ebandeli.

8.9.1. BOBÉNDISI YA MÍBALÉ ELANDÁ ko-MOB-is-a

Tokobósana té ke, motíndo ko-MOB-is-a ebimisaka makelelo emikoká té.

(91)

nasálísí menizié kíti.

na-sál-ís-í ø-menizié ø-kíti.

Lokóla tozalí na esúki -is- ya esálisa -is- ezalí likelelo emikoká té, tokokí

koloba ke, makelelo nyónso ya esálisa -is- endimaka bobéndisi ya míbalé -is-, -el-, -

am-, -an-. Likelelo ko-MOB-is-a nyónso, ebótaka : ko-MOB-is-is-a, ko-MOB-is-el-a, ko-

MOB-is-am-a pé ko-MOB-is-an-a.

Tozalí na ebóta-makelelo óyo :

(ko-RAD-a)VTR (ko-RAD-is-a)VTR (ko-RAD-is-is-a)VTR

(ko-RAD-is-el-a)VTR

(ko-RAD-is-am-a)VINTR

(ko-RAD-is-an-a)VTR

Page 331: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

331

TR: emikoká té

INTR : emikoká

8.9.1.1. KO-MOB-IS-A KO-MOB-IS-IS-A

Nazwí ndakisa óyo epái ya Meeuwis (2010 : 161). Likelelo kokita, ezalí likelelo

emikoká.

(92)

sandúku ekití

ø-sandúku e-kit-í

(93)

nakitísí sandúku

na-kit-ís-í ø-sandúku

(94)

okitísísí ngáí sandúku

o-kit-ís-ís-í ngáí sandúku

Lisakola (94) ekokí kolakisa bandimbola óyo elandí :

a) osálí ke, nákitisa sandúku.

b) Otíndí ngáí nákitisa sandúku pé nakitísí yangó.

c) Osungí ngáí pó na kokitisa sandúku. Ngáí ná yó, tokitísí sandúku kasi ezalákí

mokúmbá na ngáí ya kosála yangó.

Nzeté ya bitápi ya lisakola ekozala na loléngé óyo elandí

P

SV

V CS CS

CAUS SIND CAUS N

okití ís ngáí ís sandúku

Násosola sikóyo ezalela ya bobéndisi elandáná pó na likelelo ya ebandeli emikoká té

ya makoki míbalé. Nazwí ndakisa : kolámba.

Page 332: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

332

(95)

nalámbí madésu

na-lámb-í ma-désu

(96)

nalámbísí madésu

na-lámb-ís-í ma-désu

Lisakola (96) elakísí ke, natíndí bálámba madésu. Nasálí ke bálámba madésu.

(97)

nalámbísísí madésu

na-lámb-ís-ís-í ma-désu

Lisakola (97) ekokí kolakisa ke :

a) Nasálí ke, bálámba madésu

b) Natíndí bálámba madésu

c) Nasungí pó na kolámba madésu

Sókí totálí na bokébi bakokesana ya miké yangó, ézala pó na likelelo emikoká

(lisakola 96), ézala pó na likelelo emikoká té (lisakola 97), tokokí komóna ke, batína-

maloba a) pé b) elakísí káka likambo mókó ke sókí tosálélákí káka esálisa -is- mókó.

Kasi, tína-maloba c) ya kosunga eyéí pó na bobéndisi-míbalé elandáná. Elingí koloba,

sókí tosálélí esálisa -is- káka mókó, likanisi ya kosunga ekozala té. Tokokí komóna

tína-maloba ya bisálisa -is- míbalé, na esálisa -is- epái wápi tobimísákí liyéboli óyo ya

kosunga. Ezalí na likelelo kosálisa óyo, na Lingála, elakísí pé kosunga. Na boye,

nakokí koloba ke, bobéndisi-míbalé elandáná ya -is-, esálelamaka tángo molobi alingí

koloba ke, mosáli-likambo asungí mosálelami pó na kokokisa likambo esálámí ya

likelelo.

(98)

Kabongo atángí fizíki

ø-Kabongo a-táng-í ø-fizíki

(99)

natíndí Kabongo átánga fizíki

na-tínd-í ø-Kabongo á-táng-a ø-fizíki

(100)

Baiddah atángísí Kabongo fizíki

Baiddah a-táng-ís-í ø-Kabongo ø-fizíki

Page 333: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

333

Likelelo kotángisa ezalí na banzelá míbalé :

(a) Kosála ke moto átánga (ákonté, atánga na mongóngó makási makambo óyo

ekomámí tó ayékola pó áyéba tína ya makambo óyo bakomí)

(b) Kopésa matéya na kelási (na sóló, áwa tozalí na ká ya bosíelumuki ya tína-

maloba).

Na baká nyónso óyo, kotángisa ezalí ya likelelo emikoká té ya makoki mísato

lokóla likelelo esálisa -is- óyo eútí na likelelo emikoká té ya makoki míbalé. Éngébéné

na tína-maloba (a), lisakola óyo, elakísí ke, nasálí ke, Kabongo átánga na mongóngó

makási tó áyékola litéya ya fizíki. Kolandana na (b) lisakola óyo, elakísí ke, natéyí

Kabongo, matéya ya fizíki.

Tótála sikóyo likambo óyo elandí :

(101)

natíndí Baiddah átangisa Kabongo fizíki

na-tínd-í Baiddah á-tang-is-a Kabongo fizíki

Nakokí koloba ke :

(102)

natángísísí Baiddah Kabongo Fizíki

na-táng-ís-ís-í Baiddah Kabongo Fizíki

Tozalí na likelelo ya makoki mínei. Elingí koloba, ekokí koyamba tíí makokisi

mísáto mísáto ekangámá. Kasi lokóla nalimbólákí yangó, na koloba ya mokolo na

mokolo, balobi bakímaka kolandisa makokisi mísáto ekangámá pó, míngimíngi,

ebótaka mbúlúngano pé ekómaka pási pó na mosololani kosímba tína malámu. Na

boye, balobi basálelaka masakola ndéngé ya lisosoli (kokáta na biténi)298

pó na kokíma

mobúlú.

Sókí kotángisa ezalí na ndéngé ya kopésa litéya, molobi akoloba :

(103)

natíndí Baiddah átángísa Kabongo Fizíki

Sókí kotángisa ezalí na ndéngé ya moto áyékola pó áyéba, molobi akoloba :

(104)

natíndí Baiddah átínda Kabongo átánga fizíki

298

ya lisosoli = analytique

Page 334: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

334

Na bokúsé, nakokí koloba ke, bobéndisi-míbalé elandáná ya esálisa -is-

ebimisaka maloba míngi té na Lingála. Ezalí pó na ndelo makási na yangó ya

mbúlúngano pé pó ememaka bokeseni penzá té na esálisa -is- óyo ezalí káka mókó.

Ekokí, atá ko bóngó, kokóma ke, na esákólá, molobi tó mokeli-bibéngeli áluka

kosálela bobéndisi yangó pó kobénga limanyoli kingándi. Ekozala malámu pó na

mokeli-bibéngeli, ábószana té batengú míbalé óyo bobéndisi -is-is- ezalí na yangó.

8.9.1.2. KO-MOB-IS-A KO-MOB-IS-EL-A

Nakososola etongá óyo kobanda na likelelo kokoma. Ezalí likelelo emikoká té.

(105)

nakomí mokandá

na-kom-í mokandá

(106)

nakomísí mokandá

na-kom-ís-í mokandá

Lisakola (106) elingí koloba, natíndí moto ákoma mokandá. Ekokí pé kolakisa,

nasálí ke, moto kingándi ákoma mokandá. Sókí sikóyo, nalingí naloba pé moto

kindandi yangó na esákólá na ngáí, nakoloba :

(107)

nakomísí yó mokandá

na-kom-ís-í yo mokandá

Lisakola (107) elingí koloba, napúsí yó ókoma mokandá. Na boye, esálela -el-

ekokí kobakama esálisa -is-, sókí likambo óyo ezalí kosálama, ekokísámí pó na moto

yangó.

(108)

nakomísélí mamá mokandá

na-kom-ís-él-í mamá mokandá

Lisakola (108) elakísí ke, naséngí tó nasálí ke moto mosúsu ákoma mokandá pó

na mamá. Sókí nalingí kotía kómbó ya moto yangó na esákólá, lisakola ekokóma :

(109)

nakomísélí mamá Bieveni mokandá

Page 335: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

335

na-kom-ís-él-í mamá Bienveni mokandá

Lokóla pó na esálisa -is-, esálela atá kútu ekokí kondima makokisi mísáto

ekangámá, ndelo ya mbúlúngano ezalí penzá makási. Yangó etíndaka balobi kosúka na

makokisi míbalé ekangámá. Mosálelami ya esálela (bobéndisi ya míbalé) ekosálelama

lokóla likokisi ekangámá té, pé ekotíama na sima ya makokisi míbalé ekangámá. Na

yangó, molobi akoloba :

(110)

nakomísélí mamá mokandá epái ya Bieveni

na-kom-ís-él-í mamá mokandá epái ya Bieveni

Babobéndisi -isel- ezalí penzá ya kolamuka na Lingála. Ezalí pó, yangó

ebimisaka tína-maloba na yangó penzá. Mokeli-bibéngeli akokí kosálela etongá óyo,

pó na kobóta makelelo pé bakómbó ya sika. Kasi, akobósánáká té ke, pó esákólá

étíkala póle, ezángá mbúlúngano, malámu kosúka na makokisi ekangámá míbalé.

Likokisi ekangámá ya libosó ezalí mosálelami ya likelelo ya ebandeli pé likokisi

ekangámá ya míbalé ekozala esálelami ya likelelo yangó ya ebandeli. Likokisi ya

bobéndisi -el- ekozala lokóla likokisi ekangámá té na efándelo sóngóló eyébání.

Libosó na yangó, tokozala na liyamboli na tó epái ya.

8.9.1.3. KO-MOB-IS-A KO-MOB-IS-AN-A

(111)

nabétí yó

na-bét-í yó

(112)

nabétísí yó

na-bét-ís-í yó

(113)

obétísí ngáí

o-bét-ís-í ngáí

(114)

tobétísání

tó-bét-ís-í

Likelelo kobétisa ebátélí makoki míbalé ya likelelo kobéta. Ezalí pó,

mosálelami azalí pé esálelami (likokisi ekangámá) ya likelelo ya kobanda. Ezalí

Page 336: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

336

esálana. Yangó wáná, ezalí na molongó ya makambo ke, esálana ya esálisa -is- ézala

likelelo emikoká.

Kasi, sókí likokisi ya likelelo ya ebandeli ekesáná ná mopotani, lokóla na

ndakisa óyo elandí, tokomóna ke, likelelo ebéndísámá óyo tokozwa ezalí ya motíndo

ya esanganisa; na boye, ekobóta likelelo emikoká té ya makoki míbalé.

(115)

Nabétísí mobáli na yó

na-bét-ís-í mobáli na yó

(116)

obétísí ngáí

o-bét-ís-í mobáli na ngáí

(117)

tobétísání mibáli

tó-bét-ís-í mibáli

Etongá óyo, ezalí ya kolamuka na Lingála. Elakísí, bapotani bazalí kosálana

likambo. Ezalí na tína-maloba ya esálela té pó yangó ezalí kosálama, ekipé té pó na

litómbá tó libúngá ya bapotani. Tokoyékola lisangani ya esálela pé esálana mwá

mosíká.

8.9.1.4. KO-MOB-IS-A KO-MOB-IS-AM-A

(118)

nabétísí yó

na-bét-ís-í yó

Na motíndo ya kosálama lisakola óyo, ekokomama

(119)

obétísámí

o-bét-ís-ám-í

(120)

nabétísí yó epái ya basodá

na-bét-ís-í yó epái ya basodá

Na motíndo ya kosálama lisakola óyo, s'écrira

Page 337: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

337

(121)

obétísámí epái ya basodá

o-bét-ís-ám-í epái ya basodá

Bobéndisi -is-am- ezalí ya kolamuka na Lingála. Na boye, ebótaka motíndo -

am- ya likelelo esálisa -is-. Yangó wáná ezalí likelelo emikoká. Elakisaka ndéngé

likambo basálísákí likonzi.

8.9.2. BOBÉNDISI YA MÍBALÉ ELANDÁ KO-MOB-EL-A

Lokóla elimbólámákí mwá likoló, makelelo ya etongá ko-MOB-el-a ezalaka na

likoki mókó koleka likelelo ya ebandeli ko-MOB-a. Na boye, makelelo ko-MOB-el-a

ezalaka makelelo emikoká té. Ekokí kolakisa kosála pó na litómbá tó libúngá ya

fulani. Ekokí pé kolakisa kosálela elóko kingándi lokóla elóko ya mosálá.

(122)

nasálélí yó kíti

(123)

nasálélí kíti

(124)

nalámbélí yó madésu

(125)

nalámbélí yó

(126)

nalámbélí nzúngu

Esúki -el- ekokí kolakisa :

a) kosála likambo pó na fuláni (bénéfactif)

b) kosála likambo na esíká ya fuláni (esálela)

c) kosálela un elóko, moto tó likambo lokóla elóko ya mosálá (instrumentatif)

Kolandana na ndéngé likelelo ya -el- ezalaka likelelo emikoká té, tokokí koloba ke,

ebótaka tángo nyónso bobéndisi míbalé elandáná ya mitíndo : ko-MOB-el-is-a, ko-MOB-

el-el-a, ko-MOB-el-am-a pé ko-MOB-el-an-a. etongá ko-MOB-el-is-a ezalí productif ke,

sókí Ko-MOB-el-a ezalí instrumentatif.

(ko-MOB-a)VTR (ko-MOB-el-a)VTR (ko-MOB-el-is-a)V TR

(ko-MOB-el-el-a)V TR

(ko-MOB-el-am-a)V INTR

(ko-MOB-el-an-a)V TR

Page 338: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

338

8.9.2.1. KO-MOB-EL-A KO-MOB-EL-IS-A

Na Lingála, singa-mayaka -el-is- elobamaka sókí esúki -el- esálelámí lokóla

instumentatif. Yangó ezalí kolanda alimá óyo eútí na tína-maloba ya esúki -is- elandí

esúki -el-.

Ezalí na ndéngé té ya kosála libosó likambo pó na moto mosúsu, na sima

kosálisa likambo yangó na moto mosúsu ya míbaloé. Ndéngé mókó, kosálela elóko bó

elóko ya mosála pó na kokokis mosálá, libosó ya kosálisa yangó na moto mosúsu. Na

boye, ezalí polélé ke, singa-mayaka -el-is- ekokoka kozala té na ndéngé mosúsu,

ekolakisa likambo té na Lingála. Kasi, tokokí pé kokútana ná singa-mayaka -el-is- na

tángo likelelo ya -el-, ezalí bosíelumuki ya tína-maloba. Wáná likelelo yangó

ekoyamba esúki -i- lokóla káka likelelo ya ebandeli.

(127)

*kosepa kosepela kosepelisa

Likelelo kosepela ezalí likelo emikoká. Yangó elongóbání té ná makelelo

ebéndísámá ya etongá ko-MOB-el-a. Likelelo kosepa óyo ebóa, likelelo kosepela

esálelamaka lisúsu té na Lingála.

8.9.2.2. KO-MOB-EL-A KO-MOB-EL-EL-A

(128)

nalámbélí yó madésu

na-lámb-él-í yó madésu

1SG-kolámba-APPL-PERF1 toi lidésu

Lisakola (128) elingí koloba, nalámbí madésu pó yó ólía yangó (bénéfactif).

Ekokí pé kolakisa, nalámbí madésu óyo yó ndé esengélákí ólámba (esálela). Etongami

óyo ekolakisa nalámbí madésu pó na yó pó na yó, na esíká na yó na esíká na yó, pó na

yó na esíká na yó, na esíká na yó pó na yó. Babobókani mínei óyo, ememí sango ya

sika té na óyo esí ezalákí na esúki -el- ya libosó.

(129)

nalámbélí nzúngu

na-lámb-él-í nzúngu

(130)

nalámbélélí nzúngu

na-lámb-él-él-í nzúngu

Page 339: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

339

Wáná pé, tomóní ke, -el-el- ebótí ebéngeli ya polélé té. Likoló ya ndelo ya

mbúlúngano ya makási, balobi basálelaka etongá óyo míngi té. Yangó pé, na ndelo yya

bobéngeli, ezalí penzá na litómbá míngí té. Yangó epekísí té na mokeli-bibéngeli

kokundola ebéngeli ya etongami óyo, óyo ezalí na tina-maloba ebongí na limanyoli

kingándi.

8.9.2.3. KO-MOB-EL-A KO-MOB-EL-AM-A

Balobi basálelaka etongami óyo sókí esúki -el- esálélámí pó na elóko ya

mosála. Basálélákí likonzi pó na kokokisa likambo yangó.

(132)

nalámbí na nzúngu

(133)

nalámbélí nzúngu

(134)

nzúngu elámbélámí

Lokóla esúki -am- ezalí esúki ya súka, likelelo óyo ebótámí ezalí likelo

emikoká. Motíndo óyo, esálelamaka sókí tolingí kosiémísá elóko óyo basálélí na

molando. Mokeli-bibéngeli akobósana té likambo yangó na mosálá na yé. Nalobí

bóngó pó, likonzi esálelamaka pó na mobímbí ya ebandeli (ko-MOB-a).

8.9.2.4. KO-MOB-EL-A KO-MOB-EL-AN-A

(135)

nalámbí madésu na yó

na-lámb-í madésu na yó

(136)

nalámbélí yó madésu

na-lámb-él-í yó madésu

(137)

olámbí madésu na ngáí

o-lámb-ímadésu na ngáí

(138)

olámbélí ngáí madésu

o-lámb-él-í ngáí madésu

(139)

tolámbélání madésu

tó-lámb-él-án-í madésu

Page 340: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

340

(140)

nalámbí na nzúngu na yó

na-lámb-í na nzúngu na yó

(141)

nalámbélí nzúngu na yó

na-lámb-él-í nzúngu na yó

(142)

olámbí na nzúngu na ngáí

o-lámb-í na nzúngu na ngáí

(143)

olámbélí nzúngu na ngáí

o-lámb-él-í nzúngu na ngáí

(144)

tolámbélání banzúngu

tó-lámb-él-án-í banzúngu

Ezalí bobéndisi míbalé elandáná ya kolamuka koleka na Lingála. Elakisa ke,

mopotani A asálí likambo pó ya mopotani B, pé mopotani B asálí káka likambo yangó

pó na mopotani A. na boye, ezalí esálela elandámá na esálana. Sókí bapotani bazalí

míngi, wáná tokómí na esangisana.

8.9.3. BOBÉNDISI YA MÍBALÉ ELANDÁ ko-MOB-am-a

Lokóla elimbólámákí mwá likoló, míngimíngi, esúki -am- ebótaka esálama pé

mbala mosúsu ezalela. Bobéndisi óyo ekobóta makelelo emikoká óyo tángo ekondima

babobéndisi misúsu ekotámbola lokóla makelelo emikoká ndéngé ya normal. Yangó

elakísí ke, makelelo óyo esúkaka na -am- endimaka káka, esúki -is- tó -el-.

(145)

kíti esálámí

(146)

madésu elámbámí

(KO-MOB-A)V (KO-MOB-AM-A)V INTR (KO-MOB-AM-IS-A)VTR

(KO-MOB-AM-EL-A)VTR

Page 341: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

341

8.9.3.1. KO-MOB-AM-A KO-MOB-AM-IS-A

(147)

Kaly abétámísí ndeko na yé epái ya mamá na bangó

Kaly a-bét-ám-ís-í ndeko na yé epái ya mamá na

bangó

Na lisakola (1), likelo ezalí káka likelelo ya esálisa -is-, esúki ya esálama

ememí sango ya sika té. Molobi akosúka káka na koloba

(148)

Kaly abétísí ndeko na yé epái ya mamá na bangó

Kaly a-bét-ís-í ndeko na yé epái ya

mamá na bangó

Atá ko bóngó, esengélí koyéba ke, pó ya boluki síkísíkí, molobi akokí kokóma

na kosálela etongá óyo, pó átí na libosó likambo óyo esálámélí moto. Wáná molobi

akozwa likekelo ya -am- néti likelelo ya ebandeli. Pó na ndakisa koloba ndéngé sukali

elímwaka na mái, lokóla likelelo óyo ezaláká kala na Lingála eyébání lisúsu té,

balakisi ya shimí óyo nazalákí kosolola na bangó, bazalákí koloba : komelamisa sukáli.

(149)

sukáli emelámí na mái

sukáli e-mel-ám-í na mái

(150)

Ponga amelámísí sukáli na mái

Ponga a-mel-ám-ís-í sukáli na mái

Lisakola óyo, ekokí kosúkisama káka na esálisa -is- ya pámba té lokóla na

ndakisa óyo ya libosó.

(151)

Ponga amélísí sukalí na mái

Kosála bóngó ekomema bosóló mosúsu ekesáná ná óyo balakisi bazalákí

kolobela. komela ezalí likelelo emikoká té ya makoki míbalé. Esálisa -is- na yangó

ekozala likelelo ya makoki mísato pé ekosénga likokisi ya míbalé óyo ezalí kosíkisa

ke, sukáli ezalí komela. Molobi akokí pé kozwa mái té lokóla mbele pó na kobwákisa

liyamboli pó na kokóma na makoki mísáto. Wáná lisakola esálisa ekozala :

Page 342: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

342

(152)

Ponga amélísí sukalí mái

Lisakola óyo, ekokí kotínda kokanisa ke, sukáli ndé ezalí ebelé pé mái ezalí na

moké. Ekozala lokóla kokomisa sukali mwá potopóto na botíáká mwá mái.

Sókí tozóngélí ndakisa ya ebandeli, likambo esálámí ya ebandeli ya kolímwisa

sukáli na mái ebongí na likelelo komelama. Ezalí komela té. Esúki -am- ya esálama

ememí sango ezalí na tína.

Na bosúkisi, nakokí koloba ke, etongá -am-is- ekeséní na esálisa -is- ya pámba,

sókí likonzi ezalí yangó mókó mosáli-likambo ya likambo óyo ebimaka na esálisa -is-.

Lokóla na ndakisa ya sukáli, Ponga ezalí likonzi ya lisakola pé Ponga ndé azalí koála

ke, sukáli "émelama" na mái. Kasi na kozónga, sókí likonzi ya lisakola ezalí mosáli-

likambo té, etongá -am-is- ekokí kokokana na -is-. Ezalí ká ya ndakisa ya libosó, epái

wápi, Kaly ezalí likonzi ya lisakola, kasi, azalí mosáli-likambo té. Elingí koloba, yé té

moto asimbí ndeko na yé pó mamá ábéta.

8.9.3.2. KO-MOB-AM-A KO-MOB-AM-EL-A

(153)

madésu elámbámélí yó

madésu e-lámb-ám-él-í yó

Na esakola ya nzémbo Eclipse ya Ferre Gola (2009), likelelo epésámélí elakísí

óyo bapésí na.

(154a)

pó amour ezá vizá ya kompliké

(154b)

epésámélí moto ya púsu, bapímélí roi

e-pés-ám-él-í moto ya púsu, bapímélí roi

Etongá óyo, ekokí koyókama lokóla óyo esálámí pó na. Na mobimba, nakokí

koloba ke : Likonzi Ko-MOB-am-a pó na. Ezalí etongá ya kolamuka makási

(esálelamaka míngi) na Lingála.

Page 343: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

343

8.9.4. BOBÉNDISI YA MÍBALÉ ELANDÁ ko-MOB-an-a

Makelelo ebéndísámá ya -an-, ekokí kokabolama na bangulupa míbalé :

makelelo emikoká pé makelelo emikoká té. Sókí ezalí likelelo emikoká, ekondima

káka bisúki -is- pé -el-. Sókí ezalí likelelo emikoká té, ekondima mókó ya bisúki mínei

ya bobéndisi : -is- ,-el-, -am-, -an-.

(155)

napésí yó mbóte.

na-pés-í yó ø-mbóte.

(156)

opésí ngáí mbóte.

o-pés-í ngáí ø-mbóte.

(157)

topésání mbóte.

to-pés-án-í ø-mbóte.

Kopésana ezalí likelelo emikoká té.

(158)

bomá ngáí,

ø-bomá ngáí,

(159)

náboma yó,

ná-boma yó,

(160)

tóbomana.

tóbomana.

(Lutumba, 1989, nzémbo «bomá ngáí»)

Kobomana ezalí likelelo emikoká.

KO-RAD-AN-A emikoká :

(KO-RAD-A)VTR (KO-RAD-AN-A)V INTR (KO-RAD-AN-IS-A)V TR

(KO-RAD-AN-EL-A)V TR

Page 344: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

344

KO-RAD-AN-A emikoká té :

(KO-RAD-A)VTR (KO-RAD-AN-A)VTR (KO-RAD-AN-IS-A)VTR

(KO-RAD-AN-EL-A)VTR

(KO-RAD-AN-AM-A)VINTR

(KO-RAD-AN-AN-A)VTR

8.9.4.1. KO-MOB-AN-A KO-MOB-AN-IS-A

(161)

abétánísí bafana ya Wera ná JB

a-bét-án-ís-í bafana ya Wera ná JB

Etongá óyo, ezalí ya kosála ke á-MOB-an-a. na boye, ezalí esálisa -is- ya esálana

-an-.

8.9.4.2. KO-MOB-AN-A KO-MOB-AN-EL-A

(162)

tolámbánélí madésu

tó-lámb-án-él-í madésu

Etongá óyo, elingí koloba, nalámbí madésu na yó pó na yó. Yó pé, olámbí

madésu na ngáí pó na ngáí. Ezalí esálana -an- ya esálela -el-. Na ndéngé ya tína-aloba,

ekeséní penzá té ná esálela -el- ya esálana -an- óyo tomónákí libosó.

(163)

tolámbélání madésu

tó-lámb-él-án-í madésu

Tótála sikóyo likelelo kobétana na motíndo na yangó ya likelelo emikoká.

Kobétanela ekolakisa néti kobétana ezwámí bó elóko ya mosála. Atá ko bóngó,

tokomóna ke, balobi basálelaka motíndo óyo té pó na elóko ya mosála kasi basálelaka

likokisi ekangámá kasi ná mbele ya esíká. Balobi basálelaka etongá óyo míngi té pó na

kobimisa maloba na Lingála.

(164)

bakéí kobétanela na stade.

Page 345: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

345

Na níni, etongá ko-MOB-an-el-a pé ko-MOB-el-an-a ekeséní? Tokososola yangó

na ndakisa óyo.

(165)

(165)

nabétí mbonda na yó

(166)

obétí mbonda na ngáí

(167)

tobétání bambonda

(168)

nabétélí yó mbonda

(169)

obétélí ngáí mbonda

(170)

tobétélání bambonda

(171)

tobétánélí bambonda

Bokeseni ezalí wápi káti na lisakola (170) pé (171)?

Etongá (170) elakísí nabétí mbonda pó na yó, yó pé, obétí mbonda pó na ngáí.

Na lisakola (170), tozalí na susí té ya koyéba sókí mbonda yangó ezalí ya náni. Yangó

wáná, esúki -el- efándaka mbala-mókó na sima ya mobímbí ya ebandeli, pó na

kolakisa likanisi ya libosó ezalí kobétela mbonda. Esúki -an- eyáka na sima ya pó

kosálela yangó ezalí ya ngáí nabétí yó pé obéti.

Etongá (171) elingí koloba, nabétí mbonda pó na yó, yó pé, obétí mbonda pó na

ngáí. Na lisakola (171), molobi azalí kokipé sókí mbonda ezalí ya náni. Yangó wáná

esúki -an- ezalí libosó ya esúki -el-. Yangó ezalí kolakisa ke, kobétana bambonda

ezalí likambo óyo esálámí libosó. Nzóka ndé , esúki -el- eyáka kobéndisa likelelo

kobétana pó ezalí kolakisa ke, kobétana bambonda yangó ezalí pó na bolámu ya

bapotani nyónso míbalé.

Page 346: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

346

8.9.4.3. KO-MOB-AN-A KO-MOB-AN-AM-A

Sókí likelelo ko-MOB-an-a ezalí likelelo emikoká, bobéndisi míbalé elandáná

óyo ebótámí ná esúki -am- ekokí kolakisa káka ezalela tó ekokí kobóta likelelo ezángá

nzelá na Lingála. Lisakola (177) ya molongó óyo elandí, ememí bísó na ezalelo yangó.

(172)

nabétí yó

(173)

obétí ngáí

(174)tobétání

(175)nabétámí na yó

(176)obétámí na ngáí

(177)tobétánámí

Lisakola (177) ezalí káka esálana tó esangisana. Ndimbola mókó ekolongwa té,

sókí molobi alobí na yé káka

(177b)

tobétání

Sókí likokisi ya lisakoli ezalí mopotani (mosálelami) ya likambo esálámí té :

(178)nabétí mbonda na yó

(179)obétí mbonda na ngáí

(180)bambonda ebétánámí

Etongá ya lisakoli (180) ezalí kolakisa ke, atá batángí bapotani té, likambo óyo

bazalí kosálana yangó mókó ndé etíámí libosó. Yangó wáná basálélí esálama -am- na

súka. Bambonda ebétánámí elingí koloba boye : Mbonda na yó ebétámí. Ngáí moto

nabétí yangó. Mbonda na ngáí ebétámí. Yó moto obétí yangó. Etongá ko-MOB-an-am-a

ekokí kobandelama kokomama (Likonzi fulani ya sóngóló e-MOB-ám-í. Likonzi fulani

ya pakala moto e-MOB-í yangó ; (Likonzi fulani ya pakala e-MOB-ám-í. Likonzi fulani

ya sóngóló moto e-MOB-í yangó).

Page 347: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

347

Esúki -an- ebakamaka mbala-mókó na sima ya mobímbí ya likelelo ya ebandeli

pó, likambo ezalí ndé kosálana kobétana bambonda, nzóka ndé, esúki -am- óyo ezalí

kolakisa ke, likambo ezalí kosálamela bambonda (motíndo ya esálama).

8.9.4.4. KO-MOB-AN-A KO-MOB-AN-AN-A

Likanisi ya ya esálana tó ya esangisana ezalí kopésa nzelá té ya kobóta likelelo

ya bisúki -an-an-. Kosálana ya míbalé ekomema kokesana ya miké atá mókó té na

tína-maloba ya likambo óyo ezalákí kosálana na ebandeli.

(181)

tolámbání madésu

(182)

*tolámbánání madésu

8.10. BOSÚKISI

Na mokabo óyo, natándí na bozindó babobéndisi ya makelelo pó na bokeli

makelelo ya sika. Natálélákí babobéndisi ya likelelo, óyo ezalí kopésa nzelá ya kobóta

ya makelelo ya sika na lisungi ya bibéndisi mínei elamúká (-is-, -el-, -am-, -an-).

Bisúki yangó eyíngisamaka káti na mobímbí pé súka ya likelelo. Na botáláká na

bokébi, tokomóna éte, makoki ya mobímbí ezalí kosála éte, bobéndisi ya mibalé

elandáná ekokí kosálelama míngi, mwá míngi, tó pé, ekokí kopekisama.

Mokabo óyo ememí mái ya sika na koyéba ndéngé ya balobi-Lingála basálelaka

esálameli óyo (bobéndisi), ézala na koloba na bangó ya mokolo na mokolo, ézala na

bisákólá elámbámá. Bososoli na bokéngi ya batína-maloba pé ya bomikoki ezalí

kolakisa póna níni, babobéndisi míbalé elandáná óyo ekútanamaka míngi ezalí baóyo :

-isis-, -isel-, isam-, -isan-, -elel-, -elam-, elan-, -anis-, anel-, -anam-, -amis- et -amel-.

Bambúlúngano ya etongá ekokí kotálelama na bozwani bisíká káti na babobéndisi

míbalé, na ndéngé óyo : -isam- pé -amis- ; -isan- pé -anis- ; -elam- pé -amel- ; -elan-

pé -anel-.

Boyékoli óyo elakísí pé éte, kobakisa ozalí kobakisa bibéndisi -is- tó -el-,

makoki ya likelelo pé ezalí komata. Komata makoki ya likelelo ezalí komata,

mbúlúngano pé ya etongá ya libóké-likelelo ezalí komata. Pó esákólá ézala polélé,

balobi-Lingála basúkaka káka na makokisi míbalé ekangámá ata ko likelelo

ebéndísámá óyo ebótámí, ezalí na makoki ya kondima makokisi ebelé.

Page 348: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

348

Na ebandeli ya mokabo óyo, nalobélákí mwá ndámbo bobéndisi útá na

bibéndisi elálá (-ol-, -uk-, -ik-, -al-, {a,e,i,o,u}t, {a,e,i,o,u}ng-). Nakótákí na bozindó na

yangó té. Kasi, yangó pé ezalí eziba monéne pó na kopepa bibéngeli ya nzebi.

Ekosénga na mokeli-bibéngeli ákipé bizwelami299

nyónso óyo na tángo ya

kokela bibéngeli, tó pé, ya kotonga bisákólá.

299

ezwelami = considération

Page 349: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

349

Page 350: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

350

ETÉNI 4

BOKELI BIBÉNGELI NA LINGÁLA PÉ

BOSÁLELI YANGÓ NA MATÉYA YA SHIMÍ

Page 351: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

351

Page 352: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

352

NZELÁ YA KOSÁLELA

Na eténi óyo, nalandélí na bozindó baboyókani óyo ekokí kozala káti na etongameli pé

tína-maloba óyo bibakami ekokí komemela bibéngeli óyo ebótámí na bobéndisi (biútá-

likelelo) pé na botóngi. Na sima ya kotanda ndéngé ya kosálela etongameli pó na kobótamisa

bibéngeli ya sika, nakososola ndéngé ya kosálela etáleli óyo pó na bokeli bibéngeli ya nzebi.

Na sóló, pó na kokóma na bizwami óyo nakolimbola na eténi óyo, nasálákí mosálá

yangó na ndéngé na bíkende-bízónga. Elingí koloba, tángo nazalákí kososola batína-maloba

óyo bibakami ezalákí kobóta, nazalákí mbala-mókó komeka yangó na bokomáká boyékoli

óyo pé na bokomáká búku ya shimí pó na bayékoli ya kelási ya mísáto ya katikáti. Na ndéngé

wáná, nazalákí kokéngela pó na kotála sókí bibéngeli yangó ezalákí kolanda molongó ya

makanisi pé ya masakola na ndéngé elongóbání. Nazalákí, tángo na tángo, kozóngela bososoli

etongameli pé tína-maloba pó na kobongisa mayéboli óyo nazalákí kotongela bobókani ya

bibakami. Na bíkende, nazalákí kokela bibéngeli úta na mibímbí ya makelelo ya Lingála pé

nazalákí kozónga kotála sókí ezalákí koloba likambo na Lingála. Nazalákí pé kotála sókí

ebéngeli yangó ekokákí kokóma ebéngeli ya liyébi kingándi ya nzebi. Na bízónga, nazalákí

kokoma na Lingála, na bosáléláká bobéndisi, botongi pé botiei na loláká ya Lingála.

Bibéngeli pé makomi ya shimí óyo ezalákí kobima, nazalákí kolakisa yangó epái ya balakisi

ya shimí ya bitéyelo ya Kinshasa, ézala na nzelá ya kobimisa bangó maloba, ézala na nzelá ya

bitúno tó pé ya masoló. Na boye, na bíkende-bízónga, nazalákí kokéngela sókí bibéngeli óyo

ezalákí kokelama, tó pé, batína-maloba óyo ezalákí kobótáma pó na bibakami, ezalákí na

molongó. Namipímélákí kokela bibéngeli na nzelá ya bodéfi. Bibéngeli ya nzebi tó ya

monoko ya bato nyónso óyo etíkálí na Français elakísí ke, tíí na mói ya leló, nánu nazwí

ebéngeli elongóbání té na Lingála. Wáná, na makomi óyo ekobima na nkoma enyéfúká300

.

Atá ko mosálá yangó esálámákí na mobimba na yangó nzelá mókó, pó na susí ya

etángiseli, nakolimbola yangó na mikabo ekabwáná. Molongó ya mikabo elakísí té ke,

esálámákí na molongó wáná. Na mokabo óyo elandí, nakolobela boyókani káti na etongameli

ya bibakami pé tína-maloba óyo ebótámí na nzelá ya kobókánisa301

bibakami yangó (ebandi-

ebéndisi-súka). Ekozala penzá pó na óyo etálí makelelo ebéndísámá pé biútá-likelelo.

300

enyéfúká = italique, oblique 301

kobókanisa = combiner

Page 353: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

353

Page 354: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

354

MOKABO 9

MAYÉBOLI YA BOBÉNDISI PÓ NA BITONGÁ

EBÉNDÍSÁMÁ

9.1. NKÓTÉLÁ

Baboyékoli ebelé esí elandélá boyókani óyo ezalaka káti na bakelási ya bakómbó,

elingí koloba, bilakisa bakelási pé tína-maloba óyo ememelaka biútá-likelelo. Na óyo etálí

minoko ya Afrika, tokokí kotánga (Mufwene 1987, Idiatov 1999, Jousse 2002, Schadberg

2006, Katamba 2006, Phindane 2008, Ferrari-Bridgers 2009, Payne & Olsen 2009, Nabirye &

De Schryver 2010, Mletshe 2010). Baboyékoli míngi óyo elandelákí koluka kokundola

boyókani káti na batína-maloba óyo bibandi ememaka, batína-maloba óyo basúka ememaka,

ekútanaka na mikakatano pó na kobimisa mobéko na ndéngé ya mobimba(Richardson 1967,

Contini-Morava 1996, Demuth 2000, Dingemanse 2006). Kokakatana yangó ekokí

komónisama na maloba ya Katamba (2006 : 114-119) tángo asúkí na bolobáká ke,

these attempts to make sense of the semantic

principles behind the allocation of nouns to various

noun classes are to be welcomed. They clarified some

of the issues though real problems still remain

unresolved.

Pó kopumbuka mokakatano óyo, ekopusa malámu kokóndisa bilanga ya bakómbó.

Baboyékoli ebelé etálélá, ndakisa, bakómbó biútá-likelelo pó na koluka kokundola batína-

maloba óyo ebimaka útá na bibakami (Edema 2008, Phindane 2008, Payne & Olsen 2009,

Nabirye & De Schryver 2010, Mletshe 2010, Hlungwani 2012). Kokóndisa bilanga ya

bakómbó káka na biútá-likelelo epésí nzelá ya komóna ke, bibakami yangó, ebakamisamaka

bibakámísélá té ndéngé Richardson (1967) akokákí koloba.

Na mosálá óyo, nalandí pé esáleli ya Kabuta pó na óyo etálí monoko ya ciluba

(Kabuta 2008: 345-363). Esaleli yangó ezalí ya koluka koyéba nánu babobakamisi nyónso

óyo esí emónáná na lisangá-maloba ya monoko yangó.

Nabandákí na kosangisa bitongá ya bibéngi pé batína-maloba óyo bakomi misúsu

libosó esí bakundólákí (De Boeck 1918, Rubben 1928, Guthrie 1951, De Boeck L.B. 1952,

ANC 1967, Bwantsa 1970, Ndinga Oba 1971, Dzokanga 1979, Muwoko 1983, Adoua 1984,

Van Everbroeck 1985, Dzokanga 2001, Kawata 2003 & 2004, Motingea 2006, Edema 2008).

Bakomi yangó basálélákí míngi lokótá ya Lingála lya Makanza. Na boyékoli óyo, nazalí

kosálela lokótá ya Lingála ya Kinshasa. Kasi, ndéngé nalimbólákí yangó na mokabo ya

mínei, na ndelo ya bibéngi, ezalí penzá na babokeseni míngi té káti na Mangála óyo míbalé.

Atá ko bóngó, tángo nyónso óyo Lingála ya Kinshasa esálélí etongá ekesáná na etongá ya

Lingála lya Makanza, nazwákí káka etongá ya Lingála ya Kinshasa. Ndakisa, na Lingála lya

Makanza, basálelaka etongá E-MOB-EL-E pó na koloba elóko ya mosálá óyo BA-MOB-EL-AKA.

Page 355: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

355

Nzoka ndé, etongá E-MOB-EL-I, basálelaka yangó pó na koloba ndéngé ya KO-MOB-A. Kasi, na

Lingála ya Kinshasa, basálelaka etongá E-MOB-EL-I pó na bandimbola nyónso míbalé, ézala pó

na elóko ya mosálá óyo BA-MOB-EL-AKA, ézala pó na ndéngé ya KO-MOB-A.

Kisika ya boyékoli óyo ezalí na ndéngé ya kokundola liyéboli ya libókani mókó mókó

ya bibakami (ebandi ya kómbó-esúki ya bobéndisi-suka) óyo emónáná na Lingála. Na sima

nasálí ke nákoma yangó néti lisakola na ndéngé ya mobimba pó, liloba nyónso óyo ekozala na

etongá yangó, emizalela libélá na liyéboli na yangó óyo ezalí koloba sókí liloba yangó ezalí

níni. Yangó ndé nabéngí liyéboli ya bobéndisi (définition dérivationnelle). Etáleli ya bibéngi

ndé elandélámí na boyékoli óyo.

Na súka ya boyékoli óyo ya kobongamisa, nabimísí etanda óyo nabéngí ebóta

bibéngeli. Na etanda yangó, mokeli-bibéngeli, mokeli babagó, mobóngoli tó mokomi babúku

ya nzebi akokí kokótisa mobímbí óyo azalí na boséngá na yangó pé ekobimisela yé na mbala-

mókó, makelelo pé biútá-likelelo nyónso óyo ezalí na tína-maloba na Lingála pé ezalí na

liyéboli ya kobanda óyo ekosunga yé na mosálá na yé. Na sima, akokoka kolandela pó na

kosíkisa liyéboli ya mókó na mókó ya bibéngeli yangó éngébéné na limanyoli óyo azalí

kolukela kómbó. Akokí pé kobanda na liyéboli sóngóló pé kozwa eútá-likelelo elongóbání.

Akokí pé lisúsu kobanda eútá-likelelo napé kozwa liyéboli ya ebandeli. Ezalí bóngó elóko ya

mosálá na bokeli bibéngeli pé bokeli mayéboli.

Sima na yangó, kobótamisa bibéngeli ya sika éngébéné na bobakamisi yangó pé

kokéngela ke bibéngeli yangó ézala na nzelá. Sima na yangó, kotía yangó na mésá pó balobi

misúsu bátála pé bándima tó bábóya yangó.

Mosálá óyo, ezalí yangó mókó, esáleli (elóko ya mosálá). Nakanísákí yangó mobimba

na Lingála. Áwa, nazóngélí káka na mokúsé ndéngé nasálákí. Na libakami, natíé mosálá

yangó na mobimba na yangó.

9.2. ESÁLELI PÓ NA KOTÍMBELA BITONGÁ YA BIBÉNGI NA KÁTI YA

LISANGÁ-MALOBA

Na mokabo ya mísáto, nalimbólákí lisangá-maloba pé nzelá ya kolanda pó na kobenda

bitongá ya bibengi na káti na yangó. Nasálélákí esálisela Unitex.

9.2.1. BILAKISA LOLÉNGÉ NA NDÉNGÉ YA LENGWISITÍKI

Nalandélákí bamasangá-maloba ya miké na Unitex pó na kotála na bokébi

bambaleyáka ya etongá na etongá. Pó na yangó, natálákí molongó ya batoken óyo Unitex

ezalákí kobimisela ngáí.

Nasálélákí bilakisa-etongameli na Lingála pó na kobénda bitongá ya bibéngi yangó.

Bilakisa-etongameli ekwabwámí na biténi míbalé :

a) Bilakisa-etongameli ya makelelo : ezalí bóngó bibandi ya makelelo (na-, o-, a-, to-,

bo-, ba-, e-), bibéndisi elamúká (-is-, -el-, -am-, -an-), bibéndisi elálá (-ol-, -uk-, -ik-, -al-, -

{a,e,i,o,u}t-, -{a,e,i,o,u}ng- pé babibéndisi elandáná.

Page 356: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

356

b) a) Bilakisa-etongameli ya bakómbó : Ezalí libókani káti na bibandi (mo-, ba-, mo-

, mi-, li-, ma-, e-, bi-, ki-, bo-, lo-, ko-, m/n-, Ø- ) pé basúka (-a, -e, -i, -o, -u).

9.2.2. ETANDA YA BANDAKISA EMÓNÁNÁ NA LINGÁLA

Etanda óyo elandí ezalí kolakisa bandakisa ya mabókani óyo ebéndámí útá na

bilakisa-etongameli ya bakómbó.

Etanda 9.1. Ndakisa ya combinaisons attestées ebandi-mobímbí-súka

Ebandi Esúki Ndakisa

mo-ba a moboma, mobonda, mokila

á mobólá

i mosáli, mobóti, moyíbi, mokúmbi, mokonzi

o mobondo

ó mokóló

ú mobolú

mo-mi a mobonga, mokába, mokeka, mukomprena, mokíma, molóna

á mosálá, mokúmbá, mokangá, molúká, molángwá, motúná, miloná

i motoki, mokókóli, mileki,

o motámbo, mopiko, mobéko, mobembano, mobémbo, mobéndano,

mobéngo, mobóko, mokakatano, mokako, mokango, mokáno,

mokáto, moláto, moleko, molelo, moliako, molíngo, mombóto,

momeko, momeseno, monano, mitelengano

ó molongó

é moléndé, motúté

u moboku

li-ma a libála, libandela, libéba, libenisa, libula, likita, likwánza, liloba,

lilónga, lisakola, lisékwa, litéya, lípapola, masúba, makútana,

makwéla, malúli, matákanelo, matúmoli, mayébi,

á libélá, libótá, likulá, lisangá, litombá, liwá, liwáká, libúngá, litangá

i libakami, libáki, libakisi, libákoli, libandeli, libandami, libandisi,

libángi, libátelami, libátelani, libáteli, likéngeli, libátelisi, libébi,

libéleli, libélemi, libéndani, libéndi, libéngami, libéngani, libengani,

libéti, libíki, libondeli, libongisi, libóngoli, likakoli, likámwisi,

likonzi, lipámboli, liseki, litúmoli, liyébisi, litátoli, litángi

o likabo, likambo, lisano

ó lisoló

ú litútú

e-bi a bibambábamba, bilandálanda, eboma, eboma-mabála, ebuka, edenda,

bikálíngá, ekangabásí, ekangola, likelelo, bikelákela, ekita, esopa,

bilobáloba, elónga, epanza-makita, epasola, etanda, etula, eyamba,

bípola, bisánza,

Page 357: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

357

á elaká, elikyá, etímá, etíndá, etongá, esákólá

i ebákeli, ebakiseli, ebáleli, ebongiseli, ebúki, egugi, ekákoli,

ekakweli, ekakwelisi, ekakwani, ekálingeli, ekámoleli, ekáti,

ekeseni, ekomeli, elobeli, epakolami, esálami, esáleli, esáli, esálisi,

ezaleli

o ebambo, ebámbólá, ebandeli, ebómbelo, etéyelo, elíelo, ekango,

ekelámo, ekéngelo, elálo, elámbo, eleko, emeko, esálelo, etálo,

etando, etélemo, eyano,

é etíké

lo-ma/ba a loningisa

o lolómbo, lobánzo, lobíko, losámbo, lokendo, lomeko, longindo,

losáko, losílo, lotángo, loyino,

u lokúmu, lofúndu

bo-ba á boséngá, bobólá

i bobáli, bosáli, bokei, bozóngi, bosengi, botosi, bozeli, botálani

o bolingo, bopéto, bosémbo,

m /n-ba a Ndakisa, ndimbola, ndingisa, nkóla,

á mbóngá, mbébá, mbélá, mbóngwáná, mbótámá, mbótélá, mbwákélá,

ndaká, nkomá, nkótélá, nkótísá, nsákólá, nsékwá, ntelá, ntómbwámá,

mpámélá

i ndoki, nzebi,

í mbóndí,

o ndóbo, ndóto, mbóto, mbúlúngano, mpíko

ó nkóló

Ø-ba a sanóla, súka, fungóla, mpasúla, kangáma, bíma, bukábuka, sangána,

sumbéla, fúlafúla, péma, ngala, tonga, talatála

á kangamá, álingá, bandá, kébá, túbélá

ó pyólóló, potopóto,

e ngenge

u púsu

ki-bi a kisanóla, kitalatála

Natálí na bokébi, pó na kobimisa maloba na nzelá ya bobéndisi pé botongi, nzelá níni

bato ya mangála basálelaka míngi ? Na makomi óyo, -MOB- ekobanda kolakisa mobímbí.

Nakokí kokabola mabókani óyo na mabóké mínei óyo :

a) Mabókani ebimisaka bibéngeli pó na makelelo nyónso

b) Mabókani ebimisá bibéngeli míngi

c) Mabókani ebimisaka bibéngeli míngi té

Page 358: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

358

9.2.3. KOTONGA MAYÉBOLI

Na lisungi ya bilakisa-etongameli, nakokákí bóngó kobénda maloba óyo elongóbání

na etongá na etongá ya bibéngi. Kolongwa na mayéboli yangó, nakokákí bóngó kotonga

mayéboli ya bomobimba pó na etongá mókó mókó. Napésí áwa bondeko óyo ezalí káti na

etongá pé lisakola óyo ezalí kolimbola liloba óyo ekelámí. Nabandélí kokoma liyéboli yangó

na bosálelaka maloba ya kinyónso óyo balobi-Lingála basálelaka pó na koyébola likambo.

Efándísámí na maloba mísáto óyo : moto, elóko pé likambo. Mobímbí elakísámí na singa ya

bankmá -MOB-. Mayéboli yangó etíámí na bitanda míbalé, mókó pó na makelelo, mosúsu pó

na bakómbó biútá-likelelo. Nabéngí yangó, ebóta-bibéngeli.

Mosálá óyo epésí ngáí nzelá ya kotálela na ndéngé kosálela na molongó mosálá ya

bobéngeli pé bobagoli. Na mibóko míbalé óyo ekolanda, nakomólí mosálá na ngáí ya kokoma

mayéboli ya bobéndisi. Na mobóko 9.3., nalimbólí mosálá ya makelelo ebéndísámá. Na

mobóko 9.4. pé 9.5., nalimbólí mosálá ya bakómbó biútá-likelelo. Nasúkísí yangó na mobóko

9.6. pó na bakómbó biútá-kómbó.

9.3. NDÉNGÉ YA KOBÓTAMISA MAKELELO EBÉNDÍSÁMÁ PÉ MAYÉBOLI

NA YANGÓ YA BOBÉNDISI

Page 359: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

359

Etanda 9.2. Mayéboli ya bobéndisi ya bibéndisi ya makelelo

esúki ya

bobéndisi

Liyéboli ya bobéndisi

emikoká Emikoká té

-mi- ko-RAD-a yó mókó

-is- kosála ke moto á-RAD-a; kosála

ke elóko é-RAD-a

kosála ke moto á-RAD-a likambo, elóko

tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-a

likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-

RAD-a moto tó elóko sóngóló likambo.

-el- ko-RAD-a na esíká ya moto ; ko-

RAD-a pó na moto ; kosálela

likambo, elóko tó moto pó na ko-

RAD-a

ko-RAD-a likambo, elóko tó moto na

esíká ya moto ; ko-RAD-a likambo, elóko

tó moto pó na moto ; kosálela likambo,

elóko tó moto pó na ko-RAD-a

-am- kozala ya ko-RAD-a ba-RAD-í elóko, likambo tó moto ; elóko,

likambo tó moto e-RAD-ám-í

-an- A a-RAD-í pó na B ; B a-RAD-í pó

na A ; A ná B ba-RAD-ání

A a-RAD-í B ; B a-RAD-í A ; A ná B ba-

RAD-án-í (transitif)

A a-RAD-í elóko, likambo tó moto ya B ;

B a-RAD-í elóko, likambo tó moto ya A ;

A ná B ba-RAD-án-í elóko, likambo tó

moto (transitif)

A a-RAD-í B elóko, likambo tó moto ; B

a-RAD-í A elóko, likambo tó moto ; A ná

B ba-RAD-án-í elóko, likambo tó moto

(bitransitif)

-ol- kolongola óyo ba-RAD-ákí;

kobóngola óyo ba-RAD-ákí ; ko-

RAD-a na libándá, ko-RAD-a

koleka ndelo

kolongola óyo ba-RAD-ák-í ; kobóngola

óyo ba-RAD-ák-í ; ko-RAD-a na libándá,

ko-RAD-a koleka ndelo

-uk- komilongola na óyo ba-RAD-ákí;

komibóngola na óyo ba-RAD-ákí;

komi-RAD-a na libándá, komi-

RAD-a na koleka ndelo

komilongola na óyo ba-RAD-ák-í ;

komibóngola na óyo ba-RAD-ák-í ; ko-mi-

RAD-a na libándá, komi-RAD-a na koleka

ndelo

Page 360: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

360

Kolandana na óyo eútí kolobama áwa, namanyólákí etanda óyo nabéngákí : ebóta-

makelelo-ebéndísámá. Ezalí kosangisa bitongá nyónso emónanaka na Lingála pé, mayéboli na

yangó ya bobéndisi pó na etongá mókó mókó.

Ndéngé níni nakotonga masakola óyo ekoyébola bitongá yangó ? (elingí koloba,

masakola óyo ekoloba sókí, bitongá yangó ezalí níni ?) Nakobanda na mobímbí ya likelelo ya

kobanda té, kasi, nakobanda na mobímbí ya ndelo óyo ezalí mbala-mókó na sé na yangó.

Ndakisa, tózwa likelelo kokomisama. Na esíká nálimbola yangó útá na likelelo kokoma,

nakolimbola yangó útá na likelelo kokomisa. Nakosála bóngó pó na kobóya mbúlúngano. Pó

na makelelo ebéndísámá té, nalobí té sókí ezalí níni. Ezalí pé na makelelo ebéndísámá óyo

makelelo ebimísá yangó, esálelamaka lisúsu té na lingála. Nakeí kokundola ndimbola na

yangó útá na bandimbola ya makelelo ebéndísámá. Ndakisa, pó na koloba sókí likelelo

kosanga ezalí níni, nayékólí ndimbola ya makelelo kosangisa, kosangela pé kosangana.

Yangó ekosunga moyékoli-bobéngi tó mobagoli na mosálá na yé.

Na ebakisami 3, nalakísí etanda ya mobimba (Ebóta makelelo) epái wápi nasangísí

mayéboli ya babobéndisi. -MOB- ekolakisa mobímbí ya likelelo ya ebandeli.

Áwa nalakísí mwá eténi ya etanda yangó pó na kozwa likanisi ya mosálá yangó.

Page 361: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

361

verbe dérivé structure intransitif transitif

ko-RAD-a ko-RAD-a

ko-RAD-isa ko-RAD-is-a kosála ke moto á-RAD-a likambo, elóko tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-a

likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-a moto tó elóko sóngóló

likambo.

ko-RAD-ela ko-RAD-el-a ko-RAD-a likambo, elóko tó moto na esíká ya moto ; ko-RAD-a likambo,

elóko tó moto pó na moto ; kosálela likambo, elóko tó moto pó na ko-RAD-

a

ko-RAD-ana ko-RAD-an-a A a-RAD-í pó na B ; B a-RAD-í

pó na A; A ná B ba-RAD-án-í

A a-RAD-í B ; B a-RAD-í A; A ná B ba-RAD-án-í (transitif) /

A a-RAD-í elóko, likambo tó moto ya B; B a-RAD-í elóko, likambo tó moto

ya A; A ná B ba-RAD-án-í elóko, likambo tó moto (transitif)/

A a-RAD-í B elóko, likambo tó moto; B a-RAD-í A elóko, likambo tó moto;

A ná B ba-RAD-án-í elóko, likambo tó moto (bitransitif)

verbe déri-vé structure intransitif transitif

ko-RAD-ama ko-RAD-am-a Kozala ya ko-RAD-a

ba-RAD-í elóko, likambo tó moto. elóko, likambo tó moto e-RAD-ám-í

ko-RAD-ola ko-RAD-ol-a kolongola óyo ba-RAD-ákí ; kobóngola óyo ba-RAD-ákí ; ko-RAD-a na

libándá, ko-RAD-a koleka ndelo

ko-RAD-uka ko-RAD-uk-a komilongola na óyo ba-RAD-

ákí ; Komibóngola na óyo ba-

RAD-ákí ; komi-RAD-a na

libándá, komi-RAD-a na koleka

ndelo

komilongola na óyo ba-RAD-ákí ; Komibóngola na óyo ba-RAD-ákí ; komi-

RAD-a na libándá, komi-RAD-a na koleka ndelo

Page 362: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

362

Ebóta-makelelo óyo esungákí ngáí pó na kobimisa makelelo óyo ekokí kondimama.

Nasálélí bóngó mibímbí ya makelelo emikoká pé makelelo emikoká té. Káti na makelelo

yangó, ezalí pé na makelelo óyo esí esálelamaka na Lingála. Motíndo óyo ekozala lokóla

bilembo ya kolakisa sókí mayéboli ya bobéndisi ya makelelo óyo nánu emónání té, ekokí

kondimama.

Pó na kolílisa yangó, nazwí ndakisa ya mobímbí -kom- (kokoma), pó na komóna mwá

makelelo ndámbo (kokomola pé kokomuka) óyo ebótámí na mobímbí ya likelelo.

Page 363: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

363

verbe dérivé structure intransitif transitif

kokoma ko-KOM-a écrire, inscrire le nom

kokomisa ko-KOM-is-a kosála ke moto ákoma ;

kosála ke elóko ékoma

kosála ke moto ákoma likambo, elóko tó moto ; kosála ke elóko

ékoma likambo, elóko tó moto ; kosála ke bákoma moto tó elóko

sóngóló likambo.

kokomela ko-KOM-el-a kokoma na esíká ya moto ;

kokoma pó na moto ; kosálela

likambo, elóko tó moto pó na

kokoma

kokoma likambo, elóko tó moto na esíká ya moto ; kokoma likambo,

elóko tó moto pó na moto ; kosálela likambo, elóko tó moto pó na

kokoma

kokomama ko-KOM-am-a Kozala ya kokoma bakomí elóko, likambo tó moto. elóko, likambo tó moto ekomámí

kokomana ko-kom-an-a A akomí pó na B ; B akomí

pó na A ; A ná B bakomání

A akomí B ; B akomí A ; A ná B bakomání (transitif) /

A akomí elóko, likambo tó moto ya B ; B akomí elóko, likambo tó

moto ya A; A ná B bakomání elóko, likambo tó moto (transitif)/

A akomí B elóko, likambo tó moto; B akomí A elóko, likambo tó

moto; A ná B bakomání elóko, likambo tó moto (bitransitif)

kokomola ko-KOM-ol-a kokoma na libándá, kokoma koleka ndelo (kokoma na bolaí pó na

kolakisa polélé ya likambo)

kokomuka ko-KOM-uk-a komilongola na óyo

bakomákí

Page 364: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

364

9.4. ETONGAMI YA BAKÓMBÓ BIÚTÁ-LIKELELO

Na mobóko óyo, nakolimbola nzelá ya kosálela óyo nalandákí pó na

kobótamisa biútá-likelelo pé mayéboli ya bobéndisi pó na libókani (ebandi-mobímbí-

esúki) mókó mókó302

.

9.4.1. BOTONGI MAYÉBOLI YA BOBÉNDISI

Nalukákí koloba sókí libókani na libókani ezalí níni. Nasangísí yangó na etanda

óyo nabéngí ebóta-biútá-likelelo. Na sima na yangó, éngébéné na esáleli pé emónaneli

ya libókani, nalakísí ndéngé níni mokeli-bibéngeli, mobagoli, mobóngoli tó mokomi

makomi ya nzebi, akokí kosálela ebóta-biútá-likelelo yangó.

Na sima ya kondima liyéboli ya bobéndisi, nasálélí mwá mibímbí ya makelelo

pó na kobótamisa biútá-likelelo óyo ekokí kozala ya Lingála. Ézala óyo esí emónáná

na maloba ya balobi-Lingála, ézala óyo nánu emónáná na té. Yangó epésí ngáí

sandúku ya bipésami303

ya biútá-likelelo ya mibímbí ya makelelo mwá míngi. Sandúku

ya bipésami yangó ekokí kosálelama pó na mosálá ya bobéngeli.

Na mibóko óyo ekolanda, na kolílisa etámboli óyo pó na mókó na mókó ya

mabókani emónáná na Lingála.

9.4.1.1. MO-MOB-I

a) Etongá

Ebandi : mo- (libálani 1-2)

súka : -i

Kosála -sál- mo-sál-i mosáli

Kosénga -séng- mo-séng-i moséngi

Kozánga -záng- mo-záng-i mozángi

Kozwa -zw- mo-zw-i mozwi

Kobóta -bót- mo-bót-i mobóti

Kobókola -bók-ol- mo-bók-ol-i mobókoli

302

libókani = combinaison 303

sandúku ya bipésami = base de données

Page 365: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

365

b) Liyéboli ya bibéngeli

Mosáli : moto óyo asálaka mosála na kompaní pé azwaka lifúta

na súka ya sánzá.

Moséngi : moto óyo aséngí, moto óyo aséngaka.

Mozángi : moto óyo azángí, azalí na elóko té. Elobamaka pó

na moto óyo azalí na mbóngo míngi té.

Mozwi : moto óyo azwaka. Elobamaka pó na moto óyo azalí na

mbóngo míngi. Babéngaka yé pé, moto ya mbóngo.

Mobóti : moto óyo abótá tó azalí na bána.

Mobókoli : moto óyo abokolaka moto mosúsu, tó pé, abokolaka

bibwélé.

Tatá-mobókoli : ezalí tatá óyo azalí kobókola mwána óyo yé

abótá té, kasi abókólí yé na bózwáká yé mwána na yé.

Mobókoli-basóso : ezalí moto óyo abókolaka basóso.

Motéki : ezalí moto óyo azalí kotéka, tó pé, moto óyo

atékaka.

Mosómbi : ezalí moto óyo azalí kosómba, tó pé, moto óyo

asómbaka.

c) Bososoli

Balobi-Lingála basálelaka etongameli óyo míngi pó na kokela bibéngeli ya

sika. Bazalaka na bizaleli ndéngé mísáto pó na maloba ya libóké óyo.

Balobaka yangó tángo bamitíaka na makanisi na bangó ke, bazalí koloba Lingála

ya sóló.

Tángo basololaka masoló ya bomoi ya mokolo na mokolo, mbala mosúsu, atá ko

ebéngeli yangó eyébání na Lingála, bakosálela ebéngeli óyo eútá na Français.

Ndakisa prof tó profesére (professeur) na esíká ya molakisi. Shofére (chauffeur) na

esíká ya mokúmbi-motúka.

Kosálela ebéngeli mosúsu káka na Lingála, na nzelá ya botongi kómbó-kómbó.

Ndakisa, na esíká báloba mosálí, bakoloba : moto ya mosálá. Ndéngé mókó,

bakoloba : mwána ya mokúmbá, mwána-petról, mamá-mápa, …

Atá ko bóngó, bibéngeli ebelé esálelamaka káka na etongameli óyo : mokonzi,

mopanzi-sango, mokáti-mbíla, motéki, mosómbi, mobóti, …

Etongameli óyo ezalí kelási ebimisaka bibéngeli pó na bakómbó ya basáli-

likambo304

. Éngébéné na lisangá-maloba, nakokí koloba ke mo-MOB-i elakisaka moto

304

mosáli-likambo = agent

Page 366: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

366

óyo azalí kosála likambo tó asálaka likambo, elingí koloba, moto ya mosálá sóngóló.

Na ebéndiseli óyo, tokokí kobimisa misálá nyónso útá na makelelo.

d) liyéboli ya bobéndisi

Na botáláká tína-maloba ya bandakisa óyo pé bandakisa misúsu óyo ezalí na

etanda ya likoló, nakokí kobimisa mayéboli ya bobéndisi óyo mísáto :

a) moto óyo a-MOB-aka

b) moto óyo a-MOB-í

c) Moto óyo a-MOB-á

Masakola óyo mísáto ekokí kokomama boye : moto óyo a-MOB-aka. tó

moto óyo a-MOB-í tó pé moto óyo a-MOB-á.

e) Bondimamisi305

liyéboli ya bobéndisi

Pó na kokela bibéngeli na etongameli óyo, okobanda na ebandi mo-, okolandisa

mobímbí pé okosúkisa na súka -i.

Libosó ya kokende koluka kobimisa bibéngeli ya sika, namékí nánu liyéboli

óyo naútí kotonga pó na kotála sókí ezalí penzá kosála malámu. Namekí yangó na

biútá-likelelo óyo nasálélákí pó na kokela yangó.

Mosáli : moto óyo asálaka tó moto óyo asálí tó pé moto óyo

asálá

Moséngi : moto óyo aséngaka tó moto óyo aséngí tó pé moto

óyo aséngá

Mozángi : moto óyo azángaka tó moto óyo azángí tó pé moto

óyo azángá

Mozwi : moto óyo azwaka tó moto óyo azwí tó pé moto óyo azwá

Mobóti : moto óyo abótaka tó moto óyo abótí tó pé moto óyo

abótá

Mobókoli : moto óyo abókolaka tó moto óyo abókolí tó pé moto

óyo abókolá

Motéki : moto óyo atékaka tó moto óyo atékí tó pé moto óyo

atéká

Mosómbi : moto óyo asómbaka tó moto óyo asómbí tó pé moto

óyo asómbá

305

bondimamisi = validation ; kondimamisa = valider

Page 367: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

367

f) Nzelá ya kokela bibéngeli

Naponí sikóyo mwá makelelo. Nalukí kobimisa biútá-likelelo ya loléngé mo-

MOB-i.

Kokóta -kót- mo-kót-i mokóti

Kokótisa -kótis- mo-kótis-i mokótísi

Kokótela -kótel- mo-kótel-i mokótéli

Kobíka -bík- mo-bík-i mobíki

Kobóngola -bóngol- mo-bóngol-i mobóngoli

Kosíla -síl- mo-síl-i mosíli

Kobalola -balol- mo-balol-i mobaloli

Kotíndika -tíndik- mo-tíndik-i motíndiki

Kotumba -tumb- mo-tumb-i motumbi

Kokámola -kámol- mo-kámol-i mokámoli

konóka *monóki

Pó na koyéba tína-maloba ya bibéngeli óyo naútí kobimisa, nakomeka kosálela

mayéboli ya bobéndisi. Ekopésa ngáí pé nzelá ya koyéba, sókí mayéboli ya bobéndisi

yangó elobí likambo na Lingála.

mokóti : moto óyo akótaka tó moto óyo akótí tó pé moto óyo

akótá

mokótísi : moto óyo akótisaka tó moto óyo akótisí tó pé moto

óyo akótisá

mokótéli : moto óyo akótelaka tó moto óyo akótelí tó pé moto

óyo akótelá

mobíki : moto óyo abíkaka tó moto óyo abíkí tó pé moto óyo

abíká

mobíkisi : moto óyo abíkisaka tó moto óyo abíkísí tó pé moto

óyo abíkísá

mobíkisami : moto óyo abíkisamaka tó moto óyo abíkisámí tó pé

moto óyo abíkísámá

mobóngóli : moto óyo abóngolaka tó moto óyo abóngolí tó pé

moto óyo abóngolá

mobótami : moto óyo abótamaka tó moto óyo abótámí tó pé moto

óyo abótámá asílá (mobótámá)

mobaloli : moto óyo abalolaka tó moto óyo abalolí tó pé moto

óyo abalolá

Page 368: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

368

motíndíki : moto óyo atíndikaka tó moto óyo atíndíkí tó pé

moto óyo atíndíká

motumbi : moto óyo atumbaka tó moto óyo atumbí tó pé moto

óyo atumbá

mokámoli : moto óyo akámolaka tó moto óyo akámolí tó pé moto

óyo akámolá

Na Lingála, tokokí kosálela etongameli óyo pó na makelelo nyónso kolongola

káka makelelo óyo ekokí kozala na lojíki tó alimá té.

konóka *monoki (pó na mvúla)

Basálelaka ebéngeli manóka tó matangá ya mvúla. Nakozóngela etongameli

óyo na sima. Ebandi ma- ezalí elakisa-kelási 6. Esálelamaka, ézala lokóla pó na boyíké

ya kelási 5, ézala pó na babómái.

manóka

ma-nók-a

CL6-konóka-FIN

g) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Etongameli óyo ezalí na litómbá pó na kokoka kopésa kómbó ya mosálá

kingándi na ndéngé elongóbání. Kasi, ebongí libosó kolimbola na Lingála, mosálá

yangó. Na boye, kómbó óyo elongóbání, ekobima yangó mókó.

Pó na síkísíkí, na Lingála, balobi babakisaka kómbó ya elóko likonzi na mosálá

yangó. Na boye, basálelaka míngi bobéndisi elandáná ná botongi.

mokáti-mbila

moleki-nzelá

mobomi-nyama

molóbi-mbísi

mokúmbi-mítuka

9.4.1.2. MO-MOB-Á

h) Etongá

Ebandi : mo- : kelási 3.

Súka : -á

Page 369: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

369

Kosála -sál- mo-sál-á mosálá

Kokúmba -kúmb- mo-kúmb-á mokúmbá

Kolángwa -lángw- mo-lángw-á molángwá

Kotúna -tún- mo-tún-á motúná

Kolóna -lón- mo-lón-á molóná

Kolúka -lúk- mo-lúk-á molúká

Mosála : ezalí tángo moto azalí kosála, likambo wáná azalí kosála ndé

babéngaka yangó mosála.

Nasálí kíti. Mosálá ya kosála bakíti

Elakisaka pé likambo óyo moto asálaka bó momeseno, ézala azwelaka na yangó

lifúta, tó pé, azwelaka na yangó lifúta té.

Mosálá ya sodá

Mosálá ya mpúnda

Na koloba, basálelaka mosálá pé pó na koloba ezwami ya mosálá, elingí koloba

óyo mosálá ebimisaka.

Omóní mosálá nasálí ?

Mosálá : ezalí likambo óyo ezalí kosálama tó likambo óyo esálamaka.

Mokúmbá : elobamaka pó na elóko tó likambo óyo okúmbí (omemí).

Okeyí na mikúmbá wáná wápi ?

Memá mokúmbá na yó ya kimobali.

Azalí mwána mokúmbá na libóngo ya Kingabwa.

Motúná : ezalí tángo moto alingí koyéba likambo, akoloba na moto mosúsu

ayébisa yé makambo ezalí ndéngé níni. Akotúna. Likambo wáná óyo

akotúna, yangó ndé babéngaka motúná.

Motúná na yó ezalí níni ?

Milóná : ezalí bambóto óyo balónaka pó ébóta bandúnda tó banzeté. Tomóní

ke, áwa ezalí té, óyo eyáka sima ya kolóna kasi óyo balónaka.

Page 370: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

370

Molúká : ezalí tángo baluki-mbísi bazalí kolúka nkayí na ebalé pó na kokende

koboma mbísi na mosíká. Elobamaka pé pó na kolakisa tángo moto akeyí

mbóka mosíká pó na koluka bomoi ya malámu koleka.

Lúká nkáyi tíí na Boéndé ! kéndé molúká !

