អាមេ�រកិ៖ ដំមេ�� រមេ � ះមេ�ការទា�ទារឯករាជ្យព�អង់មេ��ស

គំនូរបង្ហា� ញអំពីលោ�ក Georges Washington និងកងទ័ពអាលោ�រកិ ក្នុងសង្រ្គាង្ហា� �ទា�ទារឯករាជ្យពីអង់លោគ#សលោ$យ លោសង ឌីណា

លោ(ក្នុងនាទីប្របវត្តិសាប្រស្តពិភពលោ�ករបស់លោយីង លោ(សប្តា្ត ហ៍លោនះ លោសង ឌីណា សូ�លោ4ីកលោ5ងី អំពីសង្រ្គាង្ហា� � រវាងបារំាង និងអង់លោគ#ស លោ9ី�្ីប9លោ;្តី �គ្នា្ន ប្រតតួប្រ>តំបន់អាលោ�រកិខាងលោជីង និងសង្រ្គាង្ហា� �ទា�ទារឯករាជ្យរបស់អាលោ�រកិ។

ចាប់>ងំពីលោប្រBយលោព4ដែ94ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5 ុ ំ រកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិ លោ(ចុងសតវត្សរទី៍១៥ �ហាអំណាចលោ(អឺរ ៉បុ រ�ួមាន លោអស្ប៉ាQញ ព័រទុយហាR 4់ បារំាង និងអង់លោគ#ស បាននាគំ្នា្ន ពប្រងីកអាណានិគ�របស់ខ#ួន លោ(លោ4ីដែ9ន9ីថ្មីលោនះ លោ$យលោអស្ប៉ាQញ និងព័រទុយហាR 4់ Bន់Bប់តំបន់អាលោ�រកិខាងត្ូបង ចំដែ;កឯបារំាង និងអង់លោគ#សវញិ Bន់Bប់អាលោ�រកិខាងលោជីង (លោ(ប្រតង់�្តុំសហរ9្ឋអាលោ�រកិ និងBណា$សព្វថ្ងៃថX)។

►សូ�អាន៖ ការរកមេ �ញ ទ្វ�បអាមេ�រកិ មេ%យ គ្រ��ស្តូហ្វ កូឡំុ មេ, ចុង សតវត្សរ៍ ទ�១៥

ក៏បុ៉ដែន្ត គិតប្រតឹ�សតវត្សរទី៍១៨ ដែ9ន9ីអាលោ�រកិខាងលោជីងភាគលោប្រចីនស្ថិតលោប្រB�BរBន់Bប់របស់បារំាង។ រហូត�កទ4់នឹងលោព4បច្ចុប្បន្នលោនះ លោគលោEីញមានទីប្រកងុធំៗជាលោប្រចីន លោ(អាលោ�រកិខាងលោជីង លោ(ដែតរក្សាលោe្ម ះជាបារំាង 9ូចជា Montréal លោ(Bណា$ និង Nouvelle-Orléan (ដែ94បច្ចុប្បន្នលោfជាភាសាអង់លោគ#សថា New Orlean), Détroit និង Saint-Louis លោ(សហរ9្ឋអាលោ�រកិ ជាលោ9ី�។ ចំដែ;កអង់លោគ#សវញិ Bន់Bប់ដែ9ន9ីតូចជាងបារំាង គឺដែ9ន9ី លោ(>�បលោណា្ត យលោh្នរដែប៉កខាងលោកីតសហរ9្ឋអាលោ�រកិ ដែ94លោគលោfថា ដែ9ន9ីអាណានិគ�ទាងំ ១៣ លោហីយដែ94លោប្រBយ�កនឹងប្រតវូB# យជារ9្ឋ9ំបូងបង្អស ់ ថ្ងៃនសហរ9្ឋអាលោ�រកិ។ ក៏បុ៉ដែន្ត ដែ9ន9ីអាណានិគ�អង់លោគ#សអស់ទាងំលោនះ ថ្វី9្ិបតដែតមានទំហំថ្ងៃlm9ីតិច បុ៉ដែន្ត មានប្របជាជនរស់លោ(លោប្រចីនជាងបារំាង លោn4គ ឺ ប្របមា;ជា ១�ននាក ់ លោធoបលោpនឹង ដែ9ន9ីអាណានិគ�របស់បារំាង ដែ94មានប្របជាជនដែតប្របមា;ជា ១០�ឺុននាក់។ ដែ9ន9ីអាណានិគ�បារំាងលោ(អាលោ�រកិមាន�នុស្សរស់លោ(តិច គឺលោ$យសារដែតប្របជាជនបារំាងភាគលោប្រចីន�ិនចង់ចាកលោចញពីប្របលោទសកំលោ;ីត លោp>ងំទី4ំលោ(លោ(លោ4ីដែ9ន9ីអាណានិគ�។ រ$្ឋ ភិបា4បារំាងវញិក៏�ិនសូវជាយកចិត្តទុក$ក់លោ4ីដែ9ន9ីអាណានិគ� 9ូចជារ$្ឋ ភិបា4អង់លោគ#សលោនាះដែ9រ។ លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៧៥៦ សង្រ្គាង្ហា� �9លោ;្តី �Bន់Bប់ដែ9ន9ីអាណានិគ�បានlmុះលោ5ងី រវាងបារំាង និងអង់លោគ#ស។ សង្រ្គាង្ហា� �លោនះ

ដែ94ភាគលោប្រចីនជាសង្រ្គាង្ហា� �ខាងទ័ពលោជីងទឹក បានអូសបនា# យលោព494់ឆ្នា្ន ១ំ៧៦៣ លោហីយប្រតវូបានលោគឲ្យលោe្ម ះថា “សង្រ្គាង្ហា� �៧ឆ្នា្ន ”ំ។ លោ(អាលោ�រកិ សង្រ្គាង្ហា� �លោនះប្រតវូបានលោគឲ្យលោe្ម ះថា សង្រ្គាង្ហា� �បារំាងឥណាw (French and Indian War) លោn4គឺសង្រ្គាង្ហា� �រវាង បារំាង ដែ94មានពួកជនជាតិលោ9ី�ឥណាw ដែស្បកប្រកហ�ជាស�្ព័ន្ធ�ិត្ត ទ4់នឹងអង់លោគ#ស រ�ួជា�ួយនឹងដែ9ន9ីអាណានិគ�ទាងំ ១៣។ ►សូ�អាន៖ អរយិធ�៌ អាមេ�រកិ �ុន គ្រ��ស្តូហ្វ   កូឡំុ  សង្រ្គាង្ហា� �លោនះប្រតវូបានបញ្ចប់ជា�ួយនឹងBរចុះសន្ធិសញ្ញា| សន្តិភាព លោ(ទីប្រកងុប៉ារសី លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៧៦៣ លោ$យបារំាងប្រតវូបាត់បង់ដែ9ន9ីអាណានិគ�លោសmីរដែតទាងំអស់លោ(Bណា$ ដែ94ប្រតវូប្របគ4់លោpឲ្យអង់លោគ#ស ក្នុងលោនាះរ�ួមានទាងំទឹក9 ី Québec lងដែ9រ។ អង់លោគ#សវញិ ថ្វី9្ិបតដែតទទួ4ជ័យជ�្នះលោ4ីបារំាង លោហីយ9លោ;្តី �Bន់Bប់ទឹក9ីអាណានិគ�យ៉៉ាងលោប្រចីនលោ(អាលោ�រកិ ក៏បុ៉ដែន្ត ក្នុងលោព4ជា�ួយគ្នា្ន ក៏ទទួ4រងនូវBរខូចខាតលោ$យសង្រ្គាង្ហា� �យ៉៉ាងធXន់ធXរដែ9រ។ Bរប្រគប់ប្រគងដែ9ន9ីដែ94ធ្លា# ប់ស្ថិតលោប្រB�អាណានិគ�បារំាងក៏ជាលោរ�ង ស្មគុសា្ម ញ លោហីយទំនាក់ទំនងជា�ួយជនជាតិឥណាw ដែស្បកប្រកហ� ដែ94ធ្លា# ប់ជាស�្ព័ន្ធ�ិត្តរបស់បារំាងក៏លោចាទជាបញ្ញា� ។ Bរខូចខាតដែl្នកលោស9្ឋកិច្ចលោ$យសារសង្រ្គាង្ហា� �មានទំហំធំលោធង ដែ94ជាលោហតុលោធ្វីឲ្យអង់លោគ#សលោសmីរដែតនឹងប្រតវូក្័សយធន។ �ិនយូរបុ៉នា្ម នលោប្រBយ�ក អង់លោគ#ស ដែ94ទទួ4លោជាគជ័យក្នុងសង្រ្គាង្ហា� �ជា�ួយបារំាង ក៏ប្រតវូប្របឈ��ុខនឹងសង្រ្គាង្ហា� ��ួយថ្មីលោទoត លោ(អាលោ�រកិខាងលោជីង លោហីយលោ4ីកលោនះ ជាសង្រ្គាង្ហា� �តទ4់ជា�ួយនឹងទឹក9ីអាណានិគ�របស់អង់លោគ#សខ#ួនឯងផ្ទាm 4់ គឺសង្រ្គាង្ហា� �ទា�ទារឯករាជ្យរបស់អាលោ�រកិ។ បនាm ប់ពីជ័យជ�្នះ ក្នុងសង្រ្គាង្ហា� �9លោ;្តី �អាណានិគ�ជា�ួយបារំាង អង់លោគ#សប្រតវូប្របឈ��ុខនឹងបញ្ញា�លោស9្ឋកិច្ចធXន់ធXរ ក៏បានសលោប្រ�ច9ំលោ5ងីពន្ធអាករ លោ4ីប្របជាជនអង់លោគ#ស ដែ94រស់លោ(លោ4ីទឹក9ីអាណានិគ� លោ(អាលោ�រកិខាងលោជីង។ ចប្រកភពអង់លោគ#សយ4់ថា ប្របជាជនលោ(ដែ9ន9ីអាណានិគ�អាលោ�រកិខាងលោជីងប្រតវូដែតចូ4រ�ួវភិាគទានលោប្រចីន លោ(ក្នុងវស័ិយBរnរជាតិអង់លោគ#ស ពីលោប្រnះពួកលោគទទួ4បានBរBរnរពីសំណាក់ទាហានអង់លោគ#ស។ ក៏បុ៉ដែន្ត អាណានិគ�ជនអង់លោគ#សលោ(អាលោ�រកិវញិយ4់ថា ពួកលោគ�ិនមានសិទ្ធលោប្រជីសលោរសីតំណាងលោ(ក្នុងសភាអង់លោគ#ស9ូចព4រ9្ឋ 9ថ្ងៃទលោទoត 9ូលោច្នះ �ិនគួរមានBតព្វកិច្ចបង់ពន្ធលោប្រចីនដែបបលោនះលោទ។ ពួកលោគក៏បាននាគំ្នា្ន លោងីបលោ5ងីប្របឆ្នាងំនឹងអាជា� ធរអង់លោគ#ស លោហីយច4នាប្របឆ្នាងំលោនះក៏បានរា4$4Bន់ដែតខា# ងំ រហូតlmុះជាអំលោពីហិង្សា លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៧៧០ លោ(លោព4ដែ94ទាហានអង់លោគ#សបានលោបីកBរបាញ់ប្របហារលោ4ីប្រក�ុប្របឆ្នាងំ លោ(បូស្តុន បណា្ត 4ឲ្យ�នុស្ស ៥នាក់បាត់បង់ជីវតិ។ ចាប់ពីលោព4លោនាះ�ក ច4នាប្របឆ្នាងំនឹងរ$្ឋ ភិបា4ចប្រកភពអង់លោគ#សក៏លោកីតមានBន់ដែតខា# ងំ លោហីយគិតប្រតឹ�ឆ្នា្ន ំ១៧៧៤ ដែ9ន9ីអាណានិគ�ទាងំ ១៣ លោ(អាលោ�រកិខាងលោជីង ក៏បានលោរoបចំបលោងRីតជាសភា និងរ$្ឋ ភិបា4លោ(>�តំបន់លោរoងៗខ#ួន លោហីយលោ(ដែខកញ្ញា| ឆ្នា្ន ១ំ៧៧៤ តំណាងដែ9ន9ីអាណានិគ�ទាងំ ១៣ បានជួបប្របជំុគ្នា្ន លោ( Philadelphia ដែ94លោគរាប់ថាជាកិច្ចប្របជំុនីតិB4ទី១ថ្ងៃនសភារ�ួរបស់ដែ9ន9ីអាណានិគ� ទាងំ ១៣ (Continental Congress)។ ក៏បុ៉ដែន្ត លោ(លោព4លោនាះ អាលោ�រកិ�ិនទាន់ប្របBសឯករាជ្យ$ច់លោចញពីចប្រកភពអង់លោគ#សលោ(លោ5យីលោទ។ 