Toyáka molúká.

a) Bososoli

Libóké óyo elakisaka míngimíngi likambo tó elóko óyo basálaka. Balobi-Lingála

basálelaka etongá óyo té pó na kokela bibéngeli ya sika tángo bazali kosolola masoló

ya bomoi ya mokolo na mokolo. Basálelaka káka bibéngeli óyo esí ekelámá na

Lingála. Ndimbola na yangó ezalaka pembéni na ndimbola ya etongá li-MOB-a.

b) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, mo-MOB-á ezalí :

likambo tó elóko óyo ba-MOB-aka

likambo óyo esálamaka tángo ya ba-MOB-aka

makelelo óyo míbalé ekokí kobimisa :

likambo tó elóko óyo ba-MOB-aka tó pé likambo óyo esálamaka tángo ya ba-

MOB-aka

c) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé okobanda

na yangó na ebandi mo- , okolandisa mobímbí pé okosúkisa na súka -á.

kosála -sál- mo-sál-á mosálá

kokúmba -kúmb- mo-kúmb-á mokúmbá

kolúka -lúk- mo-lúk-á molúká

kolángwa -lángw- mo-lángw-á molángwá

kolóna -lón- mo-lón-á molóná

kobíka -bík- mo-bík-á mobíká

kosénga -séng- mo-séng-á moséngá

kobóngola -bóngol- mo-bóngol-á mobóngolá

kobalolá -balol- mo-balol-á mobalólá

kotíndika -tíndik- mo-tíndik-á motíndíká

mosálá: likambo óyo basálaka

Page 371: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

371

mokúmbá : likambo óyo bakúmbaka

molángwá : likambo óyo esálamaka tángo balángwaka

molóná : elóko óyo balónaka

molúká : likambo óyo esálamaka tángo balúkaka

motúná : likambo óyo batúnaka

mobíká : likambo tó elóko óyo babíkaka tó pé likambo óyo esálamaka tángo ya

babíkaka

moséngá : likambo tó elóko óyo baséngaka tó pé likambo óyo esálamaka tángo

ya baséngaka

mobóngolá : likambo tó elóko óyo babóngolaka tó pé likambo óyo esálamaka

tángo ya babóngolaka

mobalólá : likambo tó elóko óyo babalolaka tó pé likambo óyo esálamaka

tángo ya babalolaka

motíndiká : likambo tó elóko óyo batíndikaka tó pé likambo óyo esálamaka

tángo ya batíndikaka

d) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Atá ko ezalí na mwá pási pó na komóna polélé, ndéngé ya kosálela ndimbola

yangó, etongá óyo, ekosunga mokeli-bibéngeli pó na kozwa bakómbó ya bibéngeli ya

makambo esálamaka. Kasi ekosénga na bangó kolénda na boyébi ya Lingála. Na sima

ya kobimisa bibéngeli na nzelá óyo, ekosénga na mokeli-bibéngeli kotála sókí

bibéngeli yangó ekokí kolakisa likambo na Lingála. Ebongí pé kotála sókí ebéngeli

yangó ekolobama malámu té na etongami ebandi-súka mosúsu, ndakisa li-MOB-a tó li-

MOB-á.

9.4.1.3. MO-MOB-ANO

a) Etongá

Ebandi : mo- : kelási 3.

Ebéndisi : -an-

Súka : -o

komeka -mek- mo-mek-an-o momekano

koluka -luk- mo-luk-an-o molukano

koboma -bom- mo-bom-an-o mobomano

Page 372: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

372

Momekano : elobamaka tángo balakisi batúnaka bayékoli pó bámeka kosálela

makambo óyo batángákí.

Molukano : néti na match ya bále, tángo basani ya bikípi nyónso míbalé bazalí

koluka kotía mingété kasi ezalí kokóta té, ekómí ndé molukano. Tó pé na

bitumba, bato ya kán óyo bazalí koluka bato ya kán wáná, baóyo ya kán

wáná pé bazalí koluka baóyo ya kán óyo. Ekómí ndé molukano.

Mobomano : bato bazalí kobomana mayéle té. Elobamaka sókí na esíká, na

kompani tó na lingómbá bato bazalí kosálana mabé, moto na moto azalí

koluka misúsu bákita yé ámata. Bazalí kofúndana epái ya bakonzi.

b) Bososoli

Ezalí etongá mókó ebimisaka maloba ebelé na Lingála. Atá ko balobi-Lingála

basálelaka yangó míngi té na masoló na bangó ya mokolo na mokolo, bayébaka

malámu ndimbola na yangó. Libóké óyo elakisaka ndéngé ya kosálana makambo

elekaka. Na boye, maloba óyo esúkaka na -ano, elakisaka ke kasálana makambo ya

ebelé ya baóyo bazalí na káti ya likambo yangó. Etongá óyo elobamaka tángo bato,

banyama tó bilóko bazalí kosálana likambo bangó nyónso, moto na moto azalí kosála

likambo yangó.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, mo-MOB-ano ezalí : bato,

banyama tó bilóko ezalí ko-MOB-an-a bangó nyónso na mbala-mókó, pé, moto na moto

azalí ko-MOB-a.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé

okobanda na yangó na ebandi mo- , okolandisa mobímbí, na sima ebéndisi -an- pé

okosúkisa yangó na súka -o.

Namékí liyéboli ya bobéndisi na biútá-likelelo óyo nasálélákí pó na kokela

liyéboli ya bobéndisi yangó.

momekano : bato, banyama tó bilóko bazalí komekana bangó nyónso na

mbala-mókó, pé, moto na moto azalí komeka.

mobomano : bato, banyama tó bilóko bazalí kobomana bangó nyónso na

mbala-mókó, pé, moto na moto azalí koboma

Page 373: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

373

molukano : bato, banyama tó bilóko bazalí kolukana bangó nyónso na mbala-

mókó, pé, moto na moto azalí koluka.

Sikóyo nakotía masakola yangó na bibéngeli óyo ebimí na bobéngeli pó na

kotála sókí ekokí kozala na litómbá.

kobíka -bík- mo-bík-an-o mobíkano

kosénga -séng- mo-séng-an-o moséngano

kobóngola -bóngol- mo-bóngol-an-o

mobóngolano

kosála -sál- mo-sál-an-o mosálano

kobalola -balol- mo-balol-an-o mobalolano

kotíndika -tíndik- mo-tíndik-an-o

motíndikano

kotumba -tumb- mo-tumb-an-o motumbano

kokamola -kamol- mo-kamol-an-o mokamolano

mobíkano : bato, banyama tó bilóko ezalí kobíkana bangó nyónso na mbala-

mókó, pé, moto na moto azalí kobíka.

moséngano : bato, banyama tó bilóko ezalí koséngana bangó nyónso na mbala-

mókó, pé, moto na moto azalí kosénga.

mobóngolano : bato, banyama tó bilóko ezalí kobóngolana bangó nyónso na

mbala-mókó, pé, moto na moto azalí kobóngola.

mosálano : bato, banyama tó bilóko ezalí kosálana bangó nyónso na mbala-

mókó, pé, moto na moto azalí kosála.

mobalolano : bato, banyama tó bilóko ezalí kobalolana bangó nyónso na

mbala-mókó, pé, moto na moto azalí kobalola.

motíndikano : bato, banyama tó bilóko ezalí kotíndikana bangó nyónso na

mbala-mókó, pé, moto na moto azalí kotíndika.

motútano : bato, banyama tó bilóko ezalí kotútana bangó nyónso na mbala-

mókó, pé, moto na moto azalí kotútana.

motumbano : bato, banyama tó bilóko ezalí kotumbana bangó nyónso na

mbala-mókó, pé, moto na moto azalí kotumba.

mokamolano : bato, banyama tó bilóko ezalí kokámolana bangó nyónso na

mbala-mókó, pé, moto na moto azalí kokámola.

Page 374: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

374

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Etongá óyo ezali liziba óyo ekokí kobimisa bibéngeli pó na mibímbí nyónso.

Dzokanga akeli bibéngeli ebelé na nzelá ya etongá óyo (Dzokanga 2001). Ndimbola

na yangó ezalí polélé. Na boye mokeli-bibéngeli akosálela etongá óyo pó na kokela

bibéngeli ya makambo óyo esálamaka na káti ya lingómbá epái wápi moto na moto

azalí kosála likambo yangó. Ndakisa na shimí ya milingá pó na kobimisa likanisi óyo

ke bamolekíli ya mólinga etútanaka yangó na yangó makási pé ekelaka vúya makási.

Mokeli-bibéngeli akokí kosálela ebéngeli motútano, óyo na Français babéngaka na

shimí, collision306

. Ndakisa mosúsu na shimí pé na makambo ya kurán ezalí ebéngeli

motíndikano. Yangó ekolakisa likanisi óyo ke tangó bizala ya mokúmbá ya kurán

ekokáná etídikanaka. Ndakisa baiyón ya elembo ekokáná (+ + tó - -) : bato, banyama

tó bilóko ezalí kotíndikana bangó nyónso na mbala-mókó, pé, moto na moto azalí

kotíndika.

9.4.1.4. MO-MOB-É

a) Etongá

Ebandi : mo- : kelási 3.

Súka : -é

kolénda -lénd- mo-lénd-é moléndé

kotúta -tút- mo-tút-é motúté

Tokoyékola sikóyo mayébisi ya bandakisa ya libóké óyo.

moléndé : ezalí ezaleli ya kolénda libosó ya likambo, koyíka mpíko pé kolemba

té tíí likambo yangó ekosálama.

motúté : ezalí nzeté óyo basálelaka pó na kotúta pondú, pilipíli, fufú tó pé elóko

níni na eboka. Nakokí koloba ke, bakokákí kosálela etongá “etúteli”, elóko

óyo batútelaka na yangó.

306

motútano = collision ; motíndikano = repulsion ; motíndikano ya kurán = repulsion

électrique

Page 375: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

375

b) Bososoli

Libóké óyo elakisaka ezaleli libosó ya likambo, tó pé, elóko óyo basálelaka na

yangó mosála. Nakútání na bandakisa míngi té ya etongá óyo na káti ya lisangá-

maloba. Balobi-Lingála basálelaka etongá óyo té pó na kobimisa bibéngeli ya sika na

masoló na bangó ya bomoi ya mokolo na mokolo. Ndimbola ya elóko basálelaka

mosála ezalí polélé na etongá e-MOB-eli epái wápi balobi-Lingála basálelaka yangó

míngi. Nzókandé ndimbola ya ezaleli libosó ya likambo ekokí kozala liziba ya malámu

pó na kobimisa bibéngeli ya ndimbola yangó. Kasi ndimbola yangó, ezalí pene, kasi

ekokání té, ná ndimbola ya etongá bo-MOB-o. Ekosénga na mokeli-bibéngeli kotála

bitongameli óyo míbalé libosó ya kozwa mokáno.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, na makanisi na ngáí, nakokí koloba ke, káka tína-

maloba ya moléndé ndé ekótísí ndimbola ya sika. Na bokeli liyéboli ya bobéndisi,

tokokí kosálela etongá óyo pó na kokela bibéngeli elakisaka bizaleli ya kozala na

yangó libosó ya likambo.

Na boye mo-MOB-é ezalí : ezaleli ya ko-MOB-a libosó ya likambo

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Namékí liyéboli ya bobéndisi óyo ebéngeli molendé pó na komóna sókí

ekosímba.

moléndé : ezaleli ya kolénda libosó ya likambo

Sikóyo nakotía masakola yangó na bibéngeli óyo ebimí na bobéngeli pó na

kotála sókí ekokí kozala na litómbá.

kobíka -bík- mo-bík-é mobíké

kosénga -séng- mo-séng-é moséngé

kobóngola -bóngol- mo-bóngol-é mobóngolé

kosála -sál- mo-sál-é mosálé

kobalolé -balol- mo-balol-é mobalolé

kotíndika -tíndik- mo-tíndik-é motíndiké

kotumba -tumb- mo-tumb-é motumbé

kokámola -kámol- mo-kámol-é mokámolé

Page 376: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

376

mobíké : ezaleli ya kobíka libosó ya likambo

moséngé : ezaleli ya kosénga libosó ya likambo

mobóngólé : ezaleli ya kobóngola libosó ya likambo

mosálé : ezaleli ya kosála libosó ya likambo

mobalólé : ezaleli ya kobalola libosó ya likambo

motíndíké : ezaleli ya kotíndika libosó ya likambo

motumbé : ezaleli ya kotumba libosó ya likambo

mokámólé : ezaleli ya kokámola libosó ya likambo

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Atá ko balobi-Lingála basálelaka etongá óyo té pó na kokela bibéngeli,

ndimbola na yangó ezalísí yangó liziba monéne ya kokela bibéngeli. Ekosénga na

mokeli-bibéngeli tángo azalí kosála mosálá na yé, ákoka koyéba sókí limanyoli óyo

alingí kopésa kómbó ezalí mo-MOB-é tó bo-MOB-o. Epái mosúsu, tína-maloba ya

mobímbí ekokí pé kopékisa yé pó na kosálela yangó. Ezalí eziba ya malámu pó na óyo

etálí bakómbó ya bizaleli.

9.4.1.5. MO-MOB-I (KELÁSI 3)

a) Etongá

Ebandi : mo- : kelási 3.

Súka : -i

Tokoyékola sikóyo mayéboli ya bandakisa ya libóké óyo.

kotoka -tok- mo-tok-i motoki

konyókola -nyókol- mo-nyókol-i monyókoli

kokókola -kókól- mo-kókól-í mokókólí

koleka -lek- mo-lek-i moleki mileki

motoki : ezalí mái ya nzóto óyo ebimaka tángo moto azalí kotoka tó pé, mái

óyo ekangamaka na mofiníko ya nzúngu tángo mái ezalí kotoka. Nakokí

koloba ezalí mái óyo ebimaka tángo mobimba ezalí kotoka.

monyókoli : ezalí pási óyo bamónisaka moto. Elingí koloba ezalí makambo óyo

moto amónaka tángo bazalí konyókola yé. Ezalí kolúta monyóko. Monyóko

óyo ezalí likambo óyo esálámí tángo moto anyókwámí. Monyóko eútí na

konyókwama, nzókandé monyókoli eútí na konyókola.

Page 377: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

377

mokókólí : ezalí tángo bakáti moto súki, ndéngé motó etíkalaka, ezángá súki, tó

kovó. Elobamaka pé pó na óyo etíkalaka na mbuma sókí olongólí poso pé

misuni ya mbuma yango. Elingí koloba, óyo etíkalaka tángo okókólí elóko.

Tomóní ke, pó na ebéngeli óyo, etongá na yangó ekeséní ná mo-MOB-i ya

kelási 1 (mokókoli : óyo akókolaka). Áwa ezalí lokóla etongámí útá na

elobameli ya likelelo bakókólí. Mongóngó ezalí likoló. o ya míbalé,

mongóngó na yangó emátí éngébéné na mobéko ya mingóngó ya makelelo

óyo esúkaka na -ol. Nakokí koloba, kasi na ekéngé, ke, ezalí balobi-Lingála

ndé basielúmúkísí elobeli na ndéngé wáná.

mileki : ezalí tángo motéki asílísí kotéka bilóko na yé, mbóngo óyo azwí likoló

ya mbóngo óyo abimísákí pó na kozala na bilóko yangó. Elingí koloba

mbóngo óyo elekí. Elobamaka na ebelé pó ezalí na ndéngé té ya kolobela

kimókó ya mbóngo yangó.

b) Bososoli

Balobi-Lingála basálelaka etongá óyo té pó na kokela bibéngeli ya sika na

masoló na bangó na bomoi ya mokolo na mokolo.

Libóké óyo elakisaka míngimíngi likambo tó elóko óyo ebímaka tó etikalaka

na sima ya kosála likambo.

Ekomeli na yangó ekokí kokótisa mbúlúngano káti na yangó pé mo-MOB-i ya

kelási 1. mo-MOB-i ya kelási 1 ezalí pó na bato nzókandé mo-MOB-i óyo kelási 3 ezalí

pó na bilóko tó pó na makambo. Kasi sókí ezalí na ebelé, ezalaka na mindóndó té, pó

mo-MOB-i ya kelási 1 ekómaka ba-MOB-i nzókandé, mo-MOB-i ya kelási 3 ekómaka

mi-MOB-i.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, mo-MOB-i ezalí :

Elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí ko-MOB-a, tó pé, óyo etíkalaka na

sima ya ko-MOB-a, tó lisúsu, óyo e-MOB-aka na sima ya kosála likambo.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Namékí liyéboli ya bobéndisi na biwútálikelelo óyo nasálélákí pó na kokela

yangó pé namóní ke ezalí na mabóké mísáto ya makelelo kolandana na mayéboli ya

bobéndisi.

Page 378: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

378

motoki : elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí kotoka, tó pé, óyo

etíkalaka na sima ya kotoka

monyókoli : elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí konyókola, tó pé, óyo

etíkalaka na sima ya konyókola

mokókólí : elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí kokókóla, tó pé, óyo

etíkalaka na sima ya kokókola

mileki : elóko tó likambo óyo elekaka na sima ya kosála likambo

Sikóyo nakotíya masakola yangó na bibéngeli óyo ebimí na bobéngeli pó na na

kotála sókí ekokí kozala na litómbá.

kobíka -bík- mo-bík-i mobíki mibíki

kosénga -séng- mo-séng-i moséngi miséngi

kobóngola -bóngol- mo-bóngol-i mobóngoli

mibóngoli

kosála -sál- mo-sál-i mosáli misáli

kobaloli -balol- mo-balol-i mobaloli

mibaloli

kotíndika -tíndik- mo-tíndik-i motíndiki

mitíndiki

kotumba -tumb- mo-tumb-i motumbi

mitumbi

kokámola -kámol- mo-kámol-i mokámoli

mikámoli

mobíki (mibíki) : elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí kobíka, tó pé,

óyo etíkalaka na sima ya kobíka, tó lisúsu, óyo ebíkaka na sima ya kosála

likambo.

moséngi (miséngi) : elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí kosénga, tó pé,

óyo etíkalaka na sima ya kosénga, tó lisúsu, óyo eséngaka na sima ya kosála

likambo.

mobóngoli (mibóngoli): elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí

kobóngola, tó pé, óyo etíkalaka na sima ya kobóngola, tó lisúsu, óyo

ebóngolaka na sima ya kosála likambo.

mosáli (misáli) : elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí kosála, tó pé, óyo

etíkalaka na sima ya kosála, tó lisúsu, óyo esálaka na sima ya kosála

likambo.

Page 379: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

379

mobaloli (mibaloli) : elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí kobalola, tó

pé, óyo etíkalaka na sima ya kobalola, tó lisúsu, óyo ebalolaka na sima ya

kosála likambo.

motíndiki (mitíndiki) : elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí kotíndika,

tó pé, óyo etíkalaka na sima ya kotíndika, tó lisúsu, óyo etíndikaka na sima

ya kosála likambo.

motumbi (mitumbi) : elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí kotumba, tó

pé, óyo etíkalaka na sima ya kotumba, tó lisúsu, óyo etumbaka na sima ya

kosála likambo.

mokámoli (mikámoli) : elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí kokámola,

tó pé, óyo etíkalaka na sima ya kokámola, tó lisúsu, óyo ekámolaka na sima

ya kosála likambo.

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Lokóla etongá óyo ekokí kokótisa mobúlú ná mo-MOB-i ya kelási 1 óyo ezalí

na tína makási, na makanisi na ngáí, ekobonga malámu kosálelaka yangó káka na

ebelé mi-MOB-i. Na ndéngé ya bobéngeli na banzebi, etongá e-MOB-am-i ekobimisa

bibéngeli na polélé nyónso ezángá mbúlúngano. Na boye, mokeli-bibéngeli, tángo

azalí kosála mosálá na yé, pó na makelelo emikoká té, akokí pé kokána kosálela káka

etongá e-MOB-am-i. Pó na makelelo emikoká té, sókí mwayén ekozala, ekozala

malámu kosálela ebelé mi-MOB-i. Epái mosúsu, tína-maloba ya mobímbí ekokí

kopékisa yé pó na kosálela yangó.

9.4.1.6. MO-MOB-O

a) Etongá

Ebandi : mo- : kelási 3.

Súka : -o

koláta -lát- mo-lát-o moláto

kokána -kán- mo-kán-o mokáno

kopika -pik- mo-pik-o mopiko

kokakatana -kakatan- mo-kakatan-o

mokakatano

kotínda -tínd- mo-tínd-o motíndo

Page 380: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

380

moláto : ezalí bilambá óyo elátámí pé ndéngé yangó elátámí. moláto ezalí

bilámba óyo balátí.

mokáno : ezalí makambo óyo ekánámí ke ésálama. Ezalí makambo óyo bakáni.

mopiko : ezalí tángo bakabólí bilóko mabóké-mabóké, libóké mókó ezalí

mopiko. mopiko ezalí lokóla elóko óyo bapikí.

mokakatano : ezalí tángo moto azalí na pási pó na kokoka kokokisa likambo

pó likambo yangó ezalí pási. likambo óyo ekakatámí.

motíndo : ezalí loléngé ya kozala ya elóko tó ya likambo. nakokí koloba ke

ezalí likambo ndéngé etíndámí ézala.

monano : ezalí tángo masúwa, bwáto tó monyanyi (nageur) azalí konana, elingí

koloba, azalí komata mái tángo máyi yangó ezalí kokita. komata wáná ndé

babéngaka monano (elobamaka na ebelé : minano). likambo óyo esálámí

tángo mái enanámí

motío : ezalí tángo masúwa, bwáto tó moto azalí kotíola, elingí koloba azalí

kokita ndéngé mái ezalí kokita. kokita wáná ndé babéngaka motío

(elobamaka na ebelé : mitío). likambo óyo esálámí tángo mái etíólámí.

b) Bososoli

Libóké óyo elakisaka míngimíngi likambo tó elóko óyo basálaka. Libóké óyo

ezalí na ndimbola pene na mo-MOB-á. Kasi ndimbola ya súka -o, ezalí kokótisa likanisi

ya elóko basálí pé esílí, nzókandé, súka -á ezalí kokótisa likanisi ya elóko basálí kasi

esúkí té.

Balobi-Lingála basálelaka yangó té pó na kokela bibéngeli ya sika na masoló na

bangó ya mokolo na mokolo. Basálelaka káka bibéngeli óyo esí ezalaka na Lingála.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, mo-MOB-o ezalí :

likambo tó elóko óyo ba-MOB-í

likambo óyo esálámí tángo bazalí ko-MOB-a

likambo ndéngé e-MOB-ám-í ézala

Makelelo óyo mísáto ekokí kobimisa :

likambo tó elóko óyo ba-MOB-í, tó pé, likambo óyo esálámí tángo bazalí ko-

MOB-a, tó lisúsu, likambo ndéngé e-MOB-ámí ézala.

Page 381: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

381

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Namékí liyéboli ya bobéndisi na biwútálikelelo óyo tosálélákí pó na kokela

yangó pé namóní mabóké mísáto óyo natíákí na liyéboli ya bobéndisi.

moláto : likambo tó elóko óyo balátí

mokáno : likambo tó elóko óyo bakání

mopiko : likambo tó elóko óyo bapikí

mokakatano : likambo tó elóko óyo bakakátání

motíndo : likambo ndéngé etíndámí ézala

monano : likambo óyo esálámí tángo bazalí konana

motío : likambo óyo esálámí tángo bazalí kotíyola

Sikóyo nakotía masakola yangó na bibéngeli óyo ebimí na bobéngeli pó na

kotála sókí ekokí kozala na litómbá.

kobíka -bík- mo-bík-o mobíko

kosénga -séng- mo-séng-o moséngo

kobóngola -bóngol- mo-bóngol-o mobóngolo

kosála -sál- mo-sál-o mosálo

kobaloloa -balol- mo-balol-o mobalolo

kotíndika -tíndik- mo-tíndik-o motíndiko

kotumba -tumb- mo-tumb-o motumbo

kokamola -kamol- mo-kamol-o mokamolo

mobíko : likambo tó elóko óyo babíkí tó pé likambo óyo esálámí tángo bazalí

kobíka tó lisúsu likambo ndéngé ebíkámí ézala likambo óyo esálámí tángo

bazalí kobíka. (libíki??)

moséngo : likambo tó elóko óyo baséngí tó pé likambo óyo esálámí tángo

bazalí kosénga tó lisúsu likambo ndéngé eséngámí ézala.

mobóngolo : likambo tó elóko óyo babóngólí tó pé likambo óyo esálámí tángo

bazalí kobóngóla tó lisúsu likambo ndéngé ebóngólámí ézala.

mosálo : likambo tó elóko óyo basálí tó pé likambo óyo esálámí tángo bazalí

kosála tó lisúsu likambo ndéngé esálámí ézala.

mobalolo : likambo tó elóko óyo babalólí tó pé likambo óyo esálámí tángo

bazalí kobalóla tó lisúsu likambo ndéngé ebalólámí ézala.

motíndiko : likambo tó elóko óyo batíndíkí tó pé likambo óyo esálámí tángo

bazalí kotíndíka tó lisúsu likambo ndéngé etíndíkámí ézala.

motumbo : likambo tó elóko óyo batumbí tó pé likambo óyo esálámí tángo

bazalí kotumba tó lisúsu likambo ndéngé etumbámí ézala.

Page 382: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

382

mokamolo : likambo tó elóko óyo bakamólí tó pé likambo óyo esálámí tángo

bazalí kokamóla tó lisúsu likambo ndéngé ekamólámí ézala.

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Kosálela etongá óyo na bobéngeli ezalí kosénga kolénda na boyébi Lingála, pó

ekosénga na mokeli-bibéngeli kokoka kopona ebéngeli níni káti na li-MOB-á, mo-MOB-

á pé mo-MOB-o elongóbání pó na limanyoli olingí kopésa kómbó.

Mokeli-bibéngeli, tángo azalí kosála mosálá na yé, akokana kosálela ndimbola

óyo elongóbání. Kasi tína-maloba ya mobímbí ekokí pé kopékisa yé pó na kosálela

yangó.

9.4.1.7. LI-MOB-

a) Etongá

Ebandi : li- : kelási 5.

Súka : -i

Liboké óyo ebimisaka bibéngeli ebelé na Lingála. Kasi esengélí kolénda na

boyébi ndimbola na yangó pó na kokoka kosálela yangó malámu. Eséngélí kokóba

koluka koyéba kolimbola na bozindó mobéko ya semantíki óyo ekambaka yangó. Pó

na biútá-likelelo, ebandi li- epésaka likanisi ya boyókani (boyókani), ya ekótisami307

,

ya litómbá tó ya liyéli.

Éngébéné na lisangá-maloba, nakabólí yangó na mabótá óyo : li-MOB-a, li-MOB-

á, li-MOB-an-i, li-MOB-is-i, li-MOB-i. Namekí kotála na bozindó, ebéndisami mókó

mókó pó na kososola tína-maloba na yangó pé kobimisa liyéboli ya bobéndisi na

yangó.

Pó na óyo etálí li-MOB-am-i pé li-MOB-el-a, nakokí koloba ke, ebimaka na

ndéngé esengélí na lisangá e-MOB-am-i pé e-MOB-el-i. Na boye, nakoyékola yangó na

libóké ya li-MOB- té.

lipakolami epakolami

libandela ebandeli

307

ekótisami = contenu ; liyéli = conséquence

Page 383: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

383

9.4.1.8. LI-MOB-A

a) Etongá

Ebandi : li- : kelási 5.

Súka : -a

kobála -bál- li-bál-a libála

kofúta -fút- li-fút-a lifúta

kosékwa -sékw- li-sékw-a lisékwa

kobonza -bonz- li-bonz-a libonza

libála : ezalí boyókani óyo eyáka na sima ya kobála. libála ezalí kokokisama ya

kobála.

lifúta : elóko óyo bafútaka moto na sima kosála mosálá. lifúta ezalí kokokisama

ya boyókani mokóló mosálá pé mosálí bayókánákí. ezalí kokokisama ya

kofúta.

libóta : lisangá óyo ebimaka na sima ya kobóta. kokokisama ya kobóta.

lisékwa : likambo óyo esálamaka tángo moto asékwí. lisékwa ya Yesu Masiya.

kokokisama ya kosékwa.

libonza : elóko óyo babonzelaka moto na sima ya yé kosála bolámu tó kolónga

na momekano. elakisaka pé elóko óyo babonzelaka Nzámbe pó na bolámu na

yé asálí epái ya bato. libonza ezalí kokokisama ya boyókani. ezalí

kokokisama ya kobonza. na lingála, kobonza elakísí kobébisa bilóko tó

kozwa elóko ezalákí na motúya pó na yó pé kopésa yangó na moto mosúsu

pó na bolámu na yé. ezalí óyo na Français babéngaka sacrifier.

b) Bososoli

Bato basálelaka etongá óyo té pó na kokela bibéngeli na masoló ya bomoi na

bangó ya mokolo na mokolo. Basálelaka maloba óyo esí ekelámá.

Libóké óyo ebimisaka bibéngeli óyo elakisaka boyókani, likambo tó elóko óyo

eyáka na sima ya kosálama ya likambo. Elingí koloba, boyókani (boyókani) óyo

efándaka na sima ya kosála likambo.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, li-MOB-a ezalí kokokisama ya ko-

MOB-a.

Page 384: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

384

li-MOB-a : kokokisama ya ko-MOB-a

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé

okobanda nangó na ebandi bo- pé na sima ya mobímbí okosúkisa yangó na súka –i.

libála : kokokisama ya kobála

lifúta : kokokisama ya kofúta

libóta : kokokisama ya kobóta

lisékwa : kokokisama ya kosékwa

libonza : kokokisama ya kobonza

Sikóyo nakomeka kosálela liyéboli ya bobéndisi óyo nabimísí pó na kokela

bibéngeli ya sika na Lingála.

kobíka -bík- li-bík-a libíka

kosénga -séng- li-séng-a lisénga

kobóngwana -bóngwan- li-bóngwan-a libóngwana

kosála -sál- li-sál-a lisála

kobalusa -balus- li-balus-a libalusa

kotíndikana -tíndikan- li-tíndikan-a

litíndikana

libíka : kokokisama ya kobíka (lobíko?)

lisénga : kokokisama ya kosénga

libóngwana : kokokisama ya kobóngwana (mbóngwáná?)

lisála : kokokisama ya kosála (mosála? té, mosálá ezalí óyo ezalí kosálama.

lisála ezalí tángo mosálá esálami pé esílí. kasi basálelaka yangó té pó ezalí

boyókani té. na esíká ya lisála, ebéngeli esálami ekoleka malámu. pó yangó

ekolakisa, kokokisama ya kosála.)

libalusa : kokokisama ya kobalusa

litíndikana : kokokisama ya kotíndikana

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Atá ko balobi basálelaka yangó té, mokeli-bibéngeli akokí kosálela etongá óyo

pó na kokela bibéngeli ya síka. Kasi, ndéngé tomóní, ezalí kosénga na mokeli-

bibéngeli álénda na boyébi Lingála pó na kokoka kosálela etongamei óyo. Ndéngé

Page 385: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

385

tokomóna pó na bitongameli misúsu ya li-MOB-, ekozala malámu na mokeli-bibéngeli,

kotála libosó sókí limanyoli na yé alingí kopésa kómbó, ekolongobana té, ná etongá li-

MOB-an-i (pó na boyókani) pé li-MOB-á pó na likambo óyo ebimaka na súka ya kosála

likambo. Tomóní ke, atá ko tokokí kobimisa bibéngeli na nzelá óyo ekosénga na sima

kotála sókí bibéngeli yangó ekokí kolakisa likambo na nzelá ya liyéboli ya bobéndisi.

9.4.1.9. LI-MOB-Á

a) Etongá

Ebandi : li- : kelási 5.

Súka : -á

kotanga -tang- li-tang-á litangá

kowá -wá- li-wá-a liwá

kobéla -bél- li-bél-á libélá

kobúnga -búng- li-búng-á libúngá

litangá : ezalí eténi ya moké ya mái óyo mísó ya bato emónaka tángó mái tó

bó-mái ezalí kotánga. Elingí koloba ezalí kosopana na mbala mókó té kasi na

eténi na eténi.

liwá : ezalí likambo eyáka tángo moto, nyama, nzeté tó likambo ewéí tó awéí.

libélá : ezalí likambo esálamaka pé etíkalí bóngó tíí súka té. ebélí.

libúngá : ezalí tángo moto abúngí ndéngé ya kosála likambo. asálí ndéngé

esengélákí té kosála.

lisangá : ezalí tángo bilóko, bato tó makambo etíamí esíká mókó pó na kosála

makambo lokóla ndé bazalí káka elóko, moto tó likambo mókó. libóké wáná

óyo ezwamaka ndé babéngaka lisangá. likelelo na yangó, kosanga, ekokí

kolakisa kokende kokokóma elóko mókó ná elóko mosúsu.

litómbá : ezalí óyo ezwamaka na alimá ya makambo na sima ya kosála

likambo. kotómba ekokí kozala kolinga likambo ésálama pó na moto, elóko

tó likambo.

b) Bososoli

Bato basálelaka etongá óyo té pó na kokela bibéngeli na masoló na bangó ya

bomoi ya mokolo na mokolo. Basálelaka bibéngeli óyo esí ezalaka. Libóké óyo

elakisaka míngi-míngi likambo óyo ebimaka tángo likambo esálámí tó na sima ya

likambo kosálama.

Page 386: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

386

Na libóké óyo nakútání pé na liloba : litangá. Nalobákí ke li-MOB- ezalaka pó

na likambo. Litangá ezalí likambo té kasi ezalí eténi ya elóko (bomái). Lingála

ekokákí kosálela etongá e-MOB-am-i té pó kotanga ezalí likelelo emikoká. Ekokákí

ndé kozala na etongá e-MOB-i, eténi ya mobimba (etangi).

Na libóké óyo pé tokúta bibéngeli lokóla lisangá (boyókani) pé litómbá atá ko

makelelo na yangó (kosanga pé kotómba) esálelamaka lisúsu té na Lingála ya leló.

Nakútání na etongá óyo káka pó na makelelo emikoká. Sókí ezalí likelelo

emikoká té, namóní ke balobi-Lingála basálelaka mingóngó nyónso míbalé, ézala

mongóngó na sé, ézala mongóngó likoló.

libótá, libóta

Na boye, nakokí koloba ke, ekozala malámu kosálela etongá óyo pó na kopésa

kómbó ya likambo.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, li-MOB-á ezalí : likambo óyo

ebimaka tángo likambo e-MOB-í tó na sima ya likambo ko-MOB-a.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé okobanda

na yangó na ebandi li- , okolandisa mobímbí pé okosúkisa na súka -á.

Nasálélí liyéboli ya bobéndisi óyo naútí kobimisa pó na kotála sókí ezalí kosála

na bibéngeli óyo tína na yangó esí epésamákí.

litangá : eténi ya bomái óyo ebimaka tángo bomái etangí.

liwá : likambo óyo ebimaka tángo likambo tó moto ewéí tó na sima ya likambo

tó moto kowá.

libélá : likambo óyo ebimaka tángo likambo ebélí tó na sima ya likambo

kobéla.

libúngá : likambo óyo ebimaka tángo likambo ebúngí tó na sima ya likambo

kobúnga.

Sikóyo nakosálela pé liyéboli ya bobéndisi yangó pó na kokela bibéngeli ya sika

pé natálí ndimbola óyo ebimísí.

kobíka -bík- li-bík-á libíká

Page 387: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

387

kosénga -séng- li-séng-á liséngá

kobóngola -bóngol- li-bóngol-á libóngolá

kosála -sál- li-sál-á lisálá

kobalolá -balol- li-balol-á libalolá

kotíndika -tíndik- li-tíndik-á litíndiká

libíká : likambo óyo ebimaka tángo likambo ebíkí tó na sima ya likambo

kobíka.

liséngá : likambo óyo ebimaka tángo likambo eséngí tó na sima ya likambo

kosénga. (boséngá??)

libóngolá : likambo óyo ebimaka tángo likambo ebóngólí tó na sima ya

likambo kobóngóla.

lisálá : likambo óyo ebimaka tángo likambo esálí tó na sima ya likambo kosála.

(mosálá??)

libalolá : likambo óyo ebimaka tángo likambo ebalólí tó na sima ya likambo

kobalola.

litíndiká : likambo óyo ebimaka tángo likambo etíndíkí tó na sima ya likambo

kotíndika.

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Atá ko bandakisa óyo emónísámí na liyéboli ya bobéndisi ezalí káka ya makelelo

emikoká, namóní ke etongá óyo ekokí pé kobimisa, pó na makelelo emikoká té,

bibéngeli óyo ezalí koloba likambo na Lingála. Atá ko tokokí kobimisa bibéngeli na

nzelá óyo, ekosénga na sima kotála sókí bibéngeli yangó ekokí kolakisa likambo na

nzelá ya liyéboli ya bobéndisi. Ebongí pé kotála sókí ebéngeli yangó esí ekokí

kolobáma té, na etongá mosúsu, néti li-MOB-an-i tó li-MOB-a.

9.4.1.10. LI-MOB-AN-I

a) Etongá

Ebandi : li- : kelási 5.

Súka : -an-i

koyébana -yéb- li-yéb-ani liyébani

kobébana -béb- li-béb-ani libébani

koyókana -yók- li-yók-ani liyókani

kobéngana -béng- li-béng-ani libéngani

Page 388: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

388

liyébani : bato sókí bayébání, basálí liyébani. ozóluka liyébani ? basálelaka pé

liyébani na ndéngé ya koluka siksé. wáná, likelelo koyébana ezwámí lokóla

ebéndisami té, kasi, lokóla esielumuki ya ndimbola. boyókani óyo bato

bazalí na yangó tángo bazalí koyébana.

libébani : elobamaka tángo bato babébání. na lingála facile, balobaka pé

« potanaj » (kopotana). boyókani té óyo bato bazalí na yangó tángo bazalí

kobébana. atá ko kobéba ezalí likelelo emikoká, áwa likelelo óyo ezalí

kosielumuka na etongá. elakísi boyókani ebébí.

liyókani : elobamaka tángo bato bazalí koyókana. elingí koloba tángo

makambo sóngóló azalí koloba, pakala azalí koyéba pé kososola yangó.

tángo pakala azalí koloba, sóngóló azalí koyéba pé kososola yangó. boyókani

óyo bato bazalí na yangó tángo bazalí koyókana.

b) Bososoli

Liboké óyo ebimisaka bibéngeli óyo elakisaka boyókani óyo eyáka na sima ya

kosálama ya likambo.

li-MOB-an-i ekeséní ná li-MOB-a pó áwa ezalí kokokisama ya likambo té kasi na

boyókani kátí na ngambo míbalé óyo bazalí kosálana likambo tángo likambo yangó

ezalí kosálama. Eyáka na sima té. Boyókani óyo eyáka tángo ngambo míbalé basálaní

likambo. Etongá óyo esálamaka káka úta na likelelo ebéndísámá ko-MOB-an-a.

kobálana -bál- li-bál-ani libálani

kofútana -fút- li-fút-ani lifútani

kobótana -bót- li-bót-ani libótani

kosékwana -sékw- li-sékw-ani lisékwani

libálani : ezalí boyókani óyo bato bazalí na yangó tángo babáláni. ekeséni ná

libála. libála ezalí kokokisama ya kobála.

lifútani : ezalí boyókani óyo bato bazalí na yangó ya sóngóló afútí pakala pé,

pakala afútí sóngóló. lifúta ezalí kokokisama ya boyókani mokóló mosálá pé

mosálí bayókánákí.

libótani : ekokí kozala té pó likelelo kobótana yangó mókó ezalaka té pé ekokí

kozala té pó na ndéngé ya lojíki tó alimá ya makambo.

lisékwani : kosékwa ezalí likelelo emikoká. ekobimisa likelelo na -an-a té. na

boye, ekokí pé kobimisa lisékwani té.

Page 389: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

389

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, li-MOB-ani ezalí boyókani ya

kosálana likambo.

li-MOB-ani : boyókani óyo bato, bilóko tó makambo bazalí na yangó tángo

bazalí ko-MOB-an-a.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé

okobanda nangó na ebandi li- pé na sima ya mobímbí, okolandisa ebéndisi -an- pé

okosúkisa yangó na súka -i

liyébani : boyókani óyo bato, bilóko tó makambo bazalí na yangó tángo bazalí

koyébana

libébani : boyókani té óyo bato bazalí na yangó tángo bazalí kobébana

liyókani : boyókani óyo bato bazalí na yangó tángo bazalí koyókana

kobíkisana -bíkis- li-bíkis-ani libíkisani

koséngana -séng- li-séng-ani liséngani

kobóngolana -bóngol- li-bóngol-ani

libóngolani

kosálana -sál- li-sál-ani lisálani

kobalusana -balus- li-balus-ani libalusani

kotíndikana -tíndik- li-tíndik-ani

litíndikani

libíkisani : Boyókani óyo bato, bilóko tó makambo bazalí na yangó tángo

bazalí kobíkisana

liséngani : Boyókani óyo bato, bilóko tó makambo bazalí na yangó tángo bazalí

koséngana

libóngolani : Boyókani óyo bato, bilóko tó makambo bazalí na yangó tángo

bazalí kobóngolana

lisálani : Boyókani óyo bato, bilóko tó makambo bazalí na yangó tángo bazalí

kosálana

libalolani : Boyókani óyo bato, bilóko tó makambo bazalí na yangó tángo

bazalí kobalolana

litíndikani : Boyókani óyo bato, bilóko tó makambo bazalí na yangó tángo

bazalí kotíndikana

Page 390: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

390

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Bato basálelaka etongá óyo pó na kobimisa bibéngeli tángo bazalí kosolola na

bomoi ya mokolo na mokolo. Etongá óyo ezalí liziba esíká bakeli-bibéngeli bakokí

kokende kopepa bibéngeli óyo elakísí boyókani. Atá ko tokokí kobimisa bibéngeli na

nzelá óyo, ekosénga na mokeli-bibéngeli kotála sókí ebéngeli óyo akelí elongóbání na

limanyoli óyo yé alingí kopésa kómbó. Ebongí pé kotála sókí limanyoli yangó

elongóbání té ná etongá li-MOB-a. Kasi na botáláka esáleli bitongameli míbalé óyo na

Lingála, ekopúsa malámu na mokeli-bibéngeli kobanda na kosálela li-MOB-an-i.

9.4.1.11. LI-MOB-I

a) Etongá

Ebandi : li- : kelási 5.

Súka : -i

kobika -bik- li-bik-i libiki

kotánga -táng- li-táng-i litángi

kokanisa -kan- li-kan-isi likanisi

libíki : tángo moto abíkí na maládi tó na mpiáka, bakoloba azwí libíki. ekeséní

ná lobíko : yangó ezalí kobíka ya libélá. libíki ezalí elóko tó likambo óyo

eyáka mbala-mókó na sima ya kobíka.

litángi : eténi ya makomi óyo ebóngisámí pó na kotánga. ézala na ndako ya

nzambe, eténi óyo motéyi akotánga libosó ya kososola yangó na bozindó. na

kelási, litángi ezalí eténi óyo molakisi aléngeélí pó bána bátánga yangó na

mongóngó makási.

likanisi : likambo óyo moto azwí pé abongísí yangó tángo azalí kokanisa.

likambo yangó ezalí ya kobongisama pó na kosálela yangó tó pé sókí ezalí na

nzelá té, akosálela yangó té.

b) Bososoli

Bato basálelaka etongá óyo pó na kobimisa bibéngeli ya sika na masoló na

bangó ya bomoi ya mokolo na mokolo. Liboké óyo ebimisaka bibéngeli óyo elakisaka

likambo óyo eyáka na bosáláká likambo.

Page 391: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

391

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, li-MOB-i ezalí : likambo óyo eyáka

na ko-MOB-a tó likambo ezwámí pé ebongísámí pó na ko-MOB-a.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé okobanda

nangó na ebandi li- , okolandisa mobímbí pé okosúkisa na súka -i

libíki : likambo óyo eyáka na kobíka tó likambo ezwámí pé ebongísámí pó na

kobíka.

litángi : likambo óyo eyáka na kotánga tó likambo ezwámí pé ebongísámí pó na

kotánga.

likanisi : likambo óyo eyáka na kokanisa tó likambo ezwámí pé ebongísámí pó

na kokanisa.

Sikóyo nakotíya masakola yangó na bibéngeli óyo ebimí na bobéngeli pó na

na kotála sókí ekokí kozala na litómbá.

kobíka -bík- li-bík-i libíki

kosénga -séng- li-séng-i liséngi

kobóngola -bóngol- li-bóngol-i libóngoli

kosála -sál- li-sál-i lisáli

kobaloli -balol- li-balol-i libaloli

kotíndika -tíndik- li-tíndik-i litíndiki

liséngi : elóko tó likambo óyo eyáka na kosénga tó likambo ezwámí pé

ebongísámí pó na kosénga.

lisáli : elóko tó likambo óyo eyáka na kosála tó likambo ezwámí pé ebongísámí

pó na kosála.

libóngoli : elóko tó likambo óyo eyáka na kobóngola tó likambo ezwámí pé

ebongísámí pó na kobóngola.

libaloli : elóko tó likambo óyo eyáka na kobalola tó likambo ezwámí pé

ebongísámí pó na kobalola.

litíndiki : elóko tó likambo óyo eyáka na kotíndika tó likambo ezwámí pé

ebongísámí pó na kotíndika.

Page 392: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

392

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Atá ko tokokí kobimisa bibéngeli na nzelá óyo ekosénga na sima kotála sókí

bibéngeli yangó ekokí kolakisa likambo na Lingála. Mokeli-bibéngeli akosálela etongá

óyo sókí limanyoli alingí kopésa kómbó ezalí likambo eyáka na bosáláká.

9.4.1.12. LI-MOB-IS-I

a) Etongá

Ebandi : li- : kelási 5.

Ebéndisi : -is-

Súka : -i

Liboké óyo ebimisaka bibéngeli óyo elakisaka elóko tó likambo óyo basálaka.

koyébisa -yéb- li-yéb-is-i liyébisi

kobongisa -bong- li-bong-is-i libongisi

kokámwisa -kámw- li-kámw-is-i likámwisi

liyébisi : elobamaka pó na koloba likambo óyo ebóngísámí pó na koyébisa bato.

Ezalí koloba sókí ebéngeli sóngóló ezalí níni. Óyo na Français babéngaka

annonce. Likambo eyáka tángo bayébisi bato. Likambo óyo bayébisaka bato.

liyébisi : bamamá bátíkala na sima ya losámbo.

liyébisi ya mobóti : mobóti azalí moto óyo azalí

na bána pé abokolaka bána yangó.

libóngisi : elobamaka sókí bazalí kobongisa milúlú tó ndéngé likambo tó

lingómbá ebongisámaka pó na etámboli na yangó. Likambo eyáka tángo

babongísí milúlú tó lingómbá.

mabongisi ya milúlú ya le 30 juin ekozala ndéngé

níni.

Mabongisi ya kompáni na bínó ezalí ndéngé níni ?

likámwisi : ezalí likambo óyo ya kokámwa eyélí bato. likambo óyo

bakámwisaka bato.

Kimbangu asála makamwisi ndéngé na ndéngé.

likámwisi : akweyí na motúka, akúfí té.

Page 393: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

393

b) Bososli

Natíé likanisi na libóké óyo té pó likelelo kokanisa esálelamaka lokóla likelelo

ya ebandeli. Yangó ekokóta na lisangá ya li-MOB-i. Kasi namóní pé té, bokeseni níni

óyo etongá li-MOB-is-i ekótísí na ndimbola ya li-MOB-i.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, li-MOB-is-i ekokí kozala : likambo

óyo eyáka na ko-MOB-a tó likambo ezwámí pé ebongísámí pó na ko-MOB-a.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé okobanda

nangó na ebandi li- pé na sima ya mobímbí, okolandisa ebéndisi -is- pé okosúkisa

yangó na súka -i.

liyébisi : likambo óyo bayébisaka tó likambo óyo eyáka na koyébisa tó likambo

ezwámí pé ebongísámí pó na koyébisa.

libóngisi : likambo óyo babóngisaka tó likambo óyo eyáka na kobongisa tó

likambo ezwámí pé ebongísámí pó na kobongisa.

likámwisi : likambo óyo bakámwisaka tó likambo óyo eyáka na kokámwisa tó

likambo ezwámí pé ebongísámí pó na kokámwisa.

kobíka -bík- li-bík-isi libíkisi

kosénga -séng- li-séng-isi liséngisi

kobóngola -bóngol- li-bóngol-isi libóngolisi

kosála -sál- li-sál-isi lisálisi

kobalola -balol- li-bal-usi libalusi

kotíndika -tíndik- li-tíndik-isi litíndikisi

liséngisi : likambo óyo eyáka na kosénga tó likambo ezwámí pé ebongísámí pó

na kosénga.

libíkisi : likambo óyo eyáka na kobíka tó likambo ezwámí pé ebongísámí pó na

kobíka.

libóngolisi : likambo óyo eyáka na kobóngola tó likambo ezwámí pé

ebongísámí pó na kobóngola.

Page 394: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

394

libalusi : likambo óyo eyáka na kobalola tó likambo ezwámí pé ebongísámí pó

na kobalola.

litíndikisi : likambo óyo eyáka na kotíndika tó likambo ezwámí pé ebongísámí

pó na kotíndika.

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Etongá óyo ezalí liziba monéne pó ebimisaka bibéngeli ebelé óyo elakisaka

likambo. Tomóní ke, atá ko tokokí kobimisa bibéngeli na nzelá óyo, ekosénga na sima,

kotála sókí bibéngeli yangó ekokí kolakisa likambo na Lingála. Etongá óyo ekeséní té

na ndimbola ná etongá li-MOB-i. Ekipé káka áwa mobímbí ezalí -MOB-is-. Na boye

nakokí koloba ke, mokeli bibéngeli akosálela li-MOB-i (-MOB- ekokí kozala likelelo ya

ebandeli ) pé pó na li-MOB-i, -MOB- ezalí mobímbí ya -MOB-is-.

9.4.1.13. LI-MOB-O, LI-MOB-Ó

a) Etongá

Ebandi : li-

Súka : -o, -ó

kokamba -kamb- li-kamb-o likambo

kokaba -kab- li-kab-o likabo

kosakana -san- li-san-o lisano

kosolola -sol- li-sol-ó lisoló

likambo : ezalí elóko esímbamaka té, óyo ezalí kosálama tó óyo bazalí

kolobelela. eútí na likelelo kokamba pó yangó ndé ezalí kokambama. liloba

óyo ezalí mókó ya maloba likonzi ya lingála, esálelamaka na ndéngé nyónso

pé ezalí pási pó na kopésa liyéboli na yangó na ndéngé esengélí. kasi ezalí na

likanisi ya kokamba.

likabo : ezalí sókí bilóko ezalí pé bakabólí yangó na biténi míngi. moto na moto

eténi akozwa, ezalí likabo na yé. na boye likabo ezalí eténi óyo ekabameli

sóngóló. na lingála, ezalí pé na ebéngeli mokabo. yangó ezalí káka pó na

makomi, ndéngé ya kokabola mokandá na biténi ya minéne tó shapítre (na

français chapitre).

lisano : ezalí tángo bato bazalí kosakana. esakaneli wáná pé tángo óyo

epésamélí pó na kosakana yangó ndé babéngaka na lingála lisano. likelelo

Page 395: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

395

elongóbání ezalí kosana. kasi likelelo yangó ekomá : kosakana nzókandé

maloba lisano pé mosani etíkálá. (mosani pó na koloba moto óyo azalí

kosakana).

lisoló : tángo bato bazalí kosolola tó kopésana maloba. eténi ya tángo wáná na

makambo ezalí kolobama yangó ndé babéngí lisoló.

b) Bososoli

Balobi-Lingála basálelaka etongá óyo té pó na kobimisa bibéngeli ya síka.

Basálelaka káka bibéngeli óyo esí ekelámá na Lingála. Etongá óyo elakisaka likambo

óyo bazalí kosála. Kasi likambo yangó ezalí libóké na molongó. Ndimbola óyo ezalí

kosénga ke mokeli-bibéngeli álénda na boyébi ya Lingála pó na kokoka kobimisa

bibéngeli ya sika na nzelá óyo. Kasi ezalí na litómbá monéne na bosáleli nzebi.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, li-MOB-o ekokí kozala : eténi óyo

bazalí ko-MOB-a.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé okobanda

na yangó na ebandi li- , okolandisa mobímbí pé okosúkisa na súka -o. Namékí liyéboli

ya bobéndisi na biútá-likelelo óyo tosálélákí pó na kokela yangó.

likambo : eténi óyo bazali kokamba

likabo : eténi óyo bazali kokaba

lisano : eténi óyo bazali kosana

Sikóyo nakotía masakola yangó na bibéngeli óyo ebimí na bobéngeli pó na

kotála sókí ekokí kozala na litómbá.

kotumba -tumb- li-tumb-o litumbo

kotokisa -tokis- li-tokis-o litokiso

kozwa -zw- li-zw-o lizwo

kotéka -ték- li-ték-o litéko

kokundola -kundol- li-kundol-o likundolo

kokámola -kámol- li-kámol-o likámolo

Page 396: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

396

litumbo : eténi óyo bazali kotumba

litokiso : eténi óyo bazali kotokisa

lisómbo : eténi óyo bazali kosómba

litéko : eténi óyo bazali kotéka

lizwo : eténi óyo bazali kozwa

likundolo : eténi óyo bazali kokundola

likámolo : eténi óyo bazali kokamola

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Balobi-Lingála basálelaka etongá óyo té na káti ya lisoló pó na kobimisa

bibéngeli ya sika. Basálelaka maloba óyo esí ekelámá (likabo, likambo, lisano). Kasi

mokeli-bibéngeli akokí kosálela yangó na bopésáká ndimbola pé liyéboli elongóbání

pó, tángo molobi akoyékola ebéngeli yangó ákoka koyéba tángo níni akosálela yangó.

Ndimbola ya etongá óyo ezalí kosénga ke mokeli-bibéngeli álénda na boyébi ya

Lingála pó na kokoka kobimisa bibéngeli ya sika na nzelá óyo. Kasi ezalí na litómbá

monéne na bosáleli nzebi.

Atá ko tokokí kobimisa bibéngeli na nzelá óyo, ekosénga na sima kotála sókí

bibéngeli yangó ekokí kolakisa likambo na Lingála. Etongá óyo ekokí kozala pé liziba

ya malonga pó na kobimisa bibéngeli ya nzébi. Etíkálí koyéba sókí ezalí na bamasangá

óyo na nzebi sóngóló ekokí kozala na boséngá ya kobéngama.

Néti litumbo, ekokí kolakisa eténi ya mosálá wáná ya kotumba. Na shimí ekokí

kosálelama pó na nzóto óyo moluki alingí kokómisa putúlú. Nzókandé likámolo ekokí

kolakisa eténi ya mosálá wáná ya kokámola.

9.4.1.14. LI-MOB-Ú

a) Etongá

Ebandi : li- , kelási 5

Súka : -ú

kotúta -tút- li-tút-ú litútú

kokunda -kund- li-kund-ú likundú

litútú : ezalí kovímba óyo ebimaka moto na tángo atútámí (batútí yé, tó pé,

atútání yé mókó).

Page 397: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

397

likundú : ezalí eténi na káti ya libumu ya moto tó nyama. yangó ezalí na

likanisi ya óyo ekundámí. basálelaka liloba likundú pé pó na koloba ke moto

azalí motéma-mabé na baníngá.

b) Bososoli

Etongá óyo elakisaka likambo óyo ebimaka na sima ya likambo kosálama.

Súka -ú emónisaka ke, likambo yangó ezalí na mabé pó na moto óyo likambo yangó

ekoyéla.

Kasi na botáláká pé bandakisa káka míbalé óyo nakútání na yangó, nayébí té

sókí súka -ú ezalí pé káka té pó na lindándá ya etongá. Lokóla ekango ya libosó ezalí

na elelisi u, na boyé súka elandí bóngó. Pó, liyéboli ya libóké óyo, ekeséní penzá té ná

liyéboli ya libóké li-MOB-á (Libóké óyo elakisaka míngimíngi boyókani tó likambo

óyo ebimaka tángo likambo esálámí tó na sima ya likambo kosálama).

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, li-MOB-ú ekokí kozala : óyo ya

mabé ebimaka na sima ya ko-MOB-am-a.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli pé tolí pó na mokeli-bibéngeli

Balobi-Lingála basálelaka etongá óyo té na káti ya lisoló pó na kobimisa

bibéngeli ya sika. Basálelaka maloba óyo esí ekelámá (litútú, likundú). Na botáláká

moké ya bandakisa ya libóké óyo pé na liyéboli na yangó, nakolikya ke ekozala

malámu mokeli-bibéngeli ásangisa yangó na libóké li-MOB-á pé kotála sókí likelelo

yangó ezalí na ekango ya monóngó u, wáná akokí kosúkisa na ú. Pó, kozwa ke ezalí

kolakisa ndéngé ya mabé ezalí kosímba penzá té pó ndakisa liwá ezalí mabé koleka

kasi esálélí liwú té.

9.4.1.15. E-MOB-

a) Etongá

Ebandi : e- : kelási 5.

Liboké óyo ebimisaka bibéngeli ebelé na Lingála. Kasi esengélí kolénda na

boyébi ndimbola na yangó pó na kokoka kosálela yangó malámu. Eséngélí kokóba

Page 398: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

398

koluka koyéba kolimbola na bozindó mobéko ya semantíki óyo ekambaka yangó. Pó

na biútá-likelelo, ebandi e- epésaka likanisi ya likambo óyo ezalí kosálama tó ezwámí

na súka tó ya elóko. Ebimisaka pé bakómbó ya bato, kasi na ndéngé ya mabé.

Éngébéné na lisangá-maloba, nakabólí yangó na mabótá óyo : e-MOB-a, e-MOB-

á, e-MOB-am-i, e-MOB-é, e-MOB-el-o, e-MOB-is-i, e-MOB-i, e-MOB-o. Namekí kotála na

bozindó, ebéndisami mókó mókó pó na kososola tína-maloba na yangó pé kobimisa

liyéboli ya bobéndisi na yangó. Pó na óyo etálí e-MOB-an-i namóní yangó té, namóní

pé bokeseni na yangó té ná e-MOB-i. Ndéngé mókó na e-MOB-el-a óyo ezaláká ndéngé

ya kala ya koloba ndéngé ya kosála likambo. Na Lingála ya leló, balobi bakómá

kosálela e-MOB-el-i ézala pó na tína óyo, tó pé, pó na elóko óyo basálelaka likambo.

Na boye, nayékólí yangó té . kasi sókí moto azalí kosálela Lingála ya Makanza, akokí

kotála na eténi ya e-MOB-el-i pó na koyéba ndéngé ya kokela bibéngeli ya E-MOB-el-a.

9.4.1.16. E-MOB-A +.N

a) Etongá

Ebandi : e- : kelási 7.

Súka : -a

kobengana -bengan- e-bengan-a ebengana

ebengana-banzinzi

kopompa -pomp- e-pomp-a epompa epompa-

bagungi

koluka -luk- e-luk-a eluka eluka-

makambo

kopanza -panz- e-panz-a epanza epanza-

makita

kopasola -pasol- e-pasol-a epasola

epasola-koni

ebengana-banzinzi : elóko óyo ebenganaka banzinzi. elobamaka na pantalon

óyo basukólí pé bangomí yangó kitóko, nzinzi akopúsana pembéni té.

epompa : kala tángo Kinshasa ezaláká nánu na bopéto makási, kaminyón óyo

ezalálaka kopompé kísi ya bangungi na mbóka, bazaláká kobénga yangó

epompa. mashíni óyo batíaka kísi ya kopompé, babéngaka yangó epompa.

eluka-makambo : elobamaka na moto óyo alukaka makambo. ezalí na ndéngé

ya mabé. nzókandé, moluki makambo ezalí moto óyo alukaka bamakambo

néti bakóp pó na kokótisa mbóngo tó kokela misála.

Page 399: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

399

epanza-makita : ezalaka kómbó bapésá na mvúla pó yangó, atá bozalákí na

koyangana na bínó, yangó tángo ekweyí, moto na moto akimí pé likita

epanzání. yangó wáná babéngaka yangó epanza-makita. óyo epanzaka

makita.

epasola-kóni : ezalí mashíni tó esáleli óyo bapasolelaka na yangó bakóni.

b) Bososoli

Balobi Lingála basálelaka etongá óyo pó na kobimisa bibéngeli na masoló na

bangó ya bomoi ya mokolo na mokolo. Libóké óyo ezalí ezalí na makokí ya kobimisa

bibéngeli ebelé. Na nzelá ya e-MOB-a ekelaka bakómbó ya bamashíni, ya biténi pé

bilóko óyo esálaka mosálá sóngóló. Pó na síkísíkí308

(kopésa précision), momeseno

ezalaka ya kobakisa kómbó sóngóló na sima ya ebéngeli yangó. Kómbó yangó ezalaka

na mókó tó na ebelé.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, e-MOB-a ezalí elóko, mashíni tó

moto (na ndéngé ya mabé) óyo e-MOB-aka .N.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé

okobanda na yangó na ebandi e-, okolandisa mobímbí pé okosúkisa na súka -a. Na

boye, tokobimisa, útá na ebombelo-maloba na bísó, molongó ya e-MOB-a. Nakokí

koloba ke, maloba nyónso óyo ebimí na etongá óyo, bakokí kosálela yangó na Lingála.

Na ebéngeli mókó mókó ekelámí, okokí kotútisa yangó ná bakómbó (na

boyíké) nyónso ezalí na Lingála.

Mayéle ya kokoma mabókani nyónso ezalí té. Elóko ya kosála ezalí, kotála

nzebi na nzebi, tó mosálá na mosálá, kotála ndakisa, bamashíni ya mosálá yangó,

mashíni níni ezalí na liyébisi elongóbání na e-MOB-a. Pé kokende kolóba kómbó óyo

ekokání penzá na yangó.

kosukola esukola esukola-bilambá

kosukola esukola esukola-basáni

kosukola esukola esukola-mítuka

kosukola esukola esukola-bavítre

308

síkísíkí = précision ; kosíkisa = préciser

Page 400: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

400

mashíni óyo esukolaka.

kolakisa elakisa elakisa-nzelá

mashíni óyo elakisaka nzelá

koníka eníka eníka-ngúba

mashíni óyo eníkaka ngúba

koníka eníka eníka-bilei

mashíni óyo eníkaka bilóko ya kolía (bilei).

kosangisa esangisa esangisa-bapapyé

mashíni óyo esangisaka bapapyé

kopétola epétola epétola-máyi

mashíni óyo epétolaka máyi

kozwa ezwa ezwa-maloba

mashíni óyo ezwaka maloba (dictaphone)

e) Toli pó na mokeli-bibéngeli

Na boyé, nzelá ya molaí efungwámí pó na kopésa bamashíni bakómbó na

Lingála.

Etéta-kafé, etéta-ngúba, ekalinga-mbálá, elongola-bushón, etondisa-masanga,

eyungela-fufú,…

Biténi ya bamashíni ya minéne pé ekokí kozwa bakómbó na nzelá óyo. Ndakisa

tomóní ke na mokandá ya kotonga bilambá (Sene Nzale C 2010), eténi ya mashíni ya

bilambá esíká motongi afándisaka elambá pó tángo azalí kotonga, elambá ékima té,

abéngí yangó « enyatelambá ». Na mekaníki, biténi ebelé na montére tó na bisíká

misúsu, ekokí kobéngama na ndéngé óyo. Ekosénga kolimbola mosála eténi yangó

esálaka. Na boye, tokozwa kómbó na yangó.

Accumulateur ezalí eténi óyo ebombaka kurán pó na kopésa nzelá na motúka

ésálela yangó na sima. Tángo motúka ezalí kotánmbola yangó ezalí kozwa pé

kobomba kurán. Na boye, tokokí kobéngé yangó ebómbakurán. Générateur ezalí

elóko óyo ebótaka kurán pó circuit ésála. Na boye, ebóta ekokí kobéngama

ebótakurán309

.

309

ebómba-kurán = accumulateur ; ebóta-kurán = générateur ; enyata-elambá = pied de

biche

Page 401: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

401

Na banzebi nyónso tolandí nzelá wáná pé tobimísí bakómbó yangó

9.4.1.17. E-MOB-Á

a) Etongá

Ebandi : e-

Súka : -á

kolaka -lak- e-lak-á elaká

kolikya -liky- e-liky-á elikyá

kotínda -tínd- e-tínd-á etíndá

kotonga -tong- e-tong-á etongá

elaká : elóko tó likambo óyo balakaka yangó moto. olakí ngáí okosómbela ngáí

lopángo. opésí ngáí eláka ya lopángo. olakí ngáí lopángo.

elikyá : likambo tó elóko óyo balíkyaka. elíkyá na ngáí na Nzakomba.

etíndá : kotínda moto ásála likambo. esáleli wáná ndé babéngaka etíndá. yó

ozalí mwána mabé. olingaka bitínda té.

etongá : etongá ezalí elóko óyo likoló na yangó ndé bakotonga nzóto mobimba.

ndakisa : etongá ya bibendé pó na kotonga ndako, ezalí bibendé óyo

bafándisaka. na sima, bakomí kotonga babríki kolanda ndéngé bibendé

yangó ezalí tíí ndáko mobimba ekotongama. etongá ya nzoto ezalí mikúwa

ndéngé efándisámá. likoló na yangó ndé misuni, misisa, makila ná mafúta

eyáka kofánda pó na kotonga nzóto ya moto.

b) Bososoli

Balobi-Lingála basálelaka káka maloba óyo esí ekelámá. Basálelaka etongáóyo

té pó na kobimisa bibéngeli na masoló na bangó ya bomoi ya mokolo na mokolo.

Etongá óyo elakisaka likambo óyo basálá pé etíkálá

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, e-MOB-á ekokí kozala : likambo

óyo ba-MOB-aka.

Page 402: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

402

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Balobi Lingála basálelaka etongá óyo té na káti ya lisoló pó na kobimisa

bibéngeli ya sika. Basálelaka maloba óyo esí ekelámá. Kasi mokeli-bibéngeli akokí

kosálela yangó na bopésáká ndimbola pé liyébisi elongóbání pó, tángo molobi

akoyékola ebéngeli yangó, ákoka koyéba tángo níni akosálela yangó.

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé okobanda

nangó na ebandi e- , okolandisa mobímbí pé okosúkisa na súka –á.

kotumba -tumb- e-tumb-á etumbá

kotokisa -tokis- e-tokis-á etokisá

kozwa -zw- e-zw-á ezwá

kotéka -ték- e-ték-á etéká

kozwa -zw- e-zw-á ezwá

kokundola -kundol- e-kundol-á ekundolá

kokámola -kámol- e-kámol-á ekámolá

etumbá : likambo óyo batumbaka

etokísá : likambo óyo batokisaka

esómbá : likambo óyo basómbaka

etéká : likambo óyo batékaka

ezwá : likambo óyo bazwaka

ekundólá : likambo óyo bakundolaka

ekámolá : likambo óyo bakámolaka

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Atá ko balobi-Lingála basálelaka nzelá yangó té pó na kobimisa maloba, mokeli-

bibéngeli akokí kobimisa bibéngeli na nzelá óyo. Ekosénga na sima kotála sókí

bibéngeli yangó ekokí kolakisa likambo na nzelá ya liyéboli ya bobéndisi. Ebongí pé

kotála sókí ebéngeli yangó esí elobámá na Lingála na lisangá ebandi-súka mosúsu té.

Etongá óyo ekokí kobimisa molongó ya makambo sókí tosúkísí liyébisi óyo na

“likambo”.

Page 403: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

403

9.4.1.18. E-MOB-AM-I

a) Etongá

Ebandi : e-

Súka : -am-i

kopakola -pakol- e-pakol-ami epakolami

kosála -sál- e-sál-ami esálami

epakolami : ezalí mafúta óyo bapakolaká moto pó ándimama lokóla nganga-

nzambe. na lingála ya leló, basálelaka yangó pó na koloba mbóngo óyo moto

akopésa na moto mosúsu pó azalí na botósi ya moto yangó pé bolámu óyo

asálí na bopésáká mbóngo yangó, nzambe akopámbola yé.

esálami : elóko óyo esálámí.

ebongisami : makambo óyo bato bakání na likita pó na kosála likambo tó

kobongisa etámboli ya lingómbá.

b) Bososoli

Etongá óyo elakisaka elóko tó likambo óyo ezwámí na sima ya kosála likambo.

Balobi Lingála basálelaka yangó míngi té na maloba na bangó ya mokolo na mokolo

kasi tína na yangó eyébanaka na pási té epái ya balobi.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, e-MOB-am-i ekokí kozala : elóko

tó likambo óyo e-MOB-ám-í.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Etongá óyo ebimisaka bibéngeli pó na makelelo nyónso. Tokesénísí yangó ná

libóké e-MOB-i, pó, ndéngé tokomóna na sima, e-MOB-i esálelamaka pó na makelelo

nyónso té atá ko ekokí kosálelama pé tínamaloba na yangó ekeséní na tínamaloba ya e-

MOB-ami.

kosómba -sómb- e-sómb-ami esómbami

kotéka -ték- e-ték-ami etékami

Page 404: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

404

kozwa -zw- e-zw-ami ezwami

kokundola -kundol- e-kundol-ami ekundolami

etumbami : elóko tó likambo óyo etumbámí.

etokisami : elóko tó likambo óyo etokísámí.

esómbami : elóko tó likambo óyo esómbámí.

etékami : elóko tó likambo óyo etékámí.

ezwami : elóko tó likambo óyo ezwámí.

ekundolami : elóko tó likambo óyo ekundólámí.

ekámolami : elóko tó likambo óyo ekámólámí.

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Etongá óyo ezalí pé liziba monéne pó na kobimisa bibéngeli ya bilóko tó

likambo óyo etíkalaka na súka ya likambo. lokóla nalakísákí na óyo etálí makelelo,

etongá óyo ebimisamaka káka na makelelo emikoká. Na boye mokeli-bibéngeli

akotála sókí likelelo na yé, emikoká tó emikoká té.

9.4.1.19. E-MOB-ELI

a) Etongá

Ebandi : e-

Ebéndisi : -el-

Súka : -i

kotumba -tumb- e-tumb-eli etumbeli

kosála -sál- e-sál-eli esáleli

kobanda -band- e-band-eli ebandeli

kokáta -kát- e-kát-eli ekáteli

kosúka -súk- e-súk-eli esúkeli

kobénga -béng- e-béng-eli ebéngeli

etumbeli (1) : ndéngé ya kotumba elóko.

etumbeli (2) : elóko basálelaka pó na kotúmbela nyama.

nasepelaka na etumbeli na bangó ya ntaba. ezalaka

elengi.(1)

Page 405: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

405

nasepelaka na etumbeli na bangó ya ntaba. egugaka

té. (2)

Na lisakola (1), elakísí ndéngé ya kotumba ntaba. Nzókandé na lisakola (2),

elakísí, ebendé óyo bakótisaka misuni ya ntaba libosó ya kotía yangó likoló ya

mbabola.

esáleli : ndéngé ya kosála mosálá

esáleli : elóko ya kosála na yangó mosálá.

ebandeli : ndéngé ya kobanda likambo

Ebéngeli ezalí ndéngé ya kobénga moto tó likambo. Nasálélí kómbó yangó na

lengwisitíki pó na óyo babéngaka na Français terme pó na koloba liloba óyo elobámí

pó na kolakisa likanisi sóngóló.

b) Bososoli

Etongá óyo elakisaka ndéngé ya kosála likambo tó pé elóko óyo okosála na

yangó likambo yangó. Na boye ezalí na tína-maloba míbalé óyo ezalí mamamyoli

míbalé ekesáná. Na tína-maloba ya libosó ezalí ndéngé ya kosálela, nzóka ndé na tína-

maloba ya míbalé, ezalí elóko esímbamaka. Na Lingála ya Makanza, bazaláká

kokabola yangó. Ndéngé ya kosálela, ezaláká kosúka na -el-a pé elóko ya kosálela

ezalákí kosúka na -el-e. Kasi na Lingála ya Kinshasa, basálelaka esúki -el-i pó na

mamanyoli nyónso míbalé.

Nakabólí libóké óyo ná libóké ya e-MOB-i, pó, e-MOB-i esálelamaka pó na

makelelo nyónso té atá ko ekokí kosálelama pé tína-maloba na yangó ekeséní na

tínamaloba ya e-MOB-el-i.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, e-MOB-el-i ekokí kozala :

e-MOB-el-i : ndéngé ya ko-MOB-a tó

e-MOB-el-i : elóko ya ko-MOB-el-a na yangó.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé okobanda

nangó na ebandi e- pé na sima ya mobímbí, okolandisa ebéndisi -el- pé okosúkisa

yangó na súka -i.