ចប្រកភពអង់លោគ#សវញិ លោh#ីយតបនឹងច4នាប្របឆ្នាងំលោ(អាលោ�រកិ ក៏បានចាត់វធិ្លានBរBន់ដែតតឹងរ ុងឹ ប្រព�ទាងំបានបញ្ជូនទាហានBន់ដែតលោប្រចីនឲ្យលោpអាលោ�រកិ ក្នុងលោគ្នា4លោ�ពប្រងឹងអំណាចរបស់ខ#ួន លោpលោ4ីដែ9ន9ីអាណានិគ�។ វធិ្លានBររតឹដែតតឹងរ ុងឹ ច4នាប្របឆ្នាងំក៏រតឹដែតលោកីនលោ5ងី។ �ិនយូរបុ៉នា្ម ន ច4នាប្របឆ្នាងំលោ(ក្នុងដែ9ន9ីអាណានិគ�លោ(អាលោ�រកិក៏បានB# យជាច4នា បះលោបារប្រប$ប់អាវធុ លោហីយបានប៉ះប្របយុទ្ធជា�ួយនឹងទាហានអង់លោគ#សជាលោ4ីកទី១ លោ( Massachusetts លោ(ថ្ងៃថXទី១៩ ដែខលោ�សា ឆ្នា្ន ១ំ៧៧៥។ គឺថ្ងៃថXលោនាះលោហីយ ដែ94លោគចាត់ទុកថាជាថ្ងៃថXចាប់លោl្តី�ថ្ងៃនសង្រ្គាង្ហា� �ឯករាជ្យឬសង្រ្គាង្ហា� �ប9ិវត្តន៍អាលោ�រកិ។  លោ(ដែខឧសភា ឆ្នា្ន ១ំ៧៧៥ គ;ៈប្របតិភូ�កពីដែ9ន9ីអាណានិគ�ទាងំ ១៣ លោ$យក្នុងលោនាះរ�ួមាន Georges Washington, John Adams, Benjamin Franklin និង Thomas Jefferson បានលោបីកកិច្ចប្របជំុសភាជាថ្មី�្តងលោទoត លោហីយសលោប្រ�ចបលោងRីតកងទ័ពរ�ួ (Continental Army) លោ$យមាន Georges Washington ជាអគ�បញ្ញា្ជ Bរ លោ9ី�្បប្របយុទ្ធតទ4់ជា�ួយនឹងកងទ័ពថ្ងៃនចប្រកភពអង់លោគ#ស។ លោ(nក់កណា្ត 4ឆ្នា្ន ១ំ៧៧៦ លោ(ក្នុងលោព4ដែ94សង្រ្គាង្ហា� �ប9ិវត្តន៍អាលោ�រកិកំពុងដែតឆ្នាបលោhះលោពញបនmុក ប្របជាជនលោ(ក្នុងដែ9ន9ីអាណានិគ�ទាងំ ១៣ Bន់ដែតលោប្រចីនលោ5ងីបង្ហា� ញពីជំហរចង់បានឯករាជ្យ$ច់លោចញពីចប្រកភព អង់លោគ#សទាងំប្រសងុ។ លោ(ថ្ងៃថXទី៤ ដែខកកR$ ឆ្នា្ន ១ំ៧៧៦ សភាថ្ងៃនដែ9ន9ីអាណានិគ�ទាងំ ១៣ (Continental Congress) ក៏បានអនុ�័តលោសចក្តីប្របBសឯករាជ្យពីអង់លោគ#ស។ គិត�កប្រតឹ�លោព4លោនាះ ដែ9ន9ីអាណានិគ�ទាងំ ១៣ ភាគលោប្រចីនស្ថិតលោប្រB�BរBន់Bប់របស់កងទ័ពអាលោ�រកិ ក៏បុ៉ដែន្ត អង់លោគ#ស ដែ94លោ(ដែត�ិនសុខចិត្តលោបាះបង់ដែ9ន9ីអាណានិគ�របស់ខ#ួន ក៏បានបញ្ជូននាវាច�្ប៉ាងំ ប្រព�ទាងំទាហានBន់ដែតលោប្រចីន លោ9ី�្ីបលោpវាយបង្រ្គាង្ហាR បទាហានអាលោ�រកិដែ94អង់លោគ#សចាត់ទុកថាជាប្រក�ុបះលោបារ។ លោ(លោ9ី�ឆ្នា្ន ១ំ៧៧៨ បារំាង ដែ94ច្ប៉ាងំចាញ់អង់លោគ#ស ក្នុងសង្រ្គាង្ហា� �9លោ;្តី �ដែ9ន9ីអាណានិគ�អាលោ�រកិ B4ពី១៥ឆ្នា្ន �ុំន លោ�ី4លោEីញសនmុះថ្ងៃនកមា# ងំទ័ពអាលោ�រកិថាជាឱBស4្អ លោ9ី�្ីបសងសឹកចំលោnះអង់លោគ#ស ក៏បាន4ូកថ្ងៃ9ចូ4អន្តរាគ�ន៍ជួយអាលោ�រកិ ក្នុងBរច្ប៉ាងំជា�ួយនឹងកងទ័ពអង់លោគ#ស។ អង់លោគ#សក៏ប្របBសសង្រ្គាង្ហា� �ជា�ួយបារំាង។ លោអស្ប៉ាQញ និងហូ5ង់ ដែ94ជាស�្ព័ន្ធ�ិត្តរបស់បារំាងបាននាគំ្នា្ន ចូ4�កជួយបារំាង ចំដែ;ករ9្ឋខ#ះរបស់អា4#ឺ�៉ង់បានចូ4�កជួយអង់លោគ#ស។ សង្រ្គាង្ហា� �ឯករាជ្យអាលោ�រកិក៏បានរា4$4លោpជាសង្រ្គាង្ហា� �អន្តរជាតិ ដែ94អូសបនា# យលោព4រហូត94់ឆ្នា្ន ១ំ៧៨៣ លោទីបបញ្ចប់ >�រយៈBរចុះសន្ធិសញ្ញា| លោ(ទីប្រកងុប៉ារសី ថ្ងៃថXទី៣ កញ្ញា| ឆ្នា្ន ំ១៧៨៣។ លោ(ក្នុងសន្ធិសញ្ញា| លោនះ អង់លោគ#សបានសុខចិត្តទទួ4សា� 4់អាលោ�រកិថា ជាប្របលោទសដែ94មានឯករាជ្យលោពញលោ4ញ៕

BររកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិលោ$យប្រគីស្តូហ្វ កូ5ុ ំលោ(ចុងសតវត្សរទី៍១៥ សា្ត ប់ (07:48)  

រហូត�កទ4់នឹង សព្វថ្ងៃថXលោនះ ប្របលោទសជាលោប្រចីនលោ(ដែតបន្តប្របារព្ធទិវារឭំក94់ថ្ងៃថXដែ94ប្រគីស្តូហ្វ កូ5ុលំោធ្វី9ំលោ;ីរ�ក94់អាលោ�រកិ (Columbus Day)លោ$យ លោសង ឌីណា

ក្នុងនាទីប្របវត្តិសាប្រស្តពិភពលោ�ក លោ(សប្តា្ត ហ៍លោនះ លោសង ឌីណា សូ�លោ4ីកលោ5ងី អំពីBររកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិ។ អស់រយៈលោព4ជាលោប្រចីនឆ្នា្ន ំ លោគនាគំ្នា្ន គិតជាទូលោpថា ទ្វីបអាលោ�រកិប្រតវូបានរកលោEីញលោ$យ ប្រគីស្តូហ្វ កូ5 ុ ំ លោ(ចុងសតវត្សរទី៍១៥។ ក៏បុ៉ដែន្ត លោប្រBយ�ក អ្នកប្របវត្តិសាប្រស្ត បានរកលោEីញនូវភស្តុ>ង ដែ94បញ្ញា្ជ ក់lmុយពីអ្វីដែ94លោគធ្លា# ប់គិតពី�ុន។

អស់រយៈលោព4រាប់សតវត្សរ ៍ បណា្ត ជនទូលោp លោ(លោ4ីពិភពលោ�កនាគំ្នា្ន លោជ�ថា អ្នកដែ94បានរកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិ�ុនលោគបង្អស់ គឺ ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុ ំ (Christophe Colomb)។ 9ំលោ;ីរលោរ�ងរបស់ ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5 ុ ំបានលោកីតលោ5ងី លោ(ចុងសតវត្សរទី៍១៥។

លោ(លោព4លោនាះ អឺរ ៉បុបានលោងីបលោចញពីយុគលោ�្ម ងងឹត ថ្ងៃនយុគស�័យកណា្ត 4 លោហីយចាប់លោl្តី�សា� 4់នូវភាពរងុលោរ�ងលោ5ងីវញិបន្តិច�្តងៗ លោហីយក្នុងលោនាះ គឺលោEីញមានប្របលោទស�ហាអំណាចថ្មី ដែ94ចាប់លោl្តី�លោ4ច�ុខលោ5ងី លោ(អឺរ ៉បុ គឺព័រទុយហាR 4់ និងលោអស្ប៉ាQញ។ លោ(លោព4លោនាះ បណា្ត ប្របលោទសលោ(អឺរ ៉បុកំពុងដែតប្របដែជងគ្នា្ន ក្នុងBរពប្រងីកលោស9្ឋកិច្ចរបស់ពួកលោគលោរoងៗខ#ួន >�រយៈBរលោធ្វីអាណានិគ� និងBរប្រគប់ប្រគងl#ូវជំនួញ។ Bរលោធ្វីជំនួញ ដែ94Bក់កបជាងលោគ លោ(លោព4លោនាះ គឺBរជួញ9ូរជា�ួយអាសីុ លោហីយជំនួញលោនះប្រតវូលោគលោធ្វី>�l#ូវលោគ្នាក ដែ94លោគលោfថា “l#ូវសូប្រត” តភា្ជ ប់អឺរ ៉បុ លោpឥណាw និងចិន។ ក៏បុ៉ដែន្ត Bរលោធ្វី9ំលោ;ីរ>�l#ូវលោគ្នាកពីអឺរ ៉បុលោpអាសីុប្រតវូប្របឈ��ុខនឹង លោប្រគ្នាះថា្ន ក់លោប្រចីន លោ(លោប្រBយលោព4ដែ94ចប្រកភពអូតូ�៉ង់របស់តួកគី បានវាយយកទីប្រកងុកុងស្តង់ទី;ូបនិងl្តួ4រ4ំំចប្រកភពបី៊ហ្សង់>ងំលោ(ឆ្នា្ន ១ំ៤៥៣។ ព័រទុយហាR 4 ់ ដែ94លោព4លោនាះជាប្របលោទស�ួយជំនាញខាងl#ូវស�ុប្រទ ក៏បានង្ហាកលោpលោធ្វីBរជួញ9ូរ>�l#ូវស�ុប្រទវញិ លោ$យលោចញ9ំលោ;ីរពីព័រទុយហាR 4 ់ >��ហាស�ុប្រទអាត#ង់ទិក ចាក់ចុះលោpទិសខាងត្ូបង វាង�ួយជំុទ្វីបអាប្រហ្វិក �ុននឹងh#ង�ហាស�ុប្រទឥណាw លោpBន់តំបន់អាសីុ។ ក៏បុ៉ដែន្ត ប្រគីស្តូហ្វ កូ5ុំ ដែ94ជាអ្នកជំនាញខាងលោ9ីរកប៉ា4់�កពីអីុ>4ី បានដែបកគំនិត�ួយថ្មីថា លោ$យសារដែតដែlន9ីមានរាង�ូ4 លោបីសិនជាលោគលោធ្វី9ំលោ;ីរលោចញពីអឺរ ៉បុ លោឆ្នា្ព ះលោpទិសខាង4ិច Bត់>��ហាស�ុប្រទអាត#ង់ទិក លោគនឹង

អាចលោធ្វី9ំលោ;ីរលោ$យប្រតង់លោp94់ឥណាw លោ$យចំណាយលោព4តិចជាង Bរលោធ្វី9ំលោ;ីរលោpទិសខាងលោកីត ដែ94ប្រតវូវាង�ួយជំុទ្វីបអាប្រហ្វិក។ លោ(ចុងសតវត្សរទី៍១៥ លោស្តចលោអស្ប៉ាQញក៏បានជួ4ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុំ ឲ្យ9ឹកនាលំោបសកក�្ម ក្នុងនា�លោអស្ប៉ាQញ លោធ្វី9ំលោ;ីរ>�កប៉ា4់ Bត់�ហាស�ុប្រទអាត#ង់ទិក លោឆ្នា្ព ះលោpអាសីុ។ លោ(ថ្ងៃថXទី៣ ដែខសីហា ឆ្នា្ន ១ំ៤៩២ ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុំ បានលោចញ9ំលោ;ីរពីលោអស្ប៉ាQញ ជា�ួយនឹងកប៉ា4់ ៣លោប្រគ�ង លោឆ្នា្ព ះលោpទិសខាង4ិច សំលោ�លោpអាសីុ។ ជាង ២ដែខលោប្រBយ�ក លោ(ថ្ងៃថXទី១២ ដែខតុ� កប៉ា4់របស់ប្រគីស្តូហ្វ កូ5ុ ំក៏បានលោធ្វី9ំលោ;ីរ�ក94់លោh្នរខាងលោកីតថ្ងៃនទ្វីបអាលោ�រកិ។ ប្រគីស្តូហ្វ កូ5 ុ ំ នឹកសា្ម នថាខ#ួន�ក94់ឥណាw ក៏បានលោfជនជាតិលោ9ី� ដែ94រស់លោ(លោ4ីទ្វីបអាលោ�រកិថាជាពួកឥណាw ។ លោe្ម ះ ដែ94លោ(ជាប់រហូត�កទ4់នឹងលោព4បច្ចុប្បន្ន គឺ “ឥណាw ដែស្បកប្រកហ�”។ ចាប់>ងំពីលោព4លោនាះ�ក ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុ ំ ប្រតវូបានប្របវត្តិសាប្រស្តចារទុកថាជាអ្នកដែ94បានរកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិ �ុនលោគបង្អស់។ ក៏បុ៉ដែន្ត លោប្រBយ�ក លោគបានរកលោEីញភស្តុ>ង ដែ94បញ្ញា្ជ ក់ថា ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5 ុ ំ �ិនដែ�នជាអ្នករកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិ�ុនលោគលោនាះលោទ លោហីយក៏�ិនដែ�នជាជនជាតិអឺរ ៉បុទី�ួយដែ94បានលោធ្វី9ំលោ;ីរលោp94់ទឹក9ីអាលោ�រកិលោនាះដែ9រ។ 

របូគំនួរបង្ហា� ញពីលោ�កប្រគីស្តូហ្វ កូ5ុំ

�ុនលោព4 ដែ94ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5 ុ ំ លោធ្វី9ំលោ;ីរ�ក94 ់ លោ(ចុងសតវត្សរទី៍១៥ ទ្វីបអាលោ�រកិមាន�នុស្សរស់លោ(>ងំពីរាប់�ឺុនឆ្នា្ន �ំកលោហីយ។ ជនជាតិលោ9ី�លោ(អាលោ�រកិ (ដែ94លោយីងលោfថា ជាជនជាតិឥណាw ដែស្បកប្រកហ�) >�Bរពិត គឺជា�នុស្ស ដែ94មានលោ9ី�កំលោ;ីត�កពីអាសីុ។ ពួកលោគបានលោធ្វី9ំលោ;ីរលោចញពីអាសីុ �កអាលោ�រកិ B4ពីប្របមា;ជា ២�ឺុនឆ្នា្ន �ុំន លោ$យh#ងBត់>�ចប្រកស�ុប្រទ រវាងរសុ្ីុស និងរ9្ឋអាឡាសាR (Bering Sea) លោ(ក្នុងអំ5ុងយុគស�័យទឹកក (Ice Age) លោព4ដែ94ក�្ពស់មានកប្រ�ិតទាប លោហីយប្រចកស�ុប្រទលោនះ លោ(ជា9ីលោគ្នាកលោ(លោ5យី ដែ94អាចឲ្យលោគលោ9ីរh#ងBត់បាន។ ចាប់>ងំពីលោប្រBយយុគស�័យទឹកកក លោ(លោព4ដែ94ក�្ពស់ទឹកស�ុប្រទលោកីនលោ5ងី ទ្វីបអាលោ�រកិប្រតវូបានBត់ផ្ទា្ត ច់ពីតំបន់លោl្សងលោទoត លោ$យ�ហាស�ុប្រទប៉ាសីុហ្វិក លោ(ខាង4ិច និង�ហាស�ុប្រទអាត#ង់ទិក លោ(ខាងលោកីត ដែ94ជាលោហតុលោធ្វីឲ្យទ្វីបអាលោ�រកិលោនះ ប្រតវូបានលោគបំលោភ#ចលោចា4លោសmីរដែតទាងំប្រសងុ។ រហូតទា4់ដែតលោប្រBយលោព4 ប្រគីស្តូហ្វ កូ5ុ ំលោធ្វី