Page 406: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

406

kotúna -tún- e-tún-el-i etúneli

kotokisa -tokis- e-tokis-el-i etokiseli

kosómba -sómb- e-sómb-el-i esómbeli

kotéka -ték- e-ték-el-i etékeli

kozwa -zw- e-zw-el-i ezweli

kokundola -kundol- e-kundol-el-i ekundoleli

kokamola -kamol- e-kamol-el-i ekamoleli

etúneli : ndéngé ya kotúna tó elóko ya kotúnela na yangó

etokiseli : ndéngé ya kotokisa tó elóko ya kotokisela na yangó.

esómbeli : ndéngé ya kosómba tó elóko ya kosómbela na yangó.

etékeli : ndéngé ya kotéka tó elóko ya kotékela na yangó.

ezweli : ndéngé ya kozwa tó elóko ya kozwela na yangó.

ekundoleli : ndéngé ya kokundola tó elóko ya kokundolela na yangó.

ekámoleli : ndéngé ya kokamola tó elóko ya kokamolela na yangó.

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Etongá óyo ebimisaka bibéngeli pó na makelelo nyónso. Na boye, ezalí penzá

liziba ya bibéngeli pó na koloba ndéngé ya kosála likambo tó elóko ya kosálela na

yangó likambo.

9.4.1.20. E-MOB-ELO

a) Etongá

Ebandi : e- : kelási 7.

esúki : -el-o

etéyelo : esíká batéyaka ; esíká ya kotéya

ebimelo : esíká móyi ebimaka

ekimelo : esíká tó mbóka moto akokende kobómbama pó na kokíma bákanga

yé.

Page 407: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

407

b) Bososoli

Etongá óyo basálelaka yangó pó na kopésa kómbó ya esíká likambo ezalí

kolekana.

Balobi Lingála na Kinshasa basálelaka etongá óyo míngi té. Basálelaka yangó

káka sókí bamitíé na moto ke, bazalí koloba Lingála ya sóló. Liloba lokóla etéyelo,

esálelamaka míngi té. Balobi basálelaka ekól ebéngeli na yangó eútá na Français

(école) ; esálelo basálelaka laboratwár ebéngeli na yangó eútá na Français

(laboratoire). Pó na elámbelo, basálelaka kikúku ebéngeli ewútá na kiflamá (keuken).

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo tokokí koloba ke, liyéboli ya bobéndisi ya etongá óyo

ezalí :

9.4.1.21. E-MOB-EL-O : ESÍKÁ BA-MOB-AKA.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé okobanda

nangó na ebandi e- pé na sima ya mobímbí okotíya ebéndisi -el- pé okosúkisa yangó

na súka –o.

kobíka -bík- e-bík-el-o ebíkelo

kosénga -séng- e-séng-el-o eséngelo

kobóngwana -bóngwan- e-bóngwan-el-o

ebóngwanelo

kosála -sál- e-sál-el-o esálelo

kobalusa -balus- e-balus-el-o

kobíkisa -bíkis- e-bíkis-el-o ebíkiselo

kosangisa -sangis- e-sangis-el-o esangiselo

kosanganisa -sanganis- e-sanganis-el-o

esanganiselo

kokútana -kútan- e-kútan-el-o ekútanelo

ebíkiselo : esíká babíkisaka

esangiselo : esíká basangisaka

ekótelo : esíká bakótaka

ebóngolanelo : esíká babóngolanaka

Page 408: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

408

ebóngwanelo : esíká babóngwanelaka

ekómelo : esíká bakómaka

ekomelo : esíká bakomaka

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Etongá óyo ezalí liziba monéné pó na bakómbó ya bisíká makambo esálamaka.

Míngimíngi etongá óyo basálelaka yangó mibímbí ya ebandeli. Kasi sókí elakisi

likambo na Lingála, okokí pé kosálela likelelo ebéndisámá. Ebongí koyéba ke, mbala

mosúsu etongá óyo ekobimisa ebéngeli óyo ekokáná ndimbola ná ebéngeli ya

mobímbí ya ebandeli.

kobéta -bét- e-bét-el-o ebételo

kobétama -bétam- e-bétam-el-o ebétamelo

ebételo : esíká babétaka.

ebétamelo : esíká babétamaka ; esíká babétaka

Na boye, kopésa kómbó ekotála sókí likambo ezalí na tína míngi ezalí ebakisi

óyo ezalí kosalamela likambo tó likonzi óyo azalí kosála likambo. Kasi mobímbi ya

ebandeli ndé ekoponama libosó.

9.4.1.22. E-MOB-I

a) Etongá

Ebandi : e- : kelási 7.

Súka : -i

kobanda -band- e-band-i ebandi

kosúka -súk- e-súk-i esúki

kokáta -kát- e-kát-i ekáti

ebandi : eténi ya ebéngeli esíká ebéngeli ebandaka.

esúki : eténi ya ebéngeli esíká ebéngeli esúkaka

ebúki : eténi ya nzeté na sima ya kobúkabuka yangó mikémiké

Page 409: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

409

b) Bososoli

Tíí sikóyo nakútání sé na bandakisa ya maloba bakeli-bibéngeli ya lengwisitíki

bakelákí pó na makambo ya lengwisitíki. Bibéngeli ya e-MOB-i ezalí lokóla bibéngeli

mo-MOB-i (mo, kelási 1). Bokeséni ezalí ke na mo-MOB-i ezalí pó na bato, e-MOB-i

ezalí pó na biténi ya makambo. Toloba ke, eténi ya likambo óyo esálaka mosála

sóngóló na likambo yangó.

Mobéko óyo ezalí pé pó na bitongameli e-MOB-is-i pé e-MOB-an-i.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, li-MOB-an-i ezalí boyókani ya

kosálana likambo.

e-MOB-i : eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó e-MOB-aka.

e-MOB-is-i : eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó e-MOB-

isaka

e-MOB-an-i : eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó e-MOB-

anaka.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé okobanda

nangó na ebandi e- pé na sima ya mobímbí pé okosúkisa yangó na súka -i

kobíka -bík- e-bík-i ebíki

kosénga -séng- e-séng-i eséngi

kobóngola -bóngol- e-bóngol-i ebóngoli

kosála -sál- e-sál-i esáli

kobaloli -balol- e-balol-i ebaloli

kotíndika -tíndik- e-tíndik-i etíndiki

Tomóní ke, atá ko tokokí kobimisa bibéngeli na nzelá óyo ekosénga na sima

kotála sókí bibéngeli yangó ekokí kolakisa likambo na nzelá ya liyéboli ya bobéndisi.

ebíki: eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó ebíkaka.

eséngi: eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó eséngaka.

ebóngoli: eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó

ebóngolaka.

esáli: eténi ya likambo tó elóko ya esíká likambo tó elóko yangó esálaka.

Page 410: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

410

ebaloli: eténi ya likambo tó elóko ya esíká likambo tó elóko yangó ebalolaka.

etíndiki: eténi ya likambo tó ya elóko óyo etíndikaka.

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Etongá óyo ezalí etongá óyo mokeli-bibéngeli akosálela pó, étongameli yangó

ezalí na makokí ya kobimisa bibéngeli ebelé. Bibéngeli ya etongá óyo elakisaka

mosálá ya eténi na káti ya mobimba. Mobimba yangó ekokí kozala eloko tó ya

likambo. kasi, esengelí koyéba ke, libosó ya kokóma na mokáno ya kosálela etongá

óyo, ebongí kotála sókí bitongameli óyo : e-MOB-[Ø,-is-, -el-, -am-, -an-]a+.N ; e-

MOB-[Ø,-is-, -el-, -am-, -an-]ami elongóbání té.

9.4.1.23. E-MOB-IS-I

a) Etongá

Ebandi : e- : kelási 7.

esúki : -is-i

komónisa -món- e-món-isi emónisi

kolakisa -lak- e-lak-isi elakisi

Emónisi tó elakisi ezalí mashíni kitalatála esíka emónisaka bilílí na bamashíni

ya ndéngé na ndéngé (TV, ordinater, fotokopí, …). Yangó ndé na Français babéngaka

écran.

b) Bososoli

Ndéngé mókó na e-MOB-i, etongá e-MOB-is-i nakútání sé na bandakisa óyo

bakeli-bibéngeli bakelákí. Bibéngeli ya e-MOB-is-i ezalí lokóla bibéngeli mo-MOB-i

(mo, kelási 1). Bokeséni ezalí ke na mo-MOB-i ezalí pó na bato, e-MOB-i ezalí pó na

biténi ya makambo. Toloba ke, eténi ya likambo óyo esálaka mosála sóngóló na

likambo yangó.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, e-MOB-isi ezalí elóko óyo e-MOB-

isaka.

Page 411: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

411

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé

okobanda nangó na ebandi e- pé na sima ya mobímbí pé okosúkisa yangó na súka -isi.

kobíka -bík- e-bík-is-i ebíkisi

kosénga -séng- e-séng-is-i eséngisi

kobóngola -bóngol- e-bóngol-is-i

ebóngolisi

kosála -sál- e-sál-is-i esálisi

kobaloli -balol- e-balol-is-i ebalusi

kotíndika -tíndik- e-tíndik-is-i

etíndikisi

ebíkisi : elóko óyo ebíkisaka.

eséngisi : elóko óyo eséngisaka.

ebóngolisi : elóko óyo ebóngolisaka

esálisi : elóko óyo eáliisaka

ebalusi : elóko óyo ebalusaka

etíndikisi : elóko óyo etíndikisaka

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Atá ko balobi-Lingála babimisaka maloba na nzelá óyo té, basálelaka yangó na

ndéngé ya likelelo. Na boye, ekokí kozala pé eziba monéne pó na kozwa bibéngeli ya

sika. Kasi yangó ezalí libúlú ezángá-súka té lokóla e-MOB-a pó yangó etútisamaka té

na bakómbó. Sókí etútísámí, Lingála ekopona kosálela etongá e-MOB-a, pó ekobimisa

ndimbola mókó. Ekosénga pé, na sima, kotála sókí bibéngeli yangó ekokí kolakisa

likambo na nzelá ya liyéboli ya bobéndisi.

9.4.1.24. E-MOB-O

a) Etongá

Ebandi : e-

Súka : -o

kolámba -lámb- e-lámb-o elámbo

koleka -lek- e-lek-o eleko

koyanola -yan- e-yan-o eyano

Page 412: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

412

kokanga -kang- e-kang-o ekango

kotanda -tand- e-tand-o etando

elámbo : ezalí tángo bato balámbí pó na féti. bilóko wáná óyo elámbámí ná

milúlú óyo ekoleka epái wápi babéngami bakolía, yangó ndé ebéngamaka

elámbo. bato ya misioni basálelaka ebéngeli yangó pó na kolía lípa pé

komela vínu pó na kokanisa liwá pé kosékwa ya Yesu Masiya. bakatoliko

babéngaka yangó, kominyón (eútí na français, communion).

eleko : ezalí lisangá ya tángo (bandá na ngonga sóngóló tíí na ngonga pakala)

esíká wápi makambo elekánákí.

eyano : ezalí lisangá ya maloba, makomi tó bizaleli óyo bayanolaka na yangó

motúná óyo etúnámí tó likambo óyo ekwéyí.

ekango : ezalí lisangá ya mileli pé milelisi óyo ekobimisa mongóngó mókó na

káti ya liloba. liloba liloba ezalí na bikango mísáto : li-lo-ba.

etando : ezalí esíká óyo etandámí pé bakokí kokitisa bilóko na molongó tó na

molongó té. na nzebi, ezalí óyo na français babéngaka surface.

b) Bososoli

Balobi-Lingála basálelaka yangó té pó na kobimisa bibéngeli na masoló na

bangó ya bomoi ya mokolo na mokolo. Basálelaka maloba óyo esí ekelámá. Ezalaka

pé míngi epái tángo bazalí kosálela Lingála ya sóló. Nzókandé, bakeli-bibéngeli ya

lengwisítiki basálelaka etongá óyo pó na kokela bibéngeli ya lengwisitíki (ekango,

etando,…)

Etongá óyo elakisaka lisangá ya makambo óyo esálámí.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, e-MOB-o ekokí kozala : lisangá ya

óyo e-MOB-ám-í.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé

okobanda na yangó na ebandi e- , okolandisa mobímbí pé okosúkisa na súka -o

kotumba -tumb- e-tumb-o etumbo

kotokisa -tokis- e-tokis-o etokiso

kozwa -zw- e-zw-o ezwo

Page 413: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

413

kotéka -ték- e-ték-o etéko

kosómba -sómb- e-sómb-o esómbo

kokundola -kundol- e-kundol-o ekundolo

kokámola -kámol- e-kámol-o ekámolo

etumbo : lisangá ya óyo etumbámí

etokiso : lisangá ya óyo etokisámí

esómbo : lisangá ya óyo esómbámí

etéko : lisangá ya óyo etékámí

ezwo : lisangá ya óyo ezwámí

ekundolo : lisangá ya óyo ekundolámí

ekámolo : lisangá ya óyo ekamolámí

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Atá ko balobi-Lingála basálelaka etongá óyo té pó na kobimisa bibéngeli na

masolo ya mokolo na mokolo, mokeli-bibéngeli akokí kosálela yangó na bopésáká

ndimbola pé liyébisi elongóbání pó, tángo molobi akoyékola ebéngeli yangó, ákoka

koyéba tángo níni akosálela yangó.

Tomóní ke, atá ko tokokí kobimisa bibéngeli na nzelá óyo, ekosénga na sima

kotála sókí bibéngeli yangó ekokí kolakisa likambo na nzelá ya liyéboli ya bobéndisi.

Etongá óyo ekokí kozala pé liziba ya malongá pó na kobimisa bibéngeli ya nzébi.

Etíkálí koyéba sókí ezalí na masangá óyo na nzebi sóngóló ekokí kozala na boséngá ya

kobéngama. Néti etumbo, ekokí kolakisa lisangá ya óyo etumbámí. Na shimí ekokí

kosálelama pó na baputúlú óyo etíkalaka na sima ya kotumba elóko tó baorganíki óyo

epumbwaka na sima ya kotumba elóko. Nzókandé ekámolo ekokí kolakisa bó-mái óyo

ebimaka tángo bakámólí sangisa óyo ezalí na bó-mái pé bilóko ya makási.

9.4.1.25. E-MOB-Á PÉ E-MOB-AKA

a) Etongá

Ezalí mitíndo óyo : e-MOB-á

koténgama eténgámá

kolíama elíámá

kofinana efináná

Page 414: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

414

9.4.1.26. E-MOB-AKA

kosímba kosímbama esímbamaka

kobénd a kobéndana ebéndanaka

(b) Bososoli

Lingála esálelaka pé makelelo lokóla kómbó. Tokokí kosálela bilobameli

míbalé ya makelelo pó na kobénga mamanyoli óyo esímbamaka tó esímbamaka té.

Lingála esálelaka elobameli e-MOB-á pó na bifándisa tó pé bakómbó. Nzókandé e-

MOB-aka pó na bakómbó.

9.4.1.27. LO-MOB-O, LO-MOB-U, LO-MOB-A

a) Etongá

Ebandi : lo- : kelási 11.

Súka : -o

kobíka -bík- lo-bík-o lobíko

kolómba -lómb- lo-lómb-o lolómbo

kobánza -bánz- lo-bánz-o lobánzo

kosámba -sámb- lo-sámb-o losámbo

konginda -ngind- lo-ngind-o longindo

kosíla -síl- lo-síl-o losílo

lobíko : ezalí elóko tó likambo óyo eyáka mbala-mókó na sima ya kobíka.

kobíka ya libélá. lobíko na ngáí ezalí na Nzambe.

lolómbo : ezalí kosénga moto mbóngo na ndéngé ya lotómo, elingí koloba néti

mbóngo ya nyóngo, mpáku ya letá tó pé moto azalí kosénga mbóngo lokóla

ndé ezalákí mobéko yó ópésa yé yangó atá ko ezalí bóngó té.

losámbo : ezalí kosámbela Nzambe tó pé kosénga mosámbisi ándima óyo

mosámbi tó mosámbeli azalí koloba.

longindo : ezalí sókí moto angindí, elingí koloba akómí mbóngo ebelé. mbóngo

wáná tó bozwi wáná ndé babéngaka, longindo.

losílo : ezalí mozóngo ya longindo310

. Sókí moto azalákí na bilóko tó mbóngo,

na sima bozwí yangó esílí, bakoloba asílí. Kosíla wáná ndé babéngaka losílo.

310

mozóngo = contraire, opposé (matématíki)

Page 415: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

415

b) Bososoli

Balobi-Lingála basálelaka etongá óyo té pó na kobimisa bibéngeli ya sika.

Basálelaka bibéngeli óyo esí ekelámá na Lingála. Liboké óyo ebimisaka bibéngeli óyo

elakisaka likambo óyo basálaka epái ya moto mosúsu. Liloba néti lokúmu (lo-MOB-u)

pé ekokí kotíama na libóké óyo. Súka -u ekokí kozala káka pó na mondule ya

mongóngó. Ndéngé mókó pó na liloba loningisa (lo-MOB-a)

Esengélí kokéba : lo-MOB-o ezalí nzelá té lokóla bo-MOB-i, óyo likambo

esálamelaka. lo-MOB-o ezalí likambo yangó bandá ebandi tíí esúkí. Ndakisa : longindo

ekeséni na bongindi. Bongindi ezalí nzelá óyo moto alandákí bandá na ebandeli ya

konginda na yé tíí na ndéngé konginda yangó ekómí pé efándísámí. Nzóka ndé

longindo ezalí óyo azwí. Lo-MOB-o ezalí lokóla ezwami ya bo-MOB-i.

Pó na kosúkisa, lo-MOB-o ezalí té, káka elóko, mókó. Ezalí, lisangá mobimba ya

óyo ezwámí. Pó na elóko, mókó, ekozala malámu kosálela e-MOB-ami pé pó na

likambo, mókó, kosálela li-MOB-i.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, lo-MOB-o ezalí óyo ezwámí na

súka ya ko-MOB-a.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé

okobanda nangó na ebandi lo- , okolandisa mobímbí pé okosúkisa na súka -o

kobíka -bík- lo-bík-o lobíko

kosénga -séng- lo-séng-o loséngo

kobóngola -bóngol- lo-bóngol-o lobóngolo

kosála -sál- lo-sál-o losálo

kobalolo -balol- lo-balol-o lobalolo

kotíndika -tíndik- lo-tíndik-o lotíndiko

lobíko : óyo ezwámí na súka ya kobíka

lolómbo : óyo ezwámí na súka ya kolómba

losámbo : óyo ezwámí na súka ya kosámba

longindo : óyo ezwámí na súka ya konginda

losílo : óyo ezwámí na súka ya kosíla

Page 416: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

416

loséngo : óyo ezwámí na súka ya kosénga

losálo : óyo ezwámí na súka ya kosála

lobóngolo : óyo ezwámí na súka ya kobóngola.

lobalolo : óyo ezwámí na súka ya kobalola.

lotíndiko : óyo ezwámí na súka ya kotíndika.

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Kokela bibéngeli na nzelá ya etongá óyo ezalí koseénga na mokeli-bibéngeli

ázala ya kolénda na Lingála pó na komóna limanyoli óyo ekokání ná ndimbola óyo.

Kasi ezalí pé liziba monéne epái wápi mokeli-bibéngeli akokí kokendeke kopepa

bibéngeli pó na mamanyoli óyo ezalí kolakisa mobimba ya likambo tó ya elóko.

Akozala na ekéngé ya kokesenisa bo-MOB-i pé lo-MOB-o.

9.4.1.28. BO-MOB-

a) Etongá

Ebandi : e- : kelási 14.

Liboké óyo ebimisaka bibéngeli ebelé na Lingála. Esengélí kolénda na boyébi

ndimbola na yangó pó na kokoka kosálela yangó malámu. Eséngélí kokóba koluka

koyéba kolimbola na bozindó mobéko ya semantíki óyo ekambaka yangó. Pó na biútá-

likelelo, ebandi bo- epésaka likanisi ya nzelá likambo ezalí kosálamela, kozala ya

likambo tó ezaleli ya kozala na yangó libosó ya likambo. Ebimisaka pé bakómbó

makambo.

Éngébéné na lisangá-maloba, nakabólí yangó na mabótá óyo : bo-MOB-i, bo-

MOB-o, bo-MOB-á

Bibéndisi esengélí ézwama lokóla eténi ya mobímbí pó ebongólí tó ebimísí

ndimbola mosúsu té kokesana ná bo-MOB-i. Namekí kotála na bozindó, ebéndisami

mókó mókó pó na kososola tína-maloba na yangó pé kobimisa liyéboli ya bobéndisi na

yangó.

9.4.1.29. BO-MOB-Á

a) Etongá

Ebandi : bo- : kelási 14.

Súka : -á

Page 417: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

417

kosénga -séng- bo-séng-a boséngá

boséngá : ezalí tángo moto, elóko tó likambo eséngélí na yé moto, elóko tó

likambo. Káka pó na elengi ya kozala na yangó té kasi penzá ezalí na tína ya

kozala na yangó.

azalí maladi makási. ezalí kosénga mongángá átála

yé.

azalí na boséngá ya monganga sinon té akokúfa.

b) Bososoli

Etongá óyo elakisaka kozala na lotómo ya kosála likambo. Nakútání káka na

liloba mókó na Lingála : boséngá

Ndimbola óyo tokútání na yangó na libóké li-MOB-á (likambo esálámí tó na

sima ya likambo kosálama).

libúngá, lisangá, litangá, liwá

Na boye, boséngá ekokákí pé kozala liséngá. Kasi mbala mosúsu, mokeli

ebéngeli yangó atálákí kozala ya likambo (ezalela) yangó wáná aponákí ebandi bo-

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na ndakisa ya boséngá pé bokokanisi yangó ná libóké li-MOB-á, nakokí

koloba ke liyéboli ya bobéndisi ya etongá óyo ezalí : kozala ya likambo óyo ebimaka

tángo likambo e-MOB-ám-í tó na sima ya likambo ko-MOB-am-a.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé

okobanda nangó na ebandi bo- pé na sima ya mobímbí okosúkisa yangó na súka -á

kobíka -bík- bo-bík-á bobíká

kosénga -séng- bo-séng-á boséngá

kobóngwana -bóngwan- bo-bóngwán-á bobóngwaná

kosála -sál- bo-sál-á bosálá

kobalusa -balus- bo-balús-á bobalúsá

Page 418: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

418

kotíndikana -tíndikan- bo-tíndíkán-á

botíndíkáná

boséngá: kozala ya boyókani tó likambo óyo ebimaka tángo likambo eséngámí

tó na sima ya likambo koséngama. (liséngá??)

bobóngolá: kozala ya boyókani tó likambo óyo ebimaka tángo likambo

ebóngólámí tó na sima ya likambo kobóngólama.

bosálá : kozala ya boyókani tó likambo óyo ebimaka tángo likambo esálámí tó

na sima ya likambo kosálama. (mosálá??)

bobalólá: boyókani tó likambo óyo ebimaka tángo likambo ebalólámí tó na

sima ya likambo kobalolama.

botíndíká: boyókani tó likambo óyo ebimaka tángo likambo etíndíkámí tó na

sima ya likambo kotíndikama.

e) Toli pó na mokeli-bibéngeli

Na botáláká bibéngeli óyo nabimísi áwa, nakokí koloba ke, biútá ndimbola óyo

etálí míngi-míngi súka -á. Pó, ndimbola ndakisa ya bosálá pé lisálá óyo ebimí áwa,

ekokí kopésama na mosálá. Ndimbola ya liséngá pé moséngá ekokí kopésama na

boséngá. Kolongola bibéngeli óyo esí ezalá, nakokí koloba ke, pó na boyókani tó

likambo óyo esálamaka tó ebimaka na sima ya kosálama ya likambo, lokóla balobi-

Lingála basálelaka míngi ebandi li-, na makanisi na ngáí, ekozala malámu kosálela li-

MOB-á. Kasi, ekokí pé kobima, pó na nzebi sóngóló makambo míbalé óyo ezalí na

ndimbola pene kasi eséngí ébéngama ndéngé mókó té pó ezalí penzá-penzá ndéngé

mókó té, na boye mokeli-bibéngeli akokoka kosálela bibéngeli óyo. Ndakisa na

makambo ya mibéko, mokeli-bibéngeli akozala na pósá ya kokela ebéngeli pó na

koloba ndakisa regulation pé reglement. Tomóní ke, mokeli-bibéngeli ya Français

asálélí mobímbí mókó reg- kasi bibakami míbalé ekesáná.

9.4.1.30. BO-MOB-I

a) Etongá

Ebandi : bo- : kelási 14.

Súka : -i

kosénga -séng- bo-séng-i boséngi

kotála -tál- bo-tál-i botáli

kobéba -béb- bo-béb-i bobébi

kosíla -síl- bo-síl-i bosíli

Page 419: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

419

kolela -lel- bo-lel-i boleli

kosála -sál- bo-sál-i bosáli

boséngi : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kosénga. boséngi

ezalí kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

botáli : nzelá óyo moto tó lisangá ya bato bakolanda pó na kotála likambo tó

moto. botáli ezalí kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na

yangó.

bobébi : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kobéba. bobébi ezalí

kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

bosíli : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kosíla. bosíli ezalí

kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

boleli : nzelá óyo moto tó lisangá bakolanda pó na kolela. boleli ezalí kolakisa

nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

bosáli : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kosála. bosáli ezalí

kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

b) Bososoli

Óyo ezalí kelási ebimisaka bibéngeli ya banzelá makambo esálamelaka,

kobanda na ebandeli tíí na súka. Makelelo nyónso ekokí kosálela etongá óyo pó na

kobimisa banzelá makambo esálamelaka.

Kasi, sókí totálí na bokébi nyónso, balobi-Lingála na Kinshasa basálelaka

míngimíngi linoko ya likelelo na esíká básálela etongá óyo. Nzókandé, na mikandá tó

na makomi ndé, basálelaka yangó míngi.

boleli na yó ekátí ngáí pongí kolela na yó

ekátí ngáí pongí

bobébi ya mwána ya moto kobéba ya mwána ya moto

bosíli na yé nyónso wáná kosíla na yé nyónso

wáná

Nzambé ayókí boleli na ngáí Nzambé ayókí kolela

na ngáí

Kasi esengélí kosála ángele : ebandi bo- elakisaka míngi nzelá likambo ezalí

kosálama.

na bozóngi na yé na mbóka, akútí bato bazalí kolela.

na kozónga na yé na mbóka, akútí bato bazalí kolela.

Page 420: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

420

Sókí ezalí likambo esálámí tó ezalí kosálama, malámu kosálela ebakisi ko-

bakolela na yó epésaka ngáí kándá.

kobóta elukí banganga.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo tokokí koloba ke liyéboli ya bobéndisi ya etongá

óyo, nakokí koloba ke, bo-MOB-i ezalí nzelá pé makambo ya ko-MOB-a bandá na

ebandeli tíí na súka.

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé

okobanda nangó na ebandi bo- pé na sima ya mobímbí okosúkisa yangó na súka -i

kobíka -bík- bo-bík-i bobíki

kosénga -séng- bo-séng-i boséngi

kobóngwana -bóngwan- bo-bóngwan-i bobóngwani

kosála -sál- bo-sál-i bosáli

kobalusa -balus- bo-balus-i bobalusi

kotíndikana -tíndikan- bo-tíndikan-i

botíndikani

boyébi : nzelá óyo moto tó lisangá bakolanda pó na koyéba. boyébi ezalí

kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

bokóti : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kokóta. bokóti ezalí

kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

botumbi : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kotumba. botumbi

ezalí kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

bokámoli : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kokámola.

bokámoli ezalí kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

bokótisi : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kokótisa. bokótisi

ezalí kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

bobóngoli : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kobóngola.

bobóngoli ezalí kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

bobóngolani : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kobóngolana.

bobóngolani ezalí kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na

yangó.

bokokani : nzelá óyo elóko, moto tó lisangá bakolanda pó na kokokana.

bokokani ezalí kolakisa nzelá yangó, bandá na ebandeli tíí na súka na yangó.

Page 421: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

421

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Etongá óyo ezalí liziba ezángá súka pó na bokeli bibéngeli útá na mibímbí ya

makelelo nyónso. Yangó elakisaka nzelá ya likambo ndéngé esalamaka bandá na

ebandeli tíí na súka na yangó.

9.4.1.31. BO-MOB-O

a) Etongá

Ebandi : bo-

Súka : -o

kolinga -ling- bo-ling-o bolingo

kopéta -pét- bo-pét-o bopéto

kosémbola -sémb- bo-sémb-o bosémbo

bolingo : ezalí koyóka kolinga óyo moto azalí na yangó epái ya moto mosúsu,

elóko tó likambo. pó na bilóko pé makambo, ezalí ekendeli ya kolinga kozala

lisangá óyo elóko tó likambo sóngóló ezalí na yangó pó na elóko tó likambo

pakala.

bopéto : ezalí ndéngé ya kozala pétwa, ndéngé ya kozala ya kopétwama.

bosémbo : ezalí ndéngé ya kozala sémbo ya makambo. yangó eútí na likelelo

ya Lingála ya kala kosémba óyo leló elobamaka kosémbola pó na koloba ke,

kotía elóko ésembwama (ézala túdrwá). bosémbo ezalí koluka moto na moto

ázwa éngébéné na bolámu tó mabé, mosálá míngi tó moké óyo ye asálí.

yangó ndé na Français bazalí kobénga justice.

b) Bososoli

Ndimbola yangó ezalí penzá polélé-polélé té epái ya balobi pó bákoka kosálela

yangó. Na boye, balobi-Lingála basálelaka etongá óyo té pó na kokela bibéngeli ya

sika na masoló na bangó ya bomoi ya mokolo na mokolo. Basálelaka káka bibéngeli

óyo esí ekelámá.

Etongá óyo elakisaka kozala ya likambo. Yangó wáná, bo-MOB-o ezalí ndéngé

ya kozala ya makambo.

Page 422: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

422

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, bo-MOB-o ekokí kozala : ndéngé

ya kozala ya ko-MOB-a. Balobi Lingála basálelaka etongá óyo té na káti ya lisoló pó na

kobimisa bibéngeli ya sika. Basálelaka maloba óyo esí ekelámá (bolingo, bosémbo,

bopéto,…).

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Pó na kokela bibéngeli na etongá óyo, okozwa mobímbí ya likelelo pé

okobanda nangó na ebandi bo- , okolandisa mobímbí pé okosúkisa na súka -o

kotumba -tumb- bo-tumb-o botumbo

kotokisa -tokis- bo-tokis-o botokiso

kozwa -zw- bo-zw-o bozwo

kotéka -ték- bo-ték-o botéko

kosómba -sómb- bo-sómb-o bosómbo

kokundola -kundol- bo-kundol-o bokundolo

kokámola -kámol- bo-kámol-o bokámolo

bolingo : ndéngé ya kozala ya kolinga

bopéto : ndéngé ya kozala ya kopétolama

bosémbo : ndéngé ya kozala ya kosémbolama

botumbo : ndéngé ya kozala ya kotumba

botokiso : ndéngé ya kozala ya kotokisa

bosómbo : ndéngé ya kozala ya kosómba

botéko : ndéngé ya kozala ya kotéka

bozwo : ndéngé ya kozala ya kozwa

bokundolo : ndéngé ya kozala ya kokundola

bokámolo : ndéngé ya kozala ya kokámola

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Atá ko balobi-Lingála basálelaka nzelá yangó té pó na kobimisa maloba,

mokeli-bibéngeli akokí kosálela yangó na bopésáká ndimbola pé liyébisi elongóbání

pó, tángo molobi akoyékola ebéngeli yangó ákoka koyéba tángo níni akosálela yangó.

Tomóní ke, atá ko tokokí kobimisa bibéngeli na nzelá óyo, ekosénga na sima

kotála sókí bibéngeli yangó ekokí kolakisa likambo na nzelá ya liyéboli ya bobéndisi.

Page 423: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

423

Etongá óyo ekokí kozala pé liziba ya malonga pó na kobimisa bibéngeli ya nzébi.

Ezalí kolakisa ndéngé ya kozala ya makambo. Ndimbola óyo epúsání pene na

ndimbola ya bibéndisi kómbó-kómbó epái wápi ebandi bo- ezalí kolakisa ndéngé ya

kozala ya likambo.

Néti na shimí, botumbo (ndéngé ya kozala ya kotumba), ekokí kolakisa loléngé

ya elóko óyo etumbámí, loléngé na yé ya sika ekokí kobéngama bóngó. Ekútání na

bobéndisi kómbó-kómbó ya bomái. Nzókandé bokámolo (ndéngé ya kozala ya

kokámola) ekokí kolakisa loléngé ya elóko óyo ekámólámí, loléngé na yangó ya sika

ekokí kobéngama bóngó.

9.4.1.32. [N,M]-MOB-[ÍS, ÉL, ÁM, ÁN] [Á, A, Ó, O]

a) Etongá

Ebandi : [n-, m-]: kelási 9/10.

Ebéndisi : [-ís-, -él-, -ám, -án-] , ekokí kozala tó té

Súka : [-á, -a, -ó, -o]

kobóngwana -bóngwan- m-bóngwan-á mbóngwáná

kobwákela -bwákel- m-bwákél-á mbwákélá

kotómbwama -tómbwam- n-tómbwám-á ntómbwámá

kolakisa -lakis- n+l = nd ; n-lakís-á

ndakísá

kolingisa -lingis- n+l = nd ; n-lingís-á

ndingísá

kolimbola -limbol- n+l = nd ; n-ndimból-á

ndimbólá

mbóngwáná : tángo makambo ebóngwání ndéngé. néti, na mbóka mókó, bato

babóyí nkó pé lómá tó bokonzi óyo ezalákí, babimí na babalabála na

koganga pé kotomboka tíí baóyo bazalákí kokamba bangó na lómá pé nkó

bakimí, bakonzi ya sika bazwí esíká, wáná tokoloba, mbóngwáná ekótí na

mbóka. mbóngwáná pé elobamamka sókí leló na lóbí, emoneli ya makambo

ebóngwání na mbala-mókó. internet ekótísá mbóngwáná monéne na mokili.

mbwákélá : ezalí koloba makambo na mongóngó makási pó na kozokisa

motéma ya moto mosúsu, elingí koloba koloba makambo pó na kosála moto

mosúsu pási. kasi, molobi azalí koloba yangó polélé té. ezalí lokóla obwákélí

yé maloba. maloba óyo obwákélí yé ndé babéngaka yangó mbwákélá.

ntómbwámá : tángo moto, ekólo, elóko tó likambo etómbwámí, ndelo ya

boyébi, bozwi, bozali-malámu ematí.

Page 424: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

424

ndakísá : ezalí tángo moto alingí kolakisa polélé-polélé elimboli azalí kopésa.

akozwa ndakísá. áwa nazalí kolobelela biwútálikelelo óyo ebimisamaka na

botíáka n tó m libosó ya mobímbí pé bomatísáká mongóngó ya bikango. na

yangó, nalakísí yangó na bandakisa ya : mbóngwáná, ntómbwámá, ndakísá.

liloba óyo ndakísá elobamaka míngi na bikango ya mingongo na sé : ndakisa.

baléki balandaka bizaleli ya mikóló. mikóló bazalí bandakisa pó na baléki.

ndingísá : ezalí kopésa nzelá likambo ésálama, tó pé, nzelá tó té ya likambo

kosálama. ewútí na likelelo 'kolingisa' óyo elakísí : kosála ke moto álinga

kosála, kokende, kozónga, ....

ndimbólá : ezalí maloba óyo moto azalí kobimisa pó na kolimbola likambo.

mobimba ya maloba wáná ebéngámí : ndimbola.

ndaká : elóko tó likambo óyo balakí yangó na moto. ekokáni ndimbola na

elaká.

mbébá : ezalí tángo moto abébísí elóko tó makambo, bakoloba ke asálí mbébá.

kobéba ya likambo.

mbótámá : tángo moto, nyama, elóko tó likambo ebótámí. kobótama wáná ndé

babéngí mbótámá.

ndóto : ezalí makambo óyo moto alótaka. mobimba ya lisoló óyo moto alótákí

ndé ebéngámí ndóto. áwa, esúkí na -o pó likelelo kolota, na lingála ya kala

ezalákí kosúka na -o : kolóto.

mpíko : elobamaka pó na ezaleli ya kopikama na likambo, kolemba té, kotía

moléndé.

mbúlúngano : ezalí tángo bato tó makambo esangání na ndéngé ya mabé pé

ezalí lisúsu koyébana té níni ezalí níni, nzókandé esengélákí eyébana polélé

níni ezalí níni. tó moto azalí kokamata likambo sóngóló pó na likambo

pakala. ewútí na likelelo kobúlungana óyo elakísí kolimwa na káti ya ebelé

ya bato. nasálélí liloba yangó míngi na mokabo óyo pó na kokébisa sókí

bitongameli míbalé ya mobímbí mókó ekokí kokótisa mobúlú na óyo etálí

ndimbola.

b) Bososoli

Balobi-Lingála basálelaka kelási óyo míngi té pó na kobimisa bibéngeli ya

síka na masoló na bangó ya mokolo na mokolo. Balobi-Lingála basálelaka míngi

bibéngeli óyo esí ekelámá. Nzókandé, bakomi-Lingála basálelaka yangó míngi pó na

kobimisa bibéngeli ya sika na makomi na bangó.

Etongá óyo ekeséni ná bo-MOB-i pó bo-MOB-i ezalí nzelá óyo likambo ezalí

kosálamela (processu na Français). Kasi n/m-MOB-á ezalí mobímba ya likambo óyo

esálámí, elingí koloba likambo ezwámí. Ntómbwámá ya ekólo Shíne ezalí ndéngé

Page 425: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

425

tomóní leló Shíne ekómí ekolo ya pómbá pé bozwi. Botómbwámi ya Shíne ezalí nzelá

óyo bashinwá balandí bandá na Mao tíí na mói ya leló, pó bákóma esíká bakómí.

Tomóní pé ke, na ndakisa ya ndaká, kelási óyo ebimísí ebengeli ya ndimbola

mókó ná e-MOB-á. Ndimbola ya ndaká, ebongí míngi na etongá e-MOB-á. Ekozala

ekéngé kosálela etongá wáná (e-MOB-á) pó na mamanyoli óyo ezalí na likanisi-

ndimbola óyo.

Tomóní pé ke, na elobeli, mbala mosúsu, míngi pó na bibéngeli ya nd-

(ndingisa, ndakisa, ndimbola), mongóngó etíkalaka na sé.

Tomóní pé ke, mibímbí óyo ebandí na l-, ezalí kokóma nd- (n+l nd ; n+y

nz), tó pé wána ezalí mobéko ya kolandana milelisi na minoko ebelé ya babantu

(Dzokanga 1979).

Ndimbola óyo pé ezalí pó na etongá mosúsu ezalí pene na óyo : [n,m]-MOB-

[ís, él, ám, án] [ó, o]. Maloba lokóla : ndóto, ndóbo, mpíko, mbóto, mbúlúngano. Kasi

yangó balobi Lingála basálelaka yangó té pó na kobimisa maloba tángo ya koloba na

bangó. Basálelaka káka maloba óyo esí ezalá. Lokóla pé ndimbola ezalí mókó, mokeli-

bibéngeli akoluka kosálela óyo esálelamaka míngi.

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, n/m-MOB-[ís, él, ám, án] á ezalí :

mobímba ya makambo óyo ezwámí na ko-MOB-[is, el, am, an]a

makambo basálelaka pó na ko-MOB-[is, el, am, an]a

Mayéboli ya bobéndisi óyo míbalé ebimísi : makambo basálelaka pó na ko-

MOB-[is, el, am, an]a, tó pé, mobímba ya makambo óyo ezwámí na súka ya ko-MOB-

[is, el, am, an]a

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Namékí liyéboli ya bobéndisi na biwútálikelelo óyo tosálélákí pó na kokela

yangó.

mbóngwáná : mobímba ya makambo óyo ezwámí na súka ya kobóngwama

ntómbwámá : mobímba ya makambo óyo ezwámí na súka ya kotómbwama

mbwákélá : mobímba ya makambo óyo ezwámí na súka ya kobwákela

mbébá : mobímba ya makambo óyo ezwámí na súka ya kobéba

mbótámá : mobímba ya makambo óyo ezwámí na súka ya kobótama

ndakísá : makambo basálelaka pó na kolakisa tó mobímba ya makambo óyo

ezwámí na súka ya kolakisa

Page 426: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

426

ndimbola : makambo basálelaka pó na kolimbola pé mobímba ya makambo

óyo ezwámí na súka ya kolimbola

ndingisa : makambo basálelaka pó na kolingisa (kopésa nzelá)mobímba ya

makambo óyo ezwámí na súka ya kolingisa (kopésa nzelá).

Sikóyo nakotía masakola yangó na bibéngeli óyo ebimí na bobéngeli pó na na

kotála sókí ekokí kozala na litómbá.

kokóta -kót- n-kót-á nkótá

kokótisa -kótis- n-kótis-á nkótísá

kokótela -kótel- n-kótel-á nkótélá

kobíka -bík- m-bík-á mbíká

kosénga -séng- n-séng-á nséngá

kobóngola -bóngol- m-bóngol-á mbóngólá

kosála -sál- n-sál-á nsálá

kobalolá -balol- m-balol-á mbalólá

kotíndika -tíndik- n-tíndik-á ntíndíká

kotumba -tumb- n-tumb-á ntumbá

kokámola -kámol- n-kámol-á nkámólá

nkótá : makambo basálelaka pó na kokóta, tó pé, mobímba ya makambo óyo

ezwámí na súka ya kokóta. tokokí kosálela yangó pó na koloba óyo na

français babéngaka recette.

nkótísá : makambo basálelaka pó na kokótisa, tó pé, mobímba ya makambo

óyo ezwámí na súka ya kokótisa. bato ya katoliko basálelaka liloba óyo pó na

libátisi na bangó ya míbalé (confirmation).

nkótélá : makambo basálelaka pó na kokótela, tó pé, mobímba ya makambo

óyo ezwámí na súka ya kokótela. na makomi, bakomi misúsu basálelaka

yangó pó na mokabo óyo ya libosó pó na kokóta na mamá ya likambo, óyo

na français balobi nkótélá.

mbíká : makambo basálelaka pó na kobíka, tó pé, mobímba ya makambo óyo

ezwámí na súka ya kobíka.

nséngá : makambo basálelaka pó na kosénga, tó pé, mobímba ya makambo óyo

ezwámí na súka ya kosénga.

mbóngólá : makambo basálelaka pó na kobóngola, tó pé, mobímba ya

makambo óyo ezwámí na súka ya kobóngola. liloba óyo tosálélí yangó na

boyékoli óyo pó na koloba mosálá ya kozwa maloba na monoko sóngóló pé

kobóngola yangó na monoko pakala.

Page 427: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

427

nsálá : makambo basálelaka pó na kosála, tó pé, mobímba ya makambo óyo

ezwámí na súka ya kosála.

mbalólá : makambo basálelaka pó na kobalola, tó pé, mobímba ya makambo

óyo ezwámí na súka ya kobalola.

ntíndíká : makambo basálelaka pó na kotíndika, tó pé, mobímba ya makambo

óyo ezwámí na súka ya kotíndika.

ntumbá : makambo basálelaka pó na kotumba, tó pé, mobímba ya makambo

óyo ezwámí na súka ya kotumba.

nkámólá : makambo basálelaka pó na kokámola, tó pé, mobímba ya makambo

óyo ezwámí na súka ya kokámola.

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Tomóní ke, pó na bibéngeli ya n+l, ebakísí ndimbola ya míbalé nzókandé

maloba ya mb- ezalí káka na ndimbola mókó. Nabánzí ke, pó na mokeli-bibéngeli

akokí kosálela ndimbola óyo ya míbalé pó yangó ndé ezalí pó na ebelé ya maloba óyo

Lingála ebimisaka na nzelá ya etongá óyo. Ndimbola ya libosó ezalí míngi etámboli ya

liloba na bomoi na yangó ya mokolo na mokolo epái ya bato ya mangála. Na boye,

mokeli-bibéngeli tángo azalí kosála mosálá na yé, akoyéba kosálela ndimbola óyo

elongóbání. Kasi tína-maloba ya mobímbí ekokí pé kopékisa yé pó na kosálela yangó.

Ndakisa, kokámola, kotumba ekipaka bilóko kasi makambo té. Na boye, ezalí mwá

pási ya kosálela nkámólá pó na koloba makambo. Bakokí kosálela yangó pó na koloba

bilóko óyo bakámolelaka na yangó. Nzókande esí ezalí na ebéngeli, ekámoleli óyo

elakísí elóko óyo bakámolelaka na yangó. Kasi mokeli-bibéngeli, sókí azalí penzá na

boséngá ya limanyoli óyo ezalí kolakisa mobímba ya bilóko óyo ezwámí na súka ya

kokámola, akokí na bóngó kosálela ebéngeli óyo.

Nyónso óyo ezalí kolakisa ke, na sima ya kosálela liyéboli ya bobéndisi óyo

napésí áwa, ekozala na lotómo ke mokeli-bibéngeli ákoka kotála na bokébi, na loléngé

níni elongóbání óyo yé akokí kosálela yangó.

9.4.1.33. -MOB-[ÍS, ÉL, ÁM, ÁN] [Á, A]

a) Etongá

Ebandi : ezalí na ebandi té. Ebandi mbala-mókó na mobímbi.

Ebéndisi : [ís, él, ám, án] ekokí kozala tó té

Súka : [-á, -a]

Page 428: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

428

kosúka -súka súka

kopéma -péma péma

kotonga -tonga tonga

kosanola -sanola sanóla

kofungola -fungola fungóla

kokómba -kómbo kómbo

kokangama -kangama kangáma

kokangama -kangama kangámá

kosangana -sangana sangána

kosumbela -sumbela sumbéla

súka : ezalí esíká tó ndelo moto, makambo tó elóko esúkí.

péma : ezalí mopepe óyo moto asálelaka pó na kopéma.

tonga : ezalí elóko óyo batongelaka na yangó bilambá. bakokákí pé koloba

etongeli. tonga ezalí pé elóko óyo na lopitalo basálelaka pó na kokótisa kisi

na nzóto. ezalí pó na kokokana na yangó ndéngé ná tonga óyo ya bilambá.

sanóla : ezalí elóko óyo basálelaka yangó pó na kosanola súki. basálelaka pé

ebéngeli kisanola. bakokákí pé koloba esanoleli.

fungóla : ezalí elóko óyo bafungolelaka na yangó porte. bakokákí pé koloba

efungoleli. basálelaka pé ebéngeli yangó pó na kolobela elóko nyónso óyo

epésaka nzelá ya kokóta na esíká sóngóló. (mosolo ezalí fungóla ya

bomengo).

kómbo : ezalí elóko óyo bakómbolelaka na yangó. ekómboleli.

kangáma : ezalí ndéngé ya kiyanké ya kobénga bilóko ya kolía. tángo moto

akangámí, elingí koloba alíé, atondí makási, libumu evímbí, ekangámí. áwa

tomóní ke mongóngó ematí na ekango ya ebéndisi. bilóko óyo

bakangamelaka na yangó.

kangámá : ezalí elambá óyo ekangaka nzóto bandá na likoló tíí na sé. áwa,

mongóngó ezalí likoló ézala na ebéndisi tó na súka.

sangána : ezalí tángo bato basangání ebelé pé bazalí kosála likambo mókó, tó,

pó na likambo mókó. ezalí likambo óyo eyáka na sima ya kosangana. ekeséní

na lisangá.

sumbéla : komemisa moto ngambo na likambo óyo asálí té kasi nyónso ebimí

lokóla yé ndé moto asálí yangó. ezalí ndakisa-elílí ya moto basúmbélí, batíé

yé bosoto.

Page 429: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

429

b) Bososoli

Etongá ya kokóndisa ezalí ndéngé míbalé. Óyo ekokanaka na likelelo,

kolongola káka ebandi ko-, mongóngó ya súka ezalí na sé (súka). Misúsu ezalí óyo

mongóngó ya ebéndisi emátaka nzókandé mongóngó ya súka etíkalaka na sé (fungóla).

Ya súka ezalí mongóngó ya ebéndisi ekitá pé mongóngó ya súka etíkalaka na likoló

(kangamá).

c) Liyéboli ya bobéndisi

Longwá na bandakisa óyo, nakokí koloba ke, -MOB-[ís, él, ám, án][á,a] ezalí :

likambo óyo eyáka na ko-MOB-[ís, él, ám, án][á,a]

elóko óyo basálelaka na yangó pó na ko-MOB-[ís, él, ám, án][á,a]

Mayéboli ya bobéndisi óyo míbalé ebimísi : elóko tó likambo óyo basálelaka na

yangó pó na ko-MOB-[ís, él, ám, án][á,a] , tó pé, likambo óyo eyáka na sima ya ko-

MOB-[ís, él, ám, án][á,a]

d) Nzelá ya kokela bibéngeli

Namékí liyéboli ya bobéndisi na biwútálikelelo óyo tosálélákí pó na kokela

yangó.

súka : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kosúka, tó pé, likambo

óyo eyáka na sima ya kosúka

péma : elóko óyo basálelaka na yangó pó na kopéma, tó pé, likambo óyo eyáka

na sima ya kopéma

tonga : elóko óyo basálelaka na yangó pó na kotonga, tó pé, likambo óyo eyáka

na sima ya kotonga

sanóla : elóko óyo basálelaka na yangó pó na kosanola, tó pé, likambo óyo

eyáka na sima ya kosanola

fungóla : elóko óyo basálelaka na yangó pó na kofungola, tó pé, likambo óyo

eyáka na sima ya kofungola

kómbo : elóko óyo basálelaka na yangó pó na kokómba, tó pé, likambo óyo

eyáka na sima ya kokómba

kangáma : elóko óyo basálelaka na yangó pó na kokangama, tó pé, likambo

óyo eyáka na sima ya kokangama

kangamá : elóko óyo basálelaka na yangó pó na kokangama, tó pé, likambo

óyo eyáka na sima ya kokangama

Page 430: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

430

sangána : elóko óyo basálelaka na yangó pó na kosangana, tó pé, likambo óyo

eyáka na sima ya kosangana

sumbéla : elóko óyo basálelaka na yangó pó na kosumbela, tó pé, likambo óyo

eyáka na sima ya kosumbela

Sikóyo nakotíya masakola yangó na bibéngeli óyo ebimí na bobéngeli pó na

na kotála sókí ekokí kozala na litómbá.

kokóta -kót- -kót-a kóta

kokótisa -kótis- -kótis-a kótísa

kokótela -kótel- -kótel-a kótéla

kobíka -bík- -bík-a bíka

kosénga -séng- -séng-a sénga

kobóngola -bóngol- -bóngol-a bóngóla

kosála -sál- -sál-a sála

kobalola -balol- -balol-a balóla

kotíndika -tíndik- -tíndik-a tíndíka

kotumba -tumb- -tumb-a tumba

kokámola -kámol- -kámol-a kámóla

kóta : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kokóta, tó pé, likambo

óyo eyáka na sima ya kokóta

kótísa : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kokótisa, tó pé,

likambo óyo eyáka na sima ya kokótisa

kótéla : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kokótela, tó pé,

likambo óyo eyáka na sima ya kokótela

bíka : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kobíka, tó pé, likambo

óyo eyáka na sima ya kobíka

sénga : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kosénga, tó pé,

likambo óyo eyáka na sima ya kosénga

bóngóla : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kobóngola, tó pé,

likambo óyo eyáka na sima ya kobóngola

sála : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kosála, tó pé, likambo

óyo eyáka na sima ya kosála

balóla : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kobalola, tó pé,

likambo óyo eyáka na sima ya kobalol a

tíndíka : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kotíndika, tó pé,

likambo óyo eyáka na sima ya kotíndika

Page 431: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

431

tumba : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kotumba (etumbeli),

tó pé, likambo óyo eyáka na sima ya kotumba

kámóla : elóko tó likambo óyo basálelaka na yangó pó na kokámola, tó pé,

likambo óyo eyáka na sima ya kokámola

e) Tolí pó na mokeli-bibéngeli

Na kotála ndéngé nasálélí masakola óyo, emóní ke, mokeli-bibéngeli akokí

kotála sókí epúsí malámu kosálela ndimbola níni. Ndakisa ndimbola ya elóko óyo

basálelaka na yangó likambo, etongá ya e-MOB-eli ezalí na mindóndó té. Na boye, sókí

pó na ngáí, nakosálela etongá óyo káka pó na 'likambo óyo eyáka na ko-MOB-[ís, él,

ám, án][á,a]'. Nakébísí pé pó na kolakisa ke, ezalí míngi pó na makelelo ebéndísámá.

Ezalí pé etongá óyo ya komatisa mongóngó ya ebéndisi likólo -MOB-[ís, él, ám, án]a.

Na Lingála ya leló, balobi-Lingála basálelaka míngi etongá óyo koleka etongá n/m-

MOB-[ís, él, ám, án]a. yangó ndé balobi bakozala na pási té pó na koyéba. Sirtú pó na

mibímbí ebandá na l.

Tomóní ke, mokeli-bibéngeli tángo azalí kosála mosálá na yé, akokí kokana

kosálela káka ndimbola mókó. Kasi tínamaloba ya mobímbí ekokí kopékisa yé pó na

kosálela yangó.

9.4.2. EBÓTA-BIÚTÁ-LIKELELO

Naútí kolakisa nzelá nalandákí pó na kobimisa liyéboli ya bobéndisi óyo

libókani mo-MOB-i ebimisaka. Nalakísí pé ndéngé ya kosálela yangó pó na kobimisa

bibéngeli ya sika óyo ekokí kosálelama na banzebi nyónso óyo ezalí leló na mokili.

Nalandákí sé nzelá yangó pó na na kobimisa mayéboli ya mabókani misúsu óyo

emónanaka na Lingála. Áwa, nasangísí mabókani óyo nyónso na etánda mókó. Ezalí

pó na kosunga mokeli-bibéngeli, ákoka komóna na esíká mókó, mayéboli ya bobéndisi

ya mabókani yangó. Na boye, akomóna pé na lombángo, esíká bitongameli yangó

ekokí kokokana, tó pé, kokesana, na óyo etálí bibéngeli pé bandimbola ekobimisa.

Etanda yangó, nabéngí yangó ebóta-bibéngeli.

Ebóta-bibéngeli :

Page 432: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

432

Etanda ya mayéboli ya bobéndisi ya mabókani ebandi-mobímbí-súka. -MOB- ezalí kolakisa

mobímbí.

Etongameli

La morphologie

Lisakola-ndimbola

Définition dérivationnelle

mo-MOB-i

classe 1

Moto óyo a-MOB-aka ; moto óyo a-MOB-í ; moto óyo a-MOB-á

mo-MOB-á Likambo tó elóko óyo ba-MOB-aka ; likambo óyo esálamaka tángo ba-

MOB-aka.

mo-MOB-an-o Bato, banyama tó bilóko ezalí ko-MOB-ana bangó nyónso na mbala-

mókó, pé, moto na moto azalí ko-MOB-a.

mo-MOB-é Ezaleli ya ko-MOB-a libosó ya likambo.

mo-MOB-i

classe 3

Elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí ko-MOB-a, tó pé, óyo

etíkalaka na sima ya ko-MOB-a, tó lisúsu, óyo e-MOB-aka na sima ya

kosála likambo.

mo-MOB-o Likambo tó elóko óyo ba-MOB-í ; likambo óyo esálámí tángo bazalí ko-

MOB-a ; likambo ndéngé e-MOB-ámí ézala.

li-MOB-a Boyókani eyáka na sima ya ko-MOB-ana; Kokokisama ya ko-MOB-a.

li-MOB-á Likambo óyo ebimaka tángo likambo e-MOB-í tó na sima ya likambo

ko-MOB-a.

li-MOB-an-i Boyókani óyo bato, bilóko tó makambo bazalí na yangó tángo bazalí

ko-MOB-ana.

li-MOB-i Likambo óyo eyáka na ko-MOB-a ; likambo ezwámí pé ebongísámí pó

na ko-MOB-a.

li-MOB-is-i Likambo óyo eyáka na ko-MOB-isa tó likambo ezwámí pé ebongísámí

pó na ko-MOB-isa.

li-MOB-o, li-MOB-

ó

Eténi óyo bazalí ko-MOB-a.

li-MOB-ú Óyo ya mabé ebimaka na sima ya ko-MOB-ama.

e-MOB-a Moto (na ndéngé ya mabé) óyo a-MOB-aka.tó elóko, mashíni óyo e-

MOB-aka.

e-MOB-á Likambo óyo ba-MOB-aka

e-MOB-am-i Elóko tó likambo óyo e-MOB-ám-í

e-MOB-el-i Ndéngé ya ko-MOB-a tó elóko ya ko-MOB-ela na yangó.

e-MOB-el-o Esíká ba-MOB-aka

e-MOB-i Eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó e-MOB-aka

; elóko óyo etíkalaka na sima ya ko-MOB-a.

e-MOB-is-i Eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó e-MOB-

isaka.

e-MOB-an-i Eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó e-MOB-

anaka.

e-MOB-o Lisangá ya óyo e-MOB-ámí.

Page 433: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

433

lo-MOB-o, lo-

MOB-u, lo-MOB-a

Óyo ezwámí na súka ya ko-MOB-a.

bo-MOB-á

Kozala ya likambo óyo ebimaka tángo likambo e-MOB-ámí tó na sima

ya likambo ko-MOB-ama.

bo-MOB-i Nzelá pé makambo ya ko-MOB-a bandá na ebandeli tíí na súka.

bo-MOB-o Ndéngé ya kozala ya ko-MOB-a.

-MOB’-á

(mongóngó ya

eleli ya mobímbí

ezalí likoló)

Mobímba ya makambo tó bilóko óyo ezwámí na ko-MOB-a.

Makambo basálelaka pó na ko-MOB-a.

-MOB-a Likambo óyo eyáka na ko-MOB-a.

9.5. TÍNA YA LIYÉBOLI YA BOBÉNDISI NA MISÁLÁ YA BOBÉNGELI

Ebóta-bibéngeli óyo ekokí kosunga misálá ya ndéngé mínei : bobéngeli,

bokomi mikandá ya nzebi, bosáli-bagó pé bobóngoli-maloba.

Mokeli-bibéngeli : limanyoli liyéboli liyéboli ya bobéndisi ebéngeli

Mobagoli : ebéngeli liyéboli ya bobéndisi liyéboli

Mobóngoli-maloba : ebéngeli na monoko 1 liyéboli ya bobéndisi ebéngeli na

monoko 2.

Mokomi mikandá ya nzebi : limanyoli liyéboli liyéboli ya bobéndisi

ebéngeli

9.5.1. LITÓMBÁ YA LIYÉBOLI YA BOBÉNDISI

Bandakisa óyo tomóní tíí sikóyo, ezalí bandakisa ya maloba óyo balobi-Lingála

basálelaka na elobeli na bangó ya mokolo na mokolo, tó, na makomi na bangó. Na óyo

etálí mibímbí misúsu óyo balobi-Lingála nánu basálelaka biútá-likelelo na yangó té, na

bolandáká nzelá óyo, mokeli-bibéngeli akokí kobimisa bibéngeli ya sika útá na

mibímbí ya makelelo pé mayéboli ya bobéndisi óyo napésí áwa. Yangó ekopésa nzelá

na mokeli-bibéngeli ákoka kosálela yangó tángo ya kokela bibéngeli.

Nzelá ya libosó ya kosálela ebóta-bibéngeli óyo ezalí, koyéba bibéngeli níni

ekokí kozala na ndimbola na monoko ya Lingála. Na yangó, mokeli-bibéngeli

akokitanisa singa ya bankomá -MOB- na mobímbí óyo yé alingí koyékola. Na boye,

akozwa biútá-likelelo nyónso óyo ekokí kolakisa limanyoli óyo azalí kolukela kómbó.

Ekopésa yé pé mayéboli ya bobéndisi ya eútá-lekelelo mókó mókó. Na sima akomóna

ndéngé níni akokí kopona kómbó mókó éngébéné na liyéboli na yangó.

Nzelá ya míbalé ezalí : akozwa liyéboli, akoluka kokoma yangó na ndéngé ke,

ékokana na esakoleli ya liyéboli ya bobéndisi. Na sima akokótisa yangó na ebóta-

bibéngeli na bokitánísáká -MOB- pé -N. Na boye akozwa ebéngeli esengélí.

Page 434: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

434

9.5.2. BOSOSOLI MOBÍMBÍ KOLANDANA NA MOBIMBA YA MABÓKANI

Pó na kolílisa maloba na ngáí, nakozwa ndakisa ya mobímbí : -lámb- óyo ezalí

mobímbí ya likelelo kolámba. Nakotía -lámb- na esíká ya -MOB-. Ekobimisa bóngó

molongó ya biútá-likelelo óyo :

Page 435: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

435

Etongá Liyéboli ya bobéndisi

mo-lámb-á Likambo tó elóko óyo balámbaka ; likambo óyo esálamaka tángo

balámbaka.

mo-lámb-an-o Bato, banyama tó bilóko311

ezalí kolámbana bangó nyónso na mbala

mókó, pé, moto na moto azalí kolámba.

mo-lámb-é Ezaleli ya kolámba libosó ya likambo.

(Le caractère de cuisiner devant un fait)

mo-lámb-i Moto óyo alámbaka ; moto óyo alámbí ; moto óyo alámbá

mo-lámb-i

(classe 3)

Elóko tó likambo óyo ebimaka tángo bazalí kolámba, tó pé, óyo

etíkalaka na sima ya kolámba, tó lisúsu, óyo elámbaka na sima ya

kosála likambo.

mo-lámb-o

Likambo tó elóko óyo balámbí ; likambo óyo esálámí tángo bazalí

kolámba ; likambo ndéngé elámbámí ézala ; nzelá ya kolámba likambo

tó elóko.

li-lámb-a Boyókani eyáka na sima ya kolámbana ; Kokokisama ya kolámba.

li-lámb-á Likambo óyo ebimaka tángo likambo elámbí tó na sima ya likambo

kolámba.

li-lámb-an-i Boyókani óyo bato, bilóko tó makambo bazalí na yangó tángo bazalí

kolámbana.

li-lámb-i Likambo óyo eyáka na kolámba ; likambo ezwámí pé ebongísámí pó

na kolámba.

li-lámb-is-i Likambo óyo eyáka na kolámbisa tó likambo ezwámí pé ebongísámí pó

na kolámbisa.

li-lámb-o, li-

lámb-ó

Eténi óyo bazalí kolámba.

li-lámb-ú Óyo ya mabé ebimaka na sima ya kolámbama.

e-lámb-a Moto (na ndéngé ya mabé) óyo alámbaka.tó elóko, mashíni óyo

elámbaka.

e-lámb-á Likambo óyo balámbaka

e-lámb-am-i Elóko tó likambo óyo elámbámí

e-lámb-el-i Ndéngé ya kolámba tó elóko ya kolámbela na yangó.

e-lámb-el-o Esíká balámbaka

e-lámb-i Eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó elámbaka ;

elóko óyo etíkalaka na sima ya kolámba.

e-lámb-isi Eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó elámbisaka.

e-lámb-ani Eténi ya likambo tó ya elóko esíká likambo tó elóko yangó

elámbanaka.

311

Makomi óyo nabaré ezalí kolakisa ke elobeli yangó ezalí alimá té na Lingála, tó pé,

etósí mibéko ya Lingála té.

Page 436: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

436

e-lámb-o Lisangá ya óyo elámbámí.

lo-lámb-o,

lo-lámb-u,

lo-lámb-a

Óyo ezwámí na súka ya kolámba.

bo-lámb-á

Kozala ya likambo óyo ebimaka tángo likambo elámbámí tó na sima ya

likambo kolámbama.

bo-lámb-i Nzelá pé makambo ya kolámba bandá na ebandeli tíí na súka.

bo-lámb-o Ndéngé ya kozala ya kolámba.

ndámbá Mobímba ya makambo tó bilóko óyo ezwámí na kolámba.

Makambo basálelaka pó na kolámb[is, el, am, an]a.

ndámbísá Mobímba ya makambo tó bilóko óyo ezwámí na kolámbisa

Makambo basálelaka pó na kolámbisa.

ndámbélá Mobímba ya makambo tó bilóko óyo ezwámí na kolámbela

Makambo basálelaka pó na kolámbela.

ndámbámá Mobímba ya makambo tó bilóko óyo ezwámí na kolámbama

Makambo basálelaka pó na kolámbama.

ndámbáná Mobímba ya makambo tó bilóko óyo ezwámí na kolámbana

Makambo basálelaka pó na kolámbana.

9.5.3. TÍNA YA LIYÉBOLI YA BOBÉNDISI NA BOBAGOLI

Mobagoli azalí koluka ndéngé ya koloba sókí ebéngeli kingandi, ezalí níni.

Akoluka koloba yangó na ndéngé ke, póle ézala na ndimbola ya ebéngeli mókó mókó.

Na botíáká mobímbí ya likelelo na esíká ya nkomá -MOB-, akozwa eútá-likelelo pé

liyéboli ya nyónso. Yangó ekopésa yé nzelá, na sima, ya kolandela na bozindó pé pó

na kosíkisa, koloba penzá penzá, limanyoli yangó ezalí níni. Akobakisa bikoma na yé,

útá na bandimbola óyo ekobima na lisangá-maloba na yé.

Mobagoli akolanda nzelá yangó na loléngé óyo :

ebéngeli liyéboli ya bobéndisi liyéboli.

Pó kolílisa maloba na ngáí, nazwí ndakisa óyo : mobagoli alingí koyéba

koloba, na Lingála, sókí bikóta óyo míbalé elandí, ezali níni. Ezalí bóngó bíkóta óyo :

molakisi pé libála. Ekosénga na yé kotía -lakis-, tó, -bál- na esíká ya -MOB- .

mo-lakis-i mo-MOB-i Moto óyo a-MOB-aka ; moto óyo a-MOB-í

; moto óyo a-MOB-á molakisi : moto óyo alakisaka ; moto

óyo alakísí ; moto óyo alakisá.

Na sima, akopona lisakoli óyo elongóbání : moto óyo alakisaka

Page 437: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

437

li-bál-a li-MOB-a boyókani eyáka na sima ya ko-MOB-an-a ;

Kokokisama ya koxa li-bál-a boyókani eyáka na sima ya

kobálana ; Kokokisama ya kobála.

Na sima, akopona lisakoli óyo elongóbání : boyókani eyáka na sima ya

kobálana.

9.5.4. BOKOMI MAKOMI YA NZEBI

Mokomi-makomi ya nzebi azalí na pósá ke, maloba na yé, tó, makomi na yé,

éloba penzá likambo óyo yé alingí koloba. Ekosénga na yé kosálela limanyoli-mókó-

ebéngeli-mókó. Eyáka míngi ke, asengélí kosálela ngulupa ya mamanyoli óyo ezalí na

bondeko káti na yangó kasi ekesáná mókó na mókó. Akosálela ebóta-biútá-likelelo, pó

na kozwa bibéngeli esengélí.

Nazwí ndakisa ya litéya ya shimí óyo : bobéndi makási-bómái312

. Mokomi

akokí kozala na limanyoli óyo akoloba ke ezalí, bilóko óyo etíkalaka na

sima ya kokamola pó na kobimisa bó-mái nyónso pé limanyoli

mosúsu bó-mái óyo babimísí na mobondo óyo tozalákí na yangó.

Na tángo wáná, mokomi azalí libosó ya mamanyoli míbalé ekesáná, kasi ezalí koúta

na mosálá se mókó ya kokámola. Na ebandeli, tozalí na sangísa epái wápi, ezalí na

bilóko ya makási pé bómái. Na sima ya kolekisa nyónso na mashíni óyo ekokámola

yangó, tozwí bómái na epái mókó, pé, na epái mosúsu, banzóto ya makási.

Mokomi akokí kobénga bómái óyo ebimí, tó pé, nzóto ya makási óyo etíkálí na

ebéngeli bikámólá. Ezalí bóngó pó, yangó nyónso míbalé ezalí óyo ekámólámí.

Tokobósana té ke, mbúlúngano yangó ekokí pé kotínda yé koluka kotála níni na biténi

óyo míbalé ezalí na litómbá koleka. Akokí pé kopona pó na mayébi óyo míbalé, biútá-

likelelo óyo ekokíma mbúlúngano. Mbúlúngano yangó ezalí fóti ya etongameli ya

eútá-likelelo té. Mbúlúngano yangó eútí na tína-maloba ya mobímbí -kámol-. Yangó

ezalí komema na kozwa bisálami míbalé ekabwáná pé, eténi na eténi ekokí kondima

etongami bi-kám-ól-á. Na ká ya mobímbí ya likelelo lokóla -lí- (kolía) tó -sánz-

(kosánza), etongameli bi-MOB-á ekopésa bi-lí-á (óyo balíaka) pé bi-sánz-a (óyo

basánzaka). Kasi bi-kámól-á ezalí kotálela libóké mobimba makási-bómái. Na boye,

moto ya nzebi akotála bitongameli misúsu ya mobimbí yangó pó na kozwa biútá-

likelelo óyo ezalí síkísíkí pó na limanyoli na yé.

Lokóla ezalí ya bilóko, libosó, akobwákisa mabókani nyónso óyo ezalí kobóta

káka makambo tó baboyókani. Na mayéboli ya bobéndisi óyo ekotíkala, akobwákisa

312

bobéndi makási-bómái = extraction solide-liquide

Page 438: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

438

pé bibéngeli moto tó likambo. Pó na kosílisa, babobéndisi na -is- (esálisa), -el- (esálela

) pé -an- (esálana) ekokí komema té na biútá-likelelo óyo elakisaka ezwami ya

motíndo óyo. Na boye, ekóndísí motúya ya bibéngeli óyo ekokí kozala bakómbó-

kandidá pó na bisálami óyo míbalé. Batína-maloba ya mwá biútá-likelelo yangó,

ekokabwana penzá makási té. Ekosénga penzá ekéngé pó na komóna bokeseni yangó

na bakómbó. Nakoluka na ebóta-biútá-likelelo óyo etíkálí, ebéngeli níni ekokí kokana

na :

a) Nzóto óyo bakokámólá (-kámol-)

b) bómái óyo ekobima (-bim-)

c) elóko ya makási óyo ekotíkala (-tík-)

Etongameli Liyéboli ya bobéndisi

mo-kámol-á Elóko óyo bakámolaka a)

Ebéngeli óyo elongóbání penzá té. Nalobí bóngó pó,

kokámola yangó ezalí likambo eyéí, kasi ezalí momeseno té. a)

mo-kámol-i

(kelasi 3)

Elóko óyo ebimaka tángo bazalí kokámola, tó pé, óyo

etíkalaka na sima ya kokámola.

Liyéboli óyo ebongí pó na bisálami nyónso míbalé. Ekozala

ekéngé té, kosálela yangó lokóla kómbó ya mókó, tó, kómbó ya

mosúsu. Ezalí bóngó likoló ya tína-maloba ya mobímbí -kámol-.

mo-kámol-o

Elóko óyo bakámolí c)

Yangó ebongí pó na elóko ya makási óyo etíkálí na sima ya

bokámoli. Kasi, ebéngeli yangó ekokí pé kosálelama pó na

kobénga nzóto óyo ezalákí na ebandeli (lisangá ya elóko ya

makási pé bómái). a) c)

li-kámol-o,

li-kámól-ó

Eténi óyo bazalí kokámola. a)

Ezalí eténi té kasi mobimba ndé bazalí kokámola. Ebéngeli

óyo ekobonga néti sókí bazalákí kokámola eténi mókó ya nzóto

yangó pé biténi misúsu té. a)

li-kámol-ú Óyo ya mabé ebimaka na sima ya kokámolama.