9ំលោ;ីរ�ក94់ទ្វីបលោនះ លោទីប�ហាអំណាចលោ(អឺរ ៉បុ ជាពិលោសស លោអស្ប៉ាQញ និងព័រទុយហាR 4់ ចាប់លោl្តី�នាគំ្នា្ន លោធ្វី9ំលោ;ីរ�ក$ក់អាណានិគ�លោ4ីទ្វីបអាលោ�រកិ លោហីយពិភពលោ�កទាងំ�ូ49ឹងថា មានទ្វីបអាលោ�រកិ លោហីយក្នុងរយៈលោព4ជាលោប្រចីនឆ្នា្ន ំ លោគនាគំ្នា្ន គិតថា គឺប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុ ំ ដែ94ជាអ្នកបានរកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិលោនះ�ុនលោគ។ ក៏បុ៉ដែន្ត លោប្រBយ�កលោទoត អ្នកប្របវត្តិសាប្រស្ត�ួយចំនួនបានរកលោEីញថា ទ្វីបអាលោ�រកិប្រតវូបានលោគរកលោEីញ>ងំពី�ុនប្រគីស្តូហ្វកូ5ុលំោpលោទoត។ អ្នកប្របវត្តិសាប្រស្តខ#ះបានអះអាងថា សំលោ�ចិន លោប្រB�Bរ9ឹកនារំបស់លោ�ទ័ពលោជីងទឹកថ្ងៃនរាជវង្ស�ីង លោe្ម ះ Zheng He បានលោធ្វី9ំលោ;ីរលោp94់ទ្វីបអាលោ�រកិ >ងំពីឆ្នា្ន ១ំ៤២១ លោn4គ ឺ ប្របមា;ជា ៧០ឆ្នា្ន ំ �ុនប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុ ំ(១៤៩២)។ លោប្រBយ�កលោទoត លោគបានរកលោEីញដែlនទីគូរលោ$យចិន ដែ94បង្ហា� ញអំពីដែl្នកខ#ះថ្ងៃនទ្វីបអាលោ�រកិ។ ដែlនទីលោនះប្រតវូបានគូរ>ងំពី�ុនលោព4ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុ ំ លោធ្វី9ំលោ;ីរលោp94់ទ្វីបអាលោ�រកិលោpលោទoត លោហីយខ#ះប្រតវូបានគូរ >ងំពីក្នុងស�័យB4 ដែ94ចិនស្ថិតលោប្រB�Bរប្រគប់ប្រគងរបស់អធិរាជ�ុ៉ងលោហា� 4 គូបី៊ថ្ងៃ5 ខាន់ លោ�៉#ះ ដែ94អាចបញ្ញា្ជ ក់ថា ចប្រកភព�ុ៉ងលោហា� 4បានរកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិ >ងំពី�ុន Zheng He ថ្ងៃនរាជវង្ស�ីងលោpលោទoត។ ក៏បុ៉ដែន្ត រហូត�កទ4់នឹងលោព4លោនះ អ្នកប្របវត្តិសាប្រស្ត លោ(ដែតមានBរដែខ្វងគំនិតគ្នា្ន លោប្រចីនលោ(លោ5យី ជំុវញិBររកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិលោ$យចិន លោប្រB�រាជវង្ស�ីង ឬលោ$យចិន លោប្រB�គូបី៊ថ្ងៃ5 ខាន ់ ថ្ងៃនចប្រកភព�ុ៉ងលោហា� 4។ ដែតលោទាះជាយ៉៉ាងណា លោគបានយ4់ប្រសបគ្នា្ន ថា អាលោ�រកិពិតជាប្រតវូបានលោគរកលោEីញ>ងំពី�ុនប្រគីស្តូហ្វកូ5ុដំែ�ន។ អ្នកដែ94បានរកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិ �ុនប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុំ លោហីយដែ94លោគអាចបញ្ញា្ជ ក់បានច្ប៉ាស់�ស ់ >�រយៈភស្តុ>ងបុរា;វទិ្យា គឺពួកវគីីង (Viking) លោn4គ ឺ ជនជាតិក្នុងអ�្ូបរដែហ៊្សរម៉ានិក ដែ94រស់លោ(តំបន់អឺរ ៉បុខាងលោជីង។ >�រយៈកំណាយបុរា;វទិ្យា លោ(ដែប៉កខាងលោកីតប្របលោទសBណា$ (Newfoundland) លោគបានរកលោEីញថា ពួកវគីីង បានលោធ្វី9ំលោ;ីរលោp94់ និង>ងំទី4ំលោ( ក្នុងទ្វីបអាលោ�រកិ >ងំពីក្នុងអំ5ុងលោ9ី�សតវត្សរទី៍១១ លោn4គឺ ប្របមា;ជាជិត ៥០០ ឆ្នា្ន �ុំន ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុ។ំ ក៏បុ៉ដែន្ត លោបីលោទាះបីជាប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុ ំ �ិនដែ�នជាអ្នកបានរកលោEីញទ្វីបអាលោ�រកិ�ុនលោគក៏លោ$យ Bរលោធ្វី9ំលោ;ីររបស់ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5 ុ ំលោp94់ទ្វីបអាលោ�រកិ លោ(ចុងសតវត្សរទី៍១៥ គឺជាចំ;ុចចាប់លោl្តី�9៏សំខាន់�ួយថ្ងៃនBរលោបីកចំហទ្វីបអាលោ�រកិ លោpBន់ពិភពលោ�ក។ គឺជាBរលោបីកl#ូវ 94់�ហាអំណាចអឺរ ៉បុ លោឆ្នា្ព ះលោpដែស្វងយ4់សីុជលោប្រ� និងលោធ្វីអាជីវក�្មលោ4ីធនធ្លាន លោ(លោ4ីដែ9ន9ីថ្មី9៏ធំ�ួយ បុ៉ដែន្ត វាក៏ជាBរលោបីកl#ូវlងដែ9រ លោឆ្នា្ព ះលោpរកBរវនិាសហិនលោហាច សប្រមាប់ជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិ៕

អរយិធ�៌អាលោ�រកិ�ុនប្រគីស្តូហ្វកូ5ុំ 

សូរ្យប្រគ្នាសលោ(លោ4ីពីរា�ី៉9បន្ស4់ទុកលោ$យពួកម៉ាយ៉៉ា Getty Images/Bjorn Hollandលោ$យ លោសង ឌីណា

លោ(ក្នុងនាទីប្របវត្តិសាប្រស្តពិភពលោ�ករបស់លោយីង លោ(សប្តា្ត ហ៍លោនះ លោសង ឌីណា សូ�លោ4ីកលោ5ងី អំពីអរយិធ�៌ថ្ងៃនបណា្ត ជន ដែ94រស់លោ(លោ4ីទឹក9ីអាលោ�រកិ �ុនBរ�ក94់របស់ប្រគីស្តូហ្វ កូ5ុ ំលោ(ចុងសតវត្សរទី៍១៥។