Áwa ekokipé elóko níni mokámoli azalí koluka kozwa na súka.

Sókí ya kobwáka ezalí bómái óyo ekobima, wáná akokí kobénga

bómái yangó, likámolú. b) Sókí ya kobwáka ekozala elóko ya

makási, wáná akobénga elóko ya makási ndé likámolú. c)

e-kámol-ami Elóko tó likámbo óyo ekámolámí a)

Ebéngeli óyo ebongí na nzóto óyo ezalákí na ebandeli. Ezalí

bóngó pó, yangó ndé ekámólámí. a)

bi-kámol-i Eténi ya likámbo tó ya elóko esíká likámbo tó elóko yangó

ekámolaka. Elóko óyo etíkalaka na sima ya kokámola c)

Ebéngeli óyo ebongí na elóko ya makási óyo etíkálí, na sima

ya kokámola. c)

Page 439: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

439

e-kámol-o Lisangá ya óyo ekámolámí a)

Ebéngeli óyo ezalí kolakisa libóké mobimba ya óyo

ekámólámí. Ezalí kokótisa mwá bokeseni moké na ndimbola.

Ebéngeli yangó ekobonga ndakisa na molongó ya banzóto

bakámólá ndakisa na elandameli ya kokela bilóko na baizíne.

Banzóto yangó ezalí kosáma nzóto na nzóto na koté na yangó pó

na sima eyá kosangisama pó na kobimisa esálami ya súka. a)

lo-kámol-o, lo-

kámol-u, lo-

kámol-a

Óyo ezwámí na súka ya kokámola b)

Molongó ya bibéngeli óyo ekokí kosálelama pó na bómái óyo

ekozwama na súka ya bokámoli. Bokeseni moké óyo bibéngeli

yangó ekótísí ezalí ke, pó míngimíngi bazwaka bómái óyo ebimí

lokóla elóko óyo ezwámí pé elóko ya makási lokóla elóko óyo

etíkálí. Ekosénga kopona súka éngébéné na susí ya kotángisa.

Ebéngeli likámolú (ya mabé oyo ezwámí na súka) esí ezalí

kosúka na -ú. Nakopona bóngó súka -a, óyo esálelamaka

míngimíngi pó na kofungwama, nzoka ndé súka -u esálelamaka

míngimíngi pó na kokangama. Nakopona bóngó ebéngeli

lokámola pó na bómái óyo ebéndámí.

n-kamól- á Mobímba ya makámbo tó bilóko óyo ezwámí na kokámola

b)

Makámbo basálelaka pó na kokámola

Ebéngeli óyo ezalí libóké ya óyo ezwámí na sima ya bokámoli.

Bokeséni moké óyo ebéngeli óyo ekótísí ezalí ke, ebéngeli óyo

ememí likanisi ya libóké. Lokóla pó na ebéngeli ekámolo,

ebéngeli nkámólá ekokí kosálelama pó na libóké ya bibéndami,

na bosálameli óyo ezalí na bibéndami ebelé.

Na bososoli óyo, ebimí polélé ke, bibéngeli óyo elandí ekokí kosálelama pó na

kolakisa mamanyoli óyo :

a) Ekamolami : nzóto óyo ekokámolama.

b) Bikámoli : óyo ya makási etíkalaka na sima ya kokámola

c) Lokámola : bómái óyo ebéndámí

d) Likámolú : ya kobwáka na sima ya kokámola

e) Nkámólá : libóké ya bibéndami bómái

f) Ekámolo : libóké ya banzóto ya kokámola

g) Ekámoleli : ndéngé ya kokámola

h) Ekámolelo : ebóngolanelo (nzúngu) epái wápi bokámoli ezalí kosálama

i) Ekámola : mashíni óyo ekámolaka

j) Bokamoli : molando ya kokámola, kobanda na ebandeli tíí na súka ya

mosálá yangó.

Page 440: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

440

Etámboli óyo ya bobéngeli ekokí kosunga bakomi makomi ya nzebi pó na

kobongisa bomókó ebéngeli-mókó-limanyoli-mókó. Na litéya ya shimí, ndakisa óyo

ekosunga na kokoma makomi ya síkísíkí na óyo etálí , mobímbí -kámol-, na bosálelaka

ebelé ya bibéngeli óyo ebótámí.

Na boye, mokomi búku ya kelási akokí kosálela ebóta-biútá-likelelo óyo tángo

mokomi azalí kolengela litéya na yé. Akokí kopésa, na limanyoli mókó mókó óyo

ekótí na litéya na yé, ebéngeli elongóbání óyo akokótela na bozindó pó na koloba, sókí

ezalí níni. Liyéboli ya bobéndisi óyo ekobima na ebóta-biútá-likelelo ekosunga yé pó

na kozwa liyéboli ya ebandeli óyo ezalí na póle. Nakozóngela etámboli óyo na

mokabo óyo ezalí kolanda epái wápi nakomónisa bandakisa ebelé na óyo etálí shimí.

9.5.5. MOBÓNGOLI

Mosálá óyo ezalí pé na litómbá pó na babóngoli-maloba tángo bazalí koluka

komema makomi ya minoko misúsu na Lingála. Ndakisa, bato babóngolaka makambo

útá na Français, bakokí pé kosálela nzelá óyo pó na kozwa bibéngeli-ndoyí na Lingála.

Áwa, mobóngoli-maloba ndé moto akopésa liyébisi ya ebéngeli yangó na

Lingála, kolongwa na boyébi na yé ya ebéngeli yangó. Tózwa ndakisa na Français

balobí :

la lave-vaisselle : appareille electroménager qui

lave et seche la vaisselle (Larousse 2012).

Mobóngoli akoluka libosó koloba na Lingála, sókí lave-vaisselle yangó esálaka

níni. Akokí koloba ke :

lave-vaisselle ezalí mashíni óyo esukolaka basáni pé

ekausaka yangó.

Akokitanisa lave-vaisselle na elembo F. F elakísí liloba ya Français óyo

esengélí kobóngola.

F ezalí mashíni óyo esukolaka basáni pé ekausaka

yangó.

Mashíni ezalí liloba óyo elándí likelelo ezalí. Likelelo yangó ezalí eyébolisa313

Akokitanisa yangó na moto, elóko tó likambo. Áwa mashíni ezalí elóko.

313

eyébolisa = marqueur de définitions

Page 441: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

441

F ezalí elóko óyo esukolaka basáni pé ekausaka yangó.

Na sima na yangó, akotála likelelo ya lisakola na yé aútí kosála. Ezalí na

masakola míbalé : esukolaka, ekausaka. Akitánísí mibímbí na yangó na elembo -MOB-.

Na boye, lisakola ya lave-vaisselle ekomí :

F ezalí elóko óyo e-MOB-aka basáni pé e-MOB-aka yangó.

Pó na koyeisa lisakola yangó pete, akobwakisa mókó ya makelelo. Káti na

kosukola pé kokausa, mosálá ezalí penzá na tína koleka ezalí kosukola. Na boye,

akobwákisa kokaúsa.

F ezalí elóko óyo e-MOB-aka basáni

Basáni ezalí likokisi ya lisakola. Ezalí kómbó. Akokoma yangó na elembo ya

kómbó : .N

F ezalí elóko óyo e-MOB-aka ba.N

Akotála na ebóta-bibéngeli, lisakola óyo ezalí ya liyéboli ya bobéndisi ya

lisangá ebandi-esúki níni.

elóko óyo e-MOB-aka ba.N

Yangó ezalí liyéboli ya bobéndisi ya e-MOB-a-ba.N

Akitánísí -mob- na -sukol- pé .N na sáni. Na boye akozwa : esukola-basáni.

Ndakisa ya míbalé.

Mobóngoli akozwa ebéngeli, akokitanisa mobímbí ya ebéngeli azalí na yangó

na esíka ya -MOB- óyo ezalí na liyéboli ya bobéndisi pé akoyéba kopésa liyéboli ya

bobéndisi ya kobanda na yangó. Na sima ndé akokende koloba na bozindó sókí ezalí

níni. Wáná akoluka yangó na lisangá-maloba tó na misálá ya bakeli-bibéngeli.

ebéngeli liyéboli ya bobéndisi liyéboli

Ndakisa, alingí koyéba sókí directeur akobénga yé náni na Lingála.

Akobanda na koluka liyéboli :

directeur azalí moto óyo atámbusaka lingómbá.

directeur azalí moto óyo ayángelaka lingómbá.

Page 442: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

442

Nabimísí masakola óyo míbalé pó na kolakisa ke, kozwa likelelo óyo esengélí,

ezalaka pé mwá pási. Ekosénga na mobóngoli áyéba malámu minoko yangó pé

limanyoli óyo yé alingí kobóngola.

Akokitanisa directeur na elembo F

F azalí moto óyo atámbusaka lingómbá.

F azalí moto óyo ayángelaka lingómbá.

mobímbí ya likelelo na elembo -MOB-

F azalí moto óyo a-MOB-aka lingómbá.

lingómbá ezalí likokisi314

ya lisakola. Ezalí kómbó. Akokoma yangó na elembo

ya kómbó : .N

F azalí moto óyo a-MOB-aka .N

Akotála na ebóta-bibéngeli, lisakola óyo ezalí ya liyéboli ya bobéndisi ya

libókani níni.

moto óyo a-MOB-aka .N

Yangó ezalí liyéboli ya bobéndisi ya mo-MOB-i-.N

Akitánísí -MOB- na -támbus- pé .N na lingómbá. Na boye akozwa : motambusi-

lingómbá / moyángeli-lingómbá.

Ndakisa óyo ya directeur ekobimisa biyano ya síkísíkí koleka, sókí mokeli-

bibéngeli azalí moto ya nzebi-ya-misálá. Na boye, kokela bibéngeli pé koloba sókí

ezalí níni ekosálama na bomónáká makambo na kinyónso na yangó. Elingí koloba,

akoyéba libélá, lingómbá ezalí níni, mikúmbá bóní pé ya ndéngé níni, ezalaka na

mangómbá yangó. Na boye, akoyéba kobimisa ebéngeli ya directeur, administrateur,

chef de service, chef de bureau, inspecteur, gestionnaire, gérant, … Na bozaláká na

makelelo elongóbání pó na mokúmbá mókó mókó, akokoka kobimisa bakómbó yangó

na mbúmlúngano moké.

Nzelá óyo nalandí, ekokí pé kotíama na ndéngé ya esálisela pó na kokómisa

yangó otomatíki pó na mabóngoli ebelé. Mosálá yangó ezalí kokóba.

314

likokisi = complément

Page 443: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

443

9.6. BIÚTÁ-KÓMBÓ

Bibéndísami mísúsu eútaka na bakómbó óyo ezalí na mókó ya bitongá óyo

elandí. Nalimbólákí yangó na mokabo ya bobéndisi.

mo-PN-MOSISA YA BAKÓMBÓ

ki-PN-MOSISA YA BAKÓMBÓ

bo-PN-MOSISA YA BAKÓMBÓ

Mosála ya bobéngi ezalí kobóta biútá-kómbó pé mayéboli ya bobéndisi ya

biútá-kómbó yangó. Nkomá -N. elakisaka mosisa ya kómbó.

Ebandi ki- ekokí kobóta

mokúmbá ya kozala -N.

monoko elobamaka bato ya ekólo sóngóló.

Ebandi ki- eyáka kobakama na kómbó ya ebandeli. Elingí koloba, libóké PN-

MOSISA YA BAKÓMBÓ ezwámí lokóla mosisa ya kómbó. Ebandi ki- ekoyá kobakama

libosó ya ebandi óyo esí ezalákí. Ekolongola yangó té. Ebéngeli ya sika óyo ebótámí,

ezalí bóngó na kelási 7. Sókí -N. ezalí ekólo, ebandi ki- elakisaka monoko ya ekólo

yangó. Ezalí bóngó libálani ya kelási mókó, kelási 7. Biútá-kómbó misúsu óyo

elakisaka mokúmbá, yangó ezalí na libálani 7-2+ (ki- / baki-). Pó na kolandela yangó

na pete na ndéngé ya otomatíki, bakómbó ya ebandeli etíámí na mabóké míbalé

ekabwáná.

Ebandi bo- ebótaka kómbó óyo ekokí kolakisa :

malongá ya kozala

libóké ya bato bazalí na boyókani ná -N.

bokóko pé bizaleli ya lisangá ya ba-N.

Ebandi bo- ekozwa esíká ya ebandi óyo ezalákí. Mosisa ya kómbó

ekobóngwama té. Ebéngeli ya sika óyo ebótámí ekozala na libálani 14-2+ (bo-/babo-).

Bososoli lisangá-maloba epésákí ngáí nzelá té, ya kobótamisa liyéboli ya

bobéndisi ya malongá pó na ebandi mo-. Yangó ekokí kozala pó ezalí na bimónaneli

moké. Atá ko bóngó, liyéboli ya bobéndisi óyo ezwámí ezalí komónisa mwá nzelá ya

kolandela na boluki. Tíí na mói ya leló, nalukí té kobimisa bibéngeli ya sika na nzelá

ya ebandi mo-.

Mayéboli ya bobéndisi ezalí na motíndo óyo :

Etongá ya bakómbó Mayéboli ya bobéndisis

Ki-N. mokúmbá ya kozala -N. ; monoko ya mbóka ya ba-N.

Bo-N. loléngé ya kozala -N., lisangá ya bato ya -N., ezaleli ya ba-N.

Mo-N. likambo tó elóko esímbaka -N.

Page 444: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

444

Na libakami, natíé pé molongó ya bakómbó óyo ebótámí pé mayéboli ya

bobéndisi óyo elongóbání na bibéngeli yangó.

9.7. BOSÚKISI

Na mokabo óyo nalakísí bondeko óyo ezalí káti na libókani ebandi-mobímbí-

súka sóngóló pé tína-maloba óyo ekobimisa. Tína-maloba yangó, nabimísí yangó

polélé na nzelá ya mayéboli ya bobéndisi óyo natongí. Na etanda óyo nabéngí ebóta-

bibéngeli, nalakísí ndéngé níni kobimisa na mbala-mókó, ebéngeli pé liyéboli na

yangó. Na nzelá ya mayéboli ya bobéndisi yangó, mokeli-bibéngeli, mobagoli,

mobóngoli-maloba, tó pé, mokomi makambo ya nzebi, akokí kobimisa bibéngeli

ndéngé na ndéngé óyo ekosunga yé na mosálá na yé.

Kasi esengélí koyéba ke, ezalí té pó, mokeli-bibéngeli abimísí ebéngeli sóngóló,

ndé balobi-monoko bakosálela ebéngeli yangó. Kasi sókí ebéngeli yangó ezalí na tína,

pé, ndimbola na yangó epésámí, balobi bakokí kosálela yangó. Ndéngé nalimbólí áwa,

mokeli-bibéngeli asengélí pé koyéba ke, mbala mosúsu bokeseni ya tína-maloba

ezalaka moké penzá káti na matongami míbalé óyo esúká ndéngé mókó kasi ekesáná

bibandi. Na boye, ekokí kosunga mokeli bibéngeli pó na kopésa yangó na mamanyoli

míbalé óyo ezalí na ndimbola pene (ndakisa : likabo < > mokabo).

Ndéngé mókó pé, bibéndisi míbalé tó mísáto ekokáná ebandi pé mobímbi kasi

ekesáná bisúki, ekokí komónana néti ezalí na ndimbola mókó, kasi ezalaka tángo

nyónso na mwá bokeséni-ndimbola moké. Na boye ekosénga mokeli-bibéngeli ázala

na boyébi ya kokoka kobimisa ebéngeli óyo esengélí. Tó pé, ekokí kopésa mokeli-

bibéngeli nzelá ya kopésa limanyoli na yé kómbó óyo ekokesenisa yangó na kómbó ya

bato nyónso óyo ekolakisa makambo mosúsu kasi penzá penzá té, ndimbola ya

limanyoli na yé.

Ndakisa na shimí, mokomi akokí kolobela : libálani ya baelektrón na esíka

áloba libála ya baelektrón. Liloba libála esí elobamaka pó na bato pé ezalí na likanisi

ya koúmela, nzókandé, libálani ezalí kolakisa boyókani yangó kasi káka na tángo

boyókani yangó ezalí kolobelama. Ezalí kotála té koúmela néti na libála.

Kolandana na etanda ya bandakisa, ezalí té pó ezalí na liloba ya mo-MOB-á, ndé

liloba li-MOB-a ekopekisama. Elóko ekopékisa libókani sóngóló ézala, ezalí káka

kozánga kolakisa likambo na Lingála, éngébéné na ndéngé tína-maloba óyo libókani

yangó ebimísí.

Na bofándísáká tína-maloba mókó mókó ndéngé naútí kosála áwa, ezalí pó na

kopésa mokeli-bibéngeli, mobóngoli-maloba, mobagoli pé mokomi-mikandá ya nzebi

esáleli óyo ekosunga bangó na misálá na bangó.

Na eténi óyo ekolanda, nakosálela batekiníki nyónso óyo naútí kotanda na eténi

óyo, elingí koloba, bobéndisi, botongi pé botongi ya nzebi pó na kokela bibéngeli ya

Page 445: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

445

kemi. Nakosúkisa mosálá óyo na makambo ya kemi ya bayékoli ya ndelo ya libosó ya

kemi, elingí koloba, kelási ya mísáto ya etéyelo ya katikáti na Ekólo Kongó ya

Demokrasí.

Page 446: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

446

MOKABO 10

BOKELI BIBÉNGELI YA SHIMÍ NA LINGÁLA

10.1. NKÓTÉLÁ

Eluka-biyano ya boyékoli óyo ezalí boye : Kokundola batína-maloba ya liyébi

na liyébi, pé kokundola ndéngé liyébi yangó ezwaka esíká na káti ya esakoleli, ezalí

kopésa nzelá ya kozwa bandéngé óyo elongóbání pó na kokela bibéngeli. Tína-maloba

ezalí koúta na shimí yangó mókó. Nzoka ndé, esakoleli etálaka ndéngé makomi ya

shimí, na mobimba na yangó, ekomámí na Lingála. Kotía na mabóko ya basáleli

(balakisi pé baluki) bibéngeli ya nzebi, ekosunga bangó na tángo ya koléngela matéya,

tó pé, na tángo ya kokoma babúku ya kelási. Esungaka pé pó na komatisa molendé ya

bayékoli na boyékoli shimí.

Na nzelá ya bandakisa, nalakísí etámboli óyo nalandí pó na kokela bibéngeli

yangó. Mokabo óyo ekabwání na mibóko mítáno. Nkótélá óyo ezalí mobóko ya

yambo. Na mobóko ya míbalé, nalobélí na óyo etálí bokeli bibéngeli óyo efándisámí

likoló ya makokani pé botiei na etongameli pé loláká ya Lingála. Yangó etálí penzá

penzá bitongelami315

óyo esálelamaka na shimí. Na mobóko ya mísáto, nalandélí

bibéngeli ya bibúki ya shimí. Mobóko óyo elakísí míngi babotongi ya bwányá pé

botíámí na yangó na etongameli pé loláká ya Lingála. Kasi ezalí pé na bibúki óyo

bakómbó na yangó ezwámí na nzelá ya makokani. Na mobóko ya mínei, nalakísí nzelá

nalandákí pó na kopésa bakómbó ya milando, ya bizaleli, pé ya bikomisami na

shimí316

. Mobóko óyo, elílísí bóngó, ndéngé ya kosálela bobéndisi, botóngi pé

bokokani 317

. Natandí na bitanda míbalé bibéngeli ya shimí óyo ebótámí. Etanda ya

libosó, ezalí bibúki ya shimí pé etanda ya míbalé ezóngélí bóngó bitongelami,

milando, bizaleli pé bikómisami na shimí. Nasúkísí mokabo óyo na kolakisa nzelá óyo

nalandí na boyékoli óyo : kosála na monoko olingí konguyisa makokí. Pó na ngáí, na

boyékoli, monoko yangó ezalí Lingála. Namónísí pé ke, bozángi bibéngeli ya nzebi

ekokí kopekisa té, kosálela minoko ya Afrika lokóla minoko ya kotángisela. Mosála

óyo esálámí tángo nyónso na bosolóláká bizwami yangó ná balakisi ya shimí na

Kinshasa.

315

etongelami = matériau 316

molando = processus ; ezaleli = propriété ; ekomisami = phénomène 317

bokokani = équivalence

Page 447: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

447

10.2. BITONGELAMI ESÁLELAMAKA NA SHIMÍ

Milando pé bikómisami na shimí ezalí kosénga mikélékété ya ebandeli óyo

tokokí kozwa yangó lokóla bimókó ya matiere. Bibéngeli ya bitongelami ekelamaka

míngimíngi na nzelá ya botóngi ya bwányá. Esálelaka bibakami ya Kigréki tó ya

Kilatin. Bakeli-bibéngeli na Lingála basálélákí bóngó botiei na etongameli pé loláká

ya Lingála, pé makokani ya bibéngeli.

Pó na kolílisa mosálá óyo, natandí na sé áwa, mwá bandakisa epái wápi nalakísí

etámboli nalandákí pó na kokóma na bibéngeli yangó. Nabendí yangó na matéya ya

shimí óyo nalengélákí pó na kokela bibéngeli.

10.2.1. KEMI / SHIMÍ

Kemi ezalí nzebi óyo eyekolaka ndéngé ya kosangisa minó pó na bokeli baminó

ya sika. Pó na nini tobéngi yangó shimí na esika tóbénga yangó kemi? Soki totali na

mokili, bobéle Français ndé ekímá mosíká na ebéngeli. Na Anglais, balobaka

chemistry (kemistri), na Kiitalien balobi (chimica = kimika) pé na kiespagnole

babéngaka yangó quimica (kimika). Loláká wáná eúti na kómbó ya ebandeli óyo

ekoyokana lokóla kemi. Na mbísa, Diambu tó Kawata basálélákí ebéngeli ya kemi.

Nzebi óyo ya kemi ezalí mókó ya makambo ekopésa lokumu na bísó baíndo. Bagréki

óyo bazaláká kokende na Ezipeto koyékola, pé bazaláká kozónga kosála mosála yangó

na Eropa, bazaláká kobénga bangó, bato basálaka nzebi ya mboka ya baíndo. Na boye,

tosepeli kopona kemi na esika ya shimi. Kasi, na makútani na balakisi, emónánákí

polélé ke, míngi basepélákí kobénga yangó shimí, pó, bato ebelé na Kinshasa

basálelaka ebéngeli ya Français. Esengí káka kokoma yangó na ekomeli ya Lingála.

Na tína wáná, tosálélí ebéngeli shimí.

10.2.2. EBÚKI

Na Lingála, elóko sóngóló, sókí okómí kopasola

yangó na biténi mikémiké, sókí okómí na ndelo óyo

okokoka lisúsu kopasola yangó té, babéngaka yangó

ebúki (Nazwí kómbó yangó na bagó ya Van Everbroeck 1985).

Ebúki ya nzeté ya mánga, ekeséni na ebúki ya

nzeté ya lipelá, atá ko yangó nyónso ezalí

banzeté.

Page 448: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

448

Nzókandé na shimí, "Ebúki" ezalí elóko óyo ya

mokélékété ya súka, óyo okokí kokabola yangó

lisúsu na bilóko ya ndéngé míbalé té.

Ndéngé mokili esálámá, bilóko óyo ekokí

kosímbama, etongámá bobélé na bibúki kámá na

ndambo.

Napésákí makanisi ke, ébéngama ebúki pó ezalí ebéngeli ya Lingála. Pó

na níni tobéngi yangó káka elemá té ndéngé Mukinayi asálí ? Bakokí koloba na

ngáí ke, bato basálélaka ebéngeli ebúki té. Namilobélí boye, sókí na Lingála,

tozalí na liloba ya nzebi lokóla ebúki, malámu tósálela yangó, na esiká tókende

kozwa liloba na monoko mosúsu. Liloba epúsání pene pene na likanisi ya

élément ezalí ebúki. Likambo ezalí kuna té. Elóko ya tína makási ezalí ndé

kopésa ndimbola na ndéngé elongóbání. Moyékoli asengélí ndé koyéba ke :

ebúki ezalí elóko óyo okoki kokabola yangó na bilóko ya ndéngé ebelé té. Yangó

ndé etongí bilóko nyónso óyo ezalí na mokili pé ekokí kosímbama. Na mói ya

leló, bibúki óyo eyebání ezalí 116.

10.2.3. ATÓMI

Ebéngeli atómi eútí na kigreki α = té ; τομος =

kokatana- (ekokí kokátana té). Ezalí bóngó pó, na

tángo ya kala, bazalakí kokanisa ke, atómi ekokí

kokabwama na biténi té.

Atá ko leló emónísámá ke, na káti ya atómi, ezalí

lisúsu na mikélékété misúsu óyo míso ya bato

ekokí komóna té, kómbó yangó etíkálá. Yangó wáná

na Lingála, tolobi atómi.

Ezalí botongi ya bwányá, óyo ezalí kolobela bizaleli ya atómi té. Na boye,

etíámákí káka na etongameli pé loláká ya Lingála. Ézala Mukinayi, ézala bakomi ya

babagó (Van Everbroeck 1985, Kawata 2003) basálélákí pé botíei na etongameli pé

loláká. Ezalí ebéngeli óyo balobi esí basálelaka.

10.2.4. MOLEKÍLI

Sókí ozwí elóko esímbamaka lokóla mái, yangó

etongámí na atómi ya ndéngé mókó káka té. Mái

etongámí na baatómi ndéngé míbalé. Atómi ya

Page 449: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

449

idrojéni ná atómi ya okisijéni. Baatómi ya

idrojéni míbalé pé atómi ya okisijéni mókó. Na

boye, ezalí bríki óyo etongámí na lisangá ya

baatómi. Kasi ezalí kimókó ya mái. Bríki ya

ndéngé óyo tokobénga yangó molekíli.

Ebéngeli molekíli eútí na Kilatin (molecula). Molecula elingí koloba mwá

mobondo. Na botíáká na etongameli pé loláká ya Lingála, ndéngé mókó pé Mukinayi

ná bakomi ya babagó (Everbroeck 1985, Kawata 2003) basálélákí, epésí molekíli.

Ezalí ebéngeli óyo balobi esí basálelaka.

10.2.5. MUKÓKÓLÍ

Noyau ezalí motéma ya atómi. Atómi ekabwání na

biténi míbalé: noyau pé baelektrón. Na káti ya

noyau ya atómi sóngóló, okokúta bikélékété,

ndakisa, baprotón pé banetrón. Na libándá ya

noyau, okokúta baelektrón ezalí kotepatepa na

bifándelo nzíngánzíngá.

Ebéngeli na Lingála ezalí mukókólí. Ndakisa, balobaka : mukókólí ya

mánga. Mukinayi apésí makanisi ya kobénga yangó ndika. Kasi ndiká ezalaka

káka pó na bambuma lokóla mbíla. Na boye, ndiká tó mukokólí ezalí bibéngeli

ezalí kolobelela limanyoli mókó.

Litéya óyo epésí ngáí nzelá ya kosálela botiei na etongameli pé loláká ya

Lingála pó na bibéngeli lokóla proton, neutron pé électron. Ebéngeli ekélékété

ezalí kolakisa nzóto ya moké koleka óyo tokokí kokúta na káti ya atómi.

10.3. BIBÚKI YA SHIMÍ

10.3.1. NDELO YA BOYÉKOLI NA SHIMÍ

Etanda ebandelaka ya bibúki ya shimí tó pé na bokusé, etanda ebandelaka,

ezalí na boséngá pé litomba monéne na shimí. Yangó esangísí na esíká mókó bibúki

nyónso óyo eyébáná. Etanda ebandelaka ekolakisa bakómbó, bilembo pé bizaleli ya

ebúki na ebúki. Ézala bizaleli na ndéngé ya shimí tó pé na ndéngé ya fizíki. Na etanda

ebandelaka, tokomóna pé ndéngé níni bibúki ekabwámá na mabótá pé bileko.

Pó na kokela bibéngeli ya bibúki ya shimí na Lingála, nalandákí nzelá óyo

Diambu Diambu Papi asálélákí318

. Efándísámí na botiei na etongameli pé loláká ya

318

Diambu ezalí ingénieur ya Kongó asálaka mosálá ya kokela bibéngeli ya nzebi.

Page 450: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

450

Lingála pé makokani. Akelákí bibéngeli ya bibúki, kobanda na motángo 1 tíí na 105.

Ngáí nakokísákí molongó yangó, kobanda na 106 tíí na 118. Pó na óyo etálí bibúki

óyo esí ezalá na bakómbó na yangó na Lingála útá bokóko, ebéngeli na Lingála

elongámákí (ebátélámákí). Pó na yangó, nasálélákí bagó ya Lingála (Van Everbroeck

1985 ; Dzokanga 2001; Kawata 2003 pé 2004). Ezalí bóngó ndakisa likele (Fe),

motáko (Cu), sengí (Ag), paláta (Pt).

Na sima na yangó, nabandélákí kotála molongó mobimba pó na kokótisa

makanisi, batolí pé bakobongisa óyo balakisi ya shimí bapésákí tángo nakútánákí na

bangó na masoló na Bobobongó ya Kinshasa (Unikin) na mwá 12 ya sánzá zómi

namókó 2008, pé na masoló ya moto na moto, masoló óyo elandákí koyángana yangó.

Na boye, ndakisa, na esíká ya ebéngeli paúni, baluki baponákí ebéngeli wólo pó na

ebendé ya elembo Au (ebúki n°79). Ndéngé mókó pé ebéngeli Natúlu eponámákí na

esíká ya Sódu pó na Na (ebúki n°11)pé Kálu na esíká ya Potásu pó na K (ebúki n°19).

Nakótísákí mitíndo wáná nyónso pé nabongísákí bibéngeli yangó. Etanda

ebandelaka ya libosó ebimákí na mobú 2009. Balakisi babakísákí bakobongisa pé

makanisi misúsu. Nakótísákí yangó lisúsu pé etanda ya súka ebimákí na sánzá libwá

ya 2012. Na etanda óyo elandí, etandámí bóngó molongó ya bibúki nyónso ya shimí ná

bakómbó na yangó na Lingála.

Bizwami ya mosálá na yé ezalí na babagó ya Lingála ya Kawata (2003 pé 2004). Pó

óyo etálí etanda ebandelaka na Lingála, tálá na Sene Mongaba 2009 / 2012.

Page 451: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

451

Etanda. Molongó ya bibúki ya shimí eyébání na mói ya leló

Motángo

ya atómi

Elembo

Ebéngeli na

Lingála

Ebéngeli

endimámí

Ebéngeli na

Français

Mokeli

kómbó na

Lingála

Bondimami

na basáleli

1 H Idrojeni Idrojeni Hydrogène Diambu Unikin 2008

2 He Eliyumu Elu Hélium Diambu Unikin 2008

3 Li Litu Litu Lithium Diambu Unikin 2008

4 Be Belilu Belilu Béryllium Diambu Unikin 2008

5 B Bolo Bolo Bore Diambu Unikin 2008

6 C Kaboni Kaboni Carbone Diambu Unikin 2008

7 N Azoti Azoti Azote Diambu Unikin 2008

8 O Oksijeni Okisijeni Oxygène Diambu Unikin 2008

9 F Folina Folina Fluor Diambu Unikin 2008

10 Ne Neoni Neoni Néon Diambu Unikin 2008

11 Na sodu Natulu Sodium Diambu Unikin 2008

12 Mg Manezu Manyezu Magnésium Diambu Unikin 2008

13 Al Aluminiu Aluminyu Aluminium Diambu Unikin 2008

14 Si Siliki Siliki Silicium Diambu Unikin 2008

15 P fosolo fofolo Phosphore Lingála Unikin 2008

16 S Sufa Sufa Soufre Diambu Unikin 2008

17 Cl Kololi Kololi Chlore Diambu Unikin 2008

18 Ar Alago Alagoni Argon Diambu Unikin 2008

19 K Potasu Kalu Potassium Diambu Unikin 2008

20 Ca Kalisu Kalisu Calcium Diambu Unikin 2008

21 Sc Sekandu Sekandu Scandium Diambu Unikin 2008

22 Ti Titani Titani Titane Diambu Unikin 2008

23 V Vanadu Vanadu Vanadium Diambu Unikin 2008

24 Cr Kolomo Kolomo Chrome Diambu Unikin 2008

Page 452: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

452

Motángo

ya atómi

Elembo Ebéngeli na

Lingála

Ebéngeli

endimámí

Ebéngeli

na Français

Mokeli

kómbó na

Lingála

Bondimami na

basáleli

25 Mn Manganí Mangání Manganèse Diambu Unikin 2008

26 Fe Likele Likele Fer Lingála Unikin 2008

27 Co Kobalti Kobalti Cobalt Diambu Unikin 2008

28 Ni Nikeli Nikeli Nickel Diambu Unikin 2008

29 Cu Motako Motako Cuivre Lingála Unikin 2008

30 Zn Zenki Zenki Zinc Diambu Unikin 2008

31 Ga Gallu Galu Gallium Diambu Unikin 2008

32 Ge Zemánu Zemánu Germanium Diambu Unikin 2008

33 As Aseni Aseni Arsenic Diambu Unikin 2008

34 Sé Seleni Seleni Sélénium Diambu Unikin 2008

35 Br Bomo Bomo Brome Diambu Unikin 2008

36 Kr Kriptoni Kilipitoni Krypton Diambu Unikin 2008

37 Rb Libidu Libidu Rubidium Diambu Unikin 2008

38 Sr Sitotu Sitotu Strontium Diambu Unikin 2008

39 Y Yatu Yatu Yttrium Diambu Unikin 2008

40 Zr Zikonu Zikonu Zirconium Diambu Unikin 2008

41 Nb Nobu Nobu Niobium Diambu Unikin 2008

42 Mo Molideni Molideni Molybdène Diambu Unikin 2008

43 Tc Tekinetu Tekinetu Technétium Diambu Unikin 2008

44 Ru Lutenu Lutenu Ruthénium Diambu Unikin 2008

45 Rh Lodu Lodu Rhodium Diambu Unikin 2008

46 Pd Paladu Paladu Palladium Diambu Unikin 2008

47 Ag Sengi Sengi Argent Lingála Unikin 2008

48 Cd Kademu Kademu Cadmium Diambu Unikin 2008

49 In Indu Indu Indium Diambu Unikin 2008

50 Sn Etání Etání Étain Diambu Unikin 2008

Page 453: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

453

Motángo

ya atómi

Elembo Ebéngeli na

Lingála

Ebéngeli

endimámí

Ebéngeli na

Français

Mokeli

kómbó na

Lingála

Bondimami na

basáleli

51 Sb Antimoni Antimoni Antimoine Diambu Unikin 2008

52 Te Telulu Telulu Tellure Diambu Unikin 2008

53 I Ide Ide Iode Diambu Unikin 2008

54 Xe Zenoni Zenoni Xénon Diambu Unikin 2008

55 Cs Kaesu Kesu Césium Diambu Unikin 2008

56 Ba Balu Balu Baryum Diambu Unikin 2008

57 La Lantani Lantani Lanthane Diambu Unikin 2008

58 Ce Selu Selu Cérium Diambu Unikin 2008

59 Pr Padimu Padimu Praséodyme Diambu Unikin 2008

60 Nd Nedimu Nedimu Néodyme Diambu Unikin 2008

61 Pm Pometu Pometu Prométhium Diambu Unikin 2008

62 Sm Samalu Samalu Samarium Diambu Unikin 2008

63 Eu Elopa Eropu Europium Diambu Unikin 2008

64 Gd Gadoli Gadolinu Gadolinium Diambu Unikin 2008

65 Tb Telebu Telebu Terbium Diambu Unikin 2008

66 Dy Diposu Disiposu Dysprosium Diambu Unikin 2008

67 Ho Olimu Olimu Holmium Diambu Unikin 2008

68 Er Ebu Ebu Erbium Diambu Unikin 2008

69 Tm Tulu Tulu Thulium Diambu Unikin 2008

70 Yb Yetibu Yetibu Ytterbium Diambu Unikin 2008

71 Lu Lutetu Lutetu Lutécium Diambu Unikin 2008

72 Hf Hafenu Hafenu Hafnium Diambu Unikin 2008

73 Ta Tantali Tantali Tantale Diambu Unikin 2008

74 W Tungu Tungu Tungstène Diambu Unikin 2008

75 Re Lenu Lenu Rhénium Diambu Unikin 2008

76 Os Osumu Osumu Osmium Diambu Unikin 2008

Page 454: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

454

Motángo

ya atómi

Elembo Ebéngeli na

Lingála

Ebéngeli

endimámí

Ebéngeli na

Français

Mokeli

kómbó na

Lingála

Bondimami na

basáleli

77 Ir Ilidu Ilidu Iridium Diambu Unikin 2008

78 Pt Palata Palata Platine Lingála Unikin 2008

79 Au Paúni Wolo Or Lingála Unikin 2008

80

Unikin

200880

Hg Mekuli Mekuli Mercure Diambu Unikin 2008

81 Tl Talu Talu Thallium Diambu Unikin 2008

82 Pb Mbodi Mbodi Plomb Lingála Unikin 2008

83 Bi Bisemu Bisemu Bismuth Diambu Unikin 2008

84 Po Polonu Polonu Polonium Diambu Unikin 2008

85 At Atati Asitati Astate Diambu Unikin 2008

86 Rn Lado Ladoni Radon Diambu Unikin 2008

87 Fr Fansu Fransu Francium Diambu Unikin 2008

88 Ra Ladu Ladu Radium Diambu Unikin 2008

89 Ac atinu akítinu Actinium Diambu Unikin 2008

90 Th Tolu Tolu Thorium Diambu Unikin 2008

91 Pa Potákítinu Potákítinu Protactinium Diambu Unikin 2008

92 U Ulanu Ulanu Uranium Diambu Unikin 2008

93 Np Netunu Netunu Neptunium Diambu Unikin 2008

94 Pu Putonu Putonu Plutonium Diambu Unikin 2008

95 Am Amelu Amelu Américium Diambu Unikin 2008

96 Cm Kolumu Kulu Curium Diambu Unikin 2008

97 Bk Bekelu Bekelu Berkélium Diambu Unikin 2008

98 Cf Kalifo Kalifu Californium Diambu Unikin 2008

99 Es Esetenu Esetenu Einsteinium Diambu Unikin 2008

100 Fm Femu Femu Fermium Diambu Unikin 2008

101 Md Mendele Mendelevu Mendélévium Diambu Unikin 2008

102 No Nobelu Nobelu Nobélium Diambu Unikin 2008

103 Lr Lolensu Lolensu Lawrencium Diambu Unikin 2008

Page 455: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

455

Motángo

ya atómi

Elembo Ebéngeli na

Lingála

Ebéngeli

endimámí

Ebéngeli na

Français

Mokeli

kómbó na

Lingála

Bondimami na

basáleli

104 Rf Lutefodu Lutefodu Rutherfordium Diambu Unikin 2008

105 Db Dubenu Dubenu Dubnium Diambu Unikin 2008

106 Sg Seabolu Seabolu Seaborgium Sene Cdfd 2010

107 Bh Bohlu Bohulu Bohrium Diambu Unikin 2008

108 Hs Hahnu Hasu Hassium Diambu Unikin 2008

109 Mt Metinelu Metinelu Meitnerium Sene Cdfd 2012

110 Ds Damasatatu Damasatatu Darmstadtium Sene Cdfd 2010

111 Rg Lodjenu Lodjenu Roentgenium Sene Cdfd 2012 112 Cn Kopenisu Kopenisu Copernicium Sene Cdfd 2012

113 Uut Ununmísáto Ununmísáto Ununtrium Sene Cdfd 2012

114 Fl Felelovu Felelovu Flerovium Sene Cdfd2012

115 Uup Ununmítáno Ununmítáno Ununpentium Sene Cdfd 2012

116 Lv Livemolu Livemolu Livermorium Sene Cdfd 2012

117 Uus Ununsambo Ununsambo Ununseptium Sene Cdfd 2012

118 Uuo Ununmwambe Ununmwambe Ununoctium Sene Cdfd 2012

Page 456: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

456

10.3.2. EDÉFAMI TÓ BOTONGI YA BWÁNYÁ ?

Pó na óyo etálí bibúki ya shimí pé bamolekíli, ezalí penzá bidéfami té, kasi

botóngi ya bwányá pé botiei na etongameli pé loláká ya Lingála. Sókí tokobénga

yangó edéfami, ekozala bóngó edéfami óyo moluki óyo apésákí kómbó yangó asálákí.

Ézala ebúki óyo abómbólákí, tó molekíli óyo asosákí (kososa : kokela molékíli ya sika

útá na bamokíli misúsu ya ebandelí)319

. Nakobimisa polélé makambo óyo naútí koloba

na bolimbóláká ndéngé níni bapésaka kómbó ya ebuku na shimí.

10.3.3. NZELÁ BALANDAKA PÓ NA KOPÉSA KÓMBÓ YA EBÚKI NA SHIMÍ

Lingómbá IUPAC320

ndé endimaka kómbó óyo bato bakundólákí ebúki bapésí

yangó. Kasi, sókí pé bamoni ke, kómbó yangó ezalí malamu té, bakókí pé kobóya pé

kosénga na banganga nyónso bákoka koluka kómbó elongóbání. Sókí kómbó

endimámí, ekólo na ekólo ekotía yangó na etongameli pé loláká ya monoko na bangó

(McQuarrie & Rock 2007: 66-69, Holden & Coplen 2004: 8-9, Tottola & al. 2008: 50-

53 pé Tuki 1990: 180-184).

Esáleli óyo ebongí pó na bizali ya shimí. Néti pó na bibúki, elingí koloba,

kómbó óyo epésámí ezalí kopésa té likanisi ya elóko yangó. Kasi pó na bamolekíli,

baiyón, elingí koloba, etandameli ya bakómbó ya bibúki pé mitúya ya Kigréki óyo

ezalí na libosó na yangó, esí elakísí likambo na ndéngé ya shimí. Koluka kotía mitúya

yangó na Lingála, ekomema mamá na mbúlúngano na kómbó ya mokíli. Na boye,

bakómbó ya bibúki, ya bamolekíli, ya baiyón, ya bikélékété ezalaka míngimíngi

botongi ya bwányá elandáná ná botíei na etongameli pé loláká.

10.3.4. EÚTELO321

YA BAKÓMBÓ YA BIBÚKI YA SHIMÍ

Bakómbó ya bibúki epésamaka kolandana na biútelo ndéngé na ndéngé :

1. Kómbó bapésí eúti na kómbó ya mbóka sóngóló

2. Kómbó bapésí ndoyí ya minzóto ezalaka na likoló

3. Kómbó bapésí eúti na kómbó ya moto ya bwányá akendé sango, tó pé, moto ya

lokúmu na masapo ya kala

319

kososa = synthétiser (kososa : kokela molékíli ya sika útá na bamokíli misúsu ya

ebandelí) ; koloba na mokúsé makambo óyo elobámákí na bozindó na banzelá ndéngé

na ndéngé. Kasi koloba na mokúsé yangó ezángá kobwákisa makanisi misúsu. 320

IUPAC ezalí bokusé ya International Union of Pure and Applied Chemistry tó pé

na Lingála Lisanga na molongó pó na shimí ya bozindo pé kemi ya misála. 321

Eútelo ya kómbó = etymologie ; eútelo = origine

Page 457: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

457

4. Kómbó bapésí ezalí kómbó eyébáná útá bokóko

5. Kómbó bapésí kolandana na ezaleli ya ebúki yangó tó ya etongami na yangó

6. Kómbó ya ndéngé na ndéngé

a) Kómbó epésámí ezalí kómbó ya mbóka kingándi

Mwá engumba mókó na kómbó ya Ytterby na Ekólo Suede epésá bakómbó ya

bibúki mínei mobimba pó, kúná ndé bakundólákí bibúki óyo totángí : Ebu (Er, ebúki

n° 68), Yatu (Y, ebúki n° 39), Telebumu (Tb, ebúki n° 65) pé Yetibu (Yb, ebúki n°

70).

b) Kómbó bapésí ndoyí ya minzóto ezalaka na likoló

Bibúki lokóla Ulanu (U, ebúki n° 92), Netunu (Np, ebúki n° 93) pé Putonu (Pu,

ebúki n° 94) ezalí bandoyí ya milóngó322

Uranus, Netu pé Puto.

c) Kómbó bapésí eúti na kómbó ya moto ya bwányá akendé sango, tó pé, moto

ya lokúmu na masapo ya kala

Kómbó Esetenu (Es, ebúki n° 99) eútí na kómbó ya Albert Einstein pé óyo ya

Livemolu eútí na kómbó ya Lawrence Livermore (Lv, ebúki n° 116).

d) Kómbó bapésí ezalí kómbó eyebáná útá bokóko

Banganga bwányá bakundoli ke ezalí ebúki kasi esí eyébáná útá kala. Ndakisa :

Motako (Cu, ebúki n° 29), Likele (Fe, ebúki n° 26), Wólo (Au, ebúki n° 79). Yangó

ezalí bibendé útá bokóko, tosálelaka yangó. Ekobengama sé na kómbó na yangó.

e) Kómbó bapésí kolandana na ezaleli ya ebúki yangó tó ya etongami na

yangó

Lavoisier azalakí na libúngá tángo apésákí Okisijeni (O, ebúki n°8) kómbó

yangó pó ye akanisákí ke, pó na kosála aside, bakozala na boséngá tángo nyónso ya

molinga yangó. Yangó waná apésákí yangó kómbó Okisijéni. Ebéngeli óyo etongámí

na bibéngeli míbalé ya kigréki: : ngayi, asídi pé γενναω : ebóta. Na boye,

322

molóngó = planète

Page 458: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

458

okisijéni elingákí koloba : ebóta asídi. Atá ko na sima, bayákí komóna ke tozalí káka

na boséngá ya mólinga wáná té pó na kosála asídi, kómbó yangó etíkálá.

Kómbó ya Ilidu (Ir, ebúki n° 77) bitongami na yangó ezalaka balángi ndéngé na

ndéngé lokóla monama tó arc-na-ciel323

.

f) Bakómbó ya ndéngé na ndéngé

Ezalí pé na liboke mosúsu óyo bakómbó epésamá ndéngé na ndéngé. Misúsu

útá bakómbó ya bibúki misúsu, tó pé, bakómbó ya kala. Ndakisa : ebúki Ladoni (Rn,

ebúki n° 86). Kómbó yangó ebéndísámá útá na kómbó ya ebúki mosúsu Ladu (Ra,

ebúki n°88). Kómbó ya Ladu eútí na latin Radius óyo elingí koloba lingali 324

(kongala), kolandana na ezalela na yangó ya kobúlowa 325

(kongala óyo ekátisaka

nzóto ngámbo na ngámbo) na mangali ya mosálá-lingali 326

.

10.3.5. NZELÁ ESÁLÉMÁKÍ PÓ NA KOBÓTAMISA BIBÉNGELI YA BIBÚKI YA SHIMÍ

NA LINGÁLA

Kolandana na biútelo ya bibéngeli ya bibúki na shimí, emónánákí polélé ke, pó

na kozwa bakómbó yangó na Lingála, ebongí malámu kosálela botíei na etongameli pé

loláká ya Lingála.

Pó na kobanda, mokeli-bibéngeli akoluka sókí ebúki yangó esí ezalí na kómbó

na Lingála. Sókí ezalí bóngó, akobénga yangó na kómbó óyo emesáná kobéngama na

Lingála. Pó na yangó, akosálela, ézala boyébi na yé bó molobi-Lingála, ézala babagó

ya Lingála, tó pé, botúni balobi-Lingála. Na nzelá wáná ndé tozalí na bibéngeli lokóla

Motáko (Cu, ebúki n°29), Likele (Fe, ebúki n°26), Paláta (Pt, ebúki n°78), Sengí (Ag,

ebúki n°47), Mbódi (Pb, ebúki n°82).

Sókí, ebúki ezalí nánu na kómbó té na Lingála, kómbó ekopésama na botíei na

loláká pé etongameli Lingála. Tokozwa ndakisa lokóla bibúki Kalu (K, ebúki n°19),

Natulu (ebúki n°11), Yatu (Y, ebúki n°39). Monoko ya ebandeli ezalí káka Français té.

Atá ko bóngó, sókí kómbó na Français esí esálelamaka na balobi ya Lingála, wáná,

kómbó yangó ekosálelama, na botíáká yangó na loláká pé etongameli ya Lingála.

Ndakisa ya bibúki wólo (or, Au, ebúki n°79), mekuli (mercure, Hg, ebúki n80), sufa

(soufre, S, ebúki n°16), fofólo (phosphore, P, ebúki n° 15), azóti (azote, N, ebúki n°7).

323

monama = arc-en-ciel 324

lingali = rayon lumineux 325

kobúlowa = irradier ; kongala óyo ekátisaka nzóto ngámbo na ngámbo 326

mosálá-lingali = radioactivité

Page 459: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

459

Bibúki óyo bakómbó na yangó nánu endimámí na IUPAC té, ezwaka kómbó ya

provizwar óyo ezalaka kofinana ya ebengeli unus óyo elakísí mókó na Kilatin pé

motúya mosúsu : unus-unus-motúya latin-ium). Ndakisa, ebúki 113 ekobéngama

ununtrium. Nabátélí ebandi unun pé nabakámísí motúya na Lingála. Ndakisa, na mói

ya leló, ya bibúki 113 : ununmísáto, 115 : ununmítáno, 117 : ununsambo, 118 :

ununmwambe.

10.3.6. BOSOSOLI YA BOTÍEI NA LOLÁKÁ

Na mobóko óyo, nakolakisa milando ya botíei na loláká pé etongameli ya

Lingála. Bakeli-bibéngeli batósákí mwá mibéko ya monoko ya Lingála. Káti na

mibéko yangó, tokokí kotánga : bokóndisi na fonetíki, boyeisi eleli mola, kozwa esíká

na fonetíki 327

(Edema, 2008a : 94). Nakomí bankomá ya fonetíki na káti ya bakroshé [

], kolandana na alifabé ya fonetíki ya mokili mobimba. Bagraféme ekokomama na káti

ya baakoládi { }.

a) Bozwi esíká

"La substitution consiste à remplacer (ou a

muter) un ou plusieurs phonèmes ou traits

distinctifs par d'autres phonèmes ou traits."

(Edema 2008a : 97).

Na boyékoli óyo, bozwi esíká esálélámákí na motíndo óyo :

Botiei na fonetíki ya Lingála :

Na esíká ya fricative [r], batíákí latérale [l].

Rhénium ekómaka Lenu

Antérieure fermée [y] ekokí kokóma [i].

Rubidium ekómaka Libidu

Antérieure fermée [y] ekokí kokóma [u]

327

bokóndisi na fonetíki = réduction phonétique ; boyeisi molai na eleli = allongement

vocalique ; kozwa-esíká na fonetíki = substitution phonétique

Page 460: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

460

Ruthénium ekómí lutenu

Antérieures mi-fermée [ø] pé mi-ouverte[œ] ekómí [e].

Europium ekómí Eropu

[ə] baba na súka ekómí [i].

Titane ekómí Titani.

Sókí [ə] ya bába na súka ezalí na mayaka -yme ekokóma -imu (Néodyme ekómí

Nedimu).

Atá kútu, balobi-Lingála ya leló bakómá kosálela bileli ya zólo, ebelé ya

bakómbó epésámí áwa ezólólí328

(elongólí eleli ya zólo) bafonéme yangó. Ndakisa, [õ]

ekómí [o] pé pé Néon ekómí Neoni ; Radon ekómí Ladoni.

Botiei na ekomeli ya Lingála :

Nasale palatale [ᶮ] ekokomama ny.

magnésium ekómí manyezu

Graféme c ekokomama s, sókí ezalí fricative post-alvéolaire [s] pé na k, sókí

ezalí occlusive vélaire [k].

Cerium ekómí Selu ; Calcium ekómí Kalisu

Graféme g ekokomama j sókí ezalí fricative post-alvéolaire [ʒ] pé g sókí ezalí

occlusive vélaire [g].

Hydrogene ekokomama idrojeni;

Kokoma na Lingála ezalaka penepene na fonetíki (ndéngé tolobaka). Na boye,

bagraféme mbílíngá (míbalé-ekangámá tó mísáto-ekangámá329

) na Français

ekomamaka na elelisi tó eleli óyo ezalí na loláká ya fonetíki ya pene koleka.

328

kozólola = denasaliser 329

míbalé-ekangámá = digramme ; trigramme = mísáto-ekangámá

Page 461: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

461

Hydrogène ekómí idrojeni;

b) Boyeisi molaí

Bomiyíngisi330

esálamaka tángo

"quand, pour des raisons phonologiques ou

articulatoires ou simplement euphoniques, un

phonème non étymologique s'intercale dans un mot"

(Edema 2008a: 97)

Na Lingála, esálamaka míngimíngi té ke, bilelisi míbalé élandana. Pó na yangó,

pó na maloba-sika óyo eútá na minoko misúsu, babakisaka eleli káti na bilelisi míbalé

óyo ezalákí ya kolandana. Eleli óyo ekokí kozala :

- eleli óyo elandá bilelisi yangó

Natrium ekómí Natulu

- eleli óyo ezalí libosó ya bilelisi yangó

Argon ekómí Alagoni

- eleli óyo ezalí na loláká pene ya lolaka ya pete óyo ebómbámí na elelisi óyo ezalí

libosó

Scandium ekómí Sekandu

c) Bokóndisi

Bobúngi ya fonéme tó bafonéme ekokí kosálama na káti ya liloba kingándi.

(Edema 2008a : 96).

Diambu apésí likanisi ya kosúkisa -u bakómbó óyo na minoko ya Pótó esúkaka

na -ium.

Vanadium ekómí Vanadu.

330

bomiyíngisi = épenthèse

Page 462: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

462

d) Bobókani ya batekiníki ebelé

Lokóla tokokí komóna yangó na bandakisa óyo eútí kopésama, basálélí

batekiníki míbalé tó ebelé pó na kozwa ebéngeli kingándi.

Na Berkelium, r ekwéyí pé batíé u na esíká ya ium. Berkelium ekómí Bekelu na

Lingála.

e) Kokipé ekendeli ya mói ya leló

Tokobósana té ke, lokóla tokokí komóna yangó na bizwami, mibéko yangó

elandélámí té na ndéngé ya komibongisama libélá. Tángo mosúsu, loláká ya Français

tó ya Anglais ebátélámí. Yangó ezalí míngimíngi sókí ebéngeli yangó esí ezwá esíká

na Lingála.

Hydrogène ekómí Idrojéni na esíká ékóma idolozéni

Oxygène ekómí Okisijéni na esíká ékóma okisizéni.

10.3.7. BOKÓTISI331

NA BAKELÁSI YA BAKÓMBÓ

Tángo balobi bakokóma kosálela yangó míngi, wáná ndé ekoyébana sókí

bakómbó yangó ekokende nyónso na kelási 9 (Motingea 2006 : 59 ; Meeuwis 1998 :

23) tó sókí bibúki óyo ebandaka na mo (Molideni), na e (Elu, Etáni, Eropu, Ebu,

Esetnu) tó na li (Litu, Libidu) ekokende na bakelási 3, 5 tó 7. Toyébí ke, bibúki óyo

bakómbó na yangó esí eyébáná na Lingála elandaka libálani óyo elongóbání. Ezalí ya

Likele, Motáko, Wólo, Paláta, Sengí, Mbódi.

10.3.8. PÓ NA NÍNI BASÁLÉLÍ BOTONGI YA BWÁNYÁ ?

Eútelo ya bakómbó ya bibúki ya shimí emónísí ke, bakómbó yangó epésamaka

té na kolandana na bizaleli tó ezalela penzápenzá ya ebúki. Baluki óyo babómbólákí332

bibúki yangó bakelákí bakómbó yangó na nzelá ya botóngi ya bwányá. Bobéndisi tó

botongi bó esálameli ya káti ya monoko esálélámákí té. Bakómbó epésámélákí na

bibúki ya shimí ezalákí na bondeko té na limanyoli yangó. Ezalákí míngi kosepelisa

pósá ya baluki na bomoto na bangó kasi na kishimí té. Mbala mosúsu bazalákí

kolandela ezaleli ya ebúki, kasi na sima ya mikolo ezalákí komónana ke, ezaleli yangó

ezalákí na yangó ya sóló té, tó pé, ezalákí káka ndámbo ya bosóló, pé na mói ya leló

331

bokótisi = intégration 332

kobómbola = kolongola na kobómbama, kokundola yangó (découvrir).

Page 463: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

463

emónáná ke, ezalaka bóngó té. Na boye, na makanisi na ngáí, ezalí na molongó ya

kosálela botóngi ya bwányá pé botíei na loláká ndéngé bikólo míngi esálaka.

Na óyo etálí bamolekíli pé baiyón, shimí ezalí na ndéngé na yangó ekangisaka

bakómbó ya bibúki pé mitúya ya kigréki pó na kopésa likanisi ya etongameli ya

molekíli pé misálá ya shimí óyo ezalí na káti ya molekíli yangó. Koluka kotíya mitúya

ya kigréki na Lingála, ekokótisa mamá na mobúlú na eyébeli ya molekíli yangó.

Ndakisa :

1,2-dichlorocyclopropane. Elakísí ke, ezalí na baatómi míbalé ya kololi (Cl).

Kololi mókó ekangáná ná kabóni ya efándelo 1, pé, kololi mosúsu ekangáná na kaboni

ya efándelo 2. Na ekomeli óyo, ekozala malongá kosálela yangó káka na ndéngé

epésámélí na minoko misúsu. Tokokoma na lingála : 1,2-dikololisiklopropáni.

Ekosénga na bayékoli ya shimí koyéba ke,

kololi (ebúki n°17)

ebandi di- elakísí tozalí baatómi míbalé (di- eútá na Kigréki)

1,2- ezalí kolakisa bisíká baatómi ya kololi yangó ekokende kofánda na lizínga

esúki -áni elakisaka bakabóni ekangáná na makangani etóndá.

ebakami siklo elingí koloba, ezalí lizínga (bakabóni esálá lizínga). Na boye,

siklopropáni ezalí lizínga ya bakabóni mísáto ekangáná na ndéngé ya kotónda.

ebakami prop- ezalí molongó ya bakabóni mísáto

bibandi ya Kigréki ezalaka boye :

mono- : mókó

di- : míbalé

tri- : mísáto

tetra : mínei

Sókí nalobí, na esíká ya dikololi, náloba, bakololi míbalé. Tózwa ndakisa,

nalingí koloba sangísá bamolekíli míbalé, ekokoma : sangísá 1,2-

bakololimíbalésiklopropáni míbalé. Ekómí mobúlú. Na boye nakoloba : sangísá 1,2-

dikololisiklopropáni míbalé. Tomóní pé ke, nabwákísí ebandi ba- pó na kobóya

mobúlú.

10.4. MILANDO, BIZALELI PÉ BIKÓMISAMI NA SHIMÍ

Naútí kolakisa batekiníki óyo bakeli-bibéngeli basálélákí pó na kobótamisa

bibéngeli ya bibúki ya shimí na Lingála. Na mobóko óyo, nalakísí etámboli óyo

nalandákí pó na kobótamisa bibéngeli ya mamanyoli ya shimí óyo ezalí milando,

bizaleli tó bikómisami na shimí.

Ebongí koyéba ke, míngimíngi, bibéngeli pó na milando, bizaleli pé

bikómisami na shimí ezalaka na mobímbí óyo esí elakisaka, na ndéngé ya tína-maloba,

Page 464: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

464

limanyoli óyo olingí kopésa kómbó. Na boye, nalukákí kokela bibéngeli yangó na

bosáléláká bobéndisi, botóngi pé na makokani ya bobéngi. Mukinayi pé na babúku na

yé asálélákí sé nzelá yangó. Ézala pé na masoló ná balakisi, baóyo bamekákí,

basálélákí sé nzelá yangó.

10.4.1. NZELÁ YA KOSÁLELA

Nalandákí nzelá óyo : naléngélákí matéya ya shimí na Lingála. Nazalákí

kolanda mwángo ya letá pó na kelási ya mísáto ya katikáti (3eme

secondaire). Tángo

nyónso nazalákí na boséngá ya kosálela ebéngeli ya nzebi pó na molando, ezaleli tó

ekómisami na shimí, nazalákí komeka koyébola limanyoli yangó na Lingála. Koyébola

liyébi ezalí koloba sókí liyébi yangó ezalí níni ? Na ngonga wáná nazalí nánu na pósá

ya ebéngeli té.

Na mbísa, koluka kolimbola liyébi yangó mobimba na Lingála, ezalákí pé

kobóta na mbala-mókó, bibéngeli misúsu ya nzebi. Na sóló, kosála mbala-mókó na

monoko ozalí koluka konguyisa makokí, áwa Lingála, epésákí ngáí nzelá, ngáí, bó

molobi-Lingála, ya kokende kotóka na bosálameli óyo esí efándá na bongó na ngáí ya

molobi. Sima ndé nakoyéba kobómbola ebéngeli óyo elongóbání na limanyoli yangó

na Lingála. Ezalákí pé koyá ke, nátelengana libosó ya bibéngeli míbalé. Ezalákí

kosálama tángo bibéngeli yangó ezalí na bokeseni moké na batína-maloba na yangó.

Wáná nakosálela ebóta-biútá-likelelo óyo, nalakísákí na mokabo óyo eútí koleka. Na

boye, nazalákí kosálela babosálameli óyo elandí : bobéndisi, botongi, makokani pé

botongi ya bwányá. Atá ko bóngó, sókí ezalí na limanyoli óyo nazalí na pási ya kozwa

yangó, nazalákí kotála na babagó ya minoko míbalé (Everbroek 1985, Dzokanga 2001,

Kawata 2003 & 2004) tó pé nazalákí kotúna balobi-Lingála misúsu : bato ya shimí na

Kongó. Ndéngé ngáí mókó pé nazalí moto ya shimí, ezalákí kozala pete pó na kotúna

bangó. Bibéngeli óyo ezalákí kobima, nazalákí kozónga na yangó epái ya balakisi ya

shimí kotúna bangó sókí bandimí yangó tó pé babóyí yangó.

Na mibóko óyo ekolanda, nakolílisa etámboli ya matéya míbalé ya shimí :

kolakisa etanda ebandelaka pé bobóngolani na shimí.

10.4.2. KOLAKISA ETANDA EBANDELAKA

Litéya : Tableau périodique des élements

chimiques

Liyéboli : Ezali-níni ?

Tableau périodique des élements chimiques ezalí

na lotómo pé litómbá monéne na matéya ya shimí pé

Page 465: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

465

na misálá na shimí. Yangó esangísí na esíká mókó,

bakómbó ya bibúki nyónso óyo eyébáná. Tableau

périodique ekolakisa bísó pé bizaleli ya ebúki na

ebúki. Ézala na ndéngé ya shimí (kobóngwama pó na

kokela elóko ya sika), tó pé, na ndéngé ya fizíki

(kobóngwana emónisameli kasi ekotíkala káka elóko

mókó). Na Tableau périodique, tokomóna pé ndéngé

níni bibúki ekabwáná na mabótá pé bileko.

Kokoma makambo óyo epésí ngáí nánu té nzelá ya kopésa kómbó ya

tableau périodique na Lingála. Atá ko bóngó, bibéngeli lokóla ezaleli (propriété),

libóta (famille) pé eleko (période), kobóngwama (transformation), esí ebótámí

káka na kokokanisa ebéngeli ya Français na Lingála.

Sikóyo, nakomeka kopésa kómbó na Lingála : Tableau périodique des

élements ya shimí

Sókí natálí na Français, babéngi yangó : "

Tableau périodique des élements chimiques ".

Ndéngé nini tokobénga yangó na Lingála ?

Diambu abéngákí yangó : molongó mwa kemi ( na lingála ya Kinshasa :

Molongó ya shimí).. Ebéngeli wáná ekótísí té, likanisi ya kobandelama eleko na

eleko óyo ezalí na likonzami périodique. Nzoka ndé ezalí likanisi likonzí ya

ebongiseli ya etanda yangó. Etanda yangó ezalí káka molongó ya pámba té. Kasi

etandí ebúki na ebúki, kolandana na bizaleli na yangó pé bizalela na yangó.

Ekipaka pé ndéngé bibúki ekokáná bizaleli pé bizalela. Bibúki óyo ekokáná

bizaleli pé bizalela etíamaka penepene na káti ya etanda yangó.

Ndéngé naútákí koloba, ebéngeli périodique ezalí na tína monéne na

botandi yangó. Yangó wáná, liloba yangó esengélí émónana na kómbó. Tálá tína

níni, napésákí likanisi ya kobénga yangó etanda ebandelaka. Nakokákí pé kotála

na bagó pé kobóngola. Nalingákí kozwa : etanda ya bileko ya bibúki ya shimí.

Kasi pó limanyoli ya kobandela bileko ézala polélé, naponákí kosálela likelelo

kobandela. Lokóla ezalí ndé momeseno, totíé ebandelaka.

10.4.3. BOBÓNGOLANI YA SHIMÍ

Na shimí, tángo banzóto míbalé, tó pé, ebelé,

ekútání, ebóngolanaka pé ekelaka nzóto tó banzóto

ya sika. Nzelá wáná, banda na ebandeli tángo

basángísí banzóto ya ebandeli tíí tángo banzóto

Page 466: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

466

ya sika ekobima, yangó ndé na shimí babéngaka

réaction ya shimí. Ezalí donki kobóngolana wáná,

ná makambo na yangó nyónso.

Likelelo-likonzí na mosálá óyo ezalí likelelo ko-bóngol-an-a. Mobímbí ya

likelelo ezalí -bóngolan-. Bobéndisi óyo elakisaka molando ezalaka na etongá óyo :

bo-MOB-i. Yangó ndé ekobóta ebéngeli bobóngolani (tálá na ebóta-biútá-likelelo na

mokabo eútí koleka). Yangó ndé etíndí ngáí nabénga yangó bobóngolani na shimí.

Ndakisa :

Sókí tozwí mafúta, tosanganísí yangó na súde,

ekopésa bísó savón. Elingí koloba, mafúta

ebongolí súde, Súde pé ebongólí mafúta.

Babóngólání. Mafúta ebongólání ná sude pé savón

esálámí. Gliséríni pé esálámí. Na ebandeli, savón

pé gliséríni ezalákí té.

Ezalí banzóto óyo ezalí kobóngolana. Na bosáléláká ebóta-biútá-likelelo, nazwí

pé : ebóngolana.

Ebóngolana: Elóko óyo ebóngolanaka.

Mafúta pé súde ezalí bibóngolana. Na français bakoloba réactifs.

NaOH elakísí sude : (sude etongámá na Na, O pé

H).

Likambo óyo elakisaka ebóta-biútálikelo epésí elakisa.

Elakisa333 ezalí kokoma bamolekíli na ndéngé ya

bilembo ya bibúki óyo etongá yangó.

Elakisaka ebóta-biútá-likelelo elakisa (formule).

Ndakisa :

(1)

333

Mukinayi (2011 : 9) esálelaka ebéngeli "elili" tó botiei na loláká ya Lingála

"formile". Na sa liyéboli ya limanyoli formule ya shimí, atá ko bóngó likelelo ya

likonzí ezalí pé kolakisama : "Formile inso ezali bosangisi bwa bilembo bya atómi iye

itongi molekile. Motango mwa atómi na atómi molakisami o nse ya elembo, longola

nkoma 1."

Page 467: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

467

elakisa ya Aside ya kololi ezalí : HCl (aside ya

kololi etongámá na H pé Cl)

(2)

Mái etongámá na baatómi míbalé ya idrojéni (H),

pé na atómi mókó ya okisijéni (O). Elakisa na

yangó ezalí H2O

Pó na kolakisa ndéngé kobóngolana yangó

esálamaka, bakomaka bilakisa ya elóko mókó mókó

óyo ebóngolanaka na misúsú. Bakotía likongá pó na

kolakisa nzelá kobóngolana yangó ezalí kosálama.

Na sima bakokísání bilakisa yangó pó, na shimí

eséngaka, motúya ya atómi na atómi óyo ezalí na

ebandeli, ékokana na motúya na yangó na súka. Na

boye, ekosénga kokokanisa likokani yangó.

Tángo nakómí na esíká óyo, eséngélí na ngáí koyébisa bayékoli, bibéngeli

níni esengélí na bangó koyéba sókí ezalí níni. Na boye, ekopésa bangó nzelá ya

kokómisa boyébi yangó, boyébi na bangó. Nakundólí mwá makelelo ya tína óyo

ekobóta bibéngeli elongóbání. Ekozala bóngó na lisungi ya ebóta-biútá-likelelo.

Nakotonga ekaniso334

na ngáí na ndéngé óyo :

Likelelo likonzi ezalí : kokokana : -kok-an-

Lisakola ezalí : bakokánísí bilakisa yangó

bakokánísí ebóta-biútá-likelelo kokokanisa ; likokani

a) Kokokanisa335 : kosála ke bilóko tó makambo

ékokana

b) Likokani : Boyókani óyo bato, bilóko tó makambo

bazalí na yangó tángo bazalí kokokana.

Na boye, nakobénga équation chimique na kómbó ya likokani na shimí pé

Équilibrer équation sera kokokanisa likokani.

Nakokí kokóba kokoma litéya na ngáí :

Bobóngolani : Nazwí súde, nakútánísí yangó ná

asíde. Nabalúsí tíí ekobóngolana pé ekosála

múngwa ná mái.

Likokani ya bobóngolani yangó ezalí : NaOH +

HCl NaCl + H2O

334

ekaniso = raisonnement 335

kokokanisa = équilibrer ; likokani = équation

Page 468: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

468

Ebóngolana ezalí nzóto óyo tozalí na yangó na

ebandeli.

Na ndakisa na bísó, NaOH ná HCl ezalí

bibóngolana.

Esálami ezalí óyo ezwamaka na sima ya

bobóngolani. Na ndakisa na bísó, Nacl ná H2O ezalí

bisálami.

Kolandana na bandakisa ya bokomi matéya óyo míbalé mbala-mókó na

Lingála, ememákí ngáí na kobótamisa bibéngeli ya nzebi mwambe (8), lokóla

elakísámí na etanda óyo elandí :

Français Lingála

Réaction chimique Bobóngolani na shimí

Réactif Ebóngolana

Produit Esálami

Réacteur Ebóngolanelo

Équation likokani

Équilibrer une

équation

kokokanisa

Équilibre chimique mokokano na shimí

Formule elakisa

10.4.4. BONDIMISI BIBÉNGELI KOLANDANA NA ESÁLELI ÓYO

Nakomákí búku ya kelási ya mísáto ya katikáti. Nalakísákí molongó ya

bibéngeli yangó epái ya balakisi 42 ya shimí. Ezalákí néti etúno ya póna-ya-malámu.

Sókí balakisi koleka 35 káti na bangó, baponákí lisakoli óyo ngáí naponákí, nazalákí

bóngó kozwa kómbó yangó lokóla endimámí. Sókí té, nazalákí kozwa yangó lokóla

ebóyámí. Na mói ya leló, bibéngeli koleka kámá esí endimámí.

Ezalí na bibéngeli óyo ekokání ná bibéngeli óyo Mukinayi aponákí na babúku

na yé : Ebéngo Lingála-Français (2006) pé Shimie, mambi ma ebandela (2011). Ezalí

bóngó na bibéngeli óyo ezalí na bisakoli na ngáí pé eútí na makomi ya Mukinayi tó pé

na masoló óyo nasolólákí ná yé. Kasi, babokeseni óyo emónání káti na bisakoli na ngáí

pé ná óyo ya Mukinayi, ezalí na bandelo míbalé. Ya libosó, Mukinayi asálélákí

Lingála lya Makanza, nzóka ndé ngáí nasálélí Lingála ya Kinshasa. Ya míbalé,

Mukinayi abimísí makomi na yé ya shimí bó, molakisi ya shimí pé molobi ya Lingála,

kasi ezángá etáleli ya moto ayékólí etámboli ya monoko (linguiste). Na boye, akipákí

Page 469: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

469

té, ndakisa, bakokesana ya miké batína-maloba óyo bobakamisi ekokí komema.

Etanda 10.3. molongó ya bibéngeli ya shimí pó kelási ya mísátó ya katikáti na

Ekólo Kongó ya Demokrasí

Makomi Unikin 2008, Cdfd 2010, Cdfd 2012 elakísí bisíká mayángani esálámákí óyo

esangísákí balakisi ya shimí pó na kondima tó kobóya bibéngeli óyo ekelámáki.

FRANÇAIS LINGÁLA Mokeli

kómbó na

Lingála

Bondimami

Acide Asíde Mukinayi Cdfd 2012

Acidité Bokási ya asídi Sene Cdfd 2012

Actinides Baakitinu Sene Cdfd 2010

Atome Atómi Van

Everbroeck

Unikin 2008

Base Baze Mukinayi Cdfd 2012

Basicité Bobaze Sene Cdfd 2012

Chimie Shimí Diambu Cdfd 2012

Composé chimique Etongami na shimí Sene Unikin 2008

Configuration

électronique

Etándameli ya baelektrón Sene Unikin 2008

Corps Nzóto Lingála Unikin 2008

Couche périphérique Molongó ya libándá Sene Unikin 2008

Décanter Kokabwanisa na kokitisa Sene Cdfd 2010

Dégagement gazeux Bobimisi mílinga Sene Cdfd 2010

Diluer Kosenzola Lingála Cdfd 2010

Dilution Bosenzoli Lingála Cdfd 2010

Dissolution Bosenzwi, bomelamisi Balakisi Cdfd 2010

Dissoudre Komelamisa , kosénzwa Balakisi Cdfd 2010

dissoudre (se) Komelama, bosénzoli Balakisi Cdfd 2010

Distiller Kokabwanisa na kotokisa Sene Cdfd 2010

Eau distillée Mái bakabwánísá na

kotokisa

Sene Cdfd 2010

Électron Elektrón Mukinayi Unikin 2008

Électron célibataire Elektrón monzemba Mukinayi Cdfd 2012

Électronégativité Makási ya kobénda

elektrón

Sene Cdfd 2012

Élément Ebuki Sene Unikin 2008

Page 470: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

470

Éléments

représentatifs

Bibuki elakisaka Sene Unikin 2008

Équation chimique Likokani na shimí Sene Cdfd 2010

Équilibre chimique mokokano na shimí Sene Cdfd 2010

Équilibrer une

équation chimique

Kokokisana likokani na

shimí

Sene Cdfd 2010

Étage d’oxydation Ndelo ya kotíka Sene Cdfd 2010

État d’oxydation Ndelo ya botíki Sene Cdfd 2010

États de la matière Bizalela ya bisímbamaka Sene Cdfd 2010

Expérience Bomekimeki Lingála Cdfd 2010

Formule chimique Elakisami na shimí Sene Cdfd 2010

Interaction Boningisani Sene Cdfd 2010

Interatomique káti na baatómi Sene Unikin 2008

Intratomique na káti ya atómi Sene Unikin 2008

Ion Iyón Mukinayi Cdfd 2012

IUPAC LMKPB Sene Unikin 2008

Lanthanides Balantani Sene Unikin 2008

Liaison chimique Likangani na shimí Sene Cdfd 2010

Loi de la conservation

de la matière

Mobéko ya bobateli

bisímbamaka

Sene Cdfd 2010

Masse atomique Mobondo ya baatómi Sene Unikin 2008

Matière Esímbamaka Sene Cdfd 2010

Mélange Sangísa Sene Cdfd 2010

Mélange hétérogène Sangísa ekesáná Sene Cdfd 2010

Mélange homogène Sangísa esangáná Sene Cdfd 2010

Métal Ebendé Lingála Cdfd 2010

Métalloïde Ebendénétinétité Sene Cdfd 2010

métaux de transition Bibendé ya katikáti Sene Unikin 2008

Mole Móli Sene Cdfd 2010

Molécule Molekíli Balakisi Cdfd 2010

Neutralisation Bosukisani Sene Cdfd 2010

Neutron Netrón Mukinayi Cdfd 2010

Nombre d’Avogadro Motúya ya Avogadro Sene Unikin 2008

Nombre d’électrons

par couche

Motúya ya baelektrón

molongó na molongó

Sene Unikin 2008

Nombre d’oxydation Motúya ya kotíka

baelektrón

Sene Unikin 2008

Non-métal Ebendété Sene Unikin 2008

Noyau Mukókólí Sene Cdfd 2010

Numéro atomique Motángo ya atómi Sene Unikin 2008

Page 471: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

471

Orbitale Etepelo Sene Cdfd 2012

Oxydant Ezwa Sene Cdfd 2010

Oxydation Botíki baelektrón Sene Cdfd 2010

Oxydoréduction Botíki-bozwi baelektrón Sene Cdfd 2010

Paire électronique Libalé ya baélectron Sene Cdfd 2012

Particules

subatomiques

Bikélékété na káti ya

atómi

Sene Cdfd 2010

pH pH Chimie Unikin 2008

Phénomène chimique Ekómisami ya shimí Sene Cdfd 2010

Phénomène physique Ekómisami ya fizíki Sene Cdfd 2010

Photon Monkalikali Mukinayi Unikin 2008

Pratique Bosálisóló Sene Cdfd 2010

Précipitation Bokitisi Sene Cdfd 2010

Pression Lifina Mukinayi Cdfd 2010

Probabilité Ndelo ya ngenge Sene Cdfd 2010

Produit Esálami Sene Cdfd 2010

Propriété Ezaleli Lingála Cdfd 2010

Proton Protón Mukinayi Cdfd 2010

Réacteur chimique Ebóngolanelo na shimí Sene Cdfd 2010

Réactif Ebóngolana Sene Cdfd 2010

réaction acide-base Bobóngolani asíde-báze Sene Cdfd 2010

Réaction chimique Bobóngolani na shimí Sene Cdfd 2010

Réducteur Etíka Sene Cdfd 2010

Réduction Bozwi baelektrón Sene Cdfd 2010

Règle de valence Mobéko ya makokí ya

kokangana

Sene Cdfd 2010

Saturation Botóndi-meké Sene Cdfd 2010

Science Nzebi Lingála Unikin 2008

Science de nos

ancêtres

Nzebi ya bakóko na bísó Lingála Unikin 2008

Science expérimentale Nzebi ya bomekimeki Sene Unikin 2008

Sel Múngwa Lingála Unikin 2008

Soluté Emelami Balakisi Cdfd 2010

Solution Lisangana Sene Cdfd 2010

Solvant Emela Balakisi Cdfd 2010

subatomique ya biténi ya atómi Sene Unikin 2008

Substance chimique Ezala ya shimí Sene Unikin 2008

Symbole chimique Elembo na shimí Sene Unikin 2008

Tableau périodique

des éléments

Etanda ebandelaka ya

bibuki

Sene Unikin 2008

Page 472: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

472

Théorie Elimboli Sene Cdfd 2010

Transfert d’électrons Bolekisani baélectron Sene Cdfd 2010

Valence Makokí ya kokangana Sene Cdfd 2010

10.5. Babúku ya shimí óyo molakisi Mukinayi akomá

Natálákí na bokébi babúku míbalé ya shimí óyo Mukinayi, molakisi na

Boboongó ya Kinshasa, akomá. Na sima na yangó, naskanákí babúku yangó pé

nabóngólákí yangó na fishié .txt, pó na koyéba kososola yangó na nzelá ya esálisela

Unitex. Ezalí bóngó, Lexique Chimie Français-Lingála (Mukinayi 2011a) pé Shimie,

mambi ma ebandela (Mukinayi 2011b). Babúku yangó míbalé ekomámá na Lingála

lya Makanza pé ezalí eténi ya matéya ya shimí ya kelási ya libosó ya shimí na

boboongó na Ekólo Kongó ya Demokrasí. Áwa nalakísí babúku yangó na botáláká

míngi molando ya bobéngeli pé etámboli na ndéngé ya nzebi ya minoko ya makomi

óyo ebimísámí.

10.5.1. LEXIQUE DE CHIMIE FRANÇAIS-LINGÁLA

Ebéngo yangó ezalí na mabáteli336

302 óyo ezalí mayébi ya shimí eléngélámí na

matéya ya shimí likonzí ya mvúla ya libosó ya shimí na boboongó. Bikóta ezalí na

Français pé bandimbola ezalí na Lingála lya Makanza. Na boye, ezalí, lokóla kómbó

na yangó ezalí kolakisa, ebéngo ya likendeli (nzelá ya kokendele) sé mókó Français-

Lingála. Libáteli ezalí na mikala mísáto : ekóta, ekokana, pé liyéboli (ndimbola).

Ekóta ekabwáná ná mikala misúsu na bapwén-virgíle. Mokala ya libosó sima ya pwén-

míbalé ezalí ebéngeli-ekokáná na Lingála. Mokala ya míbalé ezalí liyéboli óyo ezalí

kolimbola limanyoli.

Atome: atomi; eténi ya nsuka ya nsima ya bopasoli

pasoli eloko inso.(p.4)

Ekómaka pé ke, mokomi, na bosáléláká bibéngeli-ekokáná na ndéngé ya

mosálá na yangó, ákóma na bibéngeli ekokáná míngi, tó pé mayéboli míngi. Wáná,

akokabola bibéngeli tó mayéboli yangó na bapwén-virgíle.

Base: baze; mopikoli H+; mobwaki OH-; eloko eye

ezali na bokoki bwa kopikola (kobukola,

336

libáteli = enregistrement ; likendeli sé mókó = unidirectionnel ; ekóta = entrée ;

liyéboli = définition ; ekokana = équivalent

Page 473: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

473

kongunola) proton H+ o kati ya mai, tó ezali na

bokoki ya kobwaka ion OH- o kati ya mai.

Ekómaka pé ke, mokomi apésí liyéboli té. Wáná ekozala káka mikala míbalé,

óyo ya ekóta ná óyo ya ebéngeli ekokáná.

Balance: emekele ya kilo

Pó na kosílisa, mwá bikóta misúsu ezalí na bibéngeli ekokáná té kasi apésí káka

liyéboli na yangó.

Cellule électrolytique : nzungu esika wapi nzete

ibale katode elongo na anode izindisami elongo na

boniangoa bwa mungwa na kati ya mai, mpe isila

kokangisama na lotiliki (+) elongo na (-) mpo'te

anion na kation ya mungwa ibaluka atomi iye

izangi lotiliki.

Ebéngo óyo ezalí ndé lisangá-maloba ya shimí likonzí ya ndelo epúsáná, mvúla

ya yambo na boboongó. Na ndelo ya Lingála lya Makanza pé ezalí na likambo té.

Mokomi asálélí bolakisi mingóngó té. Wáná ezalí ekendeli ya bakomi míngi ya

Lingála. Atá ko bóngó, ezalí na mwá maloba óyo etíámí mingóngó ya likoló lokóla

ndakisa mibalé, bibendé, mabelé, nsé… Na kotálela na ngáí, mokomi azalákí komóna

néti /e/ óyo elakísámí mongóngó té, ekokí kotángama lokóla /e/ ya bába ya Français.

Ndéngé mókó pé, kotía linzáka na é ya ebéngeli molékile ezalí koúta na kofúla ya

ekomeli na Français. Na loláká ya Lingála, ekokomama molekíli pó mongóngó ya

fonéme yangó ezalí na sé. Akokákí pé kokoma molekile pó na kotíkala na bomókó na

ekomeli na yé. Akokákí pé kokoma molekíle sókí eséngákí mongóngó ya likoló, lokóla

tolí epésámákí na mayángani ya 1974 ya banganga minoko ya Kongó.

Kolandana na ndéngé mokomi aponákí kokoma na Lingála lya Makanza, ezalí

na mwá biútá-likelelo óyo esálámá ná basúka ekesáná ná basúka ya Lingála ya

Kinshasa.

ekangele, emekele, esalele

ekangele, emekele, esálele

e-kang-el-e, e-mek-el-e, e-sál-el-e

Etongá e-MOB-el-e na Lingála lya Makanza ekómaka e-MOB-el-i na Lingála ya

Kinshasa. Elingí koloba, súka -i ezwí esíká ya súka -e. Elakisaka kómbó ya elóko ya

mosálá pó na ko-MOB-a.

Page 474: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

474

ekangeli, emekeli, esaleli

ekangeli, emekeli, esáleli

e-kang-el-i, e-mek-el-i, e-sál-el-i

Kosálela Lingála ya Makanza ezalí kolakisa pé bokulaka na ndoba (lisangá ya

maloba, vocabulaire)337

ya Lingála, míngimíngi na óyo etálí kosálela makelelo

ebéndísámá ya esúki ya bobéndisi -ol-. Tína-maloba ya bobéndisi yangó eyébání míngi

té epái ya balobi ya Lingála ya Kinshasa.

kobómbola

kobómbola

ko-bómb-ol-a

kobómba + ol = kobimisa polélé óyo ebómbámákí.

Na óyo etálí bibéngeli, mokomi, bambala misúsu akipé penzá mwá bakokesana

ya miké té na batína-maloba. Ezalí komema mbala mosúsu ebengeli mókó-mamamyoli

ebelé (polysémie). Na shimí, ekosénga bokébi pó ekokí kokómisa esákólá ya

likolólikoló. Tózwa ndakisa ya bibéngeli changement pé réaction óyo mokomi abéngí

nyónso na Lingála bobaluki, bobongoani.

Changement : esálama = bobaluki ; bobongoani ;

actif = bobaluli ; bobongoli ; mbongoani.

Changement spontané: bobaluki bozanga lisalisi.

Réaction: reaksion;bobaluki; bobongoani.

Réaction ya shimí:bobaluli bwa litonga lya eloko

; bobuki bikangele bya kala mpe botongi bikangele

bya sika,

Nakótísákí mokandá óyo na lisangá-maloba pé ebimísákí maloba ebelé

elámbámá ya etongá bo-MOB-i (óyo elakisaka molando), e-MOB-el-e (i) (ndéngé ya

kosála tó elóko ya kosálela), esúki -ol- (ebalola tó elútisa). Yangó esungákí na

boyékoli ya etongameli pé tína-maloba ya makelelo ebéndísámá pé bakómbó lokóla

etandámákí na mokabo óyo eútí koleka. Yangó ezalí na molongó ya makambo pó na

shimí, míngimíngi milando, bosálameli, bilóko ya kosálela pé makambo ya kosála na

nzelá ya kozóngela emónanaka míngi.

Mapésami elandélámákí na esálisela Unitex. Fishié ezalákí na masakola 591 ná

batoken 8791 (batoken 1333 ya kokesana). Elandélámákí lokóla nkómá ya Français,

337

ndoba = vocabulaire (n-loba ndoba : lisangá ya koloba)

Page 475: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

475

wordlist esálisela eyébákí maloba 579 ya simple n Français, maloba 31 ya etongámá

pé maloba 866 óyo eyébání té, elingí koloba, maloba ya Lingála.

10.5.2. SHIMIE, MAMBI MA EBANDELA

Búku na kómbó Shimie, mambi ma ebandela yangó pé ekomámá na Lingála lya

Makanza. Yangó ebimí na sima ya lexique de chimie. Ezalí pé pó na bayékoli ya kelási

ya libosó ya shimí na boboongó. Ezalí na makásá 52 pé mikabo 6 :

1. ebandela (introduction)

2. bokaboli biloko lingomba na lingomba (classification ya la matiere)

3. biyebeli bya biloko mpenza (bimekelo)

4. likakoli lyaatomi (atomistique)

5. botongi ekangele o kati ya atomi ibale (la liaison ya shimí)

6. molongo mwa ba elema inso (molongó ya bibúki ya shimí

Mukinayi akomí shimie na e na súka. Yangó ezalí pó, alandí ndéngé

ekomamaka na français. Kasi lokóla na Lingála, bileli nyónso óyo ekomámí, esengélí

étángama, ekozala na tína té, ya kotía e yangó.

Lokóla pó na lexique français-lingala, na óyo etálí ekomeli, atíé manzáká té.

Bibúki ya shimí ekomámí na Français. Kasi, ezalí na mwá bakómbó ya bibúki óyo

ekomámí na botíei na etongameli pé loláká ya Lingála (karbone, beriliom, oxijene,

fliore …). Kasi, kokoma boye, etíkálí ndéngé mókó té, tángo nyónso.

Pó na óyo etálí bokeli bibéngeli ya nzebi, mokomi asálélí bobéndisi, botóngi,

bodéfi pé botíei na etongameli pé loláká ya Lingála. Elingí koloba, bibéngeli yangó

ezalí na Lingála. Mokomi azalí pé kozánga té kokótisa tángo nyónso, bibéngeli óyo

ezalí na bikokana na Français pé na Lingála.

Pó na óyo etálí boyíké ya maloba, mokomi azalí kokoma ebandi ya kómbó ba-

ekabwáná ná ebéngeli. Kosálela, ndakisa, ba elektron, ba orbitale ezalí kolakisa

ekendeli ya balobi. Balobi Lingála bazalaka na momeseno té ya koyíngisa bidéfami ya

Français na bakelási ya bakómbó éngébéné na ebandi. Edéfami atá ebandí na ekango

níni, eyíngisamaka sé na libálani 9-2+. Ekómisami yangó emónanaka pé pó na

bibéngeli ya nzebi óyo ebótámí na bobakamisi elongóbání na Lingála. Namóní pé ke,

tángo ezalí liloba mókó esálelamaka míngi té na Lingála, atá ezalí ya libálani e-bi (7-

8), mokomi asálélí káka ebandi ba- (2) na boyíké. (elukelo / ba elukelo). Boyíké ya

elukelo (esíká balukaka, laboratoire) ezalí bilukelo. Yangó ezalí kofándisa kondima

ke, ekendeli ya balobi-Lingála ezalí ya kosálela ebandi ya kómbó ba- lokóla ebandi ya

boyíké pó na bakómbó nyónso.

Nabéndákí bibéngeli ya nzebi na lisungi ya esálisela Unitex. Yangó epésí ngáí

nzelá pé ya kokundola bibéngeli óyo Mukinayi akelákí na tángo azalákí kokoma

Page 476: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

476

babúku na yé. Bibéngeli yangó ebakísámí na molongó ya bikóta 302 óyo ezalákí na

búku na yé lexique français-lingála.

Na Unitex, fishié yangó epésákí masakola 1303, batoken 22883 (batoken 2008

ya kokesana. Eyékólámákí pó na monoko ya Français. Yangó wáná wordlist ya

esálisela ekundólákí maloba ya simple 552 ya Français, maloba etongámá 11 pé

maloba 1506 eyébáná té, elingí koloba, maloba ya Lingála.

10.6. BOSÚKISI

Na mokabo óyo, nalakísí batekiníki óyo esálelamaka pó na kobótamisa

bibéngeli ya nzebi. Ezalí bóngó : bobéndisi, botóngi, bokokani pé botíei na etongameli

pé loláká. Yangó emónísámí káka té, na mosálá na ngáí mókó ya kokoma búku ya

shimí. Emónísámí pé na mosálá ya Mukinayi (2011a ; 2011b) pé Diambu (2001).

Diambu akomákí Molongo mwa kemi epái wápi akelákí bibéngeli ya bibúki ya shimí.

Mukinayi asílí kobimisa babúku míbalé ya shimí na Lingála pé misúsu minoko misúsu

ya Kongó (Kiswahili pé Cilubà). Na mokabo óyo, namónísí pé tína ya ebóta-biútá-

likelelo óyo ezalí esáleli ya kokelela bibéngeli. Ezalí bóngó óyo nalakísákí na mokabo

óyo eútí koleka. Nalakísákí pé ndéngé ya kosála mbala-mókó na Lingála ekopésa

nzelá ya kokela na pwásá bibéngeli pé bisakoleli.

Nasálélákí Lingála, monoko óyo nazalákí koluka konguyisa makoki na yangó

na shimí, bó monoko ya mosálá. Etámboli óyo epésákí ngáí nzelá ya kokótisa libélá,

etáleli ya bokóko ya bato ya mangála. Ezalaka pete té ya kokabola, epái bokóko tó

bizaleli ya ekólo sóngóló, epái makambo óyo ezalí bizaleli ya bato ya shimí. Nalobí

bóngó pó, shimí ezalí pé na baboséngá na yangó, óyo ekipaka ekólo té, pé molóngó

mobimba basálelaka káka mibéko mókó. Na boye, kosála mosála mbala-mókó na

Lingála etíé ngáí na etáleli makambo ya bato ya Kongó.

Nasangísákí bizwami ya misálá óyo mísáto pé namemélákí yangó balakisi ya

shimí na mayángani. Ezalákí pó na bátála, níni ezalí malámu, pé, níni esengélí

kobongisa. Mayángani yangó eléngélámákí bóngó, na sánzá ya zomi na mókó ya

2008, na sánzá ya mwambe ya 2010 pé na sánzá ya libwá ya 2012. Kúná, epái wápi

nakútánákí na balakisi 90 ya shimí. Na mokabo óyo, natandí bibéngeli óyo

epésámélákí bangó, bibéngeli óyo bandimákí pé na óyo babongísákí. Boyékoli óyo

ezalí komónisa litómbá ya koyóka bakánelami338

, ézala yambo ya kobanda mosálá ya

bobéngeli, ézala tángo ozalí kosála mosálá yangó, ézala na sima ya kosála mosálá

yangó. Mosálá ya bobéngeli óyo nakomólí áwa, efándísámí bóngó na makonzí míbalé,

338

mokánelami = personne cible

Page 477: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

477

epái bosáleli malámu bikelameli ya káti ya monoko, epái bondimamisi339

misálá yangó

epái ya balobi-monoko óyo bazalí pé banganga na mambí yangó.

Mokeli-bibéngeli akokí kolanda esáleli óyo pó na kokela bibéngeli ya nzebi na

ézala na mambí sókí níni ya nzebi tó ya mayéle ya mosála (tekinolojí). Ekosénga káka

ábosana té ke, tángo azalí kosála mosálá na monoko ya Afrika, azalí koluka té

kobóngola makambo kolongwa na Français tó na Anglais pé komema yangó na

monoko yangó, kasi azalí penzá kotonga pé kokoma tó koloba makanisi na yé mbala-

mókó na monoko yangó. Sókí na tángo yangó azalí na makokí ya kokela ebéngeli na

monoko na yé té, akokí kodéfa ebéngeli, ndakisa, na monoko ya Pótó óyo esálelemaka

lokóla monoko ya letá na Ekólo na yé. Mokeli-bibéngeli asengélí koyéba tángo nyónso

polélé ke, mosálá ya bobéngeli ezalaka mosálá ekóbaka, ezángá súka. Ebéngeli

endimámí leló ekokí pé kobwákisama lóbí.

Pó na kosílisa, mokabo óyo emónísí, ndéngé esílá komónisama na baluki

misúsu libosó (Cheik Anta Diop 1964, Bamgbose 1984, CELTA 1995-2000, BAKITA

1972-2004), ke, likambo ya kosálela minoko ya Afrika bó minoko ya kotángisela na

bitéyelo, ezalí té pó na bozángi bibéngeli ya nzebi. Ndéngé elakísámákí na babotálitali

na bísó na terén, ezalí lisoló mosúsu óyo mikakatano na yangó ekoútaka míngimíngi

na ndéngé bato bazwelaka minoko yangó. Atá kútu baboyékoli ebelé esílá komónisa

ke, balakisi pé bayékoli bayébaka malámu malámu té monoko óyo bazalí kosálela pó

na matéya na kelási, ebelé ya bato batángá, bakambi ya politíki pé babóti bandimaka

nánu té ke búku ya kelási ékomama na monoko ya Afrika. Sirtú koyóka ke, molakisi

azalí kotángisa na monoko ya Afrika, balingaka koyóka yangó té.

Na boye, na súka ya mosálá óyo ya bobéngeli ya shimí, nalukákí pé koyékola

banzelá níni ya kolanda pó makomi yangó ya Lingála éndimama na bitéyelo. Tozalí

nánu mosíká pó bato bándima ke Lingála ékoka pé kosálelama bó monoko ya kelási na

bandelo nyónso, bandá na gardiéni tíí na bonganga (doctorat). Kasi, nakokí koloba ke

boluki-na-kosála340

óyo, epésí mwá bilembo na óyo etálí etámboli ya kokamata pó na

kopika baboyébi ya nzebi na minoko ya Afrika pó na bato na Afrika. Natandí etámboli

yangó na mokabo ezalí libosó. Kasi, na mokabo óyo ekolanda, nakolimbola, etámboli

nalandákí pó na kokoma bagó (bagó) ya shimí pó na bayékoli ya kelási ya mísáto ya

katikáti. Yangó eyeí kofándisa mosálá óyo ya konguyisa boyébi ya nzebi na minoko ya

Afrika.

339

bondimamisi = validation 340

boluki-na-kosála = recherche-action

Page 478: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

478

MOKABO 11

BAGÓ YA SHIMÍ FRANÇAIS-LINGÁLA

PÓ NA BAYÉKOLI YA KINSHASA

11.1. NKÓTÉLÁ

Mokabo óyo ezalí sombélé suka bisanga ya etámboli ya bokeli-bagó pé

bobéngeli óyo nakomólí na boyékoli óyo. Nalakísí etámboli óyo nalandí pó na

kokokisa mosálá ya kokoma bagó ya shimí ya minoko míbalé Lingála-Français. Ezalí

pó na bayékoli pé balakisi ya kelási ya mísáto ya katikáti ya bitéyelo ya Kinshasa.

Bagó yangó emanyólámí bó lisungi ya etángiseli, ézala pó na balakisi, ézala pó na

bayékoli, pó bákoka komóna na lombango, liyéboli ya limanyoli óyo bazalí koluka

koyéba tína. Na boye, bakokóba na kolimbola tó koyékola litéya pé kosála mamekami.

Pó na yangó, nalandí bóngó bitápi óyo esengélí pó na kotonga bagó ya motíndo óyo.

Mokabo óyo ezalí na mibóko sambo. Na sima ya nkótélá óyo, mobóko ya

míbalé ezalí kolobela elimboli pé nzelá ya kosálela. Mobóko ya mísáto ezalí kolakisa

mosáleli óyo akánámí341

, nzóka ndé na mobóko ya mínei, natandí bilandelami ya bagó.

Mobóko ya mítáno ezalí kolakisa etámboli óyo nalandákí pó na kopona baléme pé

kobimisa mayéboli. Kolakisa etongá ya bagó yangó esálámí bóngó na mobóko ya

motóbá óyo ezalí bóngó libosó ya bosúkisi.

11.2. BOBÉNDI BIPÉSAMI PÓ NA BIBÉNGELI

Na tángo bobéngeli ezalí kozwama lokóla mambí ya nzebi, eséngaka kokipé

makambo óyo, kolanda na ndéngé Depecker (2009: 97) azalí koloba :

"les unités linguistiques dans les langues, les

concepts par lesquels le réel est représenté dans

la pensée, les objets et les représentations".

Mokeli-bibéngeli akipaka níni azalí kolandela pé maziba epái wápi akokende kopepa

bibéngeli óyo ezalí yangó boséngá. Monoko na monoko ezalí na ebongiseli na yangó

eyébáná óyo etósaka. Bakimókó342

ya monoko ezalí bitongelami óyo mokeli-bibéngeli

akosengela na yangó pó na kobongisa bibéngeli na mambí sóngóló. Na mopanzi ya

boyébi wáná na ndelo ya nzebi ya minoko, mamanyoli pé bilóko óyo esengélí kopésa

kómbó etálí mambí na mambí. Yangó ezalí lengwisitíki té kasi mambí ya mosálá óyo

341

mosáleli-mokánami = utilisateur-cible 342

kimókó ya monoko = unité linguistique

Page 479: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

479

olingí kopésela bilóko na yangó bakómbó. Ndakisa shimí. Ezalí pé na ndéngé na

yangó epéselaka bakómbó ya mayébi na yangó. Koyéba malámu ebongiseli wáná pé

ezalí na tína monéne na boyékoli bibéngeli. Pó na kosílisa, bato óyo bibéngeli yangó

ekelélámí, bazalí pé na ndéngé na bangó bazwelaka makambo, ézala na óyo etálí

monoko ya kosálela, ézala na óyo etálí nzebi tó tekinolojí yangó. Mokeli-bibéngeli

asengélí pé kokipé ezweleli ya makambo yangó.

Na ndéngé ya nzebi ya bobagoli, ezalí na bitápi míbalé ya tína monéne óyo

esengélí kokokisa libosó ya kobanda kotonga bagó. Ezalí : kolakisa bizalela ya

mosáleli-mokánami pé kolonga (koloba polélé) bilandelami ya bagó óyo olingí kosála.

Elingí koloba, bagó yangó, olingí kokoma yangó pó na banáni ? Elóko níni ozalí

koluka éte, bato óyo bakotonga yangó, bázwa tángo akotánga yangó ? Bitápi míbalé

óyo ndé ekopésa nzelá na mikáno óyo mobagoli akozwa, kolandana na ndéngé ya

kopona baléme, mayéboli, bandakisa, ndelo ya monoko pé mpóná343

ya mikala óyo

likakoli na likakoli ekozala na yangó344

.

Ézala pó na bobéngeli, ézala pó na bobagoli, bobéndi bakandidá

bibéngeli/baléme ndé ebandeli penzápenzá ya mosálá ya botongi bagó. Ezalí na

minoko óyo ezalí na makomi ebelé. Tózwa ndakisa, monoko ya Français tó ya

Anglais. Bakeli-bibéngeli pé bakeli-babagó bakolekisa tángo molaí na kopanzapanza

makomi óyo bazalí na yangó pó na kobénda bakandidá bibéngeli pé, okwaka pé,

mayéboli. Etámboli óyo elongóbání na minoko ya Afrika té, néti Lingála. Ezalí pó,

makomi na minoko yangó ezalí míngi té. Na boye, makomi yangó mókó, ekopésa

nzelá té ya kokokisa mosálá ya bobéngeli pé bobagoli na botáléláká lisangá-maloba ya

makomi. Kobakisa na mosála ya kopanzapanza lisangá-maloba, mosálá ya bobéngeli

esengélí ekokisama pó na kopésa nzelá na babagó yangó ékoka kosílisa bapósá ya

basáleli (balakisi pé bayékoli). Pó na yangó, bakeli-babagó ya minoko ya Afrika

baponaka mókó ya banzelá ya kosálela óyo elandí.

Nzelá ya libosó, óyo esálelamaka míngi, ezalí, kosálela lisangá-maloba na

monoko-epésa345

(lokóla Anglais tó Français). Kúná mobagoli akobénda baléme,

mayéboli pé bandakisa. Na sima, akotanda bipésami yangó na mabóké pé na molongó

káka na monoko-epésa. Na sima akobóngola yangó na monoko-ekánelami346

(Matumele 1995, Prinsloo & De Schryver 2002, Taljard et al. 2007, Diki-Kidiri 2008,

343

mpóná = choix 344

léme = lemme ; liyéboli = définition ; ndakisa = exemple ; mokala = champ ;

likakoli = article, ekóta = entrée 345

monoko-epésa = langue source 346

monoko-ekánelami = langue cible

Page 480: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

480

Maseko 2009, Taljard et al. 2011, Nkomo & Madiba 2011). Óyo ndé etámboli óyo

nabéngí etámboli ya boyékoli bobóngoli347

.

Kasi nasálélákí esáleli ya míbalé. Yangó ndé nabéngí etámboli ya bobéngeli.

Elandamaka ndéngé níni ? Nabandákí na kokoma, na Lingála, búku ya shimí

kolandana na mwángo ya kelási ya mísáto ya katikáti. Na boye, nayébólákí mamanyoli

(nalobákí sókí ezalí níni). Napésákí pé bandakisa ya botiei na lisangá ya makambo.

Nyónso wáná nasálákí yangó mbala-mókó na monoko-ekánami, elingí koloba, na

Lingála. Mosálá óyo ya bobimisi mayéboli ya mamanyoli pé ya bandakisa epésákí

nzelá, na sima, ya kokela bibéngeli ya nzebi. Kokela bibéngeli yangó efándísámákí na

babosálameli ya maloba na Lingála. Elingí koloba : bobéndisi, botongi pé bodéfi.

Bomoi na ngáí bó moto ya shimí pé moluki na mambí ya lengwisitíki pé bososoli

lisangá-maloba esungákí makási na mosálá óyo. Eséngí káka té mobagoli ázala pé

nganga na mambí óyo alingí kosálela. Kasi, na etámboli óyo, ekosénga na yé kosála

mosálá yangó elongó na nganga na mambí yangó. Nganga óyo akobimisa penzá

boyébi na monoko óyo ekánámí. Na etámboli óyo, boyébi na bozindó etongameli ya

maloba na monoko-ekánami ezalí kopésa nzelá ya bobongamisi libélá ekeleli

bibéngeli, pé, bonguyisi monoko yangó (Mochiwa 2007:118).

Motángi akobátela na moto na yé ke, bitámboli míbalé óyo naútí kolimbola,

ekokisanaka. Elingí koloba, etámboli ya bobóngoli ezalí kopésa nzelá ya kobimisa

bibéngeli ya nzebi ebelé na ngonga óyo ekokí kokwama mokúsé, nzóka ndé, etámboli

ya bobéngeli ezalí kopésa nzelá ya komeka kotála na sóló, sókí, bibéngeli óyo ekelámí

ezalí koyíngisama malámu na káti ya masakola pé ezalí kobátela tína-maloba ya

limanyoli na monoko-ekánami. Sókí bóngó té, etámboli óyo ekopésa nzelá ya

kobongisa ebéngeli yangó pó éfánda na ndéngé esengélí na monoko-ekánami. Pó na

kosúkisa, na lisangá ya makambo ya ekólo óyo elobaka monoko yangó, ézala na

ndéngé ya bokóko pé bizaleli, ézala na ndéngé ya nkita pé bomoi ya bato na mbóka,

kosálela na monoko-ekánami ekokótisa libélá etáleli ya ekólo yangó.

11.3. BOBIMISI BIZALELA YA MOSÁLELI-MOKÁNELAMI348

Bagó ya shimí óyo tozalí koluka kobimisa na etámboli óyo, ezalí pó na bayékoli

pé balakisi ya kelási ya mísáto ya etéyelo ya katikáti. Baóyo batángaka tó pé

batángisaka na mongálá ya nzebi349

na engumba Kinshasa.

Na Kongó, litéya ya shimí ebandaka na kelási ya mísáto ya katikáti. Elingí

koloba, na mvúla ya libwá ya etéyelo. Ministere ya botéyi ya katikáti ebimísá mwángo

347

traductologie = boyékoli bobóngoli 348

bobimisi bizalela = caractérisation ; kobimisa bizalela = caractériser 349

mongála ya nzebi = section scientifique

Page 481: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

481

ya shimí pó na Ekólo mobimba. Yangó ndé bitéyelo nyónso esengélí bálanda

(Ministere EPSP 2009). Na ndéngé ya mobimba, na mwángo yangó, litéya ya shimí ya

kelási ya mísáto ya katikáti epésamaka ngonga mísáto na póso. Matéya óyo

eléngélámá yangó óyo :

Mayébi-makonzi (liyéboli ya shimí, liyéboli ya matière, bobóngwami na

ndéngé ya shimí pé na ndéngé ya fizíki),

Boyékoli atómi pé molekíli,

Bobóngolani na shimí,

Bolakisi mwá baatómi, bamolekíli tó basangísa lokóla kololi, okisijéni, mái,

mopepe, móto, pé bóngó na bóngó.

Na Kongó, babúku ebelé ya shimí, ekomámá na Français pé éngébéné na

mwángo yangó. Babúku yangó ebimaka na bibimiselo ya baprivé.

Na etáleli ya sosiolengwisitíki, ezalí na balokótá ebelé ya mangála ndéngé

tomónákí na mokabo ya mínei ya boyékoli óyo. Na boyékoli óyo ya bagó ya shimí,

nakipákí míngi lokótá babéngí Lingála ya Kinshasa óyo ezalí lokótá óyo esálelamaka

na bingumba ya Kinshasa pé ya Brazzaville.

Motángi akokí kobwáka lísó pé na likakoli na ngáí (Sene Mongaba 2012e) pó

na óyo etálí bozindó ya Mangála yangó.

Babotúnituni emónísákí ke, na engumba Kinshasa, ndelo likóló ya kámá ya

maloba ya Français na Lingála ezalí na nzingánzíngá ya 25% pó na molobi atángá

míngi té tó pé molobi óyo azalí koluka koloba Lingála ya sóló. Ndelo likóló ya kámá

yangó ekokí komata tíí na 50% tó leká, pó na molobi óyo atángá (tálá na mokabo 5) tó

pé óyo azalí koloba makambo ya nzebi tó ya tekinolojí.

Bayékoli ya kelási ya mísáto ya katikáti balobaka míngi Lingála facile ná 25%

ya maloba ya Français. Bazalaka pé míngi koleka penepene ya makomi tó maloba

elobámí na motáláká yangó na internet (Facebook, Youtube, forum ya bibóngá internet

ya Kongó, …), na SMS, na radio pé na télévision. Ezalí, míngimíngi, makomi óyo

elandelaka makambo ya bomoi ya mokolo na mokolo (mizíki, mabóké, politíki,

biyamba,…). Lokóla naútákí koloba kala míngi té, Lingála etángisamaka na bitéyelo

té. Na boye, bayékoli bakútanaka káka moké ná makomi elámbámá (ya kelási, ya

masoló, …), ézala na Lingála facile, ézala na Lingála ya sóló.

Ezalí na tína kobéta séte ke, ezalí té pó, balobi ya Lingála facile basálelaka

maloba ya Français míngi ndé, balobi yangó bayébí koloba Français na ndéngé ya

malongá. Na sóló, maloba yangó, esálelamaka, na eténi ya míngi, na esakoleli ya

Lingála pé míngimíngi lokóla bidéfami. Míngimíngi, esálelamaka té lokóla kokámbika

bakóde.

Bayékoli ya kelási ya mísáto ya katikáti bazalí na bamvúla pene na 15.

Kolongola bayékoli ya bitéyelo ya bána ya mayéle makási pé mwá bitéyelo ya bána ya

bato ya mbóngo, bayékoli ya bitéyelo ya katikáti na engumba Kinshasa, ebelé na

Page 482: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

482

bangó, bazalí na koyéba Français ya moké penzá (kotánga, kokoma, koloba, koyóka,

kosímba tína, kotía makambo na maloba na bangó mókó). Yangó ndé tína óyo,

balakisi 58 ya shimí óyo nasolólákí na bangó na botúnituni na óyo etálí Français-

Lingála (Sene Mongaba 2013) bazalákí na kondima ke, bagó ya minoko míbalé

Français-Lingála ezalí na tína makási pó na kokoka kolimbola bibéngeli ya shimí óyo

esálelamaka na Français na kelási.

Bayékoli ya kelási ya mísáto ya katikáti, ezalí mvúla na bangó ya libosó ya

koyékola shimí. Mayéboli óyo epésámí esengélí bóngó ézala pó na bato ya sika na

shimí. Kasi, ezalí mokanda ya kopanza-sango ya shimí té pó maloba ézala likolólikoló.

Ezalí penzá matéya ya shimí pé esengélí ékomama na alimá nyónso. Yangó elakísí ke,

mayéboli pé bandakisa esengélí kotongama na bisákólá ya nzebi (shimí) ezángá

kokóta na bozindó óyo ekolúta ndelo ya óyo eléngélámí na mwángo ya shimí ya kelási

ya mísáto ya katikáti.

Pó na óyo etálí balakisi, motángi akokí kotánga makomoli óyo epésámákí na

mokabo ya mísáto pé mokabo ya motóbá ya boyékoli óyo.

11.4. BILANDELAMI YA BAGÓ

Na boyékoli óyo tozalí koluka kokoma bagó Lingála-Français óyo ekosunga

batángi na yangó na kosímba tína ya matéya ya shimí. Batángi yangó bazalí bóngó

bayékoli pé balakisi ya kelási ya mísáto ya katikáti ya Kinshasa na mongálá ya nzebi.

Bizalelo350

míbalé ekokí koloba na mokúsé boséngá ya bayékoli pé ya balakisi.

Ezalelo 1. Bayékoli bazalí na boséngá ya kosímba tína ya ndimbola ya liyébi

óyo etángísámákí na litéya. Na boye, ezalí likambo ya koluka ndimbola na Lingála ya

ebéngeli óyo ebéngámí na Français. Liloba ekokí kozala ebéngeli ya shimí tó liloba ya

monoko ya bato nyónso. Na boye, ekóta ya likakoli ezalí na Français kasi liyéboli pé

bandakisa ezalí na Lingála. Ebéngeli ekokáná na Lingála ekosunga pó na kosímba tína

ya limanyoli pé ya ebéngeli na Français. Lokóla emónísámákí libosó (Sene Mongaba

2012e), ebéngeli na Lingála ezalí kosunga pé pó na kopésa bayékoli makási ya kokóba

na koyékola litéya na bangó pé kobongisa etáleli na bangó ya monoko na bangó mókó.

Lokóla elobámákí likoló, ekómaka míngimíngi ke, molakisi ábandela kolimbola

litéya na yé na Lingála. Ezalaka tángo akomóna ke, bayékoli bazalí koyéba malámu

malámu té, makambo óyo aútí koloba na Français. Kolakisa makomi na loléngé ya

bagó ekopésa nzelá na molakisi ya kotála penzá na lokásá óyo esengélí, ndéngé ya

koloba likambo yangó na Lingála. Atá tángo azalí kotángisa, akolukaluka té, akokende

mbala-mókó na lokásá óyo ezalí na ndimbola yangó. Kúná akokúta, ézala ebéngeli

ekokáná, ézala liyéboli, ézala ndakisa. Na boye, etámboli óyo ekosunga molakisi

350

ezalelo = situation ; ezaleli = habitude, propriété ; ezalela = état, caractère

Page 483: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

483

kokólisa síkísíkí ya esákólá na yé. Bagó ekopésa nzelá na molakisi ya kokíma kosálela

maloba óyo ekótisaka makambo nyónso na monoko ya bato nyónso. Akosálela penzá

bibéngeli ya nzebi óyo esengélí.

Ezalelo 2. Na mosálá na yé ya kotía makambo na maloba na yé mókó, ézala na

óyo etálí monoko ya koloba, ézala na óyo etálí etángiseli, útá na makambo óyo aútí

kobimisa na Lingála, moyékoli tó molakisi akokí kozala na boséngá ya kobóngola

yangó na Français. Pó na moyékoli, ezalaka pó na koyanola na momekano. Pó na

molakisi, ezalaka pó na kopésa bayékoli pó na bákoma. Na tángo wáná ekosénga

kozwa ndéngé ya koloba maloba yangó na Français. Wáná, akoluka liloba tó maloba

na bagó pé akomóna bibéngeli ekokáná na Français. Na mbísa, na lisungi ya liyéboli

ya maloba yangó na Lingála, akokí pé komóna sókí ebéngeli na Lingála elongóbání, tó

pé, elongóbání té, na limanyoli óyo ezalí kolakisa liyébi. Sókí elongóbání té, na lisungi

ya mayéboli ya maloba ebéndísámá na mobímbí mókó, mosáleli akokí bóngó

kokundola ebéngeli elongóbání. Bakozóngisa na ngámbo ya Lingála ekopésa nzelá, ya

kokútana na liloba óyo ebongí malámu koleka. Na boye, mosáleli akofándisa na

ndéngé ya libélá, mayébi ya sika óyo aútí koyékola. Nalílísí makambo nazalí koloba,

na nzelá ya ndakisa ya mobímbí -sang- (kotía esíká mókó). Nakolobelela yangó mwá

mosíká na mokabo óyo.

Ndéngé nasí nalimbólákí, kolandana na makambo ndéngé elekanaka éngébéné

na sosiolengwisitíki, nakokí koloba ke, bayékoli bakomprenaka míngi Lingála facile.

Na yangó eyélí ke, mayéboli pé bandakisa na bagó, ekokomama na motáláká ya

Lingála facile LF (bibéngeli ya nzebi, mitúya, mamekeli ekozala na Français), atá na

káti ya parantézi, nakotía pé bibéngeli ekokáná na Lingála ya sóló LS. Libóngoli na

Français, óyo ekozala na molongó ya lobóko ya mobáli, ezalí kosunga basáleli na

bokási bakosála ya kotía makambo na maloba na bangó mókó. Pó makambo ndéngé

elekanaka, na káti ya kelási, súkasúka, esengelaka na bangó kokoma makambo yangó

na Français.

11.5. KOPONA BALÉME PÉ MAYÉBOLI

Na mói ya leló, na óyo etálí makomi ya shimí na Lingála, ezalí míngi té. Tozalí

na molongó ya bakómbó ya bibúki ya shimí (Diambu 2003 ; Sene Mongaba 2009) pé

mwá babúku miké míbalé (Mukinayi 2011a ; 2011b) : Ebéngo ya shimí Français-

lingala pé Shimie, mambi ma ebandela. Mabimisami351

ya Mukinayi ezalí nkótélá ya

litéya ya shimí likonzí. Ezalí pó na bayékoli ya kelási ya libosó ya shimí na boboongó.

Ezalí kozwa mwángo ya shimí ya kelási ya mísáto ya katikáti té. Ekótí na bozindó

koleka makambo óyo eléngélámí pó kelási ya mísáto ya katikáti. Na bomónáká ke,

351

libimisami = publication

Page 484: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

484

Lingála ezalí monoko mókó óyo ezalí penzá na makomi míngi té ya shimí, etíndákí

bísó ya kokela bibéngeli ya shimí tángo tozalákí, sé na ngonga yangó, kokoma búku ya

shimí pó na kelási yangó. Makomi ya búku ya shimí pé mabimisami nyónso míbalé ya

Mukinayi pé molongó mwa kemi ya Diambu pé ekokísámákí na Sene Mongaba (2009)

ezalákí ndé lisangá-maloba óyo tosálélákí. Mayéboli na Lingála óyo ezalí na káti ya

bagó óyo, ezalí bóngó míngimíngi mayéboli óyo nakomákí tángo nazalákí kokoma

búku óyo ya shimí. Ezalí polélé ke natángákí babúku ya shimí óyo ekomámá na

Français pó na bitéyelo ya Kongó (Mikalukalu 1984, 1986 & 1992, Lufimpadio 1998,

Ndjungu 2002, O Cledjo 2005), pé, babúku misúsu ya bitéyelo ya katikáti misúsu ya

bambóka lokóla Belgique (Pirson & al 2009), Grande Bretagne (Ryan 2006), Italie

(Tottola & al 2008), Espagne (Del Barrio 2008), Malaisie (Yasin 2011), Canada (Kotz

& Treichel 2006) pé USA (Moore 2004).

Na ndelo ya bobéngeli, nalukákí libosó kolimbola, sima koloba na Lingála sókí

limanyoli yangó ezali níni. Wáná nazalí kokipé té, ndéngé níni nakobénga liyébi yangó

na Lingála. Tángo nabimísí liyéboli pé nalimboli limanyoli na botíaká yangó na káti ya

lisangá ya makambo nzíngánzíngá na lisungi ya bandakisa, ebéngeli elongóbání ya

limanyoli óyo, ekobima polélé yangó mókó kolandana na esákólá. Pó na yangó,

boyébi na ngáí ya ndéngé maloba ekelamelaka na Lingála (bobéndisi, botongi, botiei

na etongameli pé loláká ya Lingála pé bodéfi) ezalákí na lisungí monéne.

Pó na kosílisa, nasálákí mosálá óyo mobimba na Lingála. Nazalákí kolanda

ndéngé balobi pé bakomi ya babúku ya bato nyónso óyo ezalí na káti ya lisangá-

maloba basálákí pó na koloba na Lingála, sókí limanyoli sóngóló tó pakala ezalí níni.

Nazalákí kobósana té kotála, ndéngé níni bazalákí kokoma pó esákólá na bangó ézala

na póle pó na motángi tó moyóki. Makomi na Français óyo ezalí na bagó ezalí bóngó

mabóngoli ya makomi ya Lingála.

Malámu ya etámboli óyo ezalí ya komóna mbala-mókó sókí ebéngeli óyo

ekelámí, ekokí koyíngisama na malámu na esakoleli ya Lingála ná mbúlúngano moké.

Na ndelo ekátámí pó na boyékoli óyo, nasálélákí esálisela Notepad++ pó na

kokótisa makomi na lisangá-maloba. Nasálélákí esálisela Unitex pó na kobénda

bibéngeli na lisangá-maloba pé pó na koyéba motúya ya bambaleyáka352

pé bomónani-

elongó ya bibéngeli yangó. Esálisela TswaneLex esungákí bísó pó na kokela bagó

yangó. Esálisela TswaneLex etíámákí na Lingála. Yangó epésákí nzelá ya kosála

mosálá na nzíngánzíngá 353

ya informatíki ekomámá na Lingála pé ezalí kotósa etongá

pé mibéko ya monoko ya Lingála.

352

mbaleyáka = fréquence ; koyéba motúya = évaluer 353

nzíngánzíngá = environnement

Page 485: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

485

11.6. LIKÓMISI NA LINGÁLA YA MWANGO YA INFORMATÍKI

TSWANELEX

Likómisi ndéngé De Schryver (2006 : 223) akomí, ezalí

the entire lexicographic process, from initial

compilation all the way to final product, may

henceforth be conducted in any language of one's

choice

TswaneLex ezalí esálisela emanyólámí na ndéngé ya kopésa nzelá na mosáleli

ákoka kobóngola mobimba ya bitínda354

na monoko na yé pé ákoka kotía ekomeli ya

monoko yangó. na boye, nakokákí kokótisa bankomá óyo ekopésa nzelá ya kokoma

balokótá nyónso ya Lingála. Na sima nabongólákí bitíndi ya esálisela yangó na

Lingála. Ezalí libóngoli kolongwa na Anglais pé kokende na Lingála. Nasálélákí

bandéngé nyónso mínei ya bikokána ndéngé nalimbólákí na mokabo ya míbalé

éngébéné na typologie ya Adamska-Salaciak (2011). Pó na pási ya kozwa bikokana ya

mbala-mókó, nasálélákí bóngó, bobéndisi pé botongi pó na kobóngola bibéngeli óyo

ekosunga basáleli bákoka kosála na nzíngánzíngá eyámbaka bato malámu.

Ndakisa,

a) Ekokana mbala-mókó

create new list kelá molongó ya

sika

save ... bátélá ...

search luká

text makomi

b) Liloba ya sika na nzelá ya bobéndisi (kómbó eútá-likelelo)

entry

entries

ekóta

bikóta

entity

entities

ezalisela

bizalisela

354

etínda = commande

Page 486: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

486

c) Botongi

alternative sókí óyo té óyo

database sandúku ya bipésámí

edit bongísá-bimísá

activation sálá-ésála:

frequency mbala-eyáka

username kómbo ya mosáleli

d) Kotía na loláká ya Lingála

file fishé

copy kopié

code kóde

percentage pursantáj

letter létre

pó na kokesenisa yangó na ebéngeli nkomá óyo nasálélí

pó na kobóngola character

statistic sitatisitíkí

underline sulinyé

e) Bodéfi

plugin plugin

copyright copyright

f) Ndakisa-lisapo

fields mikala

toggle bilingual linked view kámbíká na etáleli

ekangánísá minoko míbalé

Bibéngeli ebéndámákí útá na lisangá-maloba pé etíámákí na molongó na lisungí

ya esálisela Unitex. Na sima, nabéngísákí yangó na esálisela TswaneLex pó na kokela

bagó ya shimí Lingála-Français. Mosálá óyo ezalí mwá pete pó, lisangá-maloba

ezalákí ya moké pé mayébi ezalákí ya kotandama na makomi ya búku óyo nakomákí.

Page 487: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

487

11.7. BOLAKISI BAGÓ PÉ BITONGÁ YA MAKAKOLI

Bagó yangó etongámá ya biténi mísáto.

Eténi ya libosó ezalí bandimbola, na Lingála, na ndéngé ya kosálela bagó

nyangó, bikátami355

óyo esálélámí, bokúsé ya ndimbola ya etongameli ya maloba na

Lingála, bolakisi mingóngó, pé lokótá ya Lingála óyo esálélámí. Na eténi yangó,

okokúta pé elakisa-nzelá ya mosaleli na ndéngé ya malámu ya koluka ebéngeli pé

bandimbola ya limanyoli kingándi.

Eténi ya míbalé pé ya mísáto ezalí ndé bagó yangó penzá. Likakoli na likakoli

emónání na molongó ya alifabé ya bibéngeli óyo elimbólámí. Nasálélí molongó na

ndéngé ya alifabé pó na susí ya kopésa nzelá na moluki ákende mbala-mókó na

likambo azalí koluka. Bolakisi yangó ezalí na litómbá pó na moyékoli óyo ayébí nánu

malámu malámu té etongá ya litéya na yé shimí. Bolakisi yangó, ezalí pé na litómbá

pó na molakisi. Yé, akokí kobwáka lísó na lombángo tángo azalí kotéya na kelási.

Bolakisi óyo ekokí kopekisa motángi ákoka komóna mobimba ya boyébi óyo ezalí

nzíngánzíngá pó lokóla bibandi ya bakómbó ekesáná, bibéngeli míbalé ya ndimbola

pene, ekokí kotíama mosíká na káti ya bagó. Pó na kokíma tengú yangó, natíé

mobóngisano ya kotínda kotála na bibéngeli nyónso óyo ekokí kosunga motángi.

(Taljard 2007).

Na bagó óyo, eténi ya míbalé ezalí na moleko356

ya Français-Lingála. Na eténi

yangó, tozalí na mabóké míbalé ya makakoli : makakoli ya bibéngeli ya nzebi pé

makakoli ya maloba ya monoko ya bato nyónso.

Na libóké ya libosó, ezalí makakoli ya bibéngeli ya shimí. Makakoli yangó ezalí

na mikala óyo :

1) Mokala ya libosó ezalí ekóta yangó mókó. Ebéngeli ya shimí ezalí na

Français. Ezalí mayébi ya shimí óyo eléngélámí pó na kelási ya mísáto.

2) Mokala na kómbó : na Lingála. Yangó ezalí ya ebéngeli ya shimí ekokáná na

Lingála.

3) Mokala ya mísáto : ezalí-níni. Yangó ezalí kopésa liyéboli ya liyébi na

ndéngé ya shimí. Libosó ya kotía liyéboli óyo, ekokí pé kozala na botiei na lisangá ya

makambo na monoko ya bato nyónso, sókí boséngá ezalí. Esákólá ekomámí na

Lingála pé bibéngeli ya nzebi na Français.

4) Mokala ya mínei : ndakisa. Yangó ezalí kopésa ndakisa tó bandakisa ya

shimí. Bandakisa yangó ezalí tángo nyónso na Lingála. Kasi bibéngeli ya nzebi ezalí

355

ekátami = abréviation 356

mokendo = sens ; moleko = direction (science physique)

Page 488: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

488

na Français. Ekómaka pé ke, bandakisa ya bomoi ya mokolo na mokolo épésama pó na

kotía liyébi yangó na lisangá ya makambo pé na etáleli ya sóló-esímbamaka357

.

5) Mokala ya súka : tálá pé. Yangó ezalí kotínda motángi ákende kotála pé

mayébi misúsu káka na káti ya bagó. Mayébi yangó ekopésa yé makokí ya komóna, na

ndéngé ya mobimba, makambo óyo alingí koyéba.

Likakoli nyónso ebóngólámí na Français. Makomi ya Français ezalí na tína ya

kosunga moyékoli tó molakisi pó na kotía esákólá na yé na Français. Lokása

ekomónana lokóla etanda ya milongó míbalé. Na molongó ya lobóko ya mwásí, ezalí

bagó na Lingála. Na lobóko ya mobáli, ezalí libóngoli na yangó na Français.

Mélange hétérogène : sangísa ekesáná.

Banzóto na shimí tó bacorps chimique,

míbalé tó leká, etíámí esíká mókó,

kasi, nzóto na nzóto ezalí komónana na

ndéngé na yangó. Lisangá wáná ndé

babéngaka mélange hétérogène tó

sangísa ekesáná.

Ndakisa : soki otíé pilipíli, matungúlu

pé pondú na eboka. Lisangá wáná ezalí

mélange hétérogène tó sangísa

ekesáná, pó, elóko na elóko ezalí

komónana na ndéngé na yangó. Tángo

otútí yangó, na súka ekokóma

komónana káka néti elóko mókó :

pondú batútá. Wáná ekómí mélange

homogène.

Tálá pé MÉLANGE, MÉLANGE

HOMOGÈNE, SANGÍSA.

Mélange hétérogène : sangísa ekesáná.

Deux ou plusieurs corps chimiques

sont mis ensemble ou mélangés, mais

chaque corps garde son apparence. Cet

ensemble est appelé mélange

hétérogène ou sangísa ekesáná.

Exemple : si l’on met du piment, de

l’oignon et du pondú (feuille de

manioc) dans un mortier, cet ensemble

constitue un mélange hétérogène,

puisque l’on voit séparément chaque

ingrédient. Si vous pilez le tout, à la fin

vous obtenez le pondú pilé (pondú

batútá), qui est donc devenu un

mélange homogène, puisque le tout ne

se présente plus que comme un seul

corps.

Voir aussi MÉLANGE, MÉLANGE

HOMOGÈNE, SANGÍSA,

357

sóló-esímbamaka = concret

Page 489: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

489

Mélange homogène : sangísa esangáná.

Elingí koloba, banzóto ezalákí ya

kokesana, esangání, ekómí komónana

néti nzóto káka mókó.

Ndakisa : tálá na mélange hétérogène.

Tálá pé MÉLANGE, MÉLANGE

HÉTÉROGÈNE, SANGÍSA

Mélange homogène : sangísa esangáná.

Cela signifie que des corps qui étaient

distincts se mélangent et ne paraissent

que comme un seul corps.

Exemple : voir mélange hétérogène.

Voir aussi MÉLANGE, MÉLANGE

HÉTÉROGÈNE, SANGÍSA

Noyau : mukókólí.

Noyau ezalí motéma ya atome.

Ndakisa : mukókólí ya manga ezalí

noyau ya manga.

Atome ekabwáná na biteni míbalé :

noyau pé baélectron. Na kati ya

mukókólí ya atome sóngóló, okokuta

baproton, baneutron pé biteni misúsu

ya mikelekete. Na libanda ya mukókólí,

okokuta baélectron ezalí kotepatepa na

bacouche électronique to

banzinganzinga ekabwáná pé lokóla na

milongó.

Ndakisa : noyau ya atome ya H,

idrojeni, ezalí na proton mókó. Óyo ya

Pb, mbódi, ezalí na baproton 82.

Tálá pé ATOME, NOMBRE DE MASSE,

NUMÉRO ATOMIQUE, ÉLECTRON,

PROTON, NEUTRON.

noyau : mukókólí.

Le noyau est le cœur de l’atome.

Exemple : le mukókólí de la mangue

est le noyau de la mangue

L’atome est subdivisé en deux parties,

le noyau et les électrons. Au sein du

noyau, nous rencontrons des protons,

des neutrons et d’autres particules.

En dehors du noyau se trouvent des

électrons qui sont dans des couches

électroniques tout autour du noyau.

Exemple : le noyau de l’atome H

(Hydrogène) a un proton. Celui de

l’atome de Pb (Plomb) en a 82.

Voir aussi ATOME, NOMBRE DE MASSE,

NUMÉRO ATOMIQUE, ÉLECTRON,

PROTON, NEUTRON.

Page 490: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

490

Soluté : emelami.

Ezalí corps chimique (nzóto na shimí)

óyo ya kantité ya moké emelamaka na

óyo ya kantité ya míngi. Óyo ya míngi

babéngaka yangó solvant. Lisangá na

yangó epésaka solution (lisangana).

Ndakisa : sókí otíé sukali na káti ya

mái pó na kosála mái ya lóbo. Sukali

ezalí emelami tó soluté. Mái ezalí

emela tó solvant.

Tála pé SOLVANT, SOLUTION,

KOSANGANA, KOSANGANISA, EMELA,

LISANGANA, KOMELAMA,

KOMELAMISA,

Soluté : emelami.

Un corps chimique généralement en

faible quantité qui est dissous dans un

autre corps chimique en grande

quantité. Ce dernier est appelé solvant.

L’ensemble forme la solution.

Exemple : Lorsqu’on dissout du sucre

dans l’eau pour faire de l’eau sucrée, le

sucre est le soluté, tandis que l’eau est

du solvant.

Voir aussi SOLVANT, SOLUTION,

KOSANGANA, KOSANGANISA, EMELA,

LISANGANA, KOMELAMA, KOMELAMISA

Solvant (bimela) : e-mel-a / solvant.

Na chimie : Ezalí corps chimique

(nzóto na shimí) óyo ezalí na kantité ya

míngi pé emelaka banzóto na shimí

misúsu ya bakantité ya miké (bimelami

tó basoluté) pé yangó nyónso

ekosangana pó na kosála lisangana tó

solution.

Ndakisa : Sókí batíé mungwa ná sukáli

esíká mókó, ekozala ya kosangisa kasi

esángáná té. Sókí babakísi mái,

babalólí, okomóna esangání. Mái emelí

bangó. Mái ezalí emela tó solvant.

Tálá pé SOLVANT, SOLUTÉ, EMELAMI,

SOLUTION, KOSANGANISA, KOSANGANA,

KOSANGISA

Solvant (bimela) : e-mel-a / solvant.

Bimela.

En chimie : le corps chimique en

grande quantité qui dissout d’autres

corps chimiques en petite quantité

(solutés). Le tout se mélange et forme

la solution.

Exemple : si l’on met du sucre et du

sel ensemble, ils sont mélangés de

façon hétérogène (juste mis

ensemble), mais ils ne se sont pas

encore mélangés de façon homogène.

Si on ajoute de l’eau, on agite, ils vont

se mélanger de façon homogène.

L’eau les a dissous. L’eau est le

solvant.

Voir aussi SOLVANT, SOLUTÉ,

SOLUTION, KOSANGANISA,

KOSANGANA, KOSANGISA

Libóké ya míbalé ya makakoli, ezalí pé bibéngeli ya Français. Bibéngeli yangó

ezalí maloba monoko ya bato nyónso. Kasi emónaneli na yangó na makomi ya shimí

ezalí kosénga ke élimbolama malámu pó na kosunga basáleli koyéba malámu

makambo bazalí kotánga. Ebéngeli yangó ezalí pé na ebéngeli ekokáná na Lingála.

Page 491: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

491

Ezalí bibéngeli óyo ezalí pé na eténi Lingála-Français. Makakoli etongámí na mikala

óyo elandí :

1) Mokala ya libosó ezalí ekóta yangó mókó. Ezalí na Français ;

2) Mokala ya míbalé : na Lingála. Yangó ezalí ebéngeli ekokáná na

Lingála ;

3) Mokala ya mísáto : tála pé. Yangó ezalí botíndi kotála.

Na eténi óyo, mayéboli pé bandakisa epésámí té. Ezalí bóngó pó, esí epésámí na

moleko Lingála-Français na likakoli ya ebéngeli ekokáná na Lingála.

Mélange : sangísa.

Tálá pé MÉLANGE HOMOGÈNE, MÉLANGE

HÉTÉROGÈNE, MÉLANGER, SE MÉLANGER.

Mélange : sangísa.

Voir aussi MÉLANGE HOMOGÈNE,

MÉLANGE HÉTÉROGÈNE, MÉLANGER,

SE MÉLANGER.

Eténi ya mísáto ya bagó ezalí pó na moleko Lingála-Français. Elóko ezalí

kolandelama na eténi óyo ezalí kopésa nzelá na mosáleli ya koyéba polélé ndéngé

maloba etongamaka na Lingála. Ezalí babosálameli óyo motángi esí asálelaka bó,

molobi. Yangó ekopésa yé nzelá ya kobongisa bosímbi tína ya mayéboli óyo ezalí na

eténi ya míbalé. Na eténi óyo ya mísáto, tozalí pé na bandéngé míbalé ya makakoli :

makakoli ya nzebi pé makakoli ya monoko ya bato nyónso. Na ká ya libosó, likakoli

ezalí ebéngeli ekokáná ná ebéngeli ya shimí na Français. Ezalí bóngó bibéngeli óyo

elimbólámí na moleko Français-Lingála. Na ká ya míbalé, likakoli ekokí kozala

likelelo tó kómbó óyo ekokí kosálelama tángo ya kotía matéya ya shimí na Lingála.

Bitongá ya mitíndo ya makakoli ezalí ya kokesana.

Makakoli ya bibéngeli ya shimí na Lingála etongámá na mikala óyo elandí :

1) Mokala ya libosó ezalí ekóta yangó mókó. Ezalí na Lingála ;

2) Mokala ya míbalé : na Français. Yangó ezalí ebéngeli ekokáná na

Français ;

3) Mokala ya mísáto : tála pé. Yangó ezalí botíndi kotála.

Bobóngolani na shimí : réaction

chimique

Tálá pé KOBÓNGOLA, KOBÓNGOLANA,

KOBÓNGWAMA, LIKOKANA NA SHIMÍ,

EKWASYÓN NA SHIMÍ

Bobóngolani na shimí : réaction chimique

Voir aussi KOBÓNGOLA, KOBÓNGO-

LANA, KOBÓNGWAMA, LIKOKANA NA

SHIMÍ, EKWASYÓN NA SHIMÍ

Page 492: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

492

Emela (bimela) : e-mel-a / solvant.

Tálá pé SOLVANT, SOLUTÉ, EMELAMI,

SOLUTION, KOSANGANISA, KOSANGANA,

KOSANGISA

Emela (bimela) : e-mel-a / solvant.

Voir aussi SOLVANT, SOLUTÉ,

SOLUTION, KOSANGANISA,

KOSANGANA, KOSANGISA

Bagó ezalí pé na bibéngeli ya monoko ya bato nyónso (makelelo tó bakómbó)

óyo balakisi pé bayékoli basálelaka míngi tángo ya kotía makambo na maloba na

bangó mókó. Makakoli ya bibéngeli yangó ezalí na mikala misúsu ya koleka. Esákólá

ezalí na Lingála ná bibéngeli ya nzebi na Français. Ezalí ya mikala óyo elandí :

1) Mokala ya libosó ezalí ekóta yangó mókó (ná boyíké na yangó) ;

2) Mokala ya míbalé : etongameli ya liloba ;

3) Mokala ya mísáto : na Français. Ebéngeli ekokáná na Français ;

4) Mokala ya mínei : ezalí-níni. Liyéboli ya ekóta (ekokí pé kozala liyéboli ya

bobéndisi). Na mokala óyo, ezalí na mikala míbalé ya sé : a) na ndéngé ya

shimí ezalí liyéboli na shimí ya ebéngeli yangó. b) na ndéngé ya bato nyónso :

liyéboli na monoko ya bato nyónso ya ebéngeli yangó ;

5) Mokala ya mítáno : ndakisa. Bandakisa ya shimí pé/tó ya botiei na lisangá ya

makambo ;

6) Mokala ya súka : tálá pé. Ezalí ya kotínda motángi ákende kotála mayébi

misúsu pó na komóna mobimba ya likanisi.

Nalílísí motíndo ya likakoli yangó na mwá bibéngeli óyo eútí na mobímbí -

sang-. Na shimí, mamanyoli míngi óyo etálí liyébi ya bosangisi, ya botíei esíká mókó

tó botútanisi eyáka míngi na tángo ya kolobela milando pé bikómisami. Ekokí kokóma

ke molakisi tó moyékoli áluka kolobela na tína ya mókó ya mamanyoli yangó. Na

monoko ya bato nyónso, moyékoli akosálela likelelo ya mobímbí -sang-. Ezalí pó,

ezalí komema likanisi ya kotía esíká mókó. Sókí, ndakisa, liyébi óyo : kokómisa bilóko

ekesáná, etíama esíká mókó tíí lisangá yangó émónana néti káka elóko móko.

Moyékoli akokí kolinga kotía makambo na maloba na yé mókó. Akokí kosálela mókó

ya makelelo : kosangisa (kotía esíká mókó, kokótanisa) pé kosangana (bilóko

ezókótana) esálelamaka na monoko ya bato nyónso. Na botáláká na bagó, akomóna ke,

liyéboli ya likelelo níni elongóbání na liyébi óyo alingí kolobela. Botíndi kotála358

ekopésa yé nzelá, ndakisa, ya kotála pé ebéngeli kosanganisa, atá ko balobi-Lingála

balobaka yangó míngi té, kasi, ezalí penzá malámu pó na limanyoli ya kokómisa

358

Botindi kotála = renvoi, cross-linking

Page 493: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

493

bilóko ekesáná, etíama esíká mókó tíí lisangá yangó émónana néti káka elóko móko.

Botíndi kotála ekosunga mosáleli ya komóna ebéngeli ya limanyoli.

Kosangana : Ko-sang-an-a / se mélanger

Na ndéngé ya shimí : kosangana ezalí

tángo basoluté míbalé tó ebelé etíámí

esíká mókó pé ekomí komónana káka

néti elóko móko. Esálamaka tángó

batíé yangó na káti ya solvant.

Basoluté esanganí ná solvant pó na

kosála solution tó lisangana.

Na ndéngé ya bato nyónso,

kosangana ezalí tángo bilóko ezalí

esíká mókó pé ekómí komónana káka

néti elóko mókó. Bilóko yangó

esangání.

Ndakisa : na mái ya lóbo, sukáli ná

mái emónanaka káka néti elóko mókó.

Tokoloba sukáli esangání ná mái pó na

kosála mái ya lóbo.

Tálá pé MÉLANGE HOMOGÈNE,

KOSANGANISA, KOSANGISA,

KOBALOLA, KOBALUSA, KOKANGANA,

KOKANGISA, KOBÓNGOLANA, KOBÓ-

NGOLISA, KOBÓNGOLANISA,

KOBÓNGWANA, KOBÓNGWANISA.

Kosangana : Ko-sang-an-a / se mélanger

En chimie : kosangana : quand deux

ou plusieurs solutés sont mis ensemble

dans un solvant et le tout ne parait plus

que comme un seul corps. Les solutés

se mélangent au solvant pour former

une solution.

De manière générale, quand des

choses qui sont ensemble ne paraissent

plus que comme une seule chose. Elles

se sont mélangées.

Exemple : dans l’eau sucrée, le sucre

et l’eau paraissent comme formant un

seul corps. On dit que l’eau et le sucre

se sont mélangés. L’eau et sucre se

mélangent pour former de l’eau sucrée.

Voir aussi MÉLANGE HOMOGÈNE,

KOSANGANISA, KOSANGISA,

KOBALOLA, KOBALUSA, KOKANGANA,

KOKANGISA, KOBÓNGOLANA,

KOBÓNGOLISA, KOBÓNGOLANISA,

KOBÓNGWANA, KOBÓNGWANISA.

Page 494: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

494

Kosangisa : Ko-sang-is-a / mélanger

Na ndéngé ya shimí : kosangisa ezalí

tángo otíé bacorps chimique (banzóto

na shimí) míbalé tó ebelé esíká mókó.

Bacorps yangó ekokí komónana néti

elóko mókó (mélange homogène) tó pé

elóko na elóko ekokí komónana na

ndéngé na yangó (mélange

hétérogène).

Na ndéngé ya bato nyónso, kosangisa

ezalí kotía bilóko ékóma esíká mókó.

Ndakisa : sókí batíé sukáli na kópo.

Babakísí míliki ya pusyér. Babalúsí

yangó ná lútu. Elingí koloba, basangísí

yangó.

Tálá pé SANGÍSA, MÉLANGE

HÉTÉROGÈNE, MÉLANGE HOMOGÈNE,

KOSANGANA, KOSANGANISA,

KOBALOLA, KOBALUSA, KOKANGANA,

KOKANGISA, KOBÓNGOLANA,

KOBÓNGOLISA, KOBÓNGOLANISA,

KOBÓNGWANA, KOBÓNGWANISA.