លោ(ចុងសវត្សរទី៍១៥ លោ(លោព4ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុំ លោធ្វី9ំលោ;ីរ�ក94់ទ្វីបអាលោ�រកិ �នុស្សរាប់�ននាក់កំពុងដែតរស់លោ(លោ4ីទឹក9ីលោនះប្រសាប់លោpលោហីយ។ ជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិ ដែ94លោយីងដែតងដែតលោfថាជាជនជាត ិ “ឥណាwដែស្បកប្រកហ�” បានលោធ្វី9ំលោ;ីរ�ក94់ទឹក9ីអាលោ�រកិ >ងំពីរាប់�ឺុនឆ្នា្ន �ុំនលោ�៉#ះ លោ$យលោធ្វី9ំលោ;ីរលោចញពីអាសីុh#ងBត់>�ប្រចកស�ុប្រទលោ(ចលោនា# ះរសុ្ីុស និងអាឡាសាR (ប្រចកស�ុប្រទ Bering) ដែ94B4លោណាះ គឺជា9ីលោគ្នាក ដែ94អាចលោធ្វី9ំលោ;ីរលោ$យលោថ្មីរលោជីងបាន។ អ្នកប្របវត្តិសាប្រស្តបានប៉ាន់សា្ម នថា គិតប្រតឹ�សតវត្សរទ៍ ី ១៥ លោ(លោព4ដែ94ប្រគីស្តូហ ្វ កូ5ុំ លោធ្វី9ំលោ;ីរ�ក94់ ទ្វីបអាលោ�រកិទាងំ�ូ4មាន�នុស្សរស់លោ(សរបុប្របមា;ជា ៥០�ននាក់ ក្នុងលោនាះ ប្របមា;ជា ១០�ននាក់ រស់លោ(ប្រតង់�្តុំទឹក9ីសហរ9្ឋអាលោ�រកិបច្ចុប្បន្នលោនះ។ ជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិ ក៏9ូចជា�នុស្សលោ(តំបន់លោl្សងលោទoតដែ9រ បានសា� 4់នូវBរវវិឌ្ឍក្នុងរលោបoបរស់លោ( ចាប់>ងំពីBររស់លោ(លោ$យBរបរបាញ់ និងលោបះដែl#លោឈី >�រលោបoបបុលោរប្របវត្តិ បនាm ប់�កបានចាប់យករបរកសិក�្ម បលោងRីតជារ9្ឋ ដែ94ខ#ះមានអរយិធ�៌រងុលោរ�ង�ិនចាញ់�នុស្សលោ(តំបន់លោl្សងលោទoតបុ៉នា្ម ន លោនាះលោទ។ ពួកលោគលោចះបលោងRីតអក្សរសរលោសរ លោហីយមានចំលោ;ះ9ឹងខ្ពង់ខ្ពស់ខាងសិ4្បៈ សា្ថ បត្យក� ្ម >រាប្រស្ត គ;ិតវទិ្យា និងកសិក�្ម។ រកុ្ខជាតិ�ួយចំនួន ដែ94បច្ចុប្បន្នប្រតវូបានលោគសា� 4់ និងបរលិោភាគជាទូលោp ទាងំលោ(អឺរ ៉បុ ក៏9ូចជា លោ(កដែន#ងលោl្សងលោទoតលោ(ទូទាងំពិភពលោ�ក 9ូចជា 9ំ5ូងបារំាង, លោ9ី�BBវ ដែ94លោគយក�កលោធ្វីជាសូកូឡា (Chocolat), ស#ឹកកូB ដែ94លោគយក�កលោធ្វីជាលោភស្ជៈកូBកូឡា, លោnត, លោប៉ងលោប៉ាះ ឬថា្ន ជំក់ ជាលោ9ី� សុទ្ធសឹងជារកុ្ខជាតិ ដែ94មានលោ9ី�កំលោ;ីត9ំបូងលោចញពីវប្បធ�៌កសិក�្មថ្ងៃនជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិ។ ជាទូលោp លោគសលោងRតលោEីញថា ជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិ ដែ94បានបលោងRីតជារ9្ឋមានអរយិធ�៌រងុលោរ�ងខា# ងំ លោប្រចីនដែតពួកអ្នកលោ(ក្នុងតំបន់អាលោ�រកិកណា្ត 4 និងអាលោ�រកិខាងត្ូបង។ ពួកម៉ាយ៉៉ា (Maya) បលោងRីតរ9្ឋលោ(ប្រតង់�្តុំទឹក9ីដែ94បច្ចុប្បន្ន

B# យលោpជា ប្របលោទសB្វ លោតម៉ាឡា (Guatemala), ហុងឌូរាស៉់ (Honduras), លោអ4សា4់វាឌ័៉រ (El Salvador) និង�ួយដែl្នកថ្ងៃនប្របលោទស�ិុចសិុក។ ម៉ាយ៉៉ាគឺជាអរយិធ�៌9៏ចំណាស់ជាងលោគបំlុតលោ(អាលោ�រកិ លោ$យមានលោ9ី�កំលោ;ីត>ងំពីប្របមា;ជា ២៦០០ឆ្នា្ន �ុំនគ.ស លោហីយបានសា� 4់នូវភាពរងុលោរ�ងខា# ងំ លោ(ចលោនា# ះសតវត្សរទី៍៦ 94់ ទី៩គ.ស �ុននឹងប្រតវូធ្លា# ក់9ុន$ប រហូតរ�យបាត់របូ លោ(សតវត្សរទី៍១៦។ ជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិលោl្សងលោទoត ដែ94មានអរយិធ�៌រងុលោរ�ង�ួយដែ9រ គឺពួកអាដែសmក (Aztèque) ដែ94មានទី>ងំលោ(ប្រតង់�្តុំប្របលោទស�ិុចសិុកបច្ចុប្បន្ន និងពួកអីុងB (Inca) ដែ94មានទឹក9ី�តសន្ធឹងចាប់>ងំពីប្របលោទសលោអB្វ ទ័រ Bត់>�បូ4ីវ ី និងលោប៉រ ូ រហូត94់សុ�ី4ី។បច្ចុប្បន្ន អរយិធ�៌ថ្ងៃនជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិអស់ទាងំលោនះប្រតវូរ�យបាត់របូ ក៏បុ៉ដែន្ត បានបន្ស4់ទុកនូវសា# កសា្ន �ជាលោប្រចីន ដែ94បញ្ញា្ជ ក់ពីអរយិធ�៌របស់ពួកលោគ ក្នុងស�័យរងុលោរ�ង 9ូចជា ពីរា�ី៉9 លោ(�ិុចសិុក និងអាលោ�រកិកណា្ត 4 ដែ94បន្ស4់ទុកលោ$យពួកម៉ាយ៉៉ា និងពួកអាដែសmក និងប្រកងុបុរា; ម៉ាឈូពីឈ ូ (Machu Pichu) លោ(លោប៉រ ូ ដែ94បន្ស4់ទុកលោ$យពួកអីុងB លោហីយដែ94បច្ចុប្បន្ន ប្រតវូបានលោគចាត់បញ្ចូ4ក្នុងចំលោណា�អច្ឆរយិវត្ថុរបស់ពិភពលោ�ក។ 9ំលោ;ីរ�ក94់ទ្វីបអាលោ�រកិរបស់ប្រគីស្តូហ្វកូ5ុ ំលោ(ចុងសតវត្សរទី៍១៥ គឺជារបត់9៏សំខាន់បំlុត�ួយ ថ្ងៃនប្របវត្តិសាប្រស្តរបស់ជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិ ពីលោប្រnះវាជាចំ;ុចចាប់លោl្តី�ថ្ងៃនBរវាតទីលោធ្វីអាណានិគ�របស់អឺរ ៉បុ ជាពិលោសស លោអស្ប៉ាQញ លោpលោ4ីទឹក9ីអាលោ�រកិ។ Bរ$ក់អាណានិគ�លោ$យកមា# ងំដែ94នាលំោpរកBរសា# ប់រង្ហា� 4ជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិ។ 

ប្រកងុបុរា; Machu Pichu បន្ស4់ទុកលោ$យពួកអីុងB លោ(ប្របលោទសលោប៉របូច្ចប្បន្ន

ជាBរពិត ថា លោ(លោព4ទាហានលោអស្ប៉ាQញ ដែ94លោគលោfថា ពួក Conquestador លោធ្វី9ំលោ;ីរ�ក94់អាលោ�រកិ លោ(ចុងសតវត្សរទី៍១៥ អរយិធ�៌ម៉ាយ៉៉ាបានធ្លា# ក់ចុះលោខ្សាយ លោសmីរដែតរ�យបាត់របូលោpលោហីយ។ ក៏បុ៉ដែន្ត ពួកអាដែសmក និងពួកអីុងBវញិ លោ(ជាអាណាចប្រកធំ�ួយលោ(លោ5យី។ លោ(ចុងឆ្នា្ន ១ំ៥១៩ ទាហានលោអស្ប៉ាQញ ដែ94លោធ្វី9ំលោ;ីរលោចញពីគុយបា បានលោp94់រាជធ្លានីរបស់ពួកអាដែសmក (ដែ94មានទី>ងំលោ(ប្រតង់រ9្ឋធ្លានី�ិុចសិុកបច្ចុប្បន្ន)។ លោស្តចអាដែសmក លោe្ម ះ�ុ៉ងលោតហ៊្ូសម៉ា (Montezuma) បានទទួ4ឲ្យទាហានលោអស្ប៉ាQញសា្ន ក់លោ(លោ$យសុខប្រស4ួ ក៏បុ៉ដែន្ត លោប្រBយ�ក ទាហានលោអស្ប៉ាQញក៏បានវាយប្របហារBប់សមា# ប់លោ�9ឹកនាជំាលោប្រចីនរបស់ពួក អាដែសmក ក្នុងលោនាះក៏រ�ួមានទាងំលោស្តច�ុ៉ងលោតហ៊្ូសម៉ាlងដែ9រ។ លោប្រBយ�កលោទoត

លោអស្ប៉ាQញបាននាទ័ំព�កវាយ4ុកចូ4រាជធ្លានីរបស់ពួកអាដែសmក និងl្តួ4រ4ំំអាណាចប្រកអាដែសmកទាងំប្រសងុ លោ(nក់កណា្ត 4ឆ្នា្ន ១ំ៥២១ �ុននឹងវាតទីចាក់ចុះលោpទិសខាងត្ូបង រហូតលោp94់ដែ9ន9ីរបស់ពួកម៉ាយ៉៉ា។ លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៥៣១ ទាហានលោអស្ប៉ាQញ�ួយប្រក�ុលោl្សងលោទoត បានលោធ្វី9ំលោ;ីរសលោសoរ>�លោh្នរដែប៉កខាង4ិចអាលោ�រកិ ចាក់ចុះលោpទិសខាងត្ូបង សំលោ�លោpលោប៉រ ូទី>ងំធំរបស់អាណាចប្រកអីុងB។ លោអស្ប៉ាQញ ដែ94មានគ្នា្ន �ិន94់ ២០០នាក់lង បានលោបីកBរវាយប្របហារ និងចាប់ខ#ួនលោស្តចអីុងB លោធ្វីឲ្យអាណាចប្រកអីុងBប្រតវូ9ួ4រ4ំ លោ(ចុងឆ្នា្ន ំ១៩៣២។ Bរពប្រងីកអាណានិគ�របស់អឺរ ៉បុលោ(លោ4ីទ្វីបអាលោ�រកិបានបងRនូវវនិាសក�្ម យ៉៉ាង�ហាធំលោធង94់ជនជាតិលោ9ី�។ លោប្រ�ពីរងលោប្រគ្នាះលោ$យBរBប់សមា# ប់រង្ហា� 4 ក្នុងអំ5ុងសង្រ្គាង្ហា� �វាតទីពប្រងីកអាណានិគ�របស់ពួកលោអស្ប៉ាQញ ជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិបន្តរងលោប្រគ្នាះរាប់ទសវត្សរជ៍ាបន្តបនាm ប់�កលោទoត លោ(លោប្រB�អាណានិគ�អឺរ ៉បុ ជាពិលោសស រងលោប្រគ្នាះលោ$យBរលោកងប្របវញ័្ចBរង្ហារ>�ដែបបទាសករ និង ជាពិលោសស រងលោប្រគ្នាះលោ$យជំងឺ ដែ94ពួកអឺរ ៉បុនាយំក�ក>�ខ#ួន ដែ94សុទ្ធសឹងជាប្របលោភទជំងឺថ្មីៗ ដែ94ពួកជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិ�ិនមានអង់ទីគ័រ លោ9ី�្ីបBរnរខ#ួន។ លោ�លោរាគដែ94ច�#ងពីពួកអឺរ ៉បុបានរាតត្ប៉ាតសមា# ប់ជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិ ទាងំ�នៗនាក់។ ប្របជាជនអីុងB ដែ94អ្នកប្របវត្តិសាប្រស្តប៉ាន់ប្របមា;ថា មានចំនួនប្របដែហ4ពី ១២�ន លោp ១៥�ននាក់ លោ(�ុនអាណានិគ�លោអស្ប៉ាQញ បានធ្លា# ក់ចុះ�កលោ(ប្រតឹ�ដែតប្របមា;ជា ៦០�ឺុននាក់បុ៉លោណា� ះ �ួយសតវត្សរល៍ោប្រBយអាណានិគ�។ ប្របជាជនអាដែសmកវញិ បានធ្លា# ក់ចុះ ពីប្របមា;ជា ២០�ននាក ់ �កលោ(ប្រតឹ�ដែតប្របមា; ១,៦�ននាក ់ លោn4គឺ ធ្លា# ក់ចុះរហូត94់លោpជាង ៩០%។ បច្ចុប្បន្នលោនះ លោ(ដែតមានជនជាតិលោ9ី�អាលោ�រកិ ប្របមា;ជាជាង ៥០�ននាក់ កំពុងរស់លោ(លោ4ីទ្វីបអាលោ�រកិ។ ក៏បុ៉ដែន្ត លោ(ស4់ដែត�នុស្សបុ៉លោណា� ះ ដែ94រស់លោ(រាយប៉ាយជាជនជាតិភាគតិច លោ(>�បណា្ត ប្របលោទសលោl្សងៗគ្នា្ន លោ(លោសmីរដែតnសលោពញក្នុងទ្វីបអាលោ�រកិ ចាប់>ងំពីBណា$ រហូតលោp94់ស�៊ី4ី។ ចំដែ;កឯអរយិធ�៌9៏រងុលោរ�ងរបស់ពួកលោគវញិប្រតវូរ�យបាត់បង់អស់លោpលោហីយ៕

សតវត្សរទី៍១៧ និងទី១៨៖ យុគថ្ងៃនពន#ឺលោ(អឺរ ៉បុ (Siècle des Lumières) 

របូគំនូរបង្ហា� ញពីលោស្តច4្វីស ទី១៤ (Louis XIV) ទទួ4ជួបសមាជិករាជប;wិ តសភាវទិ្យាសាប្រស្តបារំាង លោ(ឆ្នា្ន ំ១៦៦៧លោ$យ លោសង ឌីណា