Kosangisa : Ko-sang-is-a / mélanger

En chimie : kosangisa ou mélanger :

quand on met deux ou plusieurs corps

chimiques ensemble. Ces corps

mélangés peuvent paraître comme un

seul corps (mélange homogène) ou

chaque corps peut apparaître

distinctement (mélange hétérogène).

De manière générale, kosangisa ou

mélanger : mettre les choses ensemble.

Exemple : on met du sucre dans un

gobelet et on y ajoute du lait en

poudre. Ensuite, à l’aide d’une

cuillère, on mélange.

Voir aussi SANGÍSA, MÉLANGE

HÉTÉROGÈNE, MÉLANGE HOMOGÈNE,

KOSANGANA, KOSA-NGANISA,

KOBALOLA, KOBALUSA, KOKANGANA,

KOKANGISA, KOBÓNGOLANA,

KOBÓNGOLISA, KOBÓNGOLANISA,

KOBÓNGWANA, KOBÓNGWANISA.

Page 495: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

495

Kosanganisa : ko-sang-an-is-a /

homogénéiser /

kosanganisa tó kohomogénéiser

ekeséní ná kosangana. Ekeséní pé ná

kosangisa.

Na ndéngé ya shimí : kosanganisa tó

kohomogénéiser ezalí kosála ke

bacorps chimique (banzóto na shimí),

míbalé tó leká, ésangana yangó na

yangó pé ékela sangísa esangáná tó

mélange homogène.

Na ndéngé ya bato nyónso : Kosála

ke bilóko ésangana yangó na yangó tíí

ékoma néti elóko móko.

Ndakisa : 1. sókí otíé pilipíli ná

múngwa na eboka. Wáná osangísí

pilipíli ná múngwa (kosangisa). Sikóyo

tángo otútí yangó pé esangání ekómí

káka potopóto mókó (kosangana).

Yó moto osálí pilipíli ná múngwa

ésangana. Wáná osangánísí yangó

(kosanganisa).

2. Sókí osangísí mafúta na súde.

Obalólí yangó tíí ebimísí savón.

Okomóna bisíká mosúsu esálí

bambumambuma, bisíká mosúsu

potopóto. Okosanganisa yangó tíí

bisíká nyónso ékóma potopóto ya

ndéngé mókó.

Tálá pé KOSANGANA, KOSANGISA,

ESANGANISI, LISANGÁ, LISANGANI.

Kosanganisa : ko-sang-an-is-a /

homogénéiser /

Homogénéiser ou kosanganisa :

différent de mélanger (kosangisa) ou

se mélanger (kosangana).

En chimie : kosanganisa ou

homogénéiser : amener deux ou

plusieurs corps chimiques à se

mélanger pour former un mélange

homogène.

En général : Faire que deux ou

plusieurs objets se mélangent de façon

à ne paraître que comme un seul objet.

Exemple : si tu mets du piment et du

sel dans un mortier, tu les as mis

ensemble. Tu as mélangé du piment et

du sel. Osangísí du piment et du sel

(mélanger).

Ensuite, quand tu piles, le tout se

mélange et ne forme plus qu’une seule

pâte. Le piment et du sel se sont

mélangés (se mélanger).

C’est toi qui as fait qu’ils se

mélangent, tu les as homogénéisés,

osangánísí yangó.

2. Tu mélanges de l’huile avec de la

soude caustique. Tu malaxes jusqu’à

obtenir du savon. Tu verras que par

endroits il y aura des morceaux durs et

par endroits une pâte. Tu vas

homogénéiser ton produit jusqu’à avoir

une pâte homogène.

Voir aussi KOSANGANA, KOSANGISA,

ESANGANISI, LISANGÁ, LISANGANI.

Page 496: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

496

11.8. BOSÚKISI

Na mokabo óyo, nalakísí mosálá ya bomanyoli pé bokomi bagó ya shimí

Lingála-Français pó na bayékoli ya kelási ya mísáto ya katikáti na mongálá ya nzebi.

Bagó yangó ezalí penzá elóko ya mosála pó na botéyi shimí. Bagó óyo etósí

baboséngá míbalé ya bobagoli. Ezalí kobimisa polélé bizalela ya mosáleli pé

bilandelami ya bagó.

Na ndelo ya elimboli pé nzelá ya kosálela, boyékoli óyo elobélí etámboli ya

kolanda pó na kotonga bagó ya minoko míbalé (monoko óyo ezalí na makomí míngi -

monoko óyo ezalí na makomí míngi té). Etámboli óyo ezalí kobimisa boyébi mbala-

mókó na monoko-ekánelami (óyo ezalí na makomí míngi té). Sima na yangó, kotanda

yangó na molongó éngébéné na bibéngeli ya nzebi óyo ebéndámí na lisangá-maloba ya

monoko-epésa (óyo ezalí na makomí míngi). Etámboli óyo ekeséní ná etámboli ya

bobóngoli. Na etámboli ya bobóngoli, babéndaka bibéngeli, mayéboli pé bandakisa na

lisangá-maloba ya monoko-epésa pé na sima na yangó bakobóngola yangó na

monoko-ekánami. Etámboli ya bobéngeli ezalí malámu pó na komiyébela libélá sókí

ebéngeli óyo ekelámí ekosála na káti ya esakoleli, na monoko-ekánami. Mobagoli

akokí kozala pé nganga na mambí ya bagó yangó, tó pé, mobagoli akokí kosála elongó

ná nganga ya mambí. Nganga ya mambi yé akobimisa boyébi na monoko-ekánami.

Boyékoli óyo esungí na kolakisi ke, bobéngeli pé bobagoli ezalí banzebi óyo

elongóbání koleka, na boséngá óyo ezalí leló pó na balobi ya minoko ya Afrika, na

tína ke, minoko yangó ékoka kosálelama lokóla minoko ya kotángisela.

Pó na kosílisa, ezalí na mwá baguvernemá (France, Belgique, Afrique ya Sud,

pé bóngó na bóngó.) óyo ezalí na misóko ya bobéngeli pó na kolongobanisa359

bibéngeli-kandidá (Gaudin 2002, Depecker 2009, Taljard 2011, Pansalb 2012)). Na

Ekólo Kongó ya Demokrasí, mosóko ya letá ya motíndo óyo nánu ekelámí té. Na

Bikólo míngi ya Afrika pé nánu etíámí té. Na Kongó, tozalí na minoko ya Ekólo

mobimba, kasi ezalí minoko ya letá té. Guvernemá ya Kongó nánu ekótísá té ndelo

wáná na politíki na yé ya minoko. Politíki yangó pé, ya minoko, nánu efándísámá

polélé té pé na ndéngé ya koluka makambo ya konguyisa makoki ya minoko yangó

ékende libosó. Bobéngeli ezalí nánu likambo ya bato privé na ndéngé na bangó. Na

káti ya lopángo óyo ndé tokokí kotía boluki óyo ememí ngáí kosála mosálá óyo ya

bobéngeli na Lingála. Ekozala malámu ke, na mikolo ekoyá, baekípi ya boluki

efándisama na elandelami yangó na baboboongó ya Kongó.

359

mosóko = service ; kolongobanisa = standardiser ; bibéngeli-kandidá= terme-

candidat ;

Page 497: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

497

Page 498: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

498

MOKABO 12

BOPANZI SANGO YA MASUNGI YA

ETÁNGISELI YA SHIMÍ NA LINGÁLA NA

BITÉYELO YA KINSHASA

12.1. NKÓTÉLÁ

Molando óyo ya bobéngeli ezalí té óyo balobi babimisaka na koloba na bangó

ya mokolo na mokolo. Na boye, ekokótisama epái ya balobi na kidiba té kasi na

ndéngé ya polélé boye bazalí koyéba. Yangó ezalí kosénga kozwa bamayéle ya

kofándisa yangó. Na boye, nazalákí komemela balakisi ya shimí ya engumba

Kinshasa, bibéngeli óyo nakelákí. Ezalákí na tína ke bátála sókí elongóbání, bándima

yangó.

Na mokabo óyo, nasosólí biyano na bangó pé makanisi na bangó na bomónáká

Lingála kosálelama na babúku ya kelási. Mokabo óyo ezalí kolakisa éte, libosó pé na

sima ya kokela bibéngeli ya nzebi, ezalí na tína ya kolonga libosó ndelo ya

sosiolengwisitíki. Elingí koloba komeka koyanola na mitúná óyo : Minoko níni

esálelamaka na mbóka yangó ? Balobi bazwelaka monoko na bangó ndéngé níni ?

Bayébi yangó na ndelo níni ? Basálelaka yangó na tángo níni ? Boyékoli na ndelo ya

sosiolengwisitíki óyo nasálákí epái ya balakisi emónísákí ke, ézala bangó, ézala

bayékoli, babélémí pó na kosálela Lingála bó monoko ya kotángisela. Kasi, etáleli ya

kolúla Français ezalí kosála ke, makomi ya kelási, pó éndimama, eséngí lotómo,

Français ézala na káti. Na boye, sókí obakísí Lingála, bakokí kondima makomi yangó.

Sókí ezaleli yangó ezalí ya sóló na bitéyelo óyo elandaka letá, na bitéyelo óyo

elandaka letá té, okokí na yó kokoma mbala-mókó na minoko ya Kongó ezángá

Français, likambo ekozala té.

12.2. NDÉNGÉ BAYÁNGELI BITÉYELO BAZWELAKA MAKAMBO

Tozalákí na batúnituni motóbá óyo bazalákí kokende kolakisa etanda

ebandelaka (Sene Mongaba 2009) pó na kotéka na bitéyelo 102 ya katikáti na

Kinshasa. Botúnituni ya terén esálámákí kobanda le 5 ya sánzá libwá tíí na le 21 ya

sánzá zómi na míbalé 2009. Elandelami ezalákí ya kotála na bokébi sókí ndéngé

Lingála ezalí na etanda ebandelaka ekokákí kozala libakú pó na kondima tó kobóya

etanda yangó ésálelama bó likomi ya kelási.

12.2.1. LITÓSI YA BOTÁLI NA BOKÉBI

Page 499: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

499

Batúnituni óyo batíndámákí na bitéyelo, bazalákí bato ya shimí té. Bazalákí pé

bayébi mosálá ya botéyi té. Mosálá na bangó ezalákí ya kolakisa etanda ebandelaka

epái ya bakambi bitéyelo. Etanda yangó ezalákí ndé etángeleli pó na bayékoli.

Nakipákí té mitúya ya kotékama pó yangó ezalákí elandelami ya boluki óyo té.

Naséngákí té na batúnituni kotúna bakambi bitéyelo mitúná. Batúnituni nyónso

motóbá bazalákí káka kotála na bokébi pó nalingákí té koinfluencer biyano ya

bakambi.

Naséngákí na bangó kotála na bokébi biyano ya batíndelami pé kozimelé

makambo mítáno óyo :

(a) Náni ayambákí yó na etéyelo ?

(b) Bakámwákí tángo bamónákí Lingála na etanda ebandelaka ?

(c) Bazwákí etanda tó bazwákí etanda té ?

(d) Baóyo babóyákí, pó na níni babóyákí ?

(e) Baóyo bandimákí, elóko níni etíndákí bangó bándima ?

12.2.2. BIZWAMI YA BOTÚNITUNI

Tángo motúnituni azóngí na biró, nakotúna yé motúna óyo pé nazalákí kokoma

biyano na yé :

(a) Náni ayambákí yó na ekól ?

Pó na kosímba tína mobimba ya eyano na mitúná óyo, ebongí kobéta séte ke,

mabongisi ya bitéyelo ezalí ndéngé mókó té na bitéyelo nyónso. Míngimíngi, tángo

motúnituni azalákí kokóma na etéyelo, azalákí kokende na biró óyo bayambaka

bapaya. Kúná bazalákí kotínda yé epái ya moyángeli-etéyelo tó epái ya molakisi ya

shimí. Na bitéyelo 102 óyo bakendélékí, na bitéyelo 81, motúnituni akútánákí ná

moyángeli-etéyelo. Na bitéyelo 21 alekánákí mbala-mókó epái ya molakisi ya shimí.

(b) Akámwákí tángo amónákí Lingála na etanda ebandelaka?

Na bitéyelo 102, bayángeli-bitéyelo pé balakisi bazalákí tángo nyónso

kokámwa komóna Lingála na etanda ebandelaka. Káka balakisi óyo bazalákí na

mayángani óyo naléngélákí, ndé, bazalákí kokámwa té pó esí bayébákí yangó.

(c) Bazwí etanda ebandelaka tó bazwí té?

Na bitéyelo 81 epái wápi motúnituni ayambámákí na moyángeli-etéyelo,

bayángeli ya bitéyelo 15 babóyákí kozwa etanda ebandelaka.

(d) Babóyí pó na níni ?

Na bitéyelo 15 epái wápi babóyákí etanda ebandelaka, pó na bayángeli ya

bitéyelo 6, babóyákí pó Lingála ezalákí na káti. Bayángeli-bitéyelo balobákí ke,

bitéyelo na bangó ezalí na bakartié epái wápi babóti ya bayékoli bakondima té komóna

bána na bangó na makomi ya kelási ekomámá na Lingála. Ezalí bóngó bitéyelo óyo

ezwámí na bakartié ya bato ya mbóngó. Bazalákí kobátela lokúmu na bangó.

Page 500: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

500

Bayángeli-bitéyelo ya bitéyelo míbalé babóyákí etanda pó bazalaka na momeseno té

ya kotékela bayékoli bilóko ; bitéyelo mínei bamónákí ke, etanda elongóbánákí té ná

mwángo ya shimí, nzóka ndé na bitéyelo mísáto, bayékoli esí bazalákí na yangó.

(e) Baóyo bandimákí, bazalákí koloba níni?

Bitéyelo óyo bandimákí etanda yangó, ezalákí míngi pó na elongi na yangó pé

kileló ya makambo ekomámákí (bibúki 116 na esíká ya 109). Atá na bitéyelo óyo

babóyákí etanda ebandelaka likoló ya Lingála, bandimákí ke, ezalákí mái ya sika ya

malámu. Bizwami yangó nyónso etíámí na bokúsé na etanda 3.

Etanda 12.1.. Boyambi ya etanda ebandelaka na bitéyelo 102 ya katikáti ya Kinshasa

Bitéyelo Nyónso %

Bitéyelo epái wápi motúnituni ayambámákí na molakisi ya shimí

Motángo ya bitéyelo óyo bandimákí 21 100%

Motángo ya bitéyelo óyo babóyákí 0 0%

Nyónso 21 100%

Bitéyelo epái wápi motúnituni ayambámákí na moyángeli-etéyelo

Motángo ya bitéyelo óyo bandimákí 66 81%

Motángo ya bitéyelo óyo babóyákí 15 19%

Nyónso 81 100%

Motángo ya bitéyelo óyo bandimákí 87 85%

Motángo ya bitéyelo óyo babóyákí 15 15%

Nyónso ya bitéyelo 102 100%

Elobomaka ke, minoko ya Afrika ekokoka kosálelama té pó komema sango ya

nzebi pé ya tekiníki. Nakokí koloba ke, bizwami óyo elobí míngi. Emónísí ke, esengélí

kotálela míngi malongá ya óyo elobámí na esíká ya kotála na monoko níni elobámí.

12.3. BIYANO YA BALAKISI YA SHIMÍ PÉ YA BAYÉKOLI

Na mwá 28 sánzá ya mwambe 2010, yambó ke bána bázónga kelási ya 2010-

2011, nakútánákí na mayángani ná balakisi 42 ya shimí. Ezalákí balakisi ya kelási ya

katikáti. Nazwákí bizweli na bangó ya makambo na óyo etálí etanda ebandelaka óyo

epésámélákí bangó (libimisami ya yambo). Nakútánákí lisúsu ná balakisi 42 na mwá

01 sánzá ya libwá 2012 pó na libimisami ya míbalé ya etanda ebandelaka. Elandelami

na ngáí ezalákí ya kokongola makanisi na bangó na óyo ekomámákí pé kotála na

bokébi biyano na bangó pé ya bayékoli na bangó libosó ya etanda ya minoko míbalé

óyo napésákí bangó.

Bitéyelo ebelé epekisaka kosálela Lingála. Yangó wáná, nazwákí bizweli ya

makambo pó na bayékoli epái na bangó mókó té. Balakisi ndé bato bayébísákí ngáí

Page 501: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

501

bizweli ya bayékoli. Nasosólákí ndé ndéngé balakisi bazalákí kotála na bokébi

bayékoli na bangó. Bangó ndé bazalákí batúnituni na ngáí pó na yangó.

12.3.1. MAYÁNGANI

Na mayángani, esáleli na ngáí ezalákí boye : nazalákí kopésa balakisi etúno pé

nazalákí kokongola biyano na bangó na nzelá ya etúno yangó. Nazalákí kobandisa

masoló na mitúná míbalé óyo :

(a) Tángo omónákí etanda ebandelaka na Lingála, ozwélákí yangó ndéngé níni

? Nazalákí kotíka bangó koloba.

(b) Sókí molakisi alobélí biyano ya bayékoli té, nazalákí kokóba : Ebóngó bána

ya kelási ?

Mitúná óyo ezalákí ya kofúngwama pó nazalákí na pósá ya kokongola bisákólá

elambámá epái ya balakisi. Bisákólá yangó ezalákí kolakisa ezalelo na ndéngé ya

sosiolengwisitíki pé ya etángiseli. Maloba elobámákí na mayángani ebátélámákí na

ezwa-maloba pé na sima, nayákí kotía yangó na makomi pó na bososoli.

12.3.2. BIZWAMI

Bizwami ezalí kolakisa ke makambo ezalí kokóba na ndéngé ya malámu :

bayékoli bazalákí na bangó na likambo té pó na kotánga na Lingála. Mwá ndámbo káti

na bangó, tángo bazalákí komóna bakómbó ya bibúki ya shimí na Lingála, bazalákí

kososola ke, baatómi ezalaka ya sóló, ezalí makambo ya kofondé té. Bandá nakanísákí

kokende kokongola bipésami na terén, etíkálákí koyéla ngáí té ke, bayékoli bakokákí

kondima ke baatómi ezalí makambo ya sóló káka na bomónáká ke, ebéngámí na

Lingála. Remarke óyo moyékoli apésákí na molakisi, ezalí komónisa ke, botéyi na

monoko óyo mwána alobaka, ezalí na tína monéne pó na bokómi nkóló ya boyébi.

Shimí ezalí litéya ya sika pó na bayékoli óyo babandí kelási ya mísáto ya katikáti, pé

etángisamaka na Français. Sókí bayékoli bayébí Français malámu té, bakokí kokanisa

ke, mokili ya bikélékété ezángá-súka, ezalí makambo ya kofondé, nzoka ndé ezalí

bosóló. Bazalí na pósá ya kimonameso360

.

"Pó na níni bozelákí tángo molaí boye libosó ya kopésa bíso tableau périodique

na Lingála facile?" Motúná óyo, ezalí motúná bayékoli ebelé ya bakelási 4eme

, 5eme

6eme

ya katikáti bazalákí kotúna na balakisi na bangó tángo bazalákí komóna etanda

ebandelaka ya minoko míbalé. Yangó ekémbísí kondima na ngáí ke, bayékoli

bakútanaka na mikakatano tángo bayékolaka makambo ya kelási na monoko ya

360

bosóló = réalité ; kimonameso = liloba eútá na kikongo pó na koloba esengélí

komóna pó na kondima.

Page 502: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

502

bapaya. Epái mosúsu, komóna makambo ya kelási na Lingála ezalákí pé kotómbola

lokúmu ya Lingála na míso na bangó. Na boye, bakokákí koloba makambo ya shimí na

Lingála, ezángá bámiyóka sóni.

12.4. BOSOSOLI

Balakisi pé bayángeli ya bitéyelo bandimákí etanda ebandelaka pó na minoko

óyo ekomélámákí té, kasi, pó na elongi na yangó pé kileló ya makambo ekomámákí na

káti. Basepélákí na kozala ya Lingála na mikandá ya kelási. Ezalákí likambo ya sika.

Kasi yangó esungákí té pó na etanda éndimama. Tokobósana té ke, bayángeli-bitéyelo

pé balakisi basepélákí na bosáleli ya Lingála na etanda ebandelaka lokóla momeseno

óyo ekokákí kosunga bayékoli komatisa bosímbi tína ya shimí. Na bitéyelo óyo

bayángeli babóyákí etanda pó na Lingála, ezalákí míngi pó na kobátela lokúmu na

bangó epái ya babóti. Ezalí pó babóti balingaka té ke bána na bangó báyékola na

Lingála.

Tángo ya mayángani, basololani na ngáí bayébísákí ke balakisi ebelé bayébí

Lingála yangó na bozindó té. Ezalí bóngó pó, míngimíngi batángá/bayékólá Lingála na

kelási té. Ndéngé mókó ná bayékoli na bangó, Lingála óyo balobaka ezalí káka

Lingála óyo bayékólá na babalabála ya Kinshasa. Balakisi bamónísákí mikakatano

bazalaka na yangó pó na kobóngola matéya na bangó na Lingála. Na lisungi ya etanda

ebandelaka Lingála-Français, balakisi míngi bazalákí kobómbola bakómbó ya bibúki

na Lingála, nzelá mókó na bayékoli. Tíí wáná, bangó mókó pé bayébákí yangó té.

Yangó pé ezalí kolakisa ke, atá kútu, kotángisa na Lingála ekozala nzelá malámu ya

kolanda, etíkálí ná makambo ebelé ya kosála na ndéngé ya kobongola mwángo ya

kotángisela. Ezalí míngi penzá pó na ndéngé ya konguyisa boyébi Lingála ya balakisi.

12.5. BOSÚKISI

Boyékoli óyo elakísí tína ya kokipé makambo ndéngé elekanaka na óyo etálí

sosiolengwisitíki (Diki-Kidiri 2008: 113). Kokipé yangó, ézala tángo ya kokongola

bipésami, ézala tángo ya komema bibéngeli epái ya basáleli ya súka. Boyébanisi

bizwami ezalélákí ngáí mwá pete pó na mobongisano ya bitéyelo na Kinshasa, balakisi

esí basálelaka Lingála pó na kolimbola shimí epái ya bayékoli. Koleka etáleli ya

sosiolengwisitíki, nalukákí kokundola etáleli ya bobéngeli na biyano ya balakisi.

Etáleli óyo ezalí nánu kosénga kolukaluka pó, balakisi bazalákí míngi na susí ya

koyéba ndéngé níni ya konétola etángiseli na esíká ya koluka kokela bibéngeli. Atá ko

bóngó, bazalí kosepela na bokási óyo ya kokela bibéngeli. Tángo bazalákí kosepela té

na kómbó óyo epésámákí, bazalákí kozánga té kopésa makanisi na bangó. Komóna ke,

na mói ya leló, balakisi basálelaka Lingála pó na kolimbola shimí pé epái mosúsu,

Page 503: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

503

mosálá ya kokela bibéngeli ezalí mosíká na kosíla, yangó etíndí ngáí náloba ke, atá

bokeli bibéngeli ezalí na tína makási, esengélámí té ésíla kosálama pó na kobanda

kotángisa na minoko ya Afrika.

Ebelé ya bibéngeli ya shimí óyo ekelámí na Lingála, epésí ngáí nzelá ya

kobanda kobimisa mikandá na Lingála pó na botéyi ya shimí na Ekólo Kongó. Yangó

ezalí kolakisa ke, konguyisa makokí ya monoko na nzelá ya kokela bibéngeli ya nzebi,

ezalí likambo ya makási penzá té pó na kosála. Yangó ezalí pé komónisa ke, bobéngeli

ezalí na mosálá na óyo etálí bobongisi ndéngé balobi-monoko sóngóló bazwelaka

monoko na bangó. Ekonétola ezweli ya minoko ya Afrika pó ékoka kosálelama na

ndéngé ya malámu bó minoko ya kotángisela. Bizwami óyo ebimí na boyékoli óyo

ezalí kosámba pó na kokóba mosálá yangó ya bobéngeli. Ezalí káka pó na matéya ya

shimí na Lingála té. Ezalí pé, pó na bamambi misúsu pé minoko misúsu ya Afrika.

Nazalí na kondima ke, na bolandáká nzelá ya kosálela óyo nalimbólí na

boyékoli óyo, bazwi-meko na politíki pé bakomi babúku ya bitéyelo, bakokoka

komikótisa penzá na mosálá óyo ya bonétoli bisálameli ya kokómisa bayékoli na

Afrika, bankóló baboyébi óyo bazalí koyékola.

Page 504: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

504

ETÉNI YA 5

BOSÚKISI YA NYÓNSO

Page 505: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

505

Page 506: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

506

1. NKÓTÉLÁ

Boyékoli óyo ekokísámí na lisangá ya makambo ya bonguyisi monoko na tína

ke, balobi na yangó bákoka kosálela yangó lokóla monoko ya kotángisela / koyékolela.

Boyékoli óyo ekokí kozwelama lokóla boyékoli ekótísá mambí míngi. Nalobí bóngó

pó, boyékoli óyo ekótísí lengwisitíki, bobéngeli, bobagoli pé etángiseli. Na makásá

óyo ekolanda, nameki kobimisa polélé makambo óyo boyékoli óyo ememélí361

bamambí óyo totángí. Na sima, nakomeka kobimisa polélé, ndéngé nazalí komóna níni

ekolanda boyékoli óyo, ézala na ndéngé ya makambo esengélí kosála pó na konguyisa

minoko ya Afrika, ézala na ndéngé ya bilanga ya boluki.

2. LIMEMELI YA BOYÉKOLI ÓYO NA SOSIOLENGWISITÍKI

Na ndelo ya sosiolengwisitíki, nalakísí na bozindó lokótá ebéngámí Lingála ya

Kinshasa, penzápenzá na mitáláká na yangó ebéngámí Lingála ya sóló (LS) pé Lingála

facile (LF). Nakesénísí Lingála ya sóló ná óyo na mikandá babéngaka Lingála courant

LC (tó Lingála ya Équateur LC). Ebéngeli ya Lingála ya sóló ngáí moto nabéngí

yangó bóngó kolanda ndéngé batúnami na ngáí bazalákí kobénga motáláká yangó.

Baboyékoli ya boye esí esálámá kasi bakótélá yangó na bozindó té ndéngé ngáí nasálí

áwa pó na kofándisa Lingála ya sóló lokóla Lingála ya makomi na Kinshasa. Nasosoli

Lingála óyo bakomí na Biblia ya leló pé na mwá mikandá, ézala ya koyékola misálá,

ézala ya koyékola kotánga pé kokoma. Namónísí likóbi (continuum) óyo ezalí

kosálelama na Kinshasa kolongwa na Lingála ya sóló tii na Français na bolekáká na

bandéngé na ndéngé ya óyo ebéngamaka Lingála facile. Ndelo ya maloba ya Français

ekokí kozala káka bidéfami (20% ya maloba molobi alobí. Ezalaka míngimíngi molobi

óyo atángá míngi té tó molobi óyo azalí kosála makási ya koloba na ndéngé

elongóbání, elingí koloba na Lingála ya sóló). Ndelo ya maloba ya Français ekokí pé

kozala na baokámbiki/bosangisi bakóde Lingála-Français (50% ya maloba molobi

alobí. Ezalaka míngimíngi molobi óyo atángá míngi tó tángo ezalí ndé ya bisákólá ya

nzebi tó pó barezón misúsu ya boningisani na masoló).

Na boye, nalakísí ke, na bakelási, bosololani esálamaka na ndéngé ya

digolosíya, okwaka pé, na ndéngé ya poligolosíya, epái wápi, Français ezwamaka

lokóla monoko ya “likoló” pé Lingála ezwamaka lokóla monoko ya “sé”. Na mói ya

leló, na bakelási na Kinshasa, mobongisano ya digolosíya etálí ndéngé minoko óyo

míbalé, Français pé Lingála, ekabólanaka misálá : Français pó na kokoma matéya pé

koyanola na mimekano pé Lingála pó na kolimbola matéya yangó.

361

limemeli = apport, contribution

Page 507: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

507

Nalakísí ezalelo na ndáko ya kelási na Kinshasa, epái wápi, minoko míbalé

ekabóláná misálá na ndéngé óyo : Français esálelamaka lokóla monoko ya makomi,

nzóka ndé, Lingála esálelamaka lokóla monoko ya kopésela ndimbola ya makomi

yangó na koloba. Bososoli óyo, ekipé káka bitéyelo ya bato ya kozwa ya katikáti pé ya

bozwi moké. Yangó bazalí koleka 90% ya bitéyelo na Kinshasa. Boyékoli óyo ezwí té,

bitéyelo ya bato ya mbóngo pé bitéyelo ya bána mayéle makási. Yangó ezalí na sé ya

10% ya bitéyelo ya Kinshasa. Kokabola yangó eyélí ndé na bilandelami óyo nazalí

kolandela na boyékoli óyo : bonguyisi ya Lingála. Mwá bitéyelo óyo nabwákísí ezalí

pó kúna Lingála elobamaka penzá té na káti ya ndáko ya kelási.

Na ndelo ya bomoi ya bibéngeli ekelámí362

, nalakísí litómbá ya koluka koyéba

malámu malámu, yambo ya kobanda mosálá ya bobéngeli pé ya koyébanisa yangó,

attitude pé ezweli makambo ya basáleli ya bibéngeli yangó. Ezalí óyo Diki-Kidiri azalí

kobénga la détermination du cadre sociolinguisitique tó kolonga lopángo ya

sosiolengwisitíki (Diki Kidiri 2008: 113). Balakisi ya shimí bandimákí misálá na ngáí

pó, bangó mókó, pó na kobandela kolimbolela bayékoli matéya, esí basálelaka Lingála

na bandáko ya bakelási. Babotúnituni ya libosó ya kobanda epésákí pé nzelá ya

komóna ke, elóko ezalákí kosepelisa balakisi, ezalákí, míngi, etáleli ya etángiseli. Na

masoló na bangó ná ngáí, bazalákí penzá kokipé té makambo ya monoko ya

kotángisela. Atá ko ezalákí susí na bangó. Boyébi óyo ememákí bonétoli ya bamayéle

ya kokongolela bipésami pé mitúná ya kotúna tángo ya mituna pé biyano. Na boye,

napésákí tángo míngi na mitúná óyo ezalákí kotála etángiseli. Napésákí tángo moké na

mitúná óyo ezalákí kotála sosiolengwisitíki. Bipésami ya lengwisitíki esosólámákí na

maloba na bangó bazalákí koloba na Lingála.

Kasi na kozónga, bizwami ya babotúnituni emónísí ke, mosálá ya bobéngeli

ezalí na tína míngi, libosó, pó na óyo etálí ndéngé balobi monoko bazwelaka monoko

na bangó. Na sima káka ndé tína na óyo etálí kosálela bibéngeli yangó na bomoi ya

mokolo na mokolo tó na bamambi ndéngé na ndéngé, ndakisa na kelási. Na sóló,

masungi ya kotángisela ya shimí (litéya, etanda ebandelaka, babúku) na Lingála

ekosunga libosó pó na kopúsa bayékoli bámipésa na matéya na kelási. Tángo balakisi

bamónaka ke bayékoli bazalí komipésa té na matéya, balakisi bakótaka na Lingála pó

na kozwa kokipa363

ya bayékoli. Tángo bamemélákí bangó etanda ebandelaka

ekomámá na Lingála pé na Français, bayékoli ebelé bayébísákí balakisi na bangó : "Pó

na níni bozelákí tángo molaí pó na koyá kotékela bísó tableau périodique na Lingála

facile?".

362

bomoi bibéngeli ekelámí = socioterminologie (ezalí koyékola ndéngé bibéngeli

ekótisamaka, efándisamaka pé endimamaka na bomoi ya bato na mbóka). 363

kokipa = intérêt (na ndéngé ya kokipé likambo yangó pó na koluka koyéba sókí

elakísí níni).

Page 508: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

508

Mosálá óyo ya kobimisa masungi ya kotángisela na Lingála epésí nzelá na

balakisi pé bayékoli míngi ya kotála na ndéngé ya lokúmu Lingála, óyo ezalí monoko

na bangó mókó. Balakisi ebelé, káka ya shimí té, kasi matéya misúsu pé, balobákí na

ngáí ke, komóna babúku ya shimí, ya kotonga bilamba, tó pé, ya kotámbusa

bakompani ndé etíndákí bangó bándima ke tokokí pé kosálela minoko na bíso pó na

kotángisa nzebi pé tekiníki. Na boye, na ndéngé ya kimonameso, bamóní ke, likambo

ya kosálela minoko na bísó pó na kotángisa, ezalí káka ndóto té ezalí mosálá óyo ekokí

kokokisama. Boyékoli óyo elakísí ke, minoko ya Afrika ezalí na makokí ya

kobótamisa, na babosálameli na yangó ya káti, bibéngeli ya nzebi na bamambí ya

nzebi, lokóla Cheik Anta Diop (1964) pé baluki misúsu esí babélélá pé balakísá yangó.

3. LIMEMELI YA BOYÉKOLI ÓYO NA ÓYO ETÁLÍ EKOMELI

Ekomeli óyo nasálélí na boyékoli óyo ezálí, na yangó mókó, likanisi na ngáí

óyo napésí, na óyo etálí ekomeli ya Lingála ya Kinshasa. Ezalí lokóla lisosi364

ya

bikomeli óyo balobi-Lingála basálelaka na mói ya leló, pé, ya biséngami ya koyángana

ya bato ya lengwisitíki óyo esálámáká na Lubumbashi na 1974.

4. LIMEMELI YA BOYÉKOLI ÓYO NA ÓYO ETÁLÍ ESAKOLELI

Na mói ya leló, baboyékoli moké etálá esakoleli ya Lingála. Na baboyékoli

yangó, míngimíngi ezalaka etáleli ya bisála. Mosálá óyo ezalí mosálá ya libosó ekótí

na bozindó ya etáleli ya etongá ya Lingála, na bokomóláká mibéko ya libóké-maloba,

botandami ya nzeté, bitongá ya mabóké-kómbó, bitongá ya mabóké-likelelo pé

bokundoli bitongi ya likelelo pé bitongi ya lisakola. Ezalí kopésa nzelá ya koyéba

bambúlúngano óyo ekokí komónana na lisakola ya Lingála na ndéngé ya etongá. Na

lisungi ya bososoli bamayéle óyo balobi-Lingála basálelaka, boyékoli óyo ememí

eyano ya malongá na óyo etálí bolongoli, na Lingála, mbúlúngano na esákólá

elámbámá.

Natandí na boyékoli óyo mwá líso na mibéko ya monoko ya libóké-maloba pé

ya bososoli na ndéngé ya bokaboleli ya Lingála. Yangó ezalí kopésa póle na ndéngé ya

kosálela makelelo ebéndísámá, penzápenzá na botongi bisákólá elámbámá. Na sóló,

mwá líso yangó ezalí kopésa nzelá ya kokitisa ndelo ya bambúlúngano óyo ekokí

kobima na tángo ya bosáleli makokisi pó na makelelo ya makoki mísato tó matá. Na

mbísa, bizwami yangó ezalí na tína sirtú pó na kobóngola makomi ya Français tó ya

Anglais na Lingála pé kobóngola makomi ya Lingála na Français tó na Anglais. Na

364

lisosi = synthèse (kozwa makambo ezalí kotálela likambo mókó, koloba yangó na

mokúsé pó na kobimisa polélé pé na molongó bizwami)

Page 509: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

509

sóló, mobóngoli esengélí ábátela na molimo na yé ke, ezalí na bitongameli ya Lingála

óyo ezángá etongameli ekokáná na Français tó na Anglais. Na tángo wáná, libóngoli

ekosálama káka na nzelá ya libengi-lisakola, tó pé, ya bobóngwani libóké na mobéko

ya monoko365

. Ndéngé mókó pé, ezalí na bitongameli ya Français tó ya Anglais óyo

ezángá etongameli ekokáná na Lingála. Na tángo wáná, libóngoli ekosálama káka na

nzelá ya libengi-lisakola, tó pé, ya bobóngwani libóké na mobéko ya monoko.

5. LIMEMELI YA BOYÉKOLI ÓYO NA ÓYO ETÁLÍ BOBÉNGI PÉ

BOBAGOLI

Baboyékoli óyo etálí tína-maloba ya minoko ya babantu ezalí kolakisa

mokakatano ya kobongamisa mikendo366

ya maloba káka na botáláká bibandi ya

bakómbó, tó pé, káka na botáláká basúka ya bakómbó. Pó na kozwa eyano na

mokakatano yangó, boyékoli óyo ekátí ndelo ya bilanga ya tína-maloba (ezwí

mobimba ya ebandi ya kómbó-mobímbí ya likelelo-esúki-súka). Namónísí ezalí na

boyókani ya etongameli pé tína-maloba káti na libókani (combinaison) ebandi-esúki-

súka sóngóló pé eútá-likelelo óyo ebótámí na libókani yangó. Ndinga Oba (1971)

atándákí molongó ya bitongá ya bobéngi pó na Lingála. Dzokanga (1979) pé Edema

(2008) bakóbákí na koluka kobimisa batína-maloba ya mwá bitongá, kasi bakomi óyo

míbalé pé misúsu basúkaka káka na kolakisa na ndéngé ya mobima bakelási ya

bakómbó pó na óyo etálí kosímba tína ya boyókani káti na etongameli pé tína-maloba.

Ngáí nakeí mosíká na bolakisi óyo, na bobongámísáká boyókani ná na mabókani

nyónso óyo emónanaka na Lingála. Na sima na yangó nabótamísí maloba-sika óyo

monoko ezalí na yangó boséngá pó na monoko ya nzebi pé elobeli elámbámá. Na

mbísa, natongí mayéboli ya bobéndisi pó na etongá na etongá óyo ezalí kopésa nzelá

na bobéngeli, boyékoli bibéngi pé bobagoli na Lingála pé nzelá ya kosálela yangó na

nzebi. Na sóló, nabimísí óyo nabéngí ebóta-biútá-likelelo. Ezalí etanda epái wápi, epái

mókó, matongami óyo emónanaka na Lingála etandámí ná nkomá -MOB- na esíká ya

mobímbí ya likelelo pé, na molongó mosúsu, liyéboli ya bobéndisi óyo ezalí kopésa

liyéboli ya kobanda na yangó367

ya ebéngeli óyo ebótámí. Ekosénga káka na kotía na

esíka ya -MOB- mobímbí óyo olingí. Etanda óyo ekobóta biútá-likelelo nyónso óyo

ekokí kobima na mobímbí yangó. ekobóta pé mayéboli ya kobanda na yangó óyo

ekosunga pó na kopona eútá-likelelo óyo ezalí kolakisa pene míngi limanyoli óyo

olingí kopésa kómbó. Ezalí bóngó esáleli (elóko ya mosálá) ya matematíki ya kónzo

365

libengi-lisakola = paraphrase ; changement de catégorie grammaticale =

bobóngwani libóké na mobéko ya monoko 366

mokendo = sens 367

ya kobanda na yangó = sommaire

Page 510: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

510

óyo ekobanda kosunga mokeli-bibéngeli, mobagoli, mobóngoli tó mokomi ya babúku

ya kelási.

Boyékoli óyo ebimísí polélé ndéngé Lingála esálelaka etongameli na yangó pé

kitína-maloba ya bobókani ya bibakami na yangó pé mobímbí ya likelelo. Yangó ezalí

kopésa nzelá ya kobongamisa libélá batína-maloba ya bibéngeli óyo ekobima.

6. LIMEMELI YA MOSÁLÁ ÓYO NA ÓYO ETÁLÍ BOBÉNGELI

Boyékoli óyo etandí misálá ya baluki ya Kongó na óyo etálí kobimisa boyébi ya

shimí na Lingála. Ezalí bóngó misálá ya Diambu (2001), ya Mukinay (2011a ; 2011b)

pé ya ngáí mókó. Na bosáléláká bobéndisi, botongi, botongi ya bwányá, pé, botiei na

loláká pé etongameli ya Lingála, tokokákí bóngó kokela bibéngeli ya shimí koleka

kámá pé kobimisa masungi ya kotángisela.

Boyékoli óyo emónísí nzelá ya kosálela óyo esengélí kokamata pó na kokóba

mosálá óyo ya bobéngeli. Nayékólí, na Lingála, ndéngé ya kokela bibéngeli na

Lingála. Nalingí koloba ke, namanyólákí, nakanísákí, nakokísákí pé nakomákí

mobimba ya boluki óyo na Lingála. Nazalákí koluka ndéngé ya koluka kolimbola

limanyoli na Lingála, na esíká ya koluka ndéngé ya kobénga limanyoli yangó na

Lingála. Na boye, nakímákí motámbo ya koluka kobóngóláká bibéngeli ya nzebi ya

Français na Lingála. Nazalákí kobimisa bandimbola tó mayéboli, mbala-mókó na

Lingála. Nazalákí kobanda na Lingála facile, epái wápi bibéngeli ya nzebi ezalí na

Français, pé, malémbe malémbe kobongisa yangó na Lingála ya sóló. Kokóma na

ebéngeli ya nzebi na Lingála esálámí na maloba ya koloba bó, molobi pé bosáleli ya

bizwami ya bolakisi lengwisitíki óyo elobámí na ebóta-biútá-likelelo.

Na mói ya leló, ezalí na baboyékoli moké óyo ezalí kolobela likambo ya

koyékola ndéngé ya kosála ke minoko ya Afrika ésálelamaka pó na koloba makambo

ya boyébi. Elingí koloba, baboyékoli óyo emanólámí pé ekomámí na minoko óyo

balingí konguyisa makokí na yangó. Boyékoli óyo ezalí kosunga na óyo etálí nzelá ya

kosálela bobéngeli bó, mambí ya nzebi.

Kosála na monoko olingí konguyisa ezalí pé kokótisa na mbala-mókó emóneli

ya bizaleli pé bokóko ya lisangá ya bato ya nzebi balobaka monoko óyo olingí

konguyisa makokí na bokeláká bibéngeli ya nzebi. Na mambí ya nzebi lokóla shimí,

ezalí pási ya kokoka koloba na ndéngé ya polélé, ndakisa, na esíká óyo, bokóko pé

bizaleli ya Kinshasa ezalí óyo. Na nzebi lokóla shimí, lisangá ya bato ya nzebi na

ndelo ya mokili bazalaka na elobeli pé ekomeli na bangó mókó óyo ya shimí. Kosála

mbala-mókó na monoko ya moluki, ekolongola mabákú ebelé pé ekopésa nzelá ya

kotála mbala-mókó kosúka ya bibéngeli óyo ekelámí. Ezalí kobandela mosálá mbala

míbalé kosála na ndéngé óyo : Koluka kobanda libosó kokela bibéngeli ya shimí na

Lingála, tángo ozalí kosála yangó na Français pé na sima koluka kobimisa boyébi ya

Page 511: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

511

shimí na Lingála. Okomóna na lombángo ke, tángo mosúsu esakoleli ya Lingála ezalí

kopésa nzelá té ya kosálela ebéngeli óyo oútí kokela. Ekokí pé kozala, tína-maloba

óyo ebótámí ezalí kokóta té na mobimba ya makomi ya shimí óyo ozalí kolobela.

Bakomi ya baboyébi ya nzebi pé batekiníki bakokí kolanda nzelá óyo pó na

kobótamisa bibéngeli ya nzebi tó batekiníki. Míngimíngi, ndakisa na Kongó, tozalaka

na ekendeli ya kozwa maloba ezalí na Français lokóla etálelami368

. Na Nigeria,

bazwaka Anglais lokóla etálelo. Nzóka ndé, monoko na monoko ezalí na alimá na

yangó pé kolongobana ya mobimba ya makomi óyo ekomámí. Esengélí mokomi ázala

na káti ya alimá yangó, tángo azalí kokoma boyébi, ézala lokóla litéya, ézala lokóla

likakoli, ézala lokóla kosakola, tó pé, ézala lokóla búku na monoko óyo alingí

konguyisa makokí. Akozala pé polélé na makanisi na yé ke, bato bakotánga makambo

azalí kokoma ezalí bato ya ekólo óyo ya monoko yangó.

Etáleli óyo ekokí kofándisama na ndéngé ya idolojí té. Kasi esengélí

kofándisama na ndéngé ya tósála-na-óyo-tozalí-na-yangó. Na bozwáká etáleli óyo,

mokomi akokoka kokóba na kosálela ebéngeli ya Français tó ya Anglais ndakisa,

tángo nánu azwí té ebéngeli elongóbání na Lingála. Na tángo azalí kokoma tó kosolola

ná basáleli misúsu, súkasúka, ebéngeli elongóbání ekobóama na monoko óyo ozalí

kosálela. Mosálá ya bobéngeli ezalí mosálá ekóbaka esílaka té. Ekokí na konétolama

tángo nyónso. Epái mosúsu, pó na makomi óyo eléngélámí pó na lisangá ya bato ya

nzebi na ndelo ya mokili, moluki akokí tángo nyónso kobimisa makakoli tó babúku na

Anglais tó na Français. Kasi, na bosáláká bóngó, akobósana té ke, azalí koloba na

lisangá ya bato ya nzebi na ndelo ya mokili, kasi, azalí koloba té na bayékoli pé

basáleli ya boyébi yangó na lisangá ya bato ya ekólo na yé, óyo bayébí Anglais tó

Français té.

Boyékoli óyo epésí pé nzelá ya kobótamisa ya batúkú bibéngeli ya lengwisitíki.

Bibéngeli yangó ebótámí káka na ndéngé nazalákí kokoma boyékoli óyo na Lingála.

Yangó ezalí elémbetele ke, na ebalé ya maloba óyo ebimaka tángo moto azalí

kosakola, molobi azalí na makokí ya kobakisa maloba ya sika na monoko na yé,

éngébéné na nzebi óyo azalí kolobelela.

Pó na kosúkisa, boyékoli óyo etandí ndéngé ya koyébanisa, epái ya basáleli-

balobi, bibéngeli ya nzebi óyo ekelámí. Na etáleli wáná, boyékoli óyo epúsí pé boluki

–kosála na óyo etálí bosáli mwángo ya minoko na Afrika. Na sóló, boyékoli óyo

ekokísí pé esosólí ká ya sóló-esímbamaka ya ndéngé ya koyébanisa bisákólá ya nzebi

(shimí) na Lingála epái ya basáleli-balobi na engumba Kinshasa. Ezalí bóngó balakisi

368

etálelami = référence ; ebóngolisa = paramètre (ezalí molongó ya makambo óyo

etámbusaka likambo ya mobimba. Tángo ebóngolisa ebóngwámí, likambo ya

mobimba pé ekobóngwama éngébéné na ebóngolisa yangó).

Page 512: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

512

pé bayékoli ya bitéyelo ya katikáti ya engumba Kinshasa. Baboyékoli ebelé esúkaka

káka na kopésa makanisi ya bitáleli tó bamayéle ya kosálela. Emekaka té kotála na

terén sókí likanisi tó mayéle yangó ekosímba. Yangó esálaka ke, míngimíngi,

bibéngeli óyo ekelamaka esúkaka káka na mikandá óyo basáleli bayébaka kútu té ke

ezalaka. Kasi, na boyékoli óyo, namekí na terén kotála sókí makanisi pé mayéle óyo

nazwí ya koyébanisa bibéngeli ya shimí sókí esálaka ya sóló. Pó na yangó, nabimísákí

etanda ebandelaka ya minoko míbalé Lingála-Français óyo ebimiselo atékélákí

bitéyelo ya katikáti ya Kinshasa pé nasosólákí ezweli-makambo pé batolí ya bakambi

ya bitéyelo, ya balakisi ya shimí pé ya bayékoli.

7. LIMEMELI YA MOSÁLÁ ÓYO NA ÓYO ETÁLÍ ETÁNGISELI

Na komóna ke, babúku ya shimí na Lingála nánu ekómélí balakisi té, kasi,

balakisi esí bazalí kosálela Lingála pó na kotángisa. Yangó ekémbísí likanisi óyo

nazalí na yangó na bolobáká ke, kozánga bibéngeli ya nzebi na monoko sóngóló, ezalí

kopekisa té na monoko yangó ékoka kosálelama lokóla monoko ya kotángisela. Na

boluki banzelá pé mingálá ya konétola bozwi baoyébi óyo etángísámí/eyékólámí,

balakisi basálelaka monoko ya libosó M1 ya bayékoli pó na kobandela kolimbola

matéya na bangó óyo epésámákí na monoko ya bapaya. Monoko M1 eyókámí áwa

lokóla monoko óyo bayékoli basálelaka pó na kosolola na bomi na bangó ya mokolo

na mokolo na esíká óyo etéyelo ezwámí. Monoko yangó ekobimisa monoko ya etéyelo

malémbemalémbe kobanda na monoko óyo elobamaka na balabála, na bobongámísáká

ndámbondámbo bisákólá elámbámá, óyo ekolóngobana na babotéyi óyo ekozala

kopésámáká pé na motíndo óyo etéyelo esengélí kokela nsómi ya Ekólo. Ezalí ndé útá

na elobeli óyo kosálela monoko na etéyelo ekobanda kosáléláká ndé mibéko ya

etongameli, ya batína-maloba, ya bisakoleli pé loláká ekobóta lokótá elámbámáe. Na

boye, makokí ya monoko ekonguyisama.

Nalakísí mosálá na terén ya balakisi óyo basálelaka Lingála pó na kobandela

kolimbola369

matéya ya nzebi (matéya ya shimí). Na boye, ezalí kolakisa ebutelo ya

kosálela monoko ya bosololani ya mokolo na mokolo kíno bokómisi yangó na

efándelo ya monoko ya kotángisela. Bamayéle óyo balakisi batómbwánísí pé mabáku

óyo bakútání na yangó na mosálá óyo, elakísámí na boyékoli óyo na etáleli ya

epistemolojí pé ya bopusi kolinga koyékola370

. Na boyékoli óyo, nasosólí ndéngé

balakisi batíaka na maloba na bangó mókó mwá mayébi ya kobanda na botéyi ya shimí

369

kobandela kolimbola = réexpliquer 370

motivation = bopusi na kolinga ko-MOB-a (ekipé lisangá ya makambo esíká olingí

kosálela limanyoli yangó, ndakisa : bopusi na kolinga kotánga, bopusi na kolinga

kosála, …)

Page 513: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

513

pé botongami elongó káti na liyéboli ya mamanyoli pé ndéngé ya kotonga kosakola na

yangó na Lingála. Ezalí bóngó mamanyoli óyo : bobóngolani na shimí, likokani na

shimí, likangani na shimí, emelami, emela pé lisangana.

Bozángi babúku ekomámá na Lingála ezalí kokómisa pási mosálá ya balakisi.

Ezalí bóngó pó, bangó, batángá shimí na Français. Yangó esálaka ke, tángo mosúsu

bisákólá na bangó tángo ya kolimbola matéya na Lingála, ézala ya likolólikoló pé

ekótisa mbúlúngano na mitó ya bayékoli. Balakisi bamónísákí pósá na bangó ya

kozala na babúku ya minoko míbalé, ekomámá na Lingála pé na Français. Ezalelo ya

bozángi babúku ya kelási na Lingála ezalí káka pó na shimí té, ezalí pé káka pó na

balakisi ya engumba Kinshasa té. Masoló na ngáí na ebelé ya baluki ya Bikólo míngi

ya Afrika emónísákí ke, ezalelo yangó ezalí ya kokokana na minoko ebelé ya Afrika

pé pó na matéya misúsu ya kelási.

Nalakísákí pé ke, balakisi babimisaka bisákólá elámbámá pé eyókami-mókó

tángo ezalí balílisaka mayébi ya elimboli na nzelá ya bandakisa ya sóló-esímbamaka.

Bolongóbáni yangó endimí tína ya kosálela etángiseli ya mambí óyo ebongí mokili

ezíngí bayékoli na óyo etálí sosiolengwisitíki. Kobimisa baboyébi (kosakola, babúku

ya kelási) na monoko yangó ezalí eyano ekokí pó konétola kiunivoque ya bibéngeli ya

kosálela na esákólá elámbámá ya balakisi.

8. KOTÁLA LÓBÍ

Boyékoli óyo ekomámí pó na baluki na lengwisitíki, na bobéngeli, na bobagoli,

na boyékoli bobéngi tó na etángiseli. Ezalí pó na kopésa bangó esáleli ya polélé pó na

koyékola etámboli ya etéyelo na Afrika na óyo etálí likambo ya monoko ya

kotángisela pé babosálameli ya konguyisa makokí ya minoko ya Afrika. Na boye,

ekonétola makokí ya bayékoli na Afrika kokoka kokómisa boyébi bakoyékola ékóma

penzá boyébi na bangó.

Na mbísa, makomi óyo, ekopésa nzelá na bazwi-mikano na politíki ya kozala na

elóko ya mosálá pó na kozwa mikano na óyo etálí minoko ya kotángisa. Atá, na sima

ya bamvúla 50 na sima ya lipandá, baboyékoli ebelé pé babomekimeki esí emónísá

bolámu ya etáleli óyo.

Na súka ya mosálá ya motíndo óyo, ekómí ngonga ya kotála lóbí ya makambo

pé kopésa makanisi na ngáí na ndéngé baboluki pé makambo ekokí kolandana na sima.

Nalakísí etongameli pé tína-maloba ya biútá-likelelo na Lingála pé ndéngé ya

kobongamisa bokeli bokeli bibéngeli na Lingála. Nalílísí etámboli óyo na mosálá ya

kokela bibéngeli ya shimí na Lingála. Na tembe té, na mói ya leló, bibéngeli nyónso ya

shimí nánu eklámí té. Etíkálí bóngó mosálá monéne ya kosála, ézala pó na shimí ke,

ézala pó na mambí misúsu. Atá ko bóngó, nzelá ya kolanda óyo nalimbólí áwa

ekopésa nzelá na babimisi boyébi ya kokóba boyékoli óyo ya bobéngeli. Mókó na

Page 514: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

514

mókó, na nzebi na yé, akokoka kosálela babosálameli óyo ezalí na monoko na yé pó

na ya kokela maloba ya sika. Na boye, akokokisa mosálá yangó. Kokoma esngélí pé

esálámá na motáláká óyo ezalí na mikakatano té pó na motángi ákoka kososola na

lombángo makambo ekomámí. Ezalí bóngó mokúmbá ya baluki ya Afrika kokóba na

misálá ya motíndo óyo sókí bazalí na kondima ke, bayékoli bakokóma bankóló ya

boyébi na nzelá óyo.

Tokobósana té ke, boyékoli óyo ekozala na mabulá ya malongá sókí bakambi

ya bitéyelo pé babóti bakondima ndéngé makambo ezalí, elingí koloba : "kotángisa

moyékoli na monoko óyo yé alobaka ekonétola bokómi nkóló ya boyébi371

". Atá ko

baluki bakobimisa boyébi na minoko ya Afrika, sókí bitéyelo ezalí kokóba na

kobengana minoko ya Afrika na bitéyelo pé kokótisa na mitó ya bayékoli ke minoko

yangó ezalí minoko ezángá nzebi pé bokóko ya malongá, boluki eyano ya bokómi

nkóló ya boyébi ekotíkala na libúlú ya molili, ezángá nzelá ya kobimela. Sókí babóti

bakokóbáká na momeseno ya kolongola bána na bangó na bitéyelo óyo esálelaka

minoko ya Afrika pé kokomisa bangó na bitéyelo óyo ebengáná minoko yangó,

bakambi ya bitéyelo bakoluka ke bitéyelo na bangó etángisaka káka Français, Anglais

na minoko misúsu ya Pótó. Nzoka ndé, na sima ya bamvúla kámá na ndámbo, bosáli

bóngó ememí eyano té na likambo ya bokómi nkóló ya boyébi. Atá bóngó, babóti tó

bakambi-bitéyelo bakobóngola etáleli na bangó ya minoko yangó káka tángo bakonzí

ya baletá ya Bikólo ya Afrika pé bato batángá ya Afrika bakopésa na misálá ezalí

komónana lokúmu na minoko yangó pé minoko yangó ekokí kotálama lokóla

etómbola na bomoi ya bato na mbóka372

. Kasi ya vova, tína ezalí té.

Molando óyo ekosálama bóngó na ndéngé ya bíkende-bízónga, epái wápi, na

mikendo, ekozala bato na boyébi bakopésa lupemba na bobimísáká baboyebi ya nzebi

na minoko ya Afrika. Baboyébi yangó ekotíama na mabóko ya balakisi pé ya bayékoli.

Yangó ekomema babóti ya kondimela etámboli óyo. Bakonzi ya letá bakotíama libosó

ya mikúmbá na bangó éngébéné na boséngá ya baímbóka pó na kofándisa minoko ya

Afrika na bibóngá ya lokúmu.

Na mizóngo373

, letá akopésa makokí ya kokoka pó na konétola botéyi na

minoko ya Afrika pé kosála ke, sókí moto ayébí malámu monoko na yé ékoka kobutisa

yé na bomoi na mbóka. Kosála boye, ekotínda bato ya boyébi ya Afrika kobimisa

lisúsu koleka boyébi na minoko yangó. Na mikendo, ekosénga na bakomi kosála

ndéngé balakisi basálaka na mói ya leló : bábanda kokoma na minoko ya Afrika,

ezángá kozela ke, letá letá ápésa makokí tó ke, babóti bándima ke bána na bangó

báyékolaka na minoko ya Afrika. Malémbemalémbe, na kimonaméso, bato bakobanda

371

bokómi nkóló-boyébi = appropriation du savoir 372

etómbola = ascenseur ; etómbola na bomoi ya bato na mbóka = ascenseur social 373

mozóngo = sens retour

Page 515: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

515

kondima ke makomi ekomámí na minoko ya Afrika ezalí kosunga bayékoli na bokómi

nkóló ya boyébi. Tángo ngulupa ya bandimi ekokóma na ndelo esengélí, bakopúsa

bazwi mikano ya politíki kobóngola ezaleli na bangó. Pó ke, bobimisi boyébi ékoka

kosála na ndéngé esengélí, ekosénga káka té kobimisa masungi ya kotángisela na pó

na bayékoli ya etéyelo ya ebandeli, kasi ya ekosénga kobimisa boyébi ya nzebi na

minoko ya Afrika, pó na bayékoli ya bandelo nyónso ya kelási, kobanda na gardiéni tíí

na bonganga (doctorat).

Boyékoli óyo emónísí ke, bayékoli ya Kinshasa óyo nalandélí na boyékoli óyo,

elingí koloba, baóyo balobaka Lingála na bomoi na bangó ya mokolo na mokolo pé

batángaka na bitéyelo ya bána ya bato ya bóngó té, batángaka pé na bitéyelo ya bána

mayéle makási té, na tembe té, bakosepela koyékola na Lingála ya Kinshasa. Baóyo

basepélákí té na likanisi yangó, ezalí bána óyo balobaka Français na bandáko na

bangó. Yangó efándísí kondima ke, ezalí malámu pé kopúsa kolinga tángo moto

akotánga na monoko óyo alobaka na bomoi na yé ya mokolo na mokolo.

Pó na óyo etálí balakisi, koleka 95% ya batúnami balobákí ke, botéyi na Lingála

ekozala etámboli malámu ya etángiseli na ezalelo na ndéngé ya sosiolengwisitíki óyo

tozalí na yangó leló na engumba Kinshasa. Bazalí kotómbela ke, botéyi ézala ya

minoko míbalé Lingála-Français. Ezalelo ya leló ezalí kotía bangó na bomoi ya

kébákébá na óyo etálí monoko ya kotángisela pé esáleli ya botéyi. Nalobí bóngó pó,

epái bayékoli bazalí na nkwókósó pó na kosímba tína na Français pé epái mosúsu

bakambi ya bitéyelo pé babóti bazalí kopekisa kosálela Lingála na kelási. Na boye,

balakisi basálelaka Lingála na boyókáká na káti na bangó ke, bazalí kobúka mibéko ya

botéyi, nzóka ndé, elóko bazalí kosála, ezalí ndé kosálela mibéko ya botéyi pó ke

bayékoli bákoma bankóló ya boyébi.

Etálisami ya súka óyo boyékoli óyo ezalí kolakisa, pé, baboyékoli ebelé esílá

komónisa yangó, etálí kokoka makambo na koyéba minoko ya Afrika óyo ezalí M1.

Ndéngé níni balakisi bakokí kotángisa na minoko ya esíká, sókí bangó mókó bayébí té

na ndéngé ya polélé na mitó na bangó babosálameli óyo monoko esálelaka, ézala na

óyo etálí etongameli, ézala na óyo etálí batína-maloba, tó pé, ézala na óyo etálí

esakoleli ya monoko yangó? Ekokí káka té kozala molobi mobótámá ya monoko pó na

kozala na makokí ya kobimisa esákólá elámbámá na monoko yangó. Pó na yangó,

ekosénga na balakisi báyékolaka, ndakisa pó na óyo etálí Lingála, etongameli ya

maloba, babosálameli ya bobéndisi, ya botongi pé bilobameli ya maloba na Lingála.

Ekosénga pé báyékolaka batína-maloba, bisakoleli óyo ekobima na babosálameli

yangó. Yangó ekosunga bangó pó na kobimisa matéya tó makomi ya nzebi etongámá

na bolongobani, na síkísíkí, pé bayékoli bakokoka kosímba tína na yangó na pete.

Yangó ndé elanga mosúsu ya boluki óyo bato ya lengwisitíki batimólí míngi nánu té.

Ezalí té ya kolakisa babosálameli yangó. Ezalí ndé, na ndéngé ya kosála, kotía boyébi

Page 516: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

516

yangó étangisama374

. Kolandana na ezalelo ya leló ya minoko ya kotángisela, ezalí

pási ya kolongola mambí óyo na bilanga ya boluki na lengwisitíki pó Afrique.

Na mói ya leló, tozalí na eleko ya ntómbwámá ya informatíki. Na óyo etálí

libóngoli, elanga mosúsu ya boluki, ezalí kofándisa basandúku ya bipésami minoko ya

Afrika / minoko ya Pótó. Ezalí pó na koyeisa pete misálá ya babóngoli. Bakozala na

boséngá, na bamvúla ezalí koyá, ya kobóngola mipiko na mipiko ya boyébi kolongwa

na minoko ya Póto, komema yangó na minoko ya Afrika. Mosálá ya libóngoli ekeséní

ná mosálá ya kobimisa boyébi na monoko ya Afrika, kasi ezalí kosunga pé na

konguyisa makokí ya minoko ya Afrika.

Bizwami útá na boyékoli óyo ezalí koléndisa likanisi ya kokóba na mosálá ya

kokela bibéngeli, ya kokoma pé ya kotángisa na minoko ya Afrika. Ezalí káka pó na

shimí pé engumba Kinshasa té. Ezalí pó na bamambí nyónso pé minoko ndéngé na

ndéngé ya Afrika. Sókí bazwi-mikano ya politíki pé bakomi-babúku ya bitéyelo

bakokamata molando óyo elimbólámí na boyékoli óyo, bakopésa mabóko na konétola

makokí ya bayékoli kokóma bankóló boyébi ya nzebi pé ya tekinolojí.

374

Botíei boyébi kotángisama = transposition didactique

Page 517: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

517

Page 518: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

518

BIBAKISAMI

Page 519: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

519

Page 520: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

520

EBAKISAMI 1. BITÚNO Questionnaire n°1

Le lingála dans l’enseignement

Nous menons un travail de thèse qui consiste à décrire le lingála utilisé en milieu scolaire. Ce

questionnaire est destiné aux enseignants, dans le but de savoir s’ils utilisent le lingála en

classe et en quelles circonstances. Il est anonyme, protégeant ainsi, si nécessaire, l’identité de

l’enseignant intéressé. Notre intérêt se porte exclusivement sur la question de l’utilisation du

lingála.

Tozalí kosála thèse ya doctorat epái wápi tozalí koluka kobimisa elongi ya lingála

ndéngé esálelamaka na baécole. Mitúná óyo ezalí koluka koyéba sókí balakisi basálelaka

lingála tó pé basálelaka yangó té. Sókí basálelaka yangó, ezalaka na tángo níni. Ezalí

etúno ezángá kómbó. Kómbó na yó ekoyébana té. Kasi yanólá bísó na ndéngé ya sóló.

Ekipé té, ézala osálelaka lingála, ézala osálelaka yangó té. Elóko tolingí koyéba káka

yangó wáná.

Nom (kómbó) :

École :

Commune :

Diplôme :

Cours enseigné (s) :

Classe (s) enseignée (s) :

Né à :

Habite Kinshasa depuis :

11. Est-ce que vous utilisez le lingála pendant que vous enseignez ?

Eske osálelaka Lingála tángo otángisaka ?

12. Dans quelle circonstance cela arrive-t-il ?

Ekomaka ndéngé níni óloba na Lingála ?

13. Si vous n’utilisez pas le lingála, pourquoi cela n’arrive-t-il pas ?

Pó na níni osálelaka Lingála té ?

14. L’école interdit-elle cette pratique ?

Epékisámí koloba Lingála na école ?

15. Quel est l’argument des responsables des écoles ? Qu’en pensez-vous ?

Page 521: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

521

Pó na níni bakonzi ya école bapekisaka koloba na Lingála ? Pó na yó, ozwaka yangó

ndéngé níni ?

16. Si vous utilisez le lingála, avec quelle fréquence le faites-vous dans une leçon, à quel

moment de la leçon, quelle est la proportion lingála-français ?

Sókí osálelaka Lingála, eyáka mbala bóní na cours mókó ? Na ér níni ya cours ? Lingála

ná Français, níni osálelaka míngi ? Na ndelo níni ?

17. Quel apport cela amène-t-il ? Les élèves comprennent-ils mieux ?

Lingála ememaka níni na matéya na yó ? Bána basímbaka tína malámu ? Batúnaka

mitúná míngi ? Bapésaka baréponse míngi ? tó té.

18. Aimeriez-vous enseigner complètement en lingála ?

Okolinga kotángisa na Lingála bandá ebandeli tíí na súka ?

19. Comment faites-vous pour la terminologie scientifique en lingála ?

Osálaka ndéngé níni pó na bibéngeli ya nzebi (baterme scientifique) ?

20. Pensez-vous à la terminologie en lingála ?

Okanisaka na ndéngé ya kobénga baterme scientifique na Lingála ?

Page 522: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

522

QUESTIONNAIRE N°2

Les termes de chimie en français et en lingála

Nom :

École :

Commune :

Diplôme :

Cours enseigné (s):

Classe (s) enseignée (s) :

Né à :

Habite Kinshasa depuis :

Suite à vos multiples avis et conseils relatifs au tableau périodique bilingue français-lingala

que nous avons publié, nous vous proposons ici une série de termes chimiques avec la

proposition en lingála. Le but de ce questionnaire est de valider les termes de chimie que nous

avons générés en lingála et d’évaluer leur compréhensibilité auprès d’un public expert du

domaine. Nous avons deux questionnaires. Dans le premier, les termes sont en lingala avec

trois propositions en français. Dans le deuxième questionnaire, les termes sont en français et

les propositions en lingala. Vous pouvez aussi donner votre avis ou proposition, dans l’espace

en bas de chaque cadre.

Choisissez le terme en français qui correspond le mieux

Page 523: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

523

Ebóngolanelo

a) Réacteur

b) Mélangeur

c) Eprouvette

Esangiselo

a) Réacteur

b) Mélangeur

c) Eprouvette

Emekelo

a) Réacteur

b) Mélangeur

c) Eprouvette

Bómáyi

a) solide

b) liquide

c) gaz

d) aqueux

Nakatyamáyi

a) solide

b) liquide

c) gaz

d) aqueux

Yamakasi

a) solide

b) liquide

c) gaz

d) aqueux

Mólinga

a) solide

b) liquide

c) gaz

d) aqueux

Bomekimeki

a) Expérience

b) Fabrication

c) Préparation

Bolámbi

a) Expérience

b) Fabrication

c) Préparation

Bosáli

a) Expérience

b) Fabrication

c) Préparation

Ebóngolana

a) Substance

b) Composé

c) Structure

d) Produit

e) réactif

Esálami

a) Substance

b) Composé

c) Structure

d) Produit

e) réactif

Ezalami

a) Substance

b) Composé

c) Structure

d) Produit

e) réactif

Etongami

a) Substance

b) Composé

c) Structure

d) Produit

e) réactif

Etongá

a) Substance

b) Composé

c) Structure

d) Produit

e) Réactif

Ekita

a) Precipité

b) Solvant

c) Soluté

Sangísa

a) un mélange

b) mélange homogène

c) mélange hétérogène

d) une solution

e) un soluté

f) un solvant

Sangísa esangáná

a) un mélange

b) mélange homogène

c) mélange hétérogène

d) une solution

e) un soluté

f) un solvant

Sangísa ekesáná

a) un mélange

b) mélange homogène

c) mélange hétérogène

d) une solution

e) un soluté

f) un solvant

Lisangana

a) un mélange

b) mélange homogène

Page 524: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

524

c) mélange hétérogène

d) une solution

e) un soluté

f) un solvant

Esangana

a) un mélange

b) mélange homogène

c) mélange hétérogène

d) une solution

e) un soluté

f) un solvant

Esanganisa

a) un mélange

b) mélange homogène

c) mélange hétérogène

d) une solution

e) un soluté

f) un solvant

Likangana na kemi

a) Réaction chimique

b) Équation chimique

c) Liaison chimique

Ekokana na kemi

a) Réaction chimique

b) Équation chimique

c) Liaison chimique

Bobóngolani na kemi

a) Réaction chimique

b) Équation chimique

c) Liaison chimique

Bobóngolani ya

bosukisani

a) Réaction de

neutralisation

b) Réaction de

précipitation

c) Réaction avec

degagement gazeux

d) Réaction d’oxydo-

réduction

Bobóngolani ya bokitisi

a) Réaction de

neutralisation

b) Réaction de

précipitation

c) Réaction avec

degagement gazeux

d) Réaction d’oxydo-

réduction

Bobóngolani ya

bobimisi mílinga

a) Réaction de

neutralisation

b) Réaction de

précipitation

c) Réaction avec

degagement gazeux

d) Réaction d’oxydo-

réduction

Bobóngolani ya

botikibozwi

b) Réaction de

neutralisation

c) Réaction de

précipitation

d) Réaction avec

degagement gazeux

e) Réaction d’oxydo-

réduction

Bobóngwami

a) transformation

b) production

c) réaction

Page 525: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

525

Choississez le terme en

lingála qui correspond le

mieux au terme en

français.

Réacteur

a) Ebóngolanelo

b) Esangiselo

c) Emekelo

Mélangeur

a) Ebóngolanelo

b) Esangiselo

c) Emekelo

Eprouvette

a) Ebóngolanelo

b) Esangiselo

c) Emekelo

Liquide

a) yamakasi

b) bómáyi

c) mólinga

d) nakatyamáyi

Aqueux

a) yamakasi

b) bómáyi

c) mólinga

d) nakatyamáyi

Solide

a) yamakasi

b) bómáyi

c) mólinga

d) nakatyamáyi

Gaz

a) yamakasi

b) bómáyi

c) mólinga

d) nakatyamáyi

Expérience

a) Bomekimeki

b) Bosáli

c) Bolámbi

Fabrication

a) Bomekimeki

b) Bosáli

c) Bolámbi

Préparation

a) Bomekimeki

b) Bosáli

c) Bolámbi

Transformation

a) bobóngwámi

b) bozwi

c) bosangani

Produit

a) Esálami

b) Ezalami

c) Etongá

d) Etongami

e) Ebóngolana

Substance

a) Esálami

b) Ezalami

c) Etongá

d) Etongami

e) Ebóngolana

Structure

a) Esálami

b) Ezalami

c) Etongá

d) Etongami

e) Ebóngolana

Composé

a) Esálami

b) Ezalami

c) Etongá

d) Etongami

e) Ebóngolana

Réactif

a) Esálami

b) Ezalami

c) Etongá

d) Etongami

e) Ebóngolana

Mélange

a) sangísa

b) sangísa esangáná

c) sangísa ekesáná

d) lisangana

e) esangana

f) esanganisa

Mélange homogène

a) sangísa

b) sangísa esangáná

c) sangísa ekesáná

d) lisangana

e) esangana

f) esanganisa

Mélange hétérogène

a) sangísa

b) sangísa esangáná

c) sangísa ekesáná

d) lisangana

e) esangana

f) esanganisa

Page 526: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

526

Solution

a) sangísa

b) sangísa esangáná

c) sangísa ekesáná

d) lisangana

e) esangana

f) esanganisa

Soluté

a) sangísa

b) sangísa esangáná

c) sangísa ekesáná

d) lisangana

e) esangana

f) esanganisa

Solvant

a) sangísa

b) sangísa esangáná

c) sangísa ekesáná

d) lisangana

e) esangana

f) esanganisa

Precipité

a) Ekita

b) Esangana

c) Esanganisa

Équation chimique

a) Likangana na kemi

b) Bobóngolani na

kemi

c) Ekokana na kemi

d) Ekokanisa na kemi

Réaction chimique

a) Likangana na kemi

b) Bobóngolani na

kemi

c) Ekokana na kemi

d) Ekokanisa na kemi

Liaison chimique

a) Likangana na kemi

b) Bobóngolani na

kemi

c) Ekokana na kemi

d) Ekokanisa na kemi

Équilibre chimique

a) Likangana na kemi

b) Bobóngolani na

kemi

c) Ekokana na kemi

d) Ekokanisa na kemi

Réaction de

neutralisation

a) Bobóngolani ya

bosukisani

b) Bobóngolani ya

bokitisi

c) Bobóngolani ya

bobimisi mílinga

d) Bobóngolani ya

botikibozwi

Réaction de

précipitation

a) Bobóngolani ya

bosukisani

b) Bobóngolani ya

bokitisi

c) Bobóngolani ya

bobimisi mílinga

d) Bobóngolani ya

botikibozwi

Réaction avec

dégagement gazeux

a) Bobóngolani ya

bosukisani

b) Bobóngolani ya

bokitisi

c) Bobóngolani ya

bobimisi mílinga

d) Bobóngolani ya

botikibozwi

Réaction d’oxydo-

réduction

a) Bobóngolani ya

bosukisani

b) Bobóngolani ya

bokitisi

c) Bobóngolani ya

bobimisi mílinga

d) Bobóngolani ya

botikibozwi

Page 527: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

527

QUESTIONNAIRE N°3

Comment expliqueriez-vous cela en lingála

Dans le cadre de notre travail de thèse pour contribuer à l’amélioration de l’enseignement

de chimie en RD Congo, nous sollicitons votre aide en tant qu’expert de terrain en vous

demandant de répondre oralement à quelques questions. Étant donné que nos enquêteurs ne

sont pas des chimistes, ils vont enregistrer vos paroles sur un dictaphone pour nous permettre

par la suite de les transcrire et de les analyser sur le plan de la linguistique. Si vous ne voulez

pas que nous enregistrions vos réponses à l’oral, vous pouvez aussi nous donner des réponses

écrites. Nous vous demandons de nous répondre en lingála, puisque notre travail consiste à

analyser le lingála utilisé par les enseignants et comment vous abordez les matières

scientifiques dans cette langue. Notre but est simplement de pouvoir écrire des livres de

chimie dans un lingala tel que vous souhaiteriez voir dans un livre de chimie. Je vous

remercie.

Na cadre ya thèse na ngáí pó na koluka ndéngé ya kobongisa kotángisa chimie na

RD Congo, nazalí na pósá ya makanisi na bínó bakóló terrain. Yangó wáná nakosénga

na bínó kopésa ngáí baréponse na mitúná (baquestion) nakotúna bínó. Lokóla bato na

ngáí bazalí bachimiste té, nakosénga bínó bóloba na dictaphone. Comme ça ngáí

nakozwa maloba na bínó, nakokoma yangó pé nakososola (koanalyser) yangó na ndéngé

ya lengwisitíki (nzebi ya minoko). Sókí bolingí kotía maloba na dictaphone té, bokokí

kokoma biyano na bínó na papier óyo. Nakosénga bínó bóyanola (borépondre) na

Lingála pó mosálá na ngáí ezalí koluka kososola Lingála níni balakisi (baprof)

basálelaka pé ndéngé níni bolobelaka makambo ya science na Lingála. Pósá na ngáí

ezalí kokoka kokoma mikandá ya chimie na Lingála óyo bínó bokosepela ékomama na

mikandá ya chimie.

Nom (kómbó) :

École :

Commune :

Diplôme :

Cours enseigné (s):

Classe (s) enseignée (s) :

Né à :

Habite Kinshasa depuis :

1. Tángo níni pé pó na níni ekómaka que óloba na Lingála na classe?

Quand et pourquoi recourez-vous au lingála en classe ?

2. Eténi níni ya matéya osepelaka kotángisa míngi ?

Quelle partie de la matière préférez-vous enseigner ?

Page 528: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

528

3. Osálelaka mikanda níni ya chimie ? Okosepela bákoma livre ya chimie na ndéngé níni?

Makambo níni okosepela ézala na káti ?

Quels manuels de chimie utilisez-vous ? Comment aimeriez-vous que l’on rédige un

manuel de chimie ? Quel contenu souhaiteriez-vous ?

4. Na óyo etálí labó, osálaka ndéngé níni ?

Comment faites-vous en ce qui concerne le laboratoire ?

5. Okokí kolimbola (koexpliquer) réaction chimique na Lingála ? Okobénga yangó níni ?

Pouvez-vous expliquer la réaction chimique en lingála ? Comment la nommeriez-vous ?

6. Okokí kolimbola (koexpliquer) équation chimique na Lingála ? Okobénga yangó níni ?

Pouvez-vous expliquer l’équation chimique en lingála ? Comment la nommeriez-vous ?

7. Okokí kolimbola (koexpliquer) liaison chimique na Lingála ? Okobénga yangó níni ?

Pouvez-vous expliquer la liaison chimique en lingála ? Comment la nommeriez-vous ?

8. Okokí kolimbola (koexpliquer) solution, solvant pé soluté na lingála ? Okobénga yangó

níni ?

Pouvez-vous expliquer la solution, le soluté et le solvant en lingála ? Comment les

nommeriez-vous ?

9. Ozalí na maloba ya kobakisa ?

Avez-vous quelque chose à ajouter ?

Mersí míngi

Bienvenu Sene Mongaba

[email protected]

tél : 0032495489750

Page 529: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

529

Page 530: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

530

EBAKISAMI 2.

MOLONGÓ YA BIBÉNGELI EBÓTÁMÍ NA

TÁNGO YA BOKOMI BONGANGA ÓYO NA

LINGÁLA

L’astérisque * indique que d’autres propositions de termes faites par d’autres auteurs

existent.

Lingála indique que le terme est connu soit dans la langue parlée soit répertorié dans

tous les dictionnaires.

Kin indique que le terme est utilisé en Lingála ya Kinshasa

Muwoko indique les différents termes créées par des missionnaires et répertoriés par

Muwoko (1990).

Français – Lingála

Terme en Français

Ebéngeli na Français

Terme en Lingála

Ebéngeli na Lingála

La personne

qui a proposé le

terme en

Lingála

Moto apésí

likanisi ya

ebéngeli na

Lingála

abréviation ekúsisami Sene*

abstrait bosóló-esímbamaka-té Sene

accumulateur ebómba-kurán Sene

acrolecte elobeli ya likoló Sene

actant esálaka Sene

adaptation morphosyntaxique botíami na etongameli pé esakoleli Sene

adjectif likonzami Muwoko

adverbe lilandi-likelelo Dzokanga

affixe ebakami Sene*

Afrique du sud Afrika ya ngelé Lingála

agent mosáli-likambo Sene

agrammaticalité ezalaka té na mibéko ya monoko Sene

allongement vocalique boyeisi molai na eleli Sene

alterner koyambonola Sene

ambigüité mbúlungano Sene

ambition monéne-ya-pósá Sene

analyse lisosoli Sene*

analyse des constituants

immédiats

lisosoli ya bitongi elandá Sene

analyse distributionnelle bososoli ya bokaboleli Sene

analyse distributionnelle lisosoli ya bokaboleli Sene

Page 531: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

531

analyse fonctionnelle bososoli ya bisála Sene

analyse structurale lisosoli ya etongá Sene

analytique ya lisosoli (kokáta na biténi) Sene

annexe ebakisami Sene

antéposition bobongisi-efándelo Sene

antéposition bobóngwami-efándelo Sene

apartheid bopekisi-bosangani-bikólo Lingála

applicatif, instrumentatif esálela Sene

apport, contribution limemeli Sene

approche etáleli Lingála

approche fonctionnelle etáleli ya bisála Sene

approche structurale etáleli ya etongá Sene

appropriation du savoir bokómi nkóló-boyébi Sene

arborescence etongameli ya nzeté Sene

architecture libongisi-kotonga Sene

argument lindimisi Sene

article likakoli Kawata

ascenseur etómbola Van Everbroeck

ascenseur social etómbola na bomoi ya bato na mbóka Sene

associatif esangisana Sene

attribut epésameli Sene

audio-visuel eyóki-elíli Sene

axe paradigmatique mondelo ya emóneli Sene

axe syntagmatique mondelo ya libóké-maloba Sene

balise bwéta Sene

base de données sandúku ya bipésami Sene

basilecte bazilekite, elobeli ya sé Sene

bibliothèque ebatelo-mikandá Sene

bivalence makoki míbalé Sene

boucler un dossier, rapporter

du début a la fin

kobandola Lingála

branche, etápi Lingála

but elandelami Sene

caractère nkomá Sene*

caractérisation bobimisi bizalela Sene

caractériser kobimisa bizalela Sene

catalyseur ekóta-songísongí Sene

causatif -is- esálisa Sene

cause tína-esálámí Sene

chaîne de caractères, singa ya bankomá Sene

champ (lexicographie) mokala

(terme signifiant plate-bande)

Sene

changement de catégorie

grammaticale

bobóngwani libóké na mobéko ya

monoko

Sene

choix mpóná Lingála

cinématique motámbolo Sene

circonstanciel mbele Sene

circonstant esála-mbele Sene

clavier ekembé Edema 2008

Page 532: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

532

codification et normalisation kofándisa mibéko ya ekomeli Sene

collision motútano Sene

collocation bomónani-elongó Sene

colloque scientifique mayángani ya boluki Sene

combinaison bobókani Sene

combiner kobókanisa Sene

commande etíndi Lingála

communauté linguistique ekólo Lingála

communication bosololani Sene

commutation bozwani-bisíká Sene

compétence koyéba-kosála Sene

complément likokisi Celta

complément circonstanciel likokisi mbele Sene*

complément de la phrase likokisi ya lisakola Sene

complément direct likokisi ekangámá Sene

complément du verbe likokisi ya likelelo Sene*

complément indirect likokisi ekangámá té Sene*

complément interne likokisi ya káti Sene

complément suffixal likokisi ya bobéndisi Sene

concept limanyoli Sene

concret bosóló-esímbamaka Sene

concret, avec preuve kimonameso

(pó na koloba esengélí komóna pó na

kondima.)

Lingála

(liloba eútá na

kikongo)

conférence-débat mayángani-masoló Sene

connectif elínga Sene

conséquence liyéli Sene

considération ezwelami Sene

consonne elelisi Muwoko

constituant etongi Sene

contenant ekótami Sene

contenu ekótisami Sene

contexte lisangá-makambo Sene

contextualisation botiei na lisangá ya makambo Sene

contextualise kotía na lisangá ya makambo Sene

contextualiser kotía yangó na lisangá ya makambo Sene

continuum likóbi Sene

contradictoire ebóyáná Sene

contraire, opposé mozóngo (matématíki) Sene

coopération au développement boyókani pó na tómbwámá Sene

coordination bosáli-elongó Sene

corpus lisangá-maloba Sene

crédit carbone ekonzo ya kabóni Sene

découverte bobómboli Mukinayi

découverte libómbolami Sene

découvrir kobómbola kolongola na kobómbama,

kokundola yangó

Mukinayi

décrire kokomola Sene

définir koyébola Sene

Page 533: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

533

définition liyéboli Sene*

nasaliser kozólisa Celta

dénasaliser kozólola Sene

dériver kobéndisa Sene

désinscrire kokomusa Sene

destinataire intermédiaire motíndelami-múkala Sene

destination ekendelo Sene

déterminant efándisa Sene*

déterminant démonstratif efándisa elakisa Sene*

déterminant indéfini efándisa sémba-té Sene*

déterminer, maintenir kolonga Sene

déverbatif eútá-likelelo Sene

dialecte, variété Lokótá Sene*

dictaphone ezwa-maloba Sene

dictionnaire bagó Kawata

didactique etángiseli Sene

diglossie digolosia Sene

digramme míbalé-ekangámá Sene

direction (science physique) moleko Sene

discours esákólá Lingála

discours de spécialité, discours

scientifique

esákólá ya nzebi Sene

discours élaboré esákólá elámbámá Sene

distinction bokabolisi Sene

distinguer kokabolisa Sene

distribution bokaboleli Sene

document mokandá Lingála

donnée epésami Sene

donnée lexicologique epésami ya bobéngi Sene

dormir (être en sommeil) kolama Sene

droit de l'homme makokí ya moto Lingála

école maternelle gardiéni Lingála

école primaire etéyelo ya ebandeli Lingála

école secondaire etéyelo ya katikáti Lingála

effacement bobomami Lingála

élicitation bobimisi moto maloba Sene

élision bobwákisi Sene

ememelo matrice Sene

empowerment bonguyisi Sene

enquête botúnituni Lingála

enquête préliminaire botúnituni ya koluka nzelá Sene

enregistrement libáteli Sene

enseignement supérieur et

universitaire

etéyelo ya likoló pé boboongó Lingála

entrée ekóta Sene

entretien dirigé masoló etámbúsámá Sene

environnement nzíngánzíngá Lingála

épenthèse bomiyíngisi Sene

Page 534: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

534

équation likokani Sene

équilibrer kokokanisa Sene

équilibrer une équation ya

shimí

kokokanisa likokani na shimí Sene

équivalence likokisani Sene

équivalence cognitive likokisani ya mbala-mókó Sene

équivalence de traduction likokisani ya libóngoli Sene

équivalence explicative likokisani ya ndimbola Sene

équivalence fonctionnelle likokisani ekipa-makambo Sene

équivalent ekokana Sene

estime de soi bomikwi-moto Sene

estime ya soi komikwa moto Sene

état de la question esíká masoló ekómí Sene

état, caractère ezalela Lingála

État-nation Ekólo-letá Sene

poser kotómba (kozala likolo ya. Likelelo

óyo esálelamaka lisúsu té.)

Sene

étymologie eútelo ya kómbó Sene

évaluation bomeki-boyébi Sene

évaluationformative bomeki-boyébi ya koyékolisa Sene

évaluation sommative bomeki-boyébi ya kopésa mbano Sene

évaluer koyéba motúya Sene

évolution epúsaneli Sene

exercice résolu momekano esí basálá Lingála

expansif elútisa Sene

expert nganga Lingála

expression régulière elobami ya molongó Sene

extension ebéndisi Sene

extension non productive ebéndisi elálá Sene

extension productive ebéndisi elamúká Sene

extension verbale ebéndisi ya makelelo Sene

extraction solide-liquide bobéndi makási-bómái Sene

féminin bomwásí Lingála

filtre morphologique kiyungúlu ya etongameli Sene

finale súka Muwoko

finalité ekómelo Sene

flexion bolobameli Sene

flexion elobameli Sene

focalisation bosiémisi Sene

fonction dérivée ésála ebéndisámá Sene

format molaí-monéne Sene

format monéne-molai Sene

formateur moyékolisi Sene

forme fléchie elobelami Sene

formefléchie motíndo ya bolobameli Sene

formule chimique elakisa ya shimí Sene

fréquence mbaleyáka Sene

garage (garaj) ebongiselo-mítuka Sene

Page 535: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

535

générateur ebóta-kurán Sene

générique ya nyónso Sene

glissement sémantique esiélúmúkí tína Sene

globalisation bokótamisi Sene

grammaire syntagmatique mibéko ya libóké-maloba Sene

grammaticalité na ndéngé ya mibéko ya monoko Sene

grandeur limekeli Sene

habitude, propriété ezaleli Lingála

homographe ndoyí ya kokoma Sene

homonyme ndoyí Celta

homophone ndoyí-loláká Sene

hydravion masúwa-pépo Sene

hypostase lisese-kómbó Sene

hypothèse eluka-bondimami Sene

identification bokundoli Sene

identification des compléments bokundoli makokisi Sene

identifié likundolami Sene

illustrer kolílisa (kopésa elíli, komónisa polélé

na nzelá ya bandakisa)

Sene

inconnu, ce que l'on cherche liluki Sene

infrastructure etongá-kabámbi Sene

insécurité kébákébá Lingála

insécurité lingusitique kébákébá ya monoko Sene

insécurité pédagogique kébákébá ya botéyi Sene

insertion boyíngisi Sene

institut facultaire ya sciences de

l'information et de la

communication (ifasic)

Etéyelo ya boboongó ya Nzebi ya

basango pé ya bosololani

Sene

institut supérieur des

techniques médicales (istm)

Etéyelo ya Likoló ya baTekiníki ya

boSálisi maKono

Sene

intégration bokótisi Sene

intellectualisation ya boluki biyano Sene

intellectuel moto ya boyébi Lingála

intensif elúlú Sene

intérêt litómbá (óyo ezwamaka likoló ya) Lingála

interlecte monoko ya katikáti Sene

international ndelo ya mokili-mobimba Lingála

interprétation etángeleli Sene

interprétation litángeleli Sene

interview mitúna pé biyano Lingála

irradier kobúlowa (kongala óyo ekátisaka

nzóto ngámbo na ngámbo)

Kawata

italique, oblique enyéfúká Sene

IUPAC international union of

pure and applied chemistry

LMSBM Lisanga na molongó pó na

shimí ya bozindo pé ya misála.

Sene

juxtaposition mopanzí-mopanzí Sene*

la condition sókómbele Celta*

La rédaction de manuels bokomi mikandá Lingála

langue monoko Lingála

Page 536: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

536

langue cible monoko-ekánelami Sene

Langue source monoko-epésa Sene

Le présent habituel ezalisi momeseno Kawata

légitimation bonsómisi Sene

légitimer konsómisa Sene

lemme léme Sene

lexicographe mobagoli Sene

lexicographie bobagoli (bobagoli) Sene

lexicologie boyékoli-bibéngi Sene

lexie ebéngi Sene

lexique ebéngo (ebéngo ezalí lisangá ya

bibéngeli ya nzebi sóngóló, tó ya

lingómbá pakala).

Sene

liaison chimique likangani na shimí Sene

linguistique appliquée lengwisitíki-esálela Sene

littérature masoló etongámá Sene

livre búku Lingála

logique alimá Lingála

loi-cadre mobéko-lopángo Sene

Maintenir la continuité koyambona Sene

marché financier zando ya bambóngo Sene

marqueur de définitions eyébolisa Sene

marqueur de pluriel elakisa-boyíké Sene

marqueur de singulier elakisa-bókó Sene

masculin bomobáli Lingála

matériau etongelami Sene

médiane motúya-katikáti Sene

médiatrice etélémá-katikáti Sene

mesure lomeko Lingála

métalangue monoko-ya-monoko Sene

méthodologie nzelá ya kosálela Sene

milieu extrascolaire mokili libándá ya etéyelo Sene

mondialisation boyángeli na ndelo ya mokili Sene

monosémie ndimbola-mókó Sene

monovalent likoki mókó Sene

morphologie etongameli Sene

motivation bopúsi na kolinga ko-MOB-a (ekipé

lisangá ya makambo esíká olingí

kosálela limanyoli yangó, ndakisa :

bopúsi na kolinga kotánga, bopúsi na

kolinga kosála, …)

Sene

moyenne motúya-káti Sene

nation Ekólo Lingála

négateur ebóyisa Sene

nœud lizíta Lingála

nom déverbatif kómbó eútá-likelelo Sene

Nom référent kómbó eyángela Sene

nom, substantif kómbó Lingála

notes de bas de page maloba ya sé-ya-lokásá Sene

Page 537: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

537

notion liyébi Sene

notion de base liyébi-likonzi Sene

notion élémentaire liyébi ya kobanda Sene

objectif ndembé Lingála

observation botáli na bokébi Lingála

observation botálitali Lingála

occurrence emónaneli Sene

ONG organisation non

gouvernementale

LGT : Lingómbá ya guvernemá té . Lingála

opération, combinaison libókani Sene

ordre contraignant molongó etósamaka Sene

organisation internationale de

la francophonie

lisangá ya mokili mobimba ya balobi-

Français

Sene

Organisation mondiale du

commerce (OMC)

LMM lingómbá ya molóngó pó na

mombóngo

Sene

organisation non-

gouvernementale

mangómbá ya letá té Sene

origine temporelle eútelo na tángo Sene

origine vectorielle eútelo ya ememeli Sene

orthographe ekomeli Sene*

outils culturels, scientifiques et

économiques

ebimisami ya makelelo, ya nzebi pé ya

nkita

Sene

paradigme emóneli Sene

paragraphe mobóko Sene

paramètre ebóngolisa (ezalí molongó ya

makambo óyo etámbusaka likambo ya

mobimba. ndéngé okokí kobóngola

paramètre, likambo ya mobimba pé

ekobóngwama éngébéné na paramètre

yangó.

Sene

paraphrase libengi-lisakola Sene

passif esálama Sene

patient esálelami Sene

patron epésa-loléngé Sene nzale

patron lexical epésa-loléngé ya bibéngi Sene

pédagogie nzebi ya kotéya Sene

personne cible mokánelami Sene

personne instruite moto atángá Lingála

personne intelligente mwána mayéle Lingála

phénomène ekomisami Sene

phonologie boyékoli loláká Sene*

phonologie boyékoli-loláká Sene

phrase lisakola Muwoko

phrase complexe lisakola mbílíngá Sene*

phrase simple lisakola sémba Sene*

pied de biche enyata-elambá Sene Nzale

planète molóngó Lingála

planification linguistique mwángo ya minoko Sene

politique d'assimilation politíki ya nákómisa-bangó-néti-ngáí Sene

Page 538: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

538

polysémie ndimbola-nzíké Sene

portée tíí-wápi Sene

possessif ya bonkóló Celta

possession bonkóló Celta

possibilité likokami Sene

power, puissance bopómbá Lingála

pratique bosáli-sóló Sene

pratique pratíki Kin

précis, précision síkísíkí Sene

préciser kosíkisa Sene

prédicat likanisi-likonzí Sene

pré-enquête botúnituni ya kobongisa nzelá Sene

préfixe ebandi Muwoko*

préfixer kobandisa Sene

préposition liyamboli Celta

principe de récursivité litósi ya singa-mayaka Sene

processus molando (nzelá óyo likambo ezalí

kolanda pó na kosálama)

Sene

production culturelle ebisami ya makelelo Sene

production systématisée bobimisi ebongámisámá Sene

produit esálami Sene

programme informatique esálisela Edema

pronom likitana Muwoko

protagoniste mopotani Sene

publication libimisami Sene

qualité bomalongá Sene

quantificateur etálisa boebelé Sene

quantité boebelé Sene

questionnaire etúno Sene

radical mobímbí Muwoko

radioactivité mosálá-lingali Sene

raisonnement ekaniso Sene

rapport ebandoli Kawata

rayon lumineux lingali Sene

réactif ebóngolana Sene

réalité bosóló Débat facebook

réarrangement atomique bobongisami ya baatómi Sene

réchauffement climatique ndéngé mokili ezalí kokóma móto

koleka

Sene

recherche-action boluki-na-kosála Sene

recherche-action boyékoli-kosála Sene

récipient demesure emekelo Lingála

réciprocatif esálana Sene

reconnaître la souveraineté konsóma Sene

réduction phonétique bokóndisi na fonetíki Sene

reduplication bobandeli mosisa Sene

réécriture kobandela kokoma Sene

réexpliquer kobandela kolimbola Sene

Page 539: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

539

référence etálelami Sene

registre motáláká Sene

registre élaboré motáláká elámbámá Sene

registre parlé motáláká elobamaka Sene

règles de l'OMC mibéko ya LMM Sene

relateur eyókanisi Sene

relative boyókanisi Sene

renforcement des libertés bonsómoli (komatisa ndelo ya

bonsómí)

Sene

renforcer les libertés konsómola Sene

renvoi, cross-linking botindi kotála Sene

répartition bokabolami Sene

répertoire motáláká Sene

reportage bomemi-sango Sene

représentation arborescente bolakisi na ndéngé ya bitápi ya nzeté Sene

répulsion motíndikano Sene

répulsion électrique motíndikano ya kurán Sene

réseau monyámá Sene

restreindre kokakisa (kotía na kaká) Sene

résultat ezwami Sene

réversif ya kobalola Sene

s’accrocher konganza kozala na misisa ya

kopikama óyo ekopekisa yó

kolongwa. Kasi elobí té ke yó moto

opikí misisá yangó.

Kin

salle de classe ndáko ya matéya Lingála

science nzebi Lingála

science humaine nzebi ya mambi ya bomoto Sene

se désinscrire kokomuka Sene

se grouper kobókana Sene

secteur primaire mongálá ya ebandeli Sene

secteur secondaire mongálá ya míbalé Sene

secteur tertiaire mongála ya mísáto Sene

section scientifique, filière

scientifique

mongálá ya nzebi Sene

sémantique tína-maloba Sene

sens mokendo Sene

sens contraire lizónga Kin

sens retour mozóngo Sene

séquence elandani Sene

service mosóko Lingála

signifiant elakisa Sene

signifié elakisami Sene

situation ezalelo Lingála

société multinationale kompani Bikólo-ebelé Sene

socioterminologie bomoi ya bibéngeli ekelámí (ezalí

koyékola ndéngé bibéngeli

ekótisamaka, efándisamaka pé

endimamaka na bomoi ya bato na

Sene

Page 540: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

540

mbóka).

stage koyékola na mosálá Lingála

standardiser kolongobanisa Sene

stratégie mayéle Sene

structuration botongamisi Sene

structure etongá Lingála

structure de termes composés etongá ya bibéngeli etongámá Sene

structure dérivationnelle etongá ya bobéndisi Sene

structurer kotongamisa Sene

subjectivité litómbeli Sene

subordination bokonzami Celta

subordination complétive bokonzami ya kokokisa Sene

substance ezala Sene

substantif régent kómbó ekonza Sene

substantif régent kómbó eyángela Sene

substantif régis kómbó eyángelami Sene

substitutif ezwa-esíká Sene

substitution bozwi-esíká Sene

substitution phonétique kozwa-esíká na fonetíki Sene

suffixe esúki Muwoko*

suffixer kosúkisisa Sene

sujet likonzi Sene

syntagme libóké-maloba Mateene

syntagme adverbial libóké-lilandi Sene

syntagme connectival libóké-elínga Sene

syntagme nominal libóké-kómbó Mateene

syntagme prépositionnel libóké-liyamboli Sene

syntagme pronominal libóké-likitana Sene

syntagme verbal libóké-likelelo Mateene

syntaxe esakoleli Celta*

synthèse lisosi (kozwa makambo ezalí kotálela

likambo mókó, koloba yangó na

mokúsé pó na kobimisa polélé pé na

molongó bizwami)

Sene

synthétiser kososa (kososa : kokela molékíli ya

sika útá na bamokíli misúsu ya

ebandelí. koloba na mokúsé makambo

óyo elobámákí na bozindó na banzelá

ndéngé na ndéngé. Kasi koloba na

mokúsé yangó ezángá kobwákisa

makanisi misúsu.)

Sene

systématiser kobongamisa Sene

système mobongisano Sene

tableau périodique des éléments

chimiques

etanda ebandelaka ya bibúki ya shimí Sene

terme ebéngeli Sene

terme (≠ebéngeli) litongi (áwa litongi ezalí mókó ya óyo

ezalí kokokisa mobimba, ezalí na

ndéngé na yangó, na mosálá na yangó.

Sene

Page 541: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

541

néti na matematíki : matongi ya

likokani)

terme composé ebéngeli etongámá Sene

terme de la phrase litongi ya lisakola Sene

terme de spécialité ebéngeli ya nzebi Sene

terme équivalent ebéngeli-ndoyí Sene

terme pivot litongi-ebaluka Sene

terme-candidat ebéngeli-kandidá Sene

termes d'une équation matongi ya likokani Sene

termes équivalents ebéngeli-ndoyi Sene

terminologie bobéngeli Sene

test emekami Lingála

test limeki Sene

test de focalisation limeki ya bosiemisi Sene

théorie elimboli / teorí Sene

théorique ya bolimbolisi Sene

théoriser kolimbolisa Sene

to empower (renforcer les

capacités)

konguya Sene

token token (ezalí singa ya nkomá óyo

mwángo ya informatíki atángí lokóla

liloba)

Sene

tokeniser kotokeniza kotanda na batoken Sene

ton mongóngó Sene

ton bas mongóngó na sé Sene

ton descendant mongóngó matá-kitá Sene

ton haut mongóngó likoló Sene

ton montant mongóngó Kitá-matá Sene

topicalisation bomati-libosó Sene

traduction libóngoli Témoins de

Jehova

traductologie boyékoli bobóngoli Sene

trait d'union ekangisi Celta

transposition didactique botíei boyébi kotángisama Sene

trigramme mísáto-ekangámá Sene

trivalence makoki mísáto Sene

type ekesani (ezalí batoken nyónso óyo

ekokáná ekotangama sé elobami

mókó.)

Sene

unidirectionnel likendeli sé mókó Sene

unité kimókó Sene

unité de mesure kimókó ya komekela Sene

unité linguistique kimókó ya monoko Sene

université boboongó Kawata

Université de Kinshasa (unikin) Boboongó ya Kinshasa Sene

Université Pédagogique

Nationale (UPN)

Boboongó ya Botéyi na ndelo ya

Ekólo

Sene

univocité eyókami mókó Sene

utilisateur-cible mosáleli-mokánami Sene

Page 542: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

542

valence likoki Mamba

validation bondimamisi Sene

valider kondimisa sóló Sene

verbe likelelo Muwoko

vérifier kokénga Sene

vocabulaire ndoba (n-loba ndoba lisangá ya

maloba ya likanisi sóngóló)

Celta

vocabulaire élaboré ndoba elámbámá Sene

voix active motíndo ya kosála Sene*

voix passive motíndo ya kosálama Sene*

voyelle eleli Muwoko

Lingála-Français

Terme en Lingála

Ebéngeli na Lingála

Terme en Français

Ebéngeli na Français

La personne

qui a

proposé le

terme en

Lingála.

Moto apésí

likanisi ya

ebéngeli na

Lingála.

alimá logique Lingála

bagó dictionnaire Kawata

bazilekite, elobeli ya sé basilecte Sene

bobagoli lexicographie

bobandeli mosisa reduplication Sene

bobéndi makási-bómái extraction solide-liquide Sene

bobéngeli terminologie Sene

bobimisi bizalela caractérisation Sene

bobimisi ebongámisámá production systématisée Sene

bobimisi moto maloba élicitation Sene

bobókani combinaison Sene

bobomami effacement Lingála

bobómboli découverte Mukinayi

bobongisami ya baatómi réarrangement atomique Sene

bobongisi-efándelo antéposition Sene

bobóngwami-efándelo antéposition Sene

bobóngwani libóké na mobéko ya

monoko

changement de catégorie grammaticale Sene

boboongó Université Kawata

Boboongó ya Botéyi na ndelo ya

Ekólo

Université Pédagogique Nationale

(UPN)

Sene

Boboongó ya Kinshasa Université de Kinshasa (UNIKIN) Sene

bobwákisi élision Sene

Page 543: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

543

boebelé quantité Sene

bokabolami répartition Sene

bokaboleli distribution Sene

bokabolisi distinction Sene

bobéngeli terminologie Sene

bokomi mikandá La rédaction de manuels Lingála

bokómi nkóló-boyébi appropriation du savoir Sene

bokóndisi na fonetíki réduction phonétique Sene

bokonzami subordination Celta

bokonzami ya kokokisa subordination complétive Sene

bokótamisi globalisation Sene

bokótisi intégration Sene

bokundoli identification Sene

bokundoli makokisi identification des compléments Sene

bolakisi na ndéngé ya bitápi ya

nzeté

représentation arborescente Sene

bolobameli flexion Sene

boluki-na-kosála recherche-action Sene

bomalongá qualité Sene

bomati-libosó topicalisation Sene

bomeki-boyébi évaluation Sene

bomeki-boyébi ya kopésa mbano évaluation sommative Sene

bomeki-boyébi ya koyékolisa évaluationformative Sene

bomemi-sango reportage Sene

bomikwi-moto estime de soi Sene

bomiyíngisi épenthèse Sene

bomobáli masculin Lingála

bomoi ya bibéngeli ekelámí (ezalí

koyékola ndéngé bibéngeli

ekótisamaka, efándisamaka pé

endimamaka na bomoi ya bato

na mbóka).

socioterminologie Sene

bomónani-elongó collocation Sene

bomwásí féminin Lingála

bondimamisi validation Sene

bonguyisi empowerment Sene

bonkóló possession Celta

bonsómisi légitimation Sene

bonsómoli (komatisa ndelo ya

bonsómí)

renforcement des libertés Sene

bopekisi-bosangani-bikólo apartheid Lingála

bopómbá power, puissance Lingála

bopusi na kolinga ko-MOB-a

(ekipé lisangá ya makambo esíká

olingí kosálela limanyoli yangó,

ndakisa : bopusi na kolinga

kotánga, bopusi na kolinga

kosála, …)

motivation Sene

bosáli-elongó coordination Sene

Page 544: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

544

bosáli-sóló pratique Sene

bosiémisi focalisation Sene

bosóló réalité Débat

facebook

bosóló-esímbamaka concret Sene

bosóló-esímbamaka-té abstrait Sene

bosololani communication Sene

bososoli ya bisála analyse fonctionnelle Sene

bososoli ya bokaboleli analyse distributionnelle Sene

botáli na bokébi observation Lingála

botálitali observation Lingála

botíami na etongameli pé

esakoleli

adaptation morphosyntaxique Sene

botíei boyébi kotángisama transposition didactique Sene

botiei na lisangá ya makambo contextualisation Sene

botindi kotála renvoi, cross-linking Sene

botongamisi structuration Sene

botúnituni enquête Lingála

botúnituni ya kobongisa nzelá pré-enquête Sene

botúnituni ya koluka nzelá enquête préliminaire Sene

boyángeli na ndelo ya mokili mondialisation Sene

boyeisi molai na eleli allongement vocalique Sene

Boyékoli-bibéngi lexicologie Sene

Boyékoli-bobóngoli traductologie Sene

Boyékoli-loláká phonologie Sene*

boyékoli-kosála recherche-action Sene

boyékoli-loláká phonologie Sene

boyíngisi insertion Sene

boyókani pó na tómbwámá coopération au développement Sene

boyókanisi relative Sene

bozwani-bisíká commutation Sene

bozwi-esíká substitution Sene

búku livre Lingála

bwéta balise Sene

digolosia diglossie Sene

ebakami affixe Sene*

ebakisami annexe Sene

ebandi préfixe Muwoko*

ebandoli rapport Kawata

ebatelo-mikandá bibliothèque Sene

ebéndisi extension Sene

ebéndisi elálá extension non productive Sene

ebéndisi elamúká extension productive Sene

ebéndisi ya makelelo extension verbale Sene

ebéngeli terme Sene

ebéngeli etongámá terme composé Sene

ebéngeli ya nzebi terme de spécialité Sene

ebéngeli-kandidá terme-candidat Sene

Page 545: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

545

ebéngeli-ndoyi termes équivalents Sene

ebéngeli-ndoyí terme équivalent Sene

ebéngi lexie Sene

ebéngo (ebéngo ezalí lisangá ya

bibéngeli ya nzebi sóngóló, tó ya

lingómbá pakala).

lexique Sene

ebimisami ya makelelo, ya nzebi

pé ya nkita

outils culturels, scientifiques et

économiques

Sene

ebisami ya makelelo production culturelle Sene

ebómba-kurán accumulateur Sene

ebongiselo-mítuka garage (garaj) Sene

ebóngolana réactif Sene

ebóta-kurán générateur Sene

ebóyáná contradictoire Sene

ebóyisa négateur Sene

ekangisi trait d'union Celta

ekaniso raisonnement Sene

ekúsisami abréviation Sene*

ekembé clavier Edema

2008

ekendelo destination Sene

ekesani (ezalí batoken nyónso

óyo ekokáná ekotangama sé

elobami mókó.)

type Sene

ekokana équivalent Sene

likokisi complément Celta

likokisi ekangámá complément direct Sene

likokisi ekangámá té complément indirect Sene*

likokisi mbele complément circonstanciel Sene*

likokisi ya bobéndisi complément suffixal Sene

likokisi ya káti complément interne Sene

likokisi ya likelelo complément du verbe Sene*

likokisi ya lisakola complément de la phrase Sene

ekólo communauté linguistique Lingála

Ekólo nation Lingála

Ekólo-letá État-nation Sene

ekomeli orthographe Sene*

ekómelo finalité Sene

ekomisami phénomène Sene

ekonzo ya kabóni crédit carbone Sene

ekóta entrée Sene

ekótami contenant Sene

ekóta-songísongí catalyseur Sene

ekótisami contenu Sene

elakisa signifiant Sene

elakisa ya shimí formule chimique Sene

elakisa-bókó marqueur de singulier Sene

elakisa-boyíké marqueur de pluriel Sene

elakisami signifié Sene

Page 546: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

546

elandani séquence Sene

elandelami but Sene

eleli voyelle Muwoko

elelisi consonne Muwoko

elimboli / teorí théorie Sene

elínga connectif Sene

libóké-elínga syntagme connectival Sene

elobameli flexion Sene

elobami ya molongó expression régulière Sene

elobelami forme fléchie Sene

elobeli ya likoló acrolecte Sene

eluka-bondimami hypothèse Sene

elúlú intensif Sene

elútisa expansif Sene

emekami test Lingála

emekelo récipient demesure Lingála

emónaneli occurrence Sene

emóneli paradigme Sene

enyata-elambá pied de biche Sene Nzale

enyéfúká italique, oblique Sene

epésa-loléngé patron Sene nzale

epésa-loléngé ya bibéngi patron lexical Sene

epésameli attribut Sene

epésami donnée Sene

epésami ya bobéngi donnée lexicologique Sene

epúsaneli évolution Sene

esákólá discours Lingála

esákólá elámbámá discours élaboré Sene

esákólá ya nzebi discours de spécialité, discours

scientifique

Sene

esakoleli syntaxe Celta*

ésála ebéndisámá fonction dérivée Sene

esálaka actant Sene

esálama passif Sene

esála-mbele circonstant Sene

esálami produit Sene

esálana réciprocatif Sene

esálela applicatif, instrumentatif Sene

esálelami patient Sene

esálisa causatif -is- Sene

esálisela programme informatique Edema

esangisana associatif Sene

esiélúmúkí tína glissement sémantique Sene

esíká masoló ekómí état de la question Sene

esúki suffixe Muwoko*

etálelami référence Sene

etáleli approche Lingála

etáleli ya bisála approche fonctionnelle Sene

Page 547: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

547

etáleli ya etongá approche structurale Sene

etálisa boebelé quantificateur Sene

etanda ebandelaka ya bibúki ya

shimí

tableau périodique des éléments

chimiques

Sene

etángeleli interprétation Sene

etángiseli didactique Sene

etápi branche Lingála

etélémá-katikáti médiatrice Sene

Etéyelo ya boboongó ya Nzebi ya

basango pé ya bosololani

institut facultaire ya sciences de

l'information et de la communication

(ifasic)

Sene

etéyelo ya ebandeli école primaire Lingála

etéyelo ya katikáti école secondaire Lingála

etéyelo ya likoló pé boboongó enseignement supérieur et

universitaire

Lingála

Etéyelo ya Likoló ya baTekiníki

ya boSálisi maKono

institut supérieur des techniques

médicales (istm)

Sene

etíndi commande Lingála

etómbola ascenseur Van

Everbroeck

etómbola na bomoi ya bato na

mbóka

ascenseur social Sene

etongá structure Lingála

etongá ya bibéngeli etongámá structure de termes composés Sene

etongá ya bobéndisi structure dérivationnelle Sene

etongá-kabámbi infrastructure Sene

etongameli morphologie Sene

etongameli ya nzeté arborescence Sene

etongelami matériau Sene

etongi constituant Sene

etúno questionnaire Sene

eútá-likelelo déverbatif Sene

eútelo na tángo origine temporelle Sene

eútelo ya ememeli origine vectorielle Sene

eútelo ya kómbó étymologie Sene

eyébolisa marqueur de définitions Sene

eyókami mókó univocité Sene

eyókanisi relateur Sene

eyóki-elíli audio-visuel Sene

ezala substance Sene

ezalaka té na mibéko ya monoko agrammaticalité Sene

ezalela état, caractère Lingála

ezaleli habitude, propriété Lingála

ezalelo situation Lingála

ezalisi momeseno Le présent habituel Kawata

ezwa-esíká substitutif Sene

ezwa-maloba dictaphone Sene

ezwami résultat Sene

ezwelami considération Sene

Page 548: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

548

gardiéni école maternelle Lingála

kébákébá insécurité Lingála

kébákébá ya botéyi insécurité pédagogique Sene

kébákébá ya monoko insécurité lingusitique Sene

kimókó unité Sene

kimókó ya komekela unité de mesure Sene

kimókó ya monoko unité linguistique Sene

kimonameso

(pó na koloba esengélí komóna

pó na kondima.)

concret, avec preuve Lingála

(liloba eútá

na kikongo)

kiyungúlu ya etongameli filtre morphologique Sene

kobandela kokoma réécriture Sene

kobandela kolimbola réexpliquer Sene

kobandisa préfixer Sene

kobandola boucler un dossier, rapporter du début

a la fin

Lingála

kobéndisa dériver Sene

kobimisa bizalela caractériser Sene

kobókana se grouper Sene

kobókanisa combiner Sene

kobómbola kolongola na

kobómbama, kokundola yangó

découvrir Mukinayi

kobongamisa systématiser Sene

kobúlowa (kongala óyo ekátisaka

nzóto ngámbo na ngámbo)

irradier Kawata

kofándisa mibéko ya ekomeli codification et normalisation Sene

kokabolisa distinguer Sene

kokakisa (kotía na kaká) restreindre Sene

kokénga vérifier Sene

kokokanisa équilibrer Sene

kokokanisa likokani na shimí équilibrer une équation ya shimí Sene

kokomola décrire Sene

kokomuka se désinscrire Sene

kokomusa désinscrire Sene

kolama dormir (être en sommeil) Sene

kolílisa (kopésa elíli, komónisa

polélé na nzelá ya bandakisa)

illustrer Sene

kolimbolisa théoriser Sene

kolonga déterminer, maintenir Sene

kolongobanisa standardiser Sene

kómbó nom, substantif Lingála

kómbó ekonza substantif régent Sene

kómbó eútá-likelelo nom déverbatif Sene

kómbó eyángela Nom référent Sene

kómbó eyángela substantif régent Sene

kómbó eyángelami substantif régis Sene

libóké-kómbó syntagme nominal Mateene

komikwa moto estime ya soi Sene

kompani Bikólo-ebelé société multinationale Sene

Page 549: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

549

kondimisa sóló valider Sene

konganza kozala na misisa ya

kopikama óyo ekopekisa yó

kolongwa. Kasi elobí té ke yó

moto opikí misisá yangó.

s’accrocher Kin

konguya to empower (renforcer les capacités) Sene

konsóma reconnaître la souveraineté Sene

konsómisa légitimer Sene

konsómola renforcer les libertés Sene

kosíkisa préciser Sene

kososa (kososa : kokela molékíli

ya sika útá na bamokíli misúsu

ya ebandelí. koloba na mokúsé

makambo óyo elobámákí na

bozindó na banzelá ndéngé na

ndéngé. Kasi koloba na mokúsé

yangó ezángá kobwákisa

makanisi misúsu.)

synthétiser Sene

kosúkisisa suffixer Sene

kotía na lisangá ya makambo contextualise Sene

kotía yangó na lisangá ya

makambo

contextualiser Sene

kotokeniza kotanda na batoken tokeniser Sene

kotómba (kozala likolo ya.

Likelelo óyo esálelamaka lisúsu

té.)

poser Sene

kotongamisa structurer Sene

koyambona Maintenir la continuité Sene

koyambonola alterner Sene

koyéba motúya évaluer Sene

koyéba-kosála compétence Sene

koyébola définir Sene

koyékola na mosálá stage Lingála

kozólisa nasaliser Celta

kozólola dénasaliser Sene

kozwa-esíká na fonetíki substitution phonétique Sene

bobagoli (bobagoli) lexicographie Sene

léme lemme Sene

lengwisitíki-esálela linguistique appliquée Sene

LGT : Lingómbá ya guvernemá

té .

ONG organisation non

gouvernementale

Lingála

libáteli enregistrement Sene

libengi-lisakola paraphrase Sene

libimisami publication Sene

libókani opération, combinaison Sene

libómbolami découverte Sene

libongisi-kotonga architecture Sene

ebóngolisa (ezalí molongó ya

makambo óyo etámbusaka

paramètre Sene

Page 550: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

550

likambo ya mobimba. ndéngé

okokí kobóngola paramètre,

likambo ya mobimba pé

ekobóngwama éngébéné na

paramètre yangó.

libóngoli traduction Témoins de

Jehova

efándisa déterminant Sene*

efándisa elakisa déterminant démonstratif Sene*

efándisa sémba-té déterminant indéfini Sene*

likakoli article Kawata

likangani na shimí liaison chimique Sene

likanisi-likonzí prédicat Sene

likelelo verbe Muwoko

libóké-likelelo syntagme verbal Mateene

likendeli sé mókó unidirectionnel Sene

likitana pronom Muwoko

libóké-likitana syntagme pronominal Sene

likóbi continuum Sene

likokami possibilité Sene

likokani équation Sene

likoki valence Mamba

likoki mókó monovalent Sene

likokisani équivalence Sene

likokisani ekipa-makambo équivalence fonctionnelle Sene

likokisani ya libóngoli équivalence de traduction Sene

likokisani ya mbala-mókó équivalence cognitive Sene

likokisani ya ndimbola équivalence explicative Sene

likonzami adjectif Muwoko

likundolami identifié Sene

lilandi-likelelo adverbe Dzokanga

libóké-lilandi syntagme adverbial Sene

liluki inconnu, ce que l'on cherche Sene

limanyoli concept Sene

limekeli grandeur Sene

limeki test Sene

limeki ya bosiemisi test de focalisation Sene

limemeli apport, contribution Sene

lindimisi argument Sene

lingali rayon lumineux Sene

lisakola phrase Muwoko

lisakola mbílíngá phrase complexe Sene*

lisakola sémba phrase simple Sene*

lisangá ya mokili mobimba ya

balobi-Français

organisation internationale de la

francophonie

Sene

lisangá-makambo contexte Sene

lisangá-maloba corpus Sene

lisese-kómbó hypostase Sene

lisosi (kozwa makambo ezalí synthèse Sene

Page 551: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

551

kotálela likambo mókó, koloba

yangó na mokúsé pó na kobimisa

polélé pé na molongó bizwami)

lisosoli analyse Sene*

lisosoli ya bitongi elandá analyse des constituants immédiats Sene

lisosoli ya bokaboleli analyse distributionnelle Sene

lisosoli ya etongá analyse structurale Sene

litángeleli interprétation Sene

litómbá (óyo ezwamaka likoló

ya)

intérêt Lingála

litómbeli subjectivité Sene

litongi (áwa litongi ezalí mókó ya

óyo ezalí kokokisa mobimba,

ezalí na ndéngé na yangó, na

mosálá na yangó. néti na

matematíki : matongi ya

likokani)

terme (≠ebéngeli) Sene

litongi ya lisakola terme de la phrase Sene

litongi-ebaluka terme pivot Sene

litósi ya singa-mayaka principe de récursivité Sene

liyamboli préposition Celta

libóké-liyamboli syntagme prépositionnel Sene

liyébi notion Sene

liyébi ya kobanda notion élémentaire Sene

liyébi-likonzi notion de base Sene

liyéboli définition Sene*

liyéli conséquence Sene

lizíta nœud Lingála

lizónga sens contraire Kin

LMM lingómbá ya molóngó pó

na mombóngo

Organisation mondiale du commerce

(OMC)

Sene

LMSBM Lisanga na molongó pó

na shimí ya bozindo pé ya misála.

IUPAC international union of pure and

applied chemistry

Sene

lokótá dialecte, variété Sene*

(en général

on utilise le

terme

monoko

(Kinshasa)

et lokótá

(Makanza)

pour

désigner le

terme

langue.

lomeko mesure Lingála

makoki míbalé bivalence Sene

makoki mísáto trivalence Sene

makokí ya moto droit de l'homme Lingála

Page 552: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

552

maloba ya sé-ya-lokásá notes de bas de page Sene

libóké-maloba syntagme Mateene

mangómbá ya letá té organisation non-gouvernementale Sene

masoló etámbúsámá entretien dirigé Sene

masoló etongámá littérature Sene

masúwa-pépo hydravion Sene

matongi ya likokani termes d'une équation Sene

matrice ememelo Sene

mayángani ya boluki colloque scientifique Sene

mayángani-masoló conférence-débat Sene

mayéle stratégie Sene

mbaleyáka fréquence Sene

mbele circonstanciel Sene

mbúlungano ambigüité Sene

míbalé-ekangámá digramme Sene

mibéko ya LMM règles de l'OMC Sene

mibéko ya libóké-maloba grammaire syntagmatique Sene

mísáto-ekangámá trigramme Sene

mitúna pé biyano interview Lingála

mobagoli lexicographe Sene

mobéko-lopángo loi-cadre Sene

mobímbí radical Muwoko

mobóko paragraphe Sene (terme

désignant

un paquet

de bois ou

de terre)

mobongisano système Sene

mokala

(terme signifiant plate-bande)

champ (lexicographie) Sene

mokandá document Lingála

mokánelami personne cible Sene

mokendo sens Sene

mokili libándá ya etéyelo milieu extrascolaire Sene

likonzi sujet Sene

molaí-monéne format Sene

molando (nzelá óyo likambo ezalí

kolanda pó na kosálama)

processus Sene

moleko direction (science physique) Sene

molóngó planète Lingála

molongó etósamaka ordre contraignant Sene

momekano esí basálá exercice résolu Lingála

mondelo ya emóneli axe paradigmatique Sene

mondelo ya libóké-maloba axe syntagmatique Sene

monéne-molai format Sene

monéne-ya-pósá ambition Sene

mongálá ya ebandeli secteur primaire Sene

mongálá ya míbalé secteur secondaire Sene

mongála ya mísáto secteur tertiaire Sene

Page 553: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

553

mongálá ya nzebi section scientifique, filière scientifique Sene

mongóngó ton Sene

mongóngó Kitá-matá ton montant Sene

mongóngó likoló ton haut Sene

mongóngó matá-kitá ton descendant Sene

mongóngó na sé ton bas Sene

monoko langue Lingála

monoko ya katikáti interlecte Sene

monoko-ekánelami langue cible Sene

monoko-epésa Langue source Sene

monoko-ya-monoko métalangue Sene

monyámá réseau Sene

mopanzí-mopanzí juxtaposition Sene*

mopotani protagoniste Sene

mosálá-lingali radioactivité Sene

mosáleli-mokánami utilisateur-cible Sene

mosáli-likambo agent Sene

mosóko service Lingála

motáláká registre Sene

motáláká répertoire Sene

motáláká elámbámá registre élaboré Sene

motáláká elobamaka registre parlé Sene

motámbolo cinématique Sene

motíndelami-múkala destinataire intermédiaire Sene

motíndikano répulsion Sene

motíndikano ya kurán répulsion électrique Sene

motíndo ya bolobameli formefléchie Sene

motíndo ya kosála voix active Sene*

motíndo ya kosálama voix passive Sene*

moto atángá personne instruite Lingála

moto ya boyébi intellectuel Lingála

motútano collision Sene

motúya-káti moyenne Sene

motúya-katikáti médiane Sene

moyékolisi formateur Sene

mozóngo sens retour Sene

mozóngo (matématíki) contraire, opposé Sene

mpóná choix Lingála

mwána mayéle personne intelligente Lingála

mwángo ya minoko planification linguistique Sene

na ndéngé ya mibéko ya monoko grammaticalité Sene

ndáko ya matéya salle de classe Lingála

ndelo ya mokili-mobimba international Lingála

ndembé objectif Lingála

ndéngé mokili ezalí kokóma

móto koleka

réchauffement climatique Sene

ndimbola-mókó monosémie Sene

ndimbola-nzíké polysémie Sene

Page 554: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

554

ndoba (n-loba ndoba lisangá

ya maloba ya likanisi sóngóló)

vocabulaire Celta

ndoba elámbámá vocabulaire élaboré Sene

ndoyí homonyme Celta

ndoyí ya kokoma homographe Sene

ndoyí-loláká homophone Sene

nganga expert Lingála

nkomá caractère Sene*

nzebi science Lingála

nzebi ya kotéya pédagogie Sene

nzebi ya mambi ya bomoto science humaine Sene

nzelá ya kosálela méthodologie Sene

nzíngánzíngá environnement Lingála

politíki ya nákómisa-bangó-néti-

ngáí

politique d'assimilation Sene

pratíki pratique Kin

sandúku ya bipésami base de données Sene

síkísíkí précis, précision Sene

singa ya bankomá chaîne de caractères, Sene

sókómbele la condition Celta*

súka finale Muwoko

tíí-wápi portée Sene

tína-esálámí cause Sene

tína-maloba sémantique Sene

token (ezalí singa ya nkomá óyo

mwángo ya informatíki atángí

lokóla liloba)

token Sene

ya bobéngi lexicologique Sene

ya bolimbolisi théorique Sene

ya boluki biyano intellectualisation Sene

ya bonkóló possessif Celta

ya kobalola réversif Sene

ya lisosoli (kokáta na biténi) analytique Sene

ya nyónso générique Sene

zando ya bambóngo marché financier Sene

Page 555: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

555

Page 556: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

556

EBAKISAMI 3.

EBÓTA-MAKELELO EBÉNDÍSÁMÁ

verbe dérivé structure intransitif transitif

ko-RAD-a ko-RAD-a

ko-RAD-ola ko-RAD-ol-a kolongola óyo ba-RAD-ákí ; kobóngola óyo

ba-RAD-ákí ; ko-RAD-a na libándá, ko-RAD-a

koleka ndelo

ko-RAD-uka ko-RAD-uk-a komilongola na óyo ba-RAD-ákí ;

Komibóngola na óyo ba-RAD-ákí ;

komi-RAD-a na libándá, komi-RAD-a

na koleka ndelo

komilongola na óyo ba-RAD-ákí ;

Komibóngola na óyo ba-RAD-ákí ; komi-

RAD-a na libándá, komi-RAD-a na koleka

ndelo

ko-RAD-isa ko-RAD-is-a kosála ke moto á-RAD-a likambo, elóko tó

moto ; kosála ke elóko é-RAD-a likambo,

elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-a moto tó

elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-ela ko-RAD-el-a ko-RAD-a likambo, elóko tó moto na esíká

ya moto ; ko-RAD-a likambo, elóko tó moto

pó na moto ; kosálela likambo, elóko tó

moto pó na ko-RAD-a

ko-RAD-ana ko-RAD-an-a A a-RAD-í pó na B ; B a-RAD-í pó na

A; A ná B ba-RAD-án-í

A a-RAD-í B ; B a-RAD-í A; A ná B ba-RAD-

án-í (transitif) /

Page 557: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

557

A a-RAD-í elóko, likambo tó moto ya B; B a-

RAD-í elóko, likambo tó moto ya A; A ná B

ba-RAD-án-í elóko, likambo tó moto

(transitif)/

A a-RAD-í B elóko, likambo tó moto; B a-

RAD-í A elóko, likambo tó moto; A ná B ba-

RAD-án-í elóko, likambo tó moto (bitransitif)

ko-RAD-ama ko-RAD-am-a Kozala ya ko-RAD-a

ba-RAD-í elóko, likambo tó moto. elóko,

likambo tó moto e-RAD-ám-í

ko-RAD-olisa ko-RAD-ol-is-a kosála ke moto á-RAD-ol-a likambo, elóko tó

moto ; kosála ke elóko é-RAD-ol-a likambo,

elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-ol-a moto

tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-olela ko-RAD-ol-el-a ko-RAD-ol-a likambo, elóko tó moto na esíká

ya moto ; ko-RAD-ol-a likambo, elóko tó

moto pó na moto ; kosálela likambo, elóko

tó moto pó na ko-RAD-ol-a

ko-RAD-olana ko-RAD-ol-an-a A a-RAD-ól-í pó na B ; B a-RAD-ól-í pó

na A; A ná B ba-RAD-ól-án-í

A a-RAD-ól-í B ; B a-RAD-ól-í A; A ná B ba-

RAD-ól-án-í (transitif) /

A a-RAD-ól-í elóko, likambo tó moto ya B;

B a-RAD-ól-í elóko, likambo tó moto ya A;

A ná B ba-RAD-ól-án-í elóko, likambo tó

moto (transitif)/

A a-RAD-ól-í B elóko, likambo tó moto; B a-

Page 558: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

558

RAD-ól-í A elóko, likambo tó moto; A ná B

ba-RAD-ól-án-í elóko, likambo tó moto

(bitransitif)

ko-RAD-olama ko-RAD-ol-am-a Kozala ya ko-RAD-ol-a ba-RAD-ól-í elóko, likambo tó moto. elóko,

likambo tó moto e-RAD-ól-ám-í

ko-RAD-usa ko-RAD-uk-is-a kosála ke moto á-RAD-uk-a likambo, elóko

tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-uk-a

likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-

uk-a moto tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-ukela ko-RAD-uk-el-a ko-RAD-uk-a likambo, elóko tó moto na

esíká ya moto ; ko-RAD-uk-a likambo, elóko

tó moto pó na moto ; kosálela likambo,

elóko tó moto pó na ko-RAD-uk-a

ko-RAD-isisa ko-RAD-is-is-a kosála ke moto á-RAD-is-a likambo, elóko tó

moto ; kosála ke elóko é-RAD-is-a likambo,

elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-is-a moto

tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-isela ko-RAD-is-el-a ko-RAD-is-a likambo, elóko tó moto na esíká

ya moto ; ko-RAD-is-a likambo, elóko tó

moto pó na moto ; kosálela likambo, elóko

tó moto pó na ko-RAD-is-a

ko-RAD-isana ko-RAD-is-an-a A a-RAD-is-í pó na B ; B a-RAD-is-í pó

na A; A ná B ba-RAD-is-án-í

A a-RAD-is-í B ; B a-RAD-is-í A; A ná B ba-

RAD-is-án-í (transitif) /

A a-RAD-is-í elóko, likambo tó moto ya B; B

Page 559: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

559

a-RAD-is-í elóko, likambo tó moto ya A; A

ná B ba-RAD-is-án-í elóko, likambo tó moto

(transitif)/

A a-RAD-is-í B elóko, likambo tó moto; B a-

RAD-is-í A elóko, likambo tó moto; A ná B

ba-RAD-is-án-í elóko, likambo tó moto

(bitransitif)

ko-RAD-isama ko-RAD-is-am-a Kozala ya ko-RAD-is-a ba-RAD-is-í elóko, likambo tó moto. elóko,

likambo tó moto e-RAD-ís-ám-í

ko-RAD-elisa ko-RAD-el-is-a kosála ke moto á-RAD-el-a likambo, elóko tó

moto ; kosála ke elóko é-RAD-el-a likambo,

elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-el-a moto

tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-elela ko-RAD-el-el-a ko-RAD-el-a likambo, elóko tó moto na esíká

ya moto ; ko-RAD-el-a likambo, elóko tó

moto pó na moto ; kosálela likambo, elóko

tó moto pó na ko-RAD-el-a

ko-RAD-elana ko-RAD-el-an-a A a-RAD-él-í pó na B ; B a-RAD-él-í pó

na A; A ná B ba-RAD-él-án-í

A a-RAD-él-í B ; B a-RAD-él-í A; A ná B ba-

RAD-él-án-í (transitif) /

A a-RAD-él-í elóko, likambo tó moto ya B; B

a-RAD-él-í elóko, likambo tó moto ya A; A

ná B ba-RAD-él-án-í elóko, likambo tó moto

(transitif)/

A a-RAD-él-í B elóko, likambo tó moto; B a-

Page 560: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

560

RAD-él-í A elóko, likambo tó moto; A ná B

ba-RAD-él-án-í elóko, likambo tó moto

(bitransitif)

ko-RAD-elama ko-RAD-el-am-a Kozala ya ko-RAD-el-a ba-RAD-él-í elóko, likambo tó moto. elóko,

likambo tó moto e-RAD-él-ám-í

ko-RAD-amisa ko-RAD-am-is-a kosála ke moto á-RAD-am-a likambo, elóko

tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-am-a

likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-

am-a moto tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-amela ko-RAD-am-el-a ko-RAD-am-a likambo, elóko tó moto na

esíká ya moto ; ko-RAD-am-a likambo, elóko

tó moto pó na moto ; kosálela likambo,

elóko tó moto pó na ko-RAD-am-a

ko-RAD-anisa ko-RAD-an-is-a kosála ke moto á-RAD-an-ana; kosála

ke elóko é-RAD-an-ana

kosála ke moto á-RAD-an-a likambo, elóko

tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-an-a

likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-

an-a moto tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-anela ko-RAD-an-el-a ko-RAD-an-a likambo, elóko tó moto na

esíká ya moto ; ko-RAD-an-a likambo, elóko

tó moto pó na moto ; kosálela likambo,

elóko tó moto pó na ko-RAD-an-a

ko-RAD-anama ko-RAD-an-am-a Kozala ya ko-RAD-an-a ba-RAD-án-í elóko, likambo tó moto. elóko,

likambo tó moto e-RAD-án-ám-í

ko-RAD-olisisa ko-RAD-ol-is-is-a kosála ke moto á-RAD-ol-is-a likambo, elóko

Page 561: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

561

tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-ol-is-a

likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-

ol-is-a moto tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-olisela ko-RAD-ol-is-el-a ko-RAD-ol-is-a likambo, elóko tó moto na

esíká ya moto ; ko-RAD-ol-is-a likambo,

elóko tó moto pó na moto ; kosálela

likambo, elóko tó moto pó na ko-RAD-ol-is-a

ko-RAD-olisana ko-RAD-ol-is-an-a A a-RAD-ól-is-í pó na B ; B a-RAD-ól-

is-í pó na A; A ná B ba-RAD-ól-is-án-í

A a-RAD-ól-is-í B ; B a-RAD-ól-is-í A; A ná

B ba-RAD-ól-is-án-í (transitif) /

A a-RAD-ól-is-í elóko, likambo tó moto ya

B; B a-RAD-ól-is-í elóko, likambo tó moto

ya A; A ná B ba-RAD-ól-is-án-í elóko,

likambo tó moto (transitif)/

A a-RAD-ól-is-í B elóko, likambo tó moto; B

a-RAD-ól-is-í A elóko, likambo tó moto; A

ná B ba-RAD-ól-is-án-í elóko, likambo tó

moto (bitransitif)

ko-RAD-olisama ko-RAD-ol-is-am-a Kozala ya ko-RAD-ol-is-a ba-RAD-ól-is-í elóko, likambo tó moto.

elóko, likambo tó moto e-RAD-ól-ís-ám-í

ko-RAD-olelisa ko-RAD-ol-el-is-a kosála ke moto á-RAD-ol-el-a likambo, elóko

tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-ol-el-a

likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-

ol-el-a moto tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-olelela ko-RAD-ol-el-el-a ko-RAD-ol-el-a likambo, elóko tó moto na

Page 562: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

562

esíká ya moto ; ko-RAD-ol-el-a likambo,

elóko tó moto pó na moto ; kosálela

likambo, elóko tó moto pó na ko-RAD-ol-el-a

ko-RAD-olelana ko-RAD-ol-el-an-a A a-RAD-ól-él-í pó na B ; B a-RAD-ól-

él-í pó na A; A ná B ba-RAD-ól-él-án-í

A a-RAD-ól-él-í B ; B a-RAD-ól-él-í A; A ná

B ba-RAD-ól-él-án-í (transitif) /

A a-RAD-ól-él-í elóko, likambo tó moto ya

B; B a-RAD-ól-él-í elóko, likambo tó moto

ya A; A ná B ba-RAD-ól-él-án-í elóko,

likambo tó moto (transitif)/

A a-RAD-ól-él-í B elóko, likambo tó moto; B

a-RAD-ól-él-í A elóko, likambo tó moto; A

ná B ba-RAD-ól-él-án-í elóko, likambo tó

moto (bitransitif)

ko-RAD-olelama ko-RAD-ol-el-am-a Kozala ya ko-RAD-ol-el-a ba-RAD-ól-él-í elóko, likambo tó moto.

elóko, likambo tó moto e-RAD-olelámí

ko-RAD-olamisa ko-RAD-ol-am-is-a kosála ke moto á-RAD-ol-am-a likambo,

elóko tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-ol-

am-a likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-

RAD-ol-am-a moto tó elóko sóngóló

likambo.

ko-RAD-olamela ko-RAD-ol-am-el-a ko-RAD-ol-am-a likambo, elóko tó moto na

esíká ya moto ; ko-RAD-ol-am-a likambo,

elóko tó moto pó na moto ; kosálela

likambo, elóko tó moto pó na ko-RAD-ol-

Page 563: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

563

am-a

ko-RAD-olanisa ko-RAD-ol-an-is-a kosála ke moto á-RAD-ol-an-a likambo,

elóko tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-ol-an-

a likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-

RAD-ol-an-a moto tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-olanela ko-RAD-ol-an-el-a ko-RAD-ol-an-a likambo, elóko tó moto na

esíká ya moto ; ko-RAD-ol-an-a likambo,

elóko tó moto pó na moto ; kosálela

likambo, elóko tó moto pó na ko-RAD-ol-an-

a

ko-RAD-olanama ko-RAD-ol-an-am-a Kozala ya ko-RAD-ol-an-a ba-RAD-ol-aní elóko, likambo tó moto.

elóko, likambo tó moto e-RAD-ol-án-ám-í

ko-RAD-usisa ko-RAD-uk-is-is-a kosála ke moto á-RAD-us-a likambo, elóko

tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-us-a

likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-RAD-

us-a moto tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-usela ko-RAD-uk-is-el-a ko-RAD-US-a likambo, elóko tó moto na

esíká ya moto ; ko-RAD-US-a likambo, elóko

tó moto pó na moto ; kosálela likambo,

elóko tó moto pó na ko-RAD-US-a

ko-RAD-usana ko-RAD-uk-is-an-a A a-RAD-ús-í pó na B ; B a-RAD-ús-í

pó na A; A ná B ba-RAD-ús-án-í

A a-RAD-ús-í B ; B a-RAD-ús-í A; A ná B

ba-RAD-ús-án-í (transitif) /

A a-RAD-ús-í elóko, likambo tó moto ya B;

B a-RAD-ús-í elóko, likambo tó moto ya A;

Page 564: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

564

A ná B ba-RAD-ús-án-í elóko, likambo tó

moto (transitif)/

A a-RAD-ús-í B elóko, likambo tó moto; B a-

RAD-ús-í A elóko, likambo tó moto; A ná B

ba-RAD-ús-án-í elóko, likambo tó moto

(bitransitif)

ko-RAD-usama ko-RAD-uk-is-am-a Kozala ya ko-RAD-us-a ba-RAD-ús-í elóko, likambo tó moto. elóko,

likambo tó moto e-RAD-ús-ám-í

ko-RAD-ukelisa ko-RAD-uk-el-is-a kosála ke moto á-RAD-uk-el-a; kosála

ke elóko é-RAD-uk-el-a

kosála ke moto á-RAD-uk-el-a likambo,

elóko tó moto ; kosála ke elóko é-RAD-uk-el-

a likambo, elóko tó moto ; kosála ke bá-

RAD-uk-el-a moto tó elóko sóngóló likambo.

ko-RAD-ukelela ko-RAD-uk-el-el-a ko-RAD-uk-el-a na esíká ya moto ; ko-

RAD-uk-el-a pó na moto ; kosálela

likambo, elóko tó moto pó na ko-RAD-

uk-el-a

ko-RAD-uk-el-a likambo, elóko tó moto na

esíká ya moto ; ko-RAD-uk-el-a likambo,

elóko tó moto pó na moto ; kosálela

likambo, elóko tó moto pó na ko-RAD-uk-el-

a

ko-RAD-ukelana ko-RAD-uk-el-an-a A a-RAD-úk-él-í pó na B ; B a-RAD-úk-

él-í pó na A; A ná B ba-RAD-úk-él-án-í

A a-RAD-úk-él-í B ; B a-RAD-úk-él-í A; A ná

B ba-RAD-úk-él-án-í (transitif) /

A a-RAD-úk-él-í elóko, likambo tó moto ya

B; B a-RAD-úk-él-í elóko, likambo tó moto

ya A; A ná B ba-RAD-úk-él-án-í elóko,

likambo tó moto (transitif)/

A a-RAD-úk-él-í B elóko, likambo tó moto;

Page 565: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

565

B a-RAD-úk-él-í A elóko, likambo tó moto;

A ná B ba-RAD-úk-él-án-í elóko, likambo tó

moto (bitransitif)

ko-RAD-ukelama ko-RAD-uk-el-am-a Kozala ya ko-RAD-uk-el-a ba-RAD-úk-él-í elóko, likambo tó moto.

elóko, likambo tó moto e-RAD-úk-él-ám-í

ko-RAD-iselana ko-RAD-is-el-an-a A a-RAD-ís-él-í pó na B ; B a-RAD-ís-

él-í pó na A; A ná B ba-RAD-ís-él-án-í

A a-RAD-ís-él-í B ; B a-RAD-ís-él-í A; A ná

B ba-RAD-ís-él-án-í (transitif) /

A a-RAD-ís-él-í elóko, likambo tó moto ya

B; B a-RAD-ís-él-í elóko, likambo tó moto

ya A; A ná B ba-RAD-ís-él-án-í elóko,

likambo tó moto (transitif)/

A a-RAD-ís-él-í B elóko, likambo tó moto; B

a-RAD-ís-él-í A elóko, likambo tó moto; A

ná B ba-RAD-ís-él-án-í elóko, likambo tó

moto (bitransitif)

ko-RAD-iselama ko-RAD-is-el-am-a Kozala ya ko-RAD-is-el-a ba-RAD-ís-él-í elóko, likambo tó moto.

elóko, likambo tó moto e-RAD-ís-él-ám-í

ko-RAD-amisela ko-RAD-am-is-el-a ko-RAD-am-is-a na esíká ya moto ; ko-

RAD-am-is-a pó na moto ; kosálela

likambo, elóko tó moto pó na ko-RAD-

am-is-a

ko-RAD-am-is-a likambo, elóko tó moto na

esíká ya moto ; ko-RAD-am-is-a likambo,

elóko tó moto pó na moto ; kosálela

likambo, elóko tó moto pó na ko-RAD-am-is-

a

ko-RAD-oliselana ko-RAD-ol-is-el-an-a A a-RAD-ól-is-í pó na B ; B a-RAD-ól-

is-í pó na A; A ná B ba-RAD-ól-is-án-í

A a-RAD-ól-is-í B ; B a-RAD-ól-is-í A; A ná

B ba-RAD-ól-is-án-í (transitif) /

Page 566: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

566

A a-RAD-ól-is-í elóko, likambo tó moto ya

B; B a-RAD-ól-is-í elóko, likambo tó moto

ya A; A ná B ba-RAD-ól-is-án-í elóko,

likambo tó moto (transitif)/

A a-RAD-ól-is-í B elóko, likambo tó moto; B

a-RAD-ól-is-í A elóko, likambo tó moto; A

ná B ba-RAD-ól-is-án-í elóko, likambo tó

moto (bitransitif)

ko-RAD-oliselama ko-RAD-ol-is-el-am-a Kozala ya ko-RAD-ol-is-el-a ba-RAD-ól-is-él-í elóko, likambo tó moto.

elóko, likambo tó moto e-RAD-ól-ís-él-ám-í

ko-RAD-olamisela ko-RAD-ol-am-is-el-a ko-RAD-ol-am-is-a na esíká ya moto ;

ko-RAD-ol-am-is-a pó na moto ;

kosálela likambo, elóko tó moto pó na

ko-RAD-ol-am-is-a

ko-RAD-ol-am-is-a likambo, elóko tó moto

na esíká ya moto ; ko-RAD-ol-am-is-a

likambo, elóko tó moto pó na moto ;

kosálela likambo, elóko tó moto pó na ko-

RAD-ol-am-is-a

ko-RAD-uselana ko-RAD-us-el-an-a A a-RAD-ús-él-í pó na B ; B a-RAD-ús-

él-í pó na A; A ná B ba-RAD-ús-él-án-í

A a-RAD-ús-él-í B ; B a-RAD-ús-él-í A; A ná

B ba-RAD-ús-él-án-í (transitif) /

A a-RAD-ús-él-í elóko, likambo tó moto ya

B; B a-RAD-ús-él-í elóko, likambo tó moto

ya A; A ná B ba-RAD-ús-él-án-í elóko,

likambo tó moto (transitif)/

A a-RAD-ús-él-í B elóko, likambo tó moto;

B a-RAD-ús-él-í A elóko, likambo tó moto;

A ná B ba-RAD-ús-él-án-í elóko, likambo tó

Page 567: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

567

moto (bitransitif)

ko-RAD-uselama ko-RAD-us-el-am-a Kozala ya ko-RAD-us-el-a ba-RAD-ús-él-í elóko, likambo tó moto.

elóko, likambo tó moto e-RAD-uselámí

Page 568: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

568

MIKANDÁ TOTÁNGÍ

Page 569: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

569

Page 570: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

570

Adams, VJ & J. Sewry. 2010. The challenges of communicating chemistry concepts to

learners in Grahamstown schools. Presented at the Southern African Association of

Science and Technology Centres (SAASTEC) 13 th conference held at ArcelorMittal

Science Centre & School of Excellence in Vredenburg / Saldanah (Western Cape)22-25th

November 2010.