លោ(ក្នុងនាទីប្របវត្តិសាប្រស្តពិភពលោ�ករបស់លោយីង លោ(សប្តា្ត ហ៍លោនះ លោសង ឌីណា សូ�លោ4ីកលោ5ងីអំពីពិភពលោ�កលោ(ចលោនា# ះសតវត្សរទី៍១៧ និងសតវត្សរទី៍១៨ ជាពិលោសស អំពីស�័យB4�ួយលោ(អឺរ ៉បុ ដែ94លោគឲ្យលោe្ម ះថា “យុគថ្ងៃនពន#ឺ” លោn4គឺ ពន#ឺ>�រយៈចំលោ;ះ9ឹង។

សតវត្សរទី៍១៧... �ហាអំណាចលោ(អឺរ ៉បុបន្តវាតទីពប្រងីកអាណានិគ� លោ(ក្នុងទ្វីបអាលោ�រកិ លោ$យលោអស្ប៉ាQញ និងព័រទុយហាR 4់ប្រគប់ប្រគងអាលោ�រកិខាងត្ូបង លោហីយបារំាង និងអង់លោគ#សប្រគប់ប្រគងអាលោ�រកិខាងលោជីង ប្រតង់ទឹក9ីBណា$ និងសហរ9្ឋអាលោ�រកិសព្វថ្ងៃថX។ លោ(អាស ុី រាជវង្ស�ីងរបស់ចិនប្រតវូបានពួកម៉ាន់ជូl្តួ4រ4ំំ លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៦៤៤។ ពួកម៉ាន់ជូក៏បានបលោងRីតជារាជវង្សថ្មី�ួយលោទoត គឺរាជវង្សឈីង ដែ94ប្រគប់ប្រគងប្របលោទសចិនរហូត94់ឆ្នា្ន ១ំ៩១២ លោទីបប្រតវូប្រក�ុបះលោបារ9ឹកនាលំោ$យសុ៊នយ៉៉ាតលោសនl្តួ4រ4ំំ លោហីយបលោងRីតរបបសាធ្លារ;រ9្ឋ។ លោ(អាសីុអាលោគ្នយ៍ អាណាចប្រកដែខ្មរលោ(ដែតបន្តធ្លា# ក់9ុន$ប លោ$យទឹក9ីលោចះដែតរញួបន្តិច�្តងៗ លោ$យBរលោ4បប្រតបាក់ពីប្របលោទសជិតខាង។ លោប្រBយពីBរ9ួ4រ4ំអង�រ និងបនាm យ4ដែង្វកលោ$យសារថ្ងៃ9លោសo� អាណាចប្រកដែខ្មរក៏ចាប់លោl្តី�បាត់បង់ទឹក9ីកូសុាងំសីុន (ក�្ពុជាលោប្រB�) លោpក្នុងថ្ងៃ9អាណា� � លោ(ក្នុងរាជប្រពះបាទជ័យលោជ$្ឋ ទី២។ ប្រពះបាទជ័យលោជ$្ឋ ទី២ ដែ94បានលោ5ងីប្រគងរាជ្យ លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៦១៨ បានយកក្សប្រតិយអាណា� ��កលោធ្វីជាប្រពះរាជាយ៉ា រចួលោហីយអនុញ្ញា| តឲ្យប្របជាជនអាណា� �ចូ4�ក>ងំទី4ំលោ(លោ(ដែក្បរថ្ងៃប្រពនគរ។ ចាប់ពីលោព4លោនាះលោហីយ ដែ94ពួកអាណា� �ចាប់លោl្តី�ទង្រ្គានាm ន9លោ;្តី �Bន់Bប់ទឹក9ី ដែ94លោយីងលោfថា ក�្ពុជាលោប្រB�សព្វថ្ងៃថXលោនះ។លោ(អឺរ ៉បុវញិ សង្រ្គាង្ហា� �9៏ធំ�ួយបានlmុះលោ5ងី លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៦១៨ លោហីយអូសបនា# យរហូត94់ឆ្នា្ន ១ំ៦៤៨ ដែ94លោគឲ្យលោe្ម ះថា “សង្រ្គាង្ហា� � ៣០ឆ្នា្ន ”ំ (Guerre de Trente Ans)។ សង្រ្គាង្ហា� �លោនះlmុះលោ5ងីពី9ំបូងលោចញពីជលោមា# ះសាសនា រវាងពួកBតូ4ិក និងពួកប្របលូោតស្តង់។ ក៏បុ៉ដែន្ត លោប្រBយ�ក សង្រ្គាង្ហា� �លោនះក៏បានរា4$4លោpជាសង្រ្គាង្ហា� �លោពញក្នុងតំបន់អឺរ ៉បុទាងំ�ូ4។ សង្រ្គាង្ហា� �លោនះបានបិទបញ្ចប់លោ$យសន្ធិសញ្ញា| លោវសហា្វ 4 ី (Wesphalie) លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៦៤៨។ គឺសន្ធិសញ្ញា| លោវសហា្វ 4ីលោនះលោហីយ ដែ94ប្រតវូបានលោគចាត់ទុកថាជា�ូ4$្ឋ នប្រគឹះថ្ងៃនទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិ ស�័យទំលោនីប

លោ$យបណា្ត ប្របលោទសអឺរ ៉បុបានប្រព�លោប្រពoងគ្នា្ន បលោងRីតជាលោគ្នា4Bរ;៍ 9៏សំខាន់�ួយ គឺអធិបលោតយ្យភាព និងបូរ;ភាពទឹក9ីរបស់រ9្ឋ លោn4គឺ រ9្ឋនី�ួយៗមានប្រពំដែ9នដែ94�ិនអាចរលំោ�ភបាន លោហីយប្រតវូ9ឹកនាលំោ$យអំណាចនលោយ៉ាបាយ ដែ94មានអធិបលោតយ្យភាពកំពូ4 ដែ94ប្របលោទសលោl្សងលោទoត�ិនអាច4ូកថ្ងៃ9ចូ4�កលោប្រជoតដែប្រជកបាន។ 

របូគំនូរបង្ហា� ញពីពិធីជប់លោ4oងលោប្រBយBរចុះសន្ធិសញ្ញា| លោវសហា្វ 4ី (អា4#ឺ�៉ង់) បញ្ចប់សង្រ្គាង្ហា� � ៣០ឆ្នា្ន ំលោ(អឺរ ៉បុ

ឆ្នា្ន ំ ១៦៤៩ �ួយឆ្នា្ន លំោប្រBយBរចុះកិច្ចប្រព�លោប្រពoងលោវសហា្វ 4ីបញ្ចប់សង្រ្គាង្ហា� �៣០ឆ្នា្ន ំ លោហតុBរ;៍9៏សំខាន់�ួយបានលោកីតលោ5ងី លោ(អង់លោគ#ស។ ប9ិវត្តន៍ប្របឆ្នាងំនឹងរាជានិយ�អង់លោគ#ស ដែ94បានបងRជាសង្រ្គាង្ហា� �សីុវ4ិ>ងំពីឆ្នា្ន ១ំ៦៤២�កលោនាះ បានទទួ4លោជាគជ័យ លោហីយប្រក�ុប9ិវត្តន៍បានចាប់ខ#ួនលោស្តចអង់លោគ#ស គឺលោស្តច Charles ទី១ យក�កBត់លោទាសប្របហារជីវតិ លោ$យBត់ក្ប៉ា4។ របបរាជានិយ�ប