Adamska-Salaciak, Arleta. 2011. Between designer drugs and afterburners : a lexicographic-

semantic study of equivalence. Lexikos, 21 : 1-22.

Adoua, Jean-Marie. 1984. La syntaxe du lingala. Thèse de doctorat, 329p. Paris : Université

Sorbonne paris 3.

Afola-Amey, Ufualè. 2005. Les sciences d’observation au Togo : son enseignement et

quelques suggestions. R.E.C.L.A, 002 : 89-116.

Alexander, Neville. 2006. Linguistic diversity in Africa in a global perspective. In Neville,

Alexander & Brigitta Busch, dir., Literacy and linguistic diversity in a global perspective.

An intercultural exchange with African countries, 13-22. Strasbourg : ECML.

Alexander, Neville. 2007. The Role of African Universities in the Intellectualisation of

African Languages. JHEA/RESA , 5, 1 : 29–44.

Alidou, Hassana. 2009. Promoting multilingual an multicultural education in Francophone

Africa : challenges and perspectives. In Brock-Utne, Birgit & Skattum Ingse, dir.,

Languages and education in Africa. A comparative and transdisciplinary analysis,105-

131. Oxford : Symposium books.

ANC. 1967. Dictionnaire français-lingala lingala-français, 184p. Kinshasa : Service

d’éducation de l’ANC.

Auer, Peter (dir.). 1998. Code-switching in conversation, 356p. London, New York :

Routledge.

Auger, Alain. 1997. Repérage des énoncés d’intérêt définitoire dans les bases de données

textuelles. Thèse de doctorat, 224p. Neuchâtel : Université de Neuchâtel.

Backus, Ad, & Dorleijn Margreet. 2009. Loan translations versus code-switching. In Bullock,

Barbara & Toribio Almeida Jacqueline, dir., The Cambridge handbook of Linguistic Code-

Switching, 75-93. Cambridge : Cambridge University Press.

Baka, Jean. 1998. Définition de l’adjectif en langues bantu. Afrika Focus, 14, 1 : 43-58.

BAKITA. 1972 - 1985. Tafsiri Sanifu, 1 - 5. Dar es Salaam : BAKITA.

BAKITA. 2003. Istilahi za UKIMWI na magonjwa husanifu. Dar es Salaam : BAKITA.

BAKITA. 2004. Tafsiri Sanifu, 6. Dar Es Salaam : BAKITA.

Balisidya, M.L. 1987. Tanzu na Fani za Fasihi Simulizi. Mulika, 19 : 2-10.

Bamgbose, Ayo. 1984. Mother-tongue medium and scholastic attainment in Nigeria.

Prospects, 14, 1 : 87-93.

Page 571: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

571

Bamgbose, Ayo. 2009. Foreword. In Brock-Utne, Birgit & Skattum Ingse, dir., Languages

and education in Africa. A comparative and transdisciplinary analysis, 13-14. Oxford :

Symposium books.

Bamgbose, Ayo. 2011. African languages today : the challenge of and prospects for

empowerment under globalization. In Bokamba Eyamba et al., dir., Selected Proceedings

of the 40th Annual Conference on African Linguistics, African Languages Today, 1-14.

Somerville : Cascadilla Proceedings Project.

Barbaud, Philippe. 2009. Syntaxe référentielle de la composition lexicale : Un profil de

l'Homme grammatical, 535 p. Paris : L’Harmatan.

Bashi Murhi-Orhakube, Constantin. 2008. Réflexions préliminaires à la rédaction d’un

dictionnaire bilingue mashi-français. Thèse de doctorat, 392p. Lille : Université de Lille

III.

Batibo, Herman. 2009. Language documentation as a strategy for the empowerment of the

minority languages of Africa. In Masangu Matondo et al., dir., Selected Proceedings of the

38th Annual Conference on African Linguistics, 193-203. Somerville : Cascadilla

Proceedings Project.

Baudet, Jean. 2004. Penser la matière, 390p. Paris : Vuibert.

Bearth, Thomas. 2006. Syntax. In Nurse, Derek & Gérard Philippson, The Bantu languages,

121-141. London, New York : Routledge.

Becker, A. B., B. A.Israel, A. J.Schulz, E.A. Parker & L. Klem. 2002. Predictors of perceived

control among African american women in Detroit : exploring empowerment as a

multilevel construct. Health Education and Behavior, 29, 6 : 699-715.

Benson, Carole. 2004. The importance of mother tongue-based schooling for educational

quality. Background paper prepared for the Education for All Global Monitoring Report

2005. The Quality Imperative, 25p. Paris : Unesco.

http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001466/146632e.pdf

Bergenholtz Henning. 2012. What is a Dictionary ? Lexikos, 22, 1 : 20-30.

Bergenholtz, Henning & Rufus Gouws. 2010. A functional approach to the choice between

descriptive, prescriptive and proscriptive lexicography. Lexikos, 20 : 26-51.

Bergenholtz, Henning & Rufus Gouws. 2012. What is lexicography ? Lexikos, 22, 1 : 31-42.

Bergenholtz, Henning & Sven Tarp. 1995. Manual of specialised lexicography. The

preparation of specialised dictionaries, 256 p. Amsterdam : Benjamins.

Bernstein, A. 2005. Unlocking maths and science potential. In The CSI handbook, 8 th

Edition, 230-234.

Biseth, Heidi. 2006. Democracy and language in education : reflections from a field study in

the Western Cape, South Africa. In Brock-Utne, Birgit, Zubeida Desai & Qorro Martha,

Page 572: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

572

dir., Focus on fresh data on the language of instruction debate in Tanzania and South

Africa, 138-166. AFRICAN MINDS www.africanminds.co.za

Blanchon, Élisabeth. 1997. Point de vue sur la définition. Meta, XLII : 168-173.

Bokamba Eyamba & Bokamba Molingo. 2004. Tósolola Lingála, 492p. Illinois : NALR

Bokamba, Eyamba. 1986. Education and development in Zaire. In Nzongola-Ntalaja,

Georges, dir., The crisis in Zaire : myths and realities, 191-218. Trenton : Africa World

Press.

Bokamba, Eyamba. 1993. Language variation and change in pervasively multilingual

societies : Bantu languages. In Mufwene, Salikoko & Moshi Lioba, dir., Topics in African

linguistics, 207-252. Philadelphia : Benjamins.

Bokamba, Eyamba. 2008a. D.R.Congo : Language and ‘authentic nationalism’. In Simpson,

Andres, dir., Language and nationali in Africa, 214-234. London : Oxford University

Press.

Bokamba, Eyamba. 2008b. The lives of local and regional Congolese languages in globalized

linguistic markets. In Vigouroux, Cécile & Salikoko Mufwene, dir., Globalization and

language vitality. Perspectives from Africa, 97-125. London : Continuum.

Bokamba, Eyamba. 2009. The spread of Lingála as a lingua franca in the Congo Basin. In Mc

Laughlin, Fiona, dir., The languages of urban Africa, 50-70. London : Continuum.

Bokamba, Eyamba. 2011. Ukolonia in African language policies and practices. In Bokamba,

Eyamba et al., Selected Proceedings of the 40th Annual Conference on African Linguistics,

146-167. Somerville : Cascadilla Proceedings Project. www.lingref.com.

Bokamba, Eyamba. 2012. A polylectal grammar of Lingála and its theoretical implications. In

Marlo, Michael R. et al., dir., Selected Proceedings of the 42nd Annual Conference on

African Linguistics, 291-307. Somerville : Cascadilla Proceedings Project.

www.lingref.com.

Bokula, Moiso. 1983. Le lingála au Zaïre : défense et analyse grammaticale. Collection Étude,

1 : 279. Kisangani : Bureau Africain des Sciences de l’Éducation.

Bokula, Moiso. 1987. Remarques sur l’orthographe du lingala standard. In Kazadi Ntole &

Nyembwe Ntita, dir., Colloque sur l’Utilisation des langues Nationales. Linguistique et

sciences humaines, 27, spécial : 60-63. Kinshasa : CELTA.

Bothma, Theo & Sven Tarp. 2012. Lexicography and the relevance criterion. Lexikos, 22, 1 :

86-108.

Bourdieu, Pierre. 1982. Ce que parler veut dire : l’économie des échanges linguistiques,

248p. Paris : Fayard.

Bourhis, Richard, Dominique Lepicq & Itesh Sachdev. 2000. La psychologie sociale de la

communication multilingue. Diversité Langues, en ligne. Vol.V

http://www.teluq.uquebec.ca/diversité.

Page 573: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

573

Boyimbu, La Bobleze & Sika Mayo Baudouin. 2012. Búku bwa boyékoli Lingála, 104p.

Kinshasa : CRP.

Breton, M. 2002. Empowerment practice in Canada and the United States : restoring policy

issues at the center of social work. The Social Policy Journal, 1, 1, 19-34.

Brochure jaune. 1925. Projet d’organisation de l’Enseignement libre au Congo avec le

concours des Sociétés de Missions nationales. http://www.abbol.com/

Brochure jaune. 1929. Organisation de l’Enseignement libre, au Congo Belge et au Ruanda-

Urundi avec le concours des Sociétés de Missions nationales. «La Brochure jaune».

http://www.abbol.com/

Brochure jaune. 1948. Congo Belge Service de l’Enseignement Organisation de

l’enseignement libre subsidié pour indigènes avec le concours des Sociétés de Missions

chrétiennes. Dispositions Générales. http://www.abbol.com/

Brochure jaune. 1952. Congo Belge Service de l’Enseignement Organisation de

l’enseignement libre subsidié pour indigènes avec le concours des Sociétés de Missions

chrétiennes. Dispositions Générales. http://www.abbol.com/

Brock-Utne, Birgit & Alidou Hassan. 2006. Experience I – teaching practices – teaching in a

familiar language and experience ii – active students – learning through a language they

master. In ADEA Work Document. Optimizing learning and education in Africa – the

Language factor a Stock-taking research on mother tongue and bilingual education in Sub-

Saharan Africa, 85-117. Paris : ADEA.

Brock-Utne, Birgit & Ingse Skattum (dir.). 2009. Languages and education in Africa : A

comparative and transdisciplinary analysis, 368p. Oxford : Symposium Books.

Brock-Utne, Birgit, Zubeida Desai & Martha Qorro. 2006. Focus on fresh data on the

language of instruction debate in Tanzania and South Africa. AFRICAN MINDS.

www.africanminds.co.za

Brock-Utne, Birgit, Zubeida Desai, Martha Qorro & Allan Pitman. 2010. Language of

instruction in Tanzania and South Africa - Highlights from a Project, 220p. Rotterdam,

Boston, Taipei : Sense publishers.

Brock-Utne, Birgit. 2003. Formulating higher education policies in Africa : the pressure from

external forces and the neoliberal agenda. JHEA/RESA, 1, 1 : 24-56.

Brutt-Griffler, Janina. 2006. Language endargement and world English. In Pütz, Martin,

Joshua Fishman & JoAnne Neff-Van Aertselae, dir., Along the routes to power :

explorations of empowerment through language, 35-54. Berlin : Mouton de Gruyter.

Buchan, Amanda, Rod Hicks, Alice Ibale & Tony Read. 2005. Final evaluation report of year

1 of the reading pilot project. Kampala : Uganda Ministry of Education and Sports.

http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNADW342.pdf

Page 574: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

574

Bullock, Barbara & Jacqueline Toribio Almeida (dir.). 2009. The Cambridge handbook of

linguistic code-switching. Cambridge : Cambridge University Press.

Bwantsa Kafungu, Pierre. 1970. Esquisse de grammaire de lingala commun, 70p. Kinshasa :

Université Lovanium.

Bwantsa Kafungu. 1983. J’apprends le lingala tout seul en trois mois, 140p. Kinshasa :

CELTA.

Calvet, Louis-Jean. 1987. La guerre des langues et les politiques linguistiques, 294p. Paris :

Payot.

Campanini Carboni. 1997. Vocabolario latino italiano. Italiano latino, 2236p. Torino :

Paravia.

CDE. 2007. Doubling for Growth : Addressing the maths and science challenge in South

Africa’s Schools, Johannesburg : CDE. Department of Education (1997) Language in

Education Policy. Available online at polity. org.za/attachment.php?aa_id=4391.

CELTA. 1974. Actes du premier Séminaire des linguistes du Zaïre, 301p. Lubumbashi :

CELTA.

Centre for Development and Enterprise. 2004. From laggard to world class : Reforming

maths and science education in South Africa. Johannesburg : CDE.

Chabata, Emmanuel & Dion Nkomo. 2010. The utilisation of outer texts in the practical

lexicography of African languages. Lexikos, 20 : 73-91.

Chabata, Emmanuel. 2009. Linguistic theory in the practical lexicography of the African

languages. Lexikos, 19 : 1-15.

Chaudenson, Robert. 1995. Vers un outil d’évaluation des compétences linguistiques en

français dans l’espace francophone, In Chaudenson, Richard, dir., Langues et

développement, 267 p. Paris : CIRELFA, Didier Erudition.

Chebanne Andy. 2010. The role of dictionaries in the documentation and codification of

African languages : the case of Khoisan. Lexikos, 20 : 92-108.

Cheik Anta Diop. 1954 / 1979. Nations nègres et culture : de l’antiquité nègre égyptienne aux

problèmes culturels de l’Afrique noire d’aujourd’hui, 564p. Dakar, Paris : Présence

Africaine.

Chelliah, Shobhana. 2001. The role of text collection and elicitation. In Newman, Paul &

Martha Ratliff, dir., Linguistic fieldwork, 152-165. Cambridge : Cambridge U.P.

Clements, George. 2006. Phonology. In Heine, Bernd & Derek Nurse, dir., African

languages. An introduction, 123-160. Cambridge : Cambridge University Press.

Clyne, Michael. 2006. Empowerment through the community language – a challenge. In Pütz,

Martin, Joshua Fishman & JoAnne Neffvan Aertselaer, dir., Along the routes to power :

explorations of empowerment through language, 107-128. Berlin : Mouton de Gruyter.

Page 575: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

575

Contini-Morava, Ellen. 1996. ‘Things’ in a noun-class language. Semantic functions of

agreement in Swahili. In Edna, Andrews and Yishai Tobin, dir., Toward a Calculus of

Meaning. Studies in markedness, distinctive features and deixis. Studies in functional and

structural linguistics, 43 : 251-290. Amsterdam, Philadelphia : Benjamins.

Creissels Denis. 2006. Typology. In Heine, Bernd & Derek Nurse, dir., African languages. An

introduction, 231-258. Cambridge : Cambridge University Press.

Daouda, Ndiaye. 2008. L’enseignement des langues nationales à l’école primaire. Le cas du

Wolof. Thèse de doctorat, 293p. Vincennes-Saint-Denis : Université Paris 8.

De Barrio J.I., Puente J., Caamaño A., Augustench M. 2008. Física y Química 1, 384p.

Madrid : Bachillerato.

De Boeck, Egide. Lingala. 1940. Aequatoria, 3 : 124-127.

De Boeck, Egide. Un dernier mot. Aequatoria, 3 : 130-131.

De Boeck, L.B. 1952. Manuel de Lingála, 112p. Lisala : Procure Mission Catholique.

De Schryver Gilles-Maurice & Minah Nabirye. 2010. A quantitative analysis of the

morphology, morphophonology and semantic import of the Lusoga noun. Africana

Linguistica, 16 : 97-153.

De Schryver, Gilles-Maurice. 2006. Internationalisation, localisation and customi-sation

aspects of TshwaneLex. Lexikos, 16 : 222-238.

De Schryver, Gilles-Maurice. 2008. A new way to lemmatize adjectives in a user-friendly

Zulu-English dictionary. Lexikos, 18 : 63-91.

De St Moulin, Léon. 2009. Les problèmes de l’éducation en RDC selon une enquête effectuée

à Kinshasa/Mont-Ngafula. Congo-Afrique, 427 : 578-593.

De Surmont, Jean-Nicolas. 2009. L’apport de la sociolinguistique à la lexicographie :

l’exemple récent des belgicismes dans l’édition du Nouveau Petit Robert 2008. Lexikos, 19

: 55-71.

Demuth, Katherine. 2000. Bantu noun class systems : loanword and acquisition evidence of

semantic productivity. In Gunter, Senft, dir., Systems of nominal classification, 270-292.

Cambridge : Cambridge University Press.

Depecker, Loïc. 2009. La terminologie : ouverture d’un champ disciplinaire, In Willems,

Martine, dir., Pour l’amour des mots, 91-106. Bruxelles : Facultés universitaires Saint-

Louis.

Devisch, Réné. 2003. Les sciences et les savoirs endogènes en Afrique noire. Perspectives

anthropologiques. In Répenser le développement et la coopération internationale. États des

savoirs universitaires,109-134. Paris : Karthala.

Diambu, Diambu Papi. 2001. Molongo mwa kemi. (inédit) repris dans Kawata Ashem Tem

2003. Bagó-Dictionnaire lingála / Falansé français-lingála, Saint-Pierre-Lès-Nemours :

Etóngá ya nkóta ya Kóngo.

Page 576: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

576

Diki-Kidiri, Marcel. 2008a. La description de la méthode. In Diki-Kidiri, Marcel, dir., Le

vocabulaire scientifique dans les langues africaines, 113-142. Paris : Karthala.

Diki-Kidiri, Marcel. 2008b. Conceptualisation, dénomination et perception culturelle. In Diki-

Kidiri Marcel, dir., Le vocabulaire scientifique dans les langues africaines, 31-51. Paris :

Karthala.

Dimmendaal, Gerrit. 2006. Morphology. In Heine, Bernd & Derek Nurse, dir., African

languages. An introduction, 161-193. Cambridge : Cambridge University Press.

Dingemanse, Mark. 2006. The semantics of Bantu noun classification : a review and

comparison of three approaches. MA essay, 25p. Dept. of African Languages, Leiden

Univ. http://www.markdingemanse.nl/linguistics/bantu-noun-class-sematics.pdf.

Dispagne, Michel. 2007. L’accompagnement pédagogique : quels enjeux symboliques en

contexte diglossique ? L’orientation scolaire et professionnelle.

http://osp.revues.org/index1295.html

Donato, Joseph. 2006. Syntagme. In Mounin Georges, dir., dictionnaire de la linguistique,

318. Paris : Puf.

Dooly, Melinda. 2010. Empowering Language Minorities through Technology : Which way

to go? eLearning Papers, 19, April 2010. www.elearningpapers.eu

Dzokanga, Adolphe. 1979. Dictionnaire Lingala - Français suivi d’une grammaire lingala,

304p. Leipzig : VEB Verlag Enzyklopädie.

Dzokanga, Adolphe. 1985. Nyongo ya Leta na Kongo-Bεlεzε : Lumumba nguna na

mbulamatali ya Bεlεzε, 152p. Bonneuil s/Marne : I.P.C. Bonneuil.

Dzokanga, Adolphe. 2001. Dictionnaire sémantique illustré français-lingála. Tome 1 et 2,

1240p. Bonneuil : Biso-moko.

Dzokanga, Adolphe. 2001. Nouveau dictionnaire illustré lingála-français, 364p. Bonneuil :

Biso-moko.

Dzokanga, Adolphe. 2001. Parler quotidien de Lingala, 232p. Bonneuil : Biso-moko.

Edema, Atibakwa-Baboya. 1994. Dictionnaire bangála-français-Lingála. Paris : Sepia,

ACCT.

Edema, Atibakwa-Baboya. 2003. L’orthographe des langues de la République Démocratique

du Congo : entre usages et norme. In Le traitement informatique des langues africaines.

Cahier du Rifal, 23.

Edema, Atibakwa-Baboya. 2006. L’hindoubill a-t-il été un laboratoire des particularismes

lexicaux du français de Kinshasa ? Le français en Afrique, 21 : 17-40.

Edema, Atibakwa-Baboya. 2008a. La construction du signifiant. In Diki-Kidiri Marcel, dir.,

Le vocabulaire scientifique dans les langues africaines, 71-99, Paris : Karthala.

Page 577: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

577

Edema, Atibakwa-Baboya. 2008b. La terminologie africaine par des exemples. In Diki-Kidiri

Marcel, dir., Le vocabulaire scientifique dans les langues africaines, 201-214. Paris :

Karthala.

Edwards, John. 2006. The language of power, the power of language. In Pütz, Martin, Joshua

Fishman & JoAnne Neff-Van Aertselae, dir., Along the Routes to Power : Explorations of

Empowerment Through Language, 13-34. Berlin : Mouton de Gruyter.

Ekwa Ebanéga, Guy-Modeste. 2010. Le dictionnaire comme outil d’enseignement des

langues au Gabon. Lexikos, 20 : 212-233.

Ekwa, bis Isal. 2008. Pas de développement sans école et sans éducation de qualité. Interview,

Congo-Afrique, 427, 561.

Fafunwa, A., J.Macauley & J.Soyinka. 1989. Education in mother tongue. In The Ife primary

education research project (1970-1978). Ibadan : Ibadan University Press.

Ferrari-Bridgers, Franca. 2009. A quantitative and qualitative analysis of the final vowels [i]

and [a] in luganda deverbal nouns. In Akinloye, Ojo & Lioba Moshi, dir., Selected

Proceedings of the 39th Annual Conference on African Linguistics, 23-31. Somerville :

Cascadilla Proceedings Project. www.lingref.com.

Ferguson, Charles A. 1959. Diglossia. Word 15 : 325-340.

Fishman, Joshua. 1967. Bilingualism with and without diglossia; diglossia with and without

bilingualism. Journal of Social Issues, 23, 2 : 29–38.

Fraser, Evan, Andrew Dougill , Warren Mabee, Mark Reed & Patrick McAlpine. 2006.

Bottom up and top down : Analysis of participatory processes for sustainability indicator

identification as a pathway to community empowerment and sustainable environmental

management. Journal of Environmental Management, 78 : 114–127.

Fromkin, Victoria (dir.). 2000. Linguistics. An introduction to linguistic theory. 748p.

Malden, Oxford, Melbourne, Berlin : Blackwell.

Fuertes-Olivera, Pedro. 2011. Equivalent selection in specialized e-lexicography : A case

study with spanish accounting terms. Lexikos, 21 : 95-119.

Galdamès, Viviana, Hassana Alidou, Ingrid Jung & Thomas Büttner (dir.). 2004. L’école

vivante : enseigner la langue maternelle dans un programme d’éducation bilingue.

Niamey : INWENT-2PEB/GTZ.

Garric, Nathalie. 2001. Introduction à la linguistique, 192p. Paris : Hachette.

Gass, Susan & Alison Mackey. 2007. Data elicitation for second and foreign language

research, 212p. Mahwah : Erlbaum.

Gaudin, François. 2002. Socioterminologie : Une approche sociolinguistique de la

terminologie, 288 p. Bruxelles : De Boeck.

Gauton, Rachélle. 2008. Bilingual dictionaries, the lexicographer and the translator. Lexikos,

18 : 106-118.

Page 578: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

578

Germain, Claude. 2000. Didactique générale, didactique des langues et linguistique appliquée.

Revue canadienne de linguistique appliquée, 3, 1-2 : 23-33.

Grootaers, Dominique. 1998. Cent cinquante ans d’instruction publique, à la poursuite de

l’intégration sociale et de la promotion individuelle. In Grootaers, Dominique, dir.,

Histoire de l’enseignement en Belgique, 88-103. Bruxelles : CRISP.

Gumperz, John. 1982. Discourse strategies, 240p. Cambridge : Cambridge University Press.

Guthrie, Malcom. 1951. Grammaire et dictionnaire de Lingala, 2ème

éd., 190p. Kinshasa : La

librairie évangelique au Congo.

Halaoui, Nazam. 2002. La langue de la justice et les constitutions africaines. Droit et société,

2, 51-52 : 345-367.

Harper, Stephen. 2011. Counting the costs of a global anglophonic hegemony : examining the

impact of U.S. Language education policy on linguistic minorities worldwide. Indiana

Journal of Global Legal Studies, 18, 1 : 515-538.

Hazaël-Massieux, M-C. 1996. Du français, du créole et de quelques situations plurilingues :

données linguistiques et sociolinguistiques. Université de Provence.

http://creoles.free.fr/articles/MCHM96.pdf

Heine, Bernd & Derek Nurse. 2000. Introduction. In Heine, Bernd & Derek Nurse, dir.,

African languages. An introduction, 1-10. Cambridge : Cambridge University Press.

Heller Monica. 2002. Éléments d’une sociolinguistique critique, 176p. Paris : Didier

Heugh, Kathleen. 2005. Mother-tongue education is best. HSRC Review, 3, 3 : 6-7.

Heugh, Kathleen. 2006. Without language, everything is nothing in education. HSRC Review,

4, 3 : 8-9.

Heugh, Kathleen, Carol Benson, Berhanu Bogale & Mekonnen Alemu Gebre Yohannes.

2007. Final Report Study on Medium of Instruction in Primary Schools in Ethiopia, 22

January 2007. Commissioned by the Ministry of Education Sept. to Dec. 2006. Hien.

Hlungwani, Madala Crous. 2012. Deverbal nominals in Xitsonga. Thèse de doctorat, 1436p.

Stellenbosch University.

Holden N.E. & Coplen Ty. 2004. The Periodic table of the elements. Chemistry International,

January-February, 8-9.

Howie, S. 2001. Mathematics and science performance in grade 8 in South Africa 1998/1999.

Pretoria : Human Sciences Research Council.

Howie, S. & T. Plomp. 2003. Language proficiency and contextual factors influencing

secondary students’ performance in mathematics in South Africa. Paper presented at the

Annual Meeting of the American Educational Research Association, Chicago, April 2003.

http://www.adeanet.org/adeaPortal/adea/downloadcenter/Ouga/B3_1_MTBLE_en.pdf

Hulstaert, MSC. 1940. Lingala. Annales aequatoria, 2 : 33-43.

Page 579: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

579

Hulstaert, MSC. 1940. Lingala. Annales aequatoria, 3 : 65-73.

Hussain Nasreen, Ahmed Azra & Zafar Mohammad (dir.). 2009. English and empowerment

in the developing world, 300p. Newcastle : Cambridge Scholars.

Hyman, Larry. 2006. Basaá. In Nurse, Derek & Gérard Philippson, The Bantu languages,

257-282. London-New York : Routledge.

Hyman, Larry. 2006. Segmental phonology. In Nurse, Derek & Gérard Philippson, The Bantu

languages, 42-58. London-New York : Routledge.

Hyman, Larry. 2007. Niger-Congo Verb Extensions : Overview and Discussion. In Doris L.

Payne & Jaime Peña, Selected Proceedings of the 37th Annual Conference on African

Linguistics, 149-163. Somerville : Cascadilla Proceedings Project. www.lingref.com.

Ilunga, Ntumba Willy. 2006. Analyse des manuels et évaluation des compétences

linguistiques en RD Congo. Mémoire de Master, 98p. Université Paris III Sorbonne.

Isch, Nicole. 2012. Enseigner le français dans un milieu plurilingue. In Actes du colloque

«L’école plurilingue dans les communautés du Pacifique», 18-21 octobre 2010, Nouméa,

ALK, UNC, Agora-SHS. Nouméa : ALK.

Joffe, David & Gilles-Maurice De Schryver. 2009. The TshwaneLex Suite. User Guide

version 4.0.2. http://tshanedje.com.

Jousse, Anne-Laure. 2002. Dérivation sémantique et morphologique de termes, analyse en

corpus spécialisé et modélisation au moyen des fonctions lexicales. Mémoire de maîtrise,

109p. Université de Montréal.

Kabuta, Ngo Semzara. (à paraître). The noun phrase in Cilubà, Universiteit Gent.

Kabuta, Ngo Semzara. 1997. Isimu-Ushairi : Muundo wa Majigambo. Nordic Journal of

African Studies, 6, 1 : 36-60.

Kabuta, Ngo Semzara. 1998. Loanwords in Cilubà. Lexikos, 8 : 37-64.

Kabuta, Ngo Semzara. 2003. Eloge de soi, eloge de l’autre, 374p. Bruxelles : PIE-Peter Lang.

Kabuta, Ngo Semzara. 2006a. Questions d’orthographe. In Lwendu lwà Cilubà. Cibèjibeji cyà

pa yètù myakulu, 2 : 3-11.

Kabuta, Ngo Semzara. 2006b. Résumé des règles d’orthographe et exercices. In Lwendu lwà

Cilubà. Cibèjibeji cyà pa yètù myakulu, 2 : 12-20.

Kabuta, Ngo Semzara. 2008. Nkongamyakù Ciluba-Fwàlànsa, 368p. Gent : Recall,19.

Linguistic series.

Kadima, Batumona-Adi Gilbert. 2006. Harmonisation de l’orthographe du cilubà : un

préalable à toute politique d’aménagement linguistique de l’espace kasaien en RD-Congo.

In Lwendu lwà Cilubà. Cibèjibeji cyà pa yètù myakulu, 2 : 20-24.

Kalema, J. 1978. La transcription des langues africaines et son harmonisation : pratique et

problèmes actuels en Ouganda et au Zaïre. Réunion des experts sur «la transcription des et

Page 580: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

580

l’harmonisation de la transcription des langues africaines». 17-21 juillet 1978. CC-

78/CONF.625/6. Paris : Unesco.

Kambaja, Musampa Emmanuel. 2007. Étude socio-terminologique du vocabulaire médical

cilubà. Lexikos, 17 : 88-113.

Kambaja, Musampa Emmanuel. 2009. Approche pragmatique et son application au processus

de la traduction français – cilubà. Cas de la constitution de la 3ème République en

R.D.Congo. Thèse de doctorat, 420p. Université de Lubumbashi.

Kamwangamalu, Nkonko Mudipanu. 1989. Code-mixing accross languages : structure,

functions and constraints. Thèse de doctorat, 292p. University of Illinois at Urbana-

Champaign.

Kanoute, Fasal. 2006. Point de vue des parents défavorisés sur leur implication dans le vécu

scolaire de leur enfant. Interactions, IX, 2 : 17-38.

Karangwa, Jean de Dieu. 1995. Le kiswahili dans l’Afrique des Grands Lacs. Contribution

sociolinguistique. Thèse de doctorat, 408p. Paris : INALCO.

Kashita Katungu. 2008. Difficultés des apprenants pour écrire et nommer les symboles et

formules chimiques. Mémoire DEA, 195p. Université Marien Ngouabi.

Katamba, Francis. 2006. Bantu nominal morphology. In Nurse, Derek & Gérard Philippson,

The Bantu languages, 103-120. London-New York : Routledge.

Kawata, Ashem Tem. 2003. Bagó-Dictionnaire Lingála/Falansé Français/Lingála, 554p.

Saint-Pierre-Lès-Nemours : Etóngá ya nkota ya Kóngo.

Kawata, Ashem Tem. 2004. Bagó ya lingála. Mambí ma lokóta. Dictionnaire lingála, 482p.

Paris : Karthala.

Kazadi Ntole & Nyembwe Ntita (dir.). 1987. Utilisation des langues nationales, Actes du

colloque sur les langues nationales, Kinshasa, 11-16 mars 1985, Linguistique et sciences

humaines, 27, spécial, 298 p.

Kembo, Jane. 2000. Language in education and language learning in Africa. In Webb, Vic &

Kembo-Sure, dir., African voices. An introduction to the languages and linguistics of

Africa, 286-334. Capetown : Oxford press.

Kisserberth, Charles & David Odden. 2006. Tone. In Nurse, Derek & Gérard Philippson, The

Bantu languages, 59-70. London-New York : Routledge.

Kiswahili Sekondari. 1988. Tanzu za Fasihi, Taasisi ya Ukuzaji Mitaala, 119-166. Dar es

Salaam.

Koni, Muluwa Joseph. 2010. Plantes, animaux et champignons en langues bantu. Étude

comparée de phytonymes, zoonymes et myconymes en nsong, ngong, mpiin, mbuun et

hungan (Bandundu, RD Congo). Thèse de doctorat, 560p. ULB.

Kotz, J.C. & P.M. Treichel Jr. 2006. Chimie des solutions, 358p. Bruxelles : De boeck.

Page 581: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

581

Kotz, J.C. & P.M. Treichel Jr. 2006. Chimie générale, 358p. Bruxelles : De boeck.

Kuhn, Thomas Samuel. 1962. La Structure des révolutions scientifiques, 284p. Paris :

Flammarion.

Kupelesa, Ilunga Max. 2010. Degré de satisfaction et de motivation des enseignants kinois.

Congo-Afrique, 444 : 281-296.

Kwesi, Kwaa Prah. 2009. Mother-tongue education in Africa for emancipation and

development : towards the intellectualisation of African languages. In Brock-Utne Birgit.

& Skattum Ingse, dir., Languages and education in Africa. A comparative and

transdisciplinary analysis, 83-104. Oxford : Symposium books..

Lafon, Michel & Webb, Vic (dir.). 2007. The Standardisation of African Languages

Language political realities. Proceedings of a CentRePoL workshop held at University of

Pretoria on March 29, 2007. Editors CentRePoL and IFAS

Larousse. 2012. Le petit Larousse illustré 2012, 1910p. Paris : Larousse.

Le Bossé, Yann. 2008. L’empowerment : de quel pouvoir s’agit-il ? Changer le monde (le

petit et le grand) au quotidien. Nouvelles pratiques sociales, 21, 1 : 137-149.

Legère, Karsten. 2006. Formal and Informal Development of the Swahili Language : Focus

on Tanzania. In Olaoba, F. Arasanyin & Michael A. Pemberton, Selected Proceedings of

the 36th Annual Conference on African Linguistics, 176-184. Somerville : Cascadilla

Proceedings Project.

Leitch Myles. 2006. Babole (C101). In Nurse, Derek & Gérard Philippson, The Bantu

languages, 392-421. London-New York : Routledge.

Lihamba, Amandina, Balisidya Ndyanao & Muhando Penina. 1982. Harakati za Ukombozi.

25p. Dar es Salaam : TPH.

Lokombe, Ndew’Okongo Kitete. 1984. Évaluation de l’enseignement du français en Afrique

centrale. Tiers-Monde, 25, 97 : 169-188.

http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/tiers_0040-

7356_1984_num_25_97_3365

Lord, John & Hutchison Peggy. 1993. The Process of Empowerment : Implications for

Theory and Practice. Canadian Journal of Community Mental Health, 12 : 5-22.

Lorenzo Rocci. 2011. Vocabolario greco-italiano 2011, 2064p. Roma : Dante Alighieri.

Loussakoumounou, Alain-Fernand, André Epanga Pombo, André Nyembwe Ntita & Rigobert

Makambala. 2009. Bi-grammaire lingala – français, 20p. Paris : OIF.

Louw, A.J.N., M. De Villiers & M.Van Heusden. 2011. Tutoring scientific subject matter in

students’ mother tongue. Faculty of Health Sciences Stellenbosch University. .

http://stbweb02.stb.sun.ac.za/sotl/SOTL_previous/SOTL_2011/presentations/tutors/Louw

%20De%20villiers%20Chemistry%20in%20your%20mother%20tongue.pdf

Page 582: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

582

Lufimpadio, Ndongala. 1998. Travaux pratiques de Chimie 3ème

, 74p. Kinshasa : Afrique

éditions.

Lufimpadio, Ndongala. 1998. Travaux pratiques de Chimie 4ème

, 92p. Kinshasa : Afrique

éditions.

Lufimpadio, Ndongala. 1998. Travaux pratiques de Chimie 5ème

, 78p. Kinshasa : Afrique

éditions.

Lufimpadio, Ndongala. 1998. Travaux pratiques de Chimie 6ème

, 112p. Kinshasa : Afrique

éditions.

Macdonald, C.A. 1990. School-based learning experiences : a final report of the threshold.

Pretoria : Human Sciences Research Council.

Mackey, Wlliam. 1989. La Genèse d’une typologie de la diglossie. Revue québécoise de

linguistique théorique et appliqué, 8, 2 : 11-28.

Makabu, Thimotée, Martin Mba, Sebastien Merceron & Constance Torelli. 2007. Le Secteur

informel en milieu urbain en République Démocratique du Congo : Performances,

insertion, perspectives. Principaux résultats de la phase 2 de l’enquête 1-2-3 2004-2005.

41p. Paris : Dial.

Malaisé, Véronique. 2005. Méthodologie linguistique et terminologique pour la structuration

d’ontologies différentiellels à partir de corpus textuels. Thèse de doctorat, 158p. Université

Paris 7.

Malaisé, Véronique, Pierre Zweigenbaum & Bruno Bachimont. 2004. Repérage et

exploitation d’énoncés définitoires en corpus pour l’aide à la construction d’ontologie.

TALN 2004, Fès, 19–21 avril 2004.

Manduku, Sasa Hippolyte Eric. 2004. Langues et communication en milieux estudiantins de

Kinshasa : cas de l’université de Kinshasa. In Penser la francophonie. Concepts actions et

outils linguistiques, 545-553. Paris : E.A.C.-A.U.F.

Mangoya, Esau. 2009. Divergent Approaches to Corpus Processing : The Need for

Standardisation. Lexikos, 19 : 26-37.

Mangu, Mbata. 2003. Contribution des intellectuels congolais au mouvement nationaliste, à

la lutte pour l’indépendance et la démocratie au Congo-Kinshasa. Communication à la

conférence commémorative du 30ème

anniversaire du CODESRIA, Dakar.

https://www.codesria.org/IMG/pdf/mbata_mangu.pdf

Manguanda Ange. 2010. Kotámbusa kompaní ya moké, 64p. Kinshasa, Wavre : Mabiki

Maseko, Pamella (dir.) 2009. Terminology development for the intellectualisation of african

languages. Uphuhliso-sigama ngenjongo yokuphuhlisa iilwimi zesintu ngokugqibeleleyo.

PRAESA Occasional Papers, 38.

Massamba N’Ongla. 1977. O nzilá ya sika. Mobú mwa míbalé. Kinshasa : Bobiso.

Massamba N’Ongla. 1977. O nzilá ya sika. Mobú mwa yambo. Kinshasa : Bobiso.

Page 583: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

583

Mateene Kahombo.1998. Kiswahili Lingala. Matéya ma kiswahili na Lingala. Masomo ya

Lingala kwa kiswahili, 192p. Kinshasa : CRP.

Matumele, Maliya, Ayibite Pela Asey & Epanga Pombo. 1995. Terminologie grammaticale

et pédagogique. Lexique Français-Lingála Lingála-Français, 54p. Kinshasa :

CELTA/EUA.

Maurer, Bruno. 2010. Les langues de scolarisation en Afrique francophone. Enjeux et repères

pour l’action. Rapport général. Projet LASCOLAF, Juin 2010. Paris : AUF.

Mavesera, Miidzo. 2009. Empowerment through language : exploring possibilities of using

African languages and literature to promote socio-cultural and economic development in

Zimbabwe. Thèse de doctorat, 208p. Pretoria : University of South Africa.

Mavoungou, Paul Achille. 2008. De l’analyse lexicographique au dictionnaire : quelques

problèmes de lemmatisation des langues africaines ; l’exemple du civili. SciencesSud 1,

13p. Libreville : CENAREST

May, K. M., C. Mendelson& S. Ferketich. 1995. Community Empowerment in Rural Health

Care. Public Health Nursing, 12 : 25–30.

Mbulamoko Nzege Movoambe. 1991. État des recherches sur le lingala comme groupe

lingistique autonome. Annales aequatoria, 12 : 377-406.

McQuarrie C., McQuarrie D., Rock, P.A. 2007. Chimie Générale. 1083p. Bruxelles : De

Boeck.

Meeussen A.E. 1967. Bantu grammatical reconstructions. Annales du musée royal de

l’Afrique Centrale, 8, sciences humaines, 61 : 81-121.

Meeuuwis Michael & Stroeken Koen. 2012. Non-situational functions of demonstrative noun

phrases in Lingála (bantu). Pragmatics, 22, 1 : 147-166. International Pragmatics

Association.

Meeuwis, Michael & Jan Blommaert. 1998. A monolectal view of code-switching, layered

code-switching among Zaïrians in Belgium. In Auer, Peter, dir., Code-switching in

conversation, 76-98. London & New York : Routledge.

Meeuwis, Michael. 1997. Imminence and volition in Lingala grammar. Annales aequatoria,

18 : 529-542.

Meeuwis, Michael. 2008. The causative construction in Lingála. Annales Aequatoria, 29 :

447-461.

Meeuwis, Michael. 2010. A grammatical Overview of Lingála, 202p. Müchen : Lincom

Europa.

Mesthrie, Rajend. 2009. Assumptions and aspirations regarding african languages in South

Africa Higher Education : a sociolinguistic appraisal. In Brock-Utne, Birgit & Skattum

Ingse, dir., Languages and education in Africa. A comparative and transdisciplinary

analysis,133-151. Oxford : Symposium books.

Page 584: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

584

Mikalukalu, K.K.M. 1984. Lexique de chimie, 2, 122p. Kinshasa : CRP.

Mikalukalu, K.K.M. 1986. Lexique de chimie, 1, 2éd., 56p. Kinshasa : CRP.

Mikalukalu, K.K.M. 1992. La chimie avec du matériel de fortune, 96p. Kinshasa : CRP.

Ministère EPSP RD Congo. 2009. Programme national de chimie. Kinshasa : Ministère EPSP

RD Congo, Édition électronique.

http://www.epsp.cd/component/option,com_joomdoc/Itemid,84/gid,52/task,cat_view/

Ministère EPSP RD Congo. 2011. Annuaire statistique de l’enseignement primaire,

secondaire et professionnel. Année scolaire 2009-2010. Kinshasa : Ministère EPSP.

Mletshe, Loyiso Kevin. 2010. Deverbal nominals In Xhosa. Thèse de doctorat, 606p.

Stellenbosch : Stellenbosch University.

Mochiwa, Z.S.M. 2007. Kiswahili verbs : a lexicographical challenge. Lexikos, 17 : 114-133.

Mojela, V.M. 2008. Standardization or stigmatization ? Challenges confronting lexicography

and terminography in Sesotho sa Leboa. Lexikos, 18, 119-130.

Moon, Rosamund. 2008. Lexicography and linguistic creativity. Lexikos, 18, 131-153.

Moore, John. 2004. Chemistry made simple, 290p. New York : Broadway books.

Morin, Didier. 1986. Le parcours solitaire de la Somalie. In Politique Africaine, 23 : 57-66.

Moshi, Lioba. 2006. The globalized world languages : the case of Kiswahili. In Olaoba, F.

Arasanyin & Michael Pemberton, dir., Selected Proceedings of the 36th Annual

Conference on African Linguistics, 166-175. Somerville : Cascadilla Proceedings Project.

www.lingref.com.

Motingea Mangulu, André. 1987. Elargissement du radical en Lingála. Annales aequatoria, 8

: 355-364.

Motingea Mangulu, André. 1996. Le lingala du Pool Malebo : éléments de structure

phonologique et morphologique. Afrikanistiche Arbeitspapiere 46 : 55-117 ; 48 : 5-54.

Motingea Mangulu, André. 2005. Extensions formelles et suffixes dérivatifs en bantou du

groupe C30. In Koen Bostoen & Jacky Maniacky, dir., Collectie Sciences Humaines, 169.

Studies in African Comparative Linguistics, with Special Focus on Bantu and Mande, 361-

373. Tervuren : Royal Museum for Central Africa.

Motingea Mangulu, André. 2006. Lingála courant. Grammaire pédagogique de référence,

131p. Tokyo : ILCAA.

Motingea Mangulu, André. 2010. Lingála facile, un nouveau journal télévisé à Kinshasa :

essai d’une lecture sociolinguistique. http://www.cfee.Cnrs.fr/pdf/Mangulu_francais.pdf

Mthembu, Tozama. 2008. The implementation of isizulu as a subject in the public primary

schools of the lower Tugela circuit in Kwadukuza (stanger). Mémoire de Master, 126p.

University of Kwazulu-Natal, Durban.

Page 585: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

585

Mtintsilanaa, Priscilla & Rose Morrisa. 1988. Terminography in African languages in South

Africa. South African Journal of African Languages, 8, 4 : 109-113.

Mudimbe, V.Y., Kilanga Musinde, Lupukisa Wasamba & Nombo Lutete. 1977. Procédés

d’enrichissement du vocabulaire et créations de termes nouveaux dans un groupe de

langues de l’Afrique centrale, 24p. ED-77/WS/142. Paris : Unesco.

Mufwene, Salikoko & Vigouroux Cécile (dir.). 2008. Globalization and language vitality :

perspectives from Africa, 1-31. London : Continuum Press.

Mufwene, Salikoko. 1978. A reconsideration of Lingála temporal inflections. Studies in

African Linguistics, 9, 1 : 91-105.

Mufwene, Salikoko. 1980. Bantu class prefixes : inflectional or derivational ? In Kreiman,

Jody & Almerindo Ojeda, dir., Papers from the sixteenth Regional meeting of the chicago

linguistic society. Chicago Linguistic society, 246-258. Chicago.

Mufwene, Salikoko. 1980. Number, countability and markendenessin Lingala Li-/Ma- noun

class. Linguistics, 19 : 1019-1052.

Mufwene, Salikoko. 2006. Les continua créoles, linguistiques et langagiers, in Raphaël

Confiant & Robert Damoiseau, dir., A l’arpenteur inspiré : mélanges offerts à Jean

Bernabé, 185-197. Matoury : Ibis Rouge.

Mukash, Kalel. 2004. Question spéciales de linguistique générale. Syntaxe des langues bantu,

156p. Kinshasa : CRP.

Mukinayi Mulangala, Joseph. 2011a. Shimie, Mambi ma ebandela, 52p. Kinshasa : Science

pour tous.

Mukinayi Mulangala, Joseph. 2011b. Lexique de chimie français-Lingala, 24p. Kinshasa :

Science pour tous.

Müller, Natascha & Katja Francesca Cantone. 2009. Language mixing in bilingual children:

code-switching. In Bullock, Barbara & Jacqueline Toribio Almeida, dir., The Cambridge

handbook of Linguistic code-switching, 199-220. Cambridge : Cambridge University Press.

Musitu, Lufungula. 2006. La femme congolaise : pilier de l’économie informelle en milieu

urbain. Les classiques des sciences sociales, 16p. Québec, Canada. http

://www.uqac.ca/Classiques_des_sciences_sociales/

Muwoko, Ndolo Obwong. 1990a. À propos du Lingala scolaire. Annales aequatoria, 11 :

251-262.

Muwoko, Ndolo Obwong. 1990b. Terminologie grammaticale du Lingála. Annales

aequatoria, 11 : 263-279.

Mwinsheikhe, Halima Mohamed. 2003. Using Kiswahili as a medium of instruction in

Tanzania secondary schools as a strategy of improving student participation and

performance in science. Journal of Instruction in Tanzania and South Africa, 129-148. Dar

es Salaam: E & D.

Page 586: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

586

Nabirye, Minah & Gilles-Maurice De Schryver. 2010. The monolingual lusoga dictionary

faced with demands from a new user category. Lexikos, 20 : 326-350.

Nabirye, Minah, & Gilles-Maurice De Schryver. 2011. From corpus to dictionary : a hybrid

prescriptive, descriptive and proscriptive undertaking. Lexikos, 21, 1 : 120-143.

Napon, Abou. 2003. La problématique de l’introduction des langues nationales dans

l’enseignement primaire au Burkina Fasso. SudLangues, 2 : 145-156. Dakar : Université

Cheik Anta Diop. http://www.sudlangues.sn/IMG/pdf/doc-50.pdf

Nchabeleng, NJ. 2011. Terminological issues in the translation of the chemistry terms from

English to Nothern Sotho. Mémoire de master, 78 p. Université de Pretoria.

Ndinga Oba, Antoine. 1971. Structures lexicologiques du Lingála. Thèse de doctorat, 403 p.

Paris : Université de la Sorbonne Nouvelle (Paris III), Institut national des langues et

civilisations orientales.

Ndlovu, Eventhough & Sanelisiwe Sayi. 2010. The treatment of polysemy and homonymy in

monolingual general-purpose dictionaries with special reference to Isichazamazwi

SesiNdebele. Lexikos, 20 : 351-370.

Ndlovu, Eventhought. 2009. Sense relations in the treatment of-meaning in Isichazamazwi

SesiNdebele. Lexikos, 19 : 71-85.

Ngalasso, Mwatha Musanji. 1986. État des langues et langues de l’État au Zaïre, Politique

Africaine, 23 : 7-28.

Ngugi wa Thiongo. 1986. Decolonising the mind. The politics of languages in African

literature, 144p. Nairobi-Oxford : James Carey Oxford EAEP.

Nkenda Mpasi, Philippe. 1971. Réflexions sur la problématique de la langue d’enseignement

au Congo. Revue congolaise des sciences humaines, 2 : 35-58.

Nkenda Mpasi, Philippe. 1973. La problématique de la langue d’enseignement en République

du Zaïre. Cultures au Zaïre et en Afrique, 2 : 105-133.

Nkita, Kapinga. 1986. Morphotonologie des noms déverbatifs nominaux de l’agent en luba-

kassayi. Linguistique et Sciences humaines, 27, 1 : 123-154.

Nkomo, Dion. 2010. Affirming a role for specialised dictionaries in indigenous African

languages. Lexikos, 20 : 371-389.

Nkongolo, J-J. 1998. Quelle langue d’enseignement pour la République Démocratique du

Congo ? Une enquête à Kinshasa. DiversCité Langues. En ligne. Vol. III.

http://www.uquebec.ca/diverscite

Nomlomo, Vuyokazi. 2006. Parents’ choice of the medium of instruction in science : A case

of one primary school in the Western Cape, South Africa. In Brock-Utne, Birgit, Zubeida

Desai & Martha Qorro, dir., Focus on fresh data on the language of instruction debate in

Tanzania and South Africa, 112-137. African Minds www.africanminds.co.za

Page 587: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

587

Noyau, Colette. 2007. Regards croisés sur l’appropriation du français en situation diglossique

et la construction de connaissances via la scolarisation. In Appropriation du français et

construction de connaissances via la scolarisation en situation diglossique. Actes du

colloque international de l’Université Paris-RAD-Nanterre de février 2005.

Noyau, Colette. 2010. Développer les capacités de reformulation chez les maîtres de l’école

bilingue en contexte subsaharien. In Neveu, F., Muni Toke V., Durand J., Klingler T.,

Mondada L., Prévost S., dir., Didactique et enseignement, français langue maternelle,

français langue seconde - CMLF 2010. Paris : Institut de Linguistique Française.

Nsuka-zi-Kabuiku. 1987. Langues nationales et éducation : langues nationales dans

l’éducation formelle. Linguistique et sciences humaines, 27, spécial : 5-17.

Nurse, Derek. 2006. Aspect and tense in Bantu languages. In Nurse, Derek & Gérard

Philippson, The Bantu languages, 90-102. London-New York : Routledge.

Nyembwe Ntita, André & Koni Tsonga Tsonga. 2004. La francophonie en milieux

estudiantins de Kinshasa. Pratique-Perception-Perspectives. In Penser la francophonie.

Concepts actions et outils linguistiques, 535-544. Paris : E.A.C.-A.U.F.

Nyembwe Ntita, André & Samuel Matabishi. 2012. Le devenir du français en République

Démocratique du Congo et question de la norme. In Peter Blumenthal & Stefan Pfänder,

dir., Actes du colloque : Convergences, divergences et la question de la norme en Afrique

francophone. Le Français en Afrique, 27 : 109-119.

Nyembwe Ntita, André. 2010. Le français en République Démocratique du Congo. État des

lieux. Le français en Afrique, 25 : 5-17.

Nzanga, Ngbanzoma Siokassa. 1991. Contribution à la didactique du Lingala langue

étrangère. Thèse de doctorat, 494p. Université de Mons-Hainaut.

Nzeza, Lufuma. 1987. L’utilisation des langues nationales dans l’enseignement primaire.

Bilan d’une décennie 1974-1984. Linguistique et sciences humaines, 27, spécial : 18-45.

Kinshasa : CELTA.

Nzongo, Sila-Ndunda. 1993. Mwinda ya sika, 1, 80p. Tulsa : Literacy international.

Nzongo, Sila-Ndunda. 1993. Mwinda ya sika, 2, 80p. Tulsa : Literacy international.

O’Keeffe & McCarthy Michael (dir.). 2010. The Routledge handbook of corpus linguistics,

682p. London, New York : Routledge.

Orekan, George. 2011. Mother Tongue Medium as an Efficient Way of Challenging

Educational Disadvantages in Africa : The Case of Nigeria. Scottish Languages Review, 23

: 27-38.

Ossete, Eugène-André. 2004. Traduction en langues congolaises de la constitution de 1992 :

étude d’expérience. In Penser la Francophonie. Concepts actions et outils linguistiques,

121-131. Paris: EAC/AUF

Page 588: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

588

Ouane, Adama & Glanz Christine. 2010. Pourquoi et comment l’Afrique doit investir dans les

langues africaines et l’enseignement multilingue. 74p. Hamburg : Institut de l’Unesco pour

l’apprentissage tout au long de la vie.

http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001886/188643f.pdf

Owu-Ewie, Charles. 2006. The Language Policy of Education in Ghana : A Critical Look at

the English-Only Language Policy of Education. In Mugane John, John P. Hutchison &

Dee A. Worman, dir., Selected Proceedings of the 35th Annual Conference on African

Linguistics, 76-85. Somerville : Cascadilla Proceedings Project. www.lingref.com.

Pansalb. 2012. Annual report 2011-2012. Arcadia : Pansalb. www.pansalb.org.za

Paumier, Sebastien. 2008. Unitex 3.0 user manual, 350p. http://www-igm.univ-

mlv.fr/~unitex. Paris : Université Paris-Est Marne-la-Vallée

Payne, Doris & Olsen Derek. 2009. Maa (Maasai) Nominalization : Animacy, Agentivity and

Instrument. In Masangu Matondo et al., dir., Selected Proceedings of the 38th Annual

Conference on African Linguistics, 151-165. Somerville : Cascadilla Proceedings Project.

www.lingref.com.

Phindane, Pule Alexis. 2008. Lexical semantics and deverbal nominalisations in sesotho.

Thèse de doctorat, 437p. Stellenbosch University.

Présidence de la République Démocratique du Congo. 1962. Ordonnance présidentielle n°

174, octobre 1962 portant sur le programme national d’enseignement au Congo.

Présidence de la République Démocratique du Congo. 2005. Loi-cadre de l’enseignement

national. JO RDC 46ème, année numéro spécial. Présidence de la République RDC.

Présidence de la République Démocratique du Congo. 2006. Constitution de la République

Démocratique du Congo. Présidence de la République RDC.

Prinsloo, DJ & Gilles-Maurice De Schryver. 2002. Reversing an African-language lexicon :

the Northern Sotho terminology and orthography n° 4 as a case in point 1.

S.Afr.J.Afr.Lang., 2 : 161-185.

Prophet, Robert & Dow. J. 1994. Mother-tongue Language and Concept Development in

Science. A Botswana Case Study. Language, Culture and Curriculum 7, 3 : 205-217.

Prudent, Lambert-Felix. 1981. Diglossie et interlecte. Langages, 15ème année, 61 : 13-38.

Qorro, Martha. 2009. Parents’ and Policy Makers’ Insistence on Foreign Languages as Media

of Education in Africa: restricting access to quality education – for whose benefit ? In

Brock-Utne Birgit. & Skattum Ingse, dir., Languages and education in Africa. A

comparative and transdisciplinary analysis, 57-82. Oxford : Symposium books.

Rabenoro, Irène. 2009. National language teaching as a tool for Malagasy Leraners’

Integration into Globalisation in Brock-Utne Birgit. & Skattum Ingse, dir., Languages and

education in Africa. A comparative and transdisciplinary analysis, 175-188. Oxford :

Symposium books.

Page 589: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

589

Rapold, Christian. 1997. The applicative construction in Lingala. Thèse de doctorat, 52p.

Rijksuniversiteit Leiden.

Reddy, V., A. Kanjee, G. Diedericks & L. Winnaar. 2006. Mathematics and science

achievement at South African schools. TIMSS 2003, Cape Town : HSRC Press.

Richardson, Irvine. 1967. Linguistic Evolution and Bantu Noun Class Systems. In Gabriel

Manessy & André Martinet, dir., La Classification Nominale dans les Langues Négro-

Africaines, 373-390. Aix-en-Provence : Éditions du Centre National de la Recherche

Scientifique.

Roche, Christophe. 2008. Le terme et le concept : fondement d’une ontoterminologie. In

Terminologie & Ontologie: théories et applications. Acte du colloque Toth, Annecy 1er

juin 2007, 1-23. Institut Porphyre. Annecy : Savoir et Connaissance.

Roy-Campbell, Zaline Makini. 2006. The State of African Languages and the Global

Language Politics: Empowering African Languages in the Era of Globalization. In Olaoba

F. Arasanyin & Michael A. Pemberton, dir., Selected Proceedings of the 36th Annual

Conference on African Linguistics, 1-13. Somerville : Cascadilla Proceedings Project.

www.lingref.com.

Sawadogo, Mahamadou. 2004. L’interprétation, traduction français-langues nationales : un

levier pour le développement des langues nationales, In Penser la Francophonie. Concepts

actions et outils linguistiques, 133-142. Paris : EAC/AUF.

Schadeberg, Thilo. 2006. Derivation. In Nurse, Derek & Gérard Philippson, The Bantu

languages, 71-89. London, New York : Routledge.

Schollar, E. & J. Roberts. 2006. Report on the meta-evaluation of maths and science,

Johannesburg : Zenex Foundation.

Sene Mongaba, Bienvenu (dir.). 2010. Matematíki, 120p. Kinshasa, Wavre : Mabiki.

Sene Mongaba, Bienvenu (dir.). 2010. Náyéba kotánga pé kokoma, 64p. Kinshasa, Wavre :

Mabiki.

Sene Mongaba, Bienvenu. 2006. 100 verbes pour parler lingála, 80p. Kinshasa, Wavre :

Mabiki.

Sene Mongaba, Bienvenu. 2009 / 2012. Tableau périodique de chimie-Etanda ebandelaka ya

bibuki ya kemi. Kinshasa, Wavre : Mabiki.

Sene Mongaba, Bienvenu. 2010a. Comment enseigner la chimie dans une optique

professionnelle ? Compte-rendu du Colloque des professeurs de chimie des écoles

secondaires de Kinshasa 2010, 22p. Kinshasa, Wavre : Mabiki.

Sene Mongaba, Bienvenu. 2010b. La littérature congolaise écrite en lingála. In Lete Apey

Esobe & Pius Ngandu Nkashama, dir., La littérature congolaise postcoloniale. Bilan et

perspective d’avenir, 255-268. Pretoria : Unisa Press.

Page 590: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

590

Sene Mongaba, Bienvenu. 2010c. La francophonie, une notion dépassée ? Entretien avec

Gérard Colavecchio. Christophe Premat , Françoise Sule. Revue Sens-public, 14p.

http://www.sens-

public.org/IMG/pdf/SensPublic_CPremat_Entretien_Bienvenu_Sene_Mongaba.pdf

Sene Mongaba, Bienvenu. 2011a. A global approach for a dictionary of Lingála. From the

localization of software to a lemmatization strategy. Communication. 16th International

AFRILEX Conference. 5-7 July 2011. University of Namibia, Windhoek, Namibia.

Sene Mongaba, Bienvenu. 2011b. Characterization of Lingála used by Kinshasa teachers in

formal and non-formal education. Communication. 41st Colloquium on African Languages

and Linguistics (CALL). 29-31 August 2011. Leiden, the Netherlands, Universiteit Leiden.

Sene Mongaba, Bienvenu. 2012b. The role of Lingála spoken by Kinshasa chemistry teachers

in the elaboration of specialized discourses. Communication. International Conference

43rd ACAL, Annual Conference on African Linguistics: Linguistic Interfaces in African

Languages. March 15-17 2012. New Orleans, USA. Tulane University.

Sene Mongaba, Bienvenu. 2012c. Comment les enseignants de Kinshasa utilisent-ils le lingála

(L1) pour reformuler leurs enseignements donnés en français ? Communication

Conference internationale. Pluri-L 2012 : Vers le plurilinguisme ? 20 ans après. 20-23

March 2012. Angers, France, Université d’Angers.

Sene Mongaba, Bienvenu. 2012d. Construction morphosémantique des noms déverbatifs en

Lingála. Une approche lexicographique. Communication. International Conference

Colloquium on African Languages and Linguistics (CALL). 27-29 August 2012. Leiden,

the Netherlands, Universiteit Leiden.

Sene Mongaba, Bienvenu. 2012e. The Use of Lingála in the Teaching of Chemistry in DR

Congo : A Socio-terminological Approach. In Michael R. Marlo et al., dir., Selected

Proceedings of the 42nd Annual Conference on African Linguistics, 308-320. Somerville :

Cascadilla Proceedings Project. www.lingref.com.

Sene Mongaba, Bienvenu. 2013. Analyse de la diglossie Français-Lingála dans les écoles de

Kinshasa. In Pluri-L 2011, Les contextes éducatifs plurilingues et francophones : entre

héritage et innovation. Rennes : Presses Universitaires de Rennes.

Sene Nzale, Claire (dir.). 2010. Sekelé ya kikúku, 88p. Kinshasa : Mabiki.

Sene Nzale, Claire. 2010. Kokáta pé kotonga bilambá, 68p. Kinshasa : Mabiki.

Seppälä Selja. 2008. La définition en terminologie : typologie et critères définitoires. Acte du

colloque Toth, Annecy 1er juin 2007, 23-44. Institut Porphyre. Annecy : Savoir et

Connaissance.

Sesep, Nsial. 1975. Pour une approche d’une variable du plurilinguisme : la conjonction du

français et du lingala dans le discours spontané. Bulletin du Centre d’études des

plurilinguismes 2 : 15-33.

Page 591: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

591

Sesep, Nsial. 1982. Le français zaïrois : système et variation. Linguistique et Sciences

humaines, 26 : 36-55.

Sesep, Nsial. 1986. L’expansion du lingala. Linguistique et Sciences humaines, 27, 1 : 19-48.

Setati, M., J.B. Adler, Y.L. Reed & A.H. Bapoo. 2002. Incomplete journeys : code-switching

and other language practices in mathematics, science and English language classrooms in

South Africa. In Language and Education, 16, 2 : 128-149.

Silate, Fary Ka. 2004. Langues nationales, éducation, développement durable : le defi de

LTT. In Penser la Francophonie. Concepts actions et outils linguistiques, 109-120. Paris:

EAC/AUF.

Skattum, Ingse & Birgit Brock-Utne. 2009. Introduction. Languages and Education in Africa :

a transdispilinary discussion. In Brock-Utne, Birgit. & Ingse Skattum, dir., Languages and

education in Africa. A comparative and transdisciplinary analysis, 15-54. Oxford :

Symposium books.

Sleeter, Christine. 1991. Empowerment through multicultural education, 340p. Albany : State

University of New York Press.

Soutet, Olivier. 2011. Linguistique, 358p. Paris : PUF Quadrige

Starke, Michal. 2009. Special issue on nanosyntax. Nordlyd, 36, 1 : 1-6.

http://www.ub.uit.no/baser/nordlyd/

Swanepoel, Piet. 2010. Improving the functionality of dictionary definitions for lexical sets :

the role of definitional templates, definitional consistency, definitional coherence and the

incorporation of lexical conceptual models. Lexikos, 20, 425-449.

Swigart, Leigh. 2000. The Limits of Legitimacy : Language Ideology and Shift in

Contemporary Senegal. Journal of Linguistic Anthropology, 10, 1 : 90-130.

Taljard, Elsabé, Rachélle Gauton & Liam Gauton. 2007. Issues in the planning and design of

a bilingual (english-northern sotho) explanatory dictionary for industrial electronics.

Lexikos, 17:152-169.

Taljard, Esabé & Jean Nchabeleng Mahlodi. 2011. Management and internal standardization

of chemistry terminology : a Northern Sotho case study. Lexikos, 21:152-169.

TAMA. 2003. Multilingual Knowledge and Technology Transfer. 6th

International Tama

Conference : Conference Proceedings, 221p. Pretoria.

Tarp, Sven & Rufus Gouws. 2012. School dictionaries for first-language learners. Lexikos, 22,

1, 333-351.

Tarp, Sven. 2011. Pedagogical Lexicography : Towards a new and strict typology

corresponding to the present state-of-the-art. Lexikos, 21, 1 : 217-231.

Tottola, F., Allegrezza A. & Righetti M. 2008. Nuovo corso di chimica. Milano : Minerva

Italica.

Page 592: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

592

Touré, S. 1990. Proposition pour une nomenclature chimique en dioula. Cahiers ivoiriens de

recherches linguistiques, 25 : 91-109. Abidjan : ILA, Université nationale de Côte

d’Ivoire.

Tourneux, Henry. 2006. La communication technique en langues africaines, 158p. Paris :

Karthala.

Traoré, M.L. 2009. L’utilisation des langues nationales dans le système éducatif malien :

historique, défis et perspectives in Brock-Utne, Birgit. & Ingse Skattum, dir., Languages

and education in Africa. A comparative and transdisciplinary analysis, 105-131. Oxford :

Symposium books.

Trovato, Paolo. 2012. Storia della lingua italiana. Il primo Cinquecento, 480 p. Limena :

libreriauniversitaria.

Tsitsi, Ndamba Gamuchirai. 2008. Mother tongue usage in learning : an examination of

language preferences in Zimbabwe. The Journal of Pan African Studies, 2, 4 : 171-188.

TUKI. 1981. Kamusi ya Kiswahili Sanifu. Dar es Salaam : TUKI, CKD.

TUKI. 1990. Kamusi sanifu ya biolojia, fizika na kemia, 180-184. Dar es Salam : Tuki.

UNESCO. 2000. Rapport d’évaluation Enseignement Pour Tous. Rapport pays. RD Congo.

Paris : Unesco.

http://www.unesco.org/education/wef/countryreports/congo_dem/contents.html

Van Everbroeck, Réné. 1985. Maloba ma lokóta, Dictionnaire Lingála. Lingála-Français

français-Lingála, 358p. Kinshasa : Epiphanie.

Vatomene, Kukanda. 1983. L’emprunt français en lingála de Kinshasa, 196p. Tübingen :

Gunter Narr verlag.

Vinck, Honoré. 2007. Le manuel scolaire au Congo belge. L’état de la recherche. In History

of Education and Children’s Literature, 2, 1 : 117-142.

Vinck, Honoré. 2007. Correspondance De Boeck - Hulstaert, une querelle linguistique au

Congo : Lingala ou lomongo. Annales Aequatoria 15 : 505-575.

http://www.aequatoria.be/04frans/030mosisas/0344de_boeck.htm

Vogl, Ulrike & Matthias Hüning. 2010. One nation, one language ? The case of Belgium.

Journal of Low Countries Studies, 34, 3, 20 : 228-247.

Vuyokazi, Nomlomo. 2006. Parents’ choice of the medium of instruction in science : A case

of one primary school in the Western Cape, South Africa. In Brock-Utne, Birgit, Zubeida

Desai & Martha Qorro, Focus on fresh data on the language of instruction debate in

Tanzania and South Africa, 112-137. AFRICAN MINDS www.africanminds.co.za

Wabeladio, Payi David. 1996. Mandombe, écriture négro-africaine, 44p. Kinshasa : C.E.N.A.

Wallerstein & Allerstein. 1994. Introduction to Community Empowerment, Participatory

Education, and Health. Health Education Quarterly, 21, 2 : 141-148.

Page 593: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

593

Watters, John. 2006. Syntax. In Heine, Bernd & Derek Nurse, dir., African languages. An

introduction, 194-230. Cambridge : Cambridge University Press.

Webb, Vic, Lepota Biki & Refilwe Ramagoshi. 2004. Using Northern Sotho as medium of

instruction in vocational training. In Bromber Katrin & Smieja Birgit, dir., Globalisation

and African languages, 119-146. Berlin, New York : Mouton de Gruyter.

Wei, Longxing. 2009. Code-switching and the bilingual mental lexicon. In Bullock, Barbara

& Jacqueline Toribio Almeida, dir., The Cambridge handbook of Linguistic code-

switching, 270-288. Cambridge : Cambridge University Press.

Williamson Kay & Blench Roger. 2006. Niger-Congo. In Heine, Bernd & Nurse Derek, dir.,

African languages. An introduction, 11-42. Cambridge : Cambridge University Press.

Wolff, Ekkehard. 2006. Languages and society. In Heine, Bernd & Derek Nurse, dir., African

languages. An introduction, 298-347. Cambridge : Cambridge University Press.

Woods, David. 1995. Attitudes towards French, National languages, and Mother-tongues

accross Age and sex in Congo. In Akinbiyi, Akinlabi, dir., Theoretical approaches to

African linguistics, 403-415. Trenton : Afica world press.

Woolford, Ellen. 1995. Why passive can block object marking. In Akinbiyi, Akinlabi, dir.,

Theoretical approaches to African linguistics, 199-215. Trenton : Afica world press.

Yawidi Mayinzambi, Jean-Paul. 2008. Procès de la société congolaise, 206p. Kinshasa,

Wavre : Mabiki.

Yawidi Mayinzambi, Jean-Paul. 2009. Pourquoi mon enfant a échoué, 120p. Kinshasa,

Wavre : Mabiki.

Zenex Foundation. 2006. Educating for impact in mathematics, science and language : A

ten-year review. Johannesburg : Zenex Foundation.

Page 594: Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa ...Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa.Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó

Bienvenu SENE MONGABA. 2013. Lingála na Matéya ya nzebi na bitéyelo ya Kinshasa. Etongami ya bonganga, búku II, 594p. Boboongó ya Gent.

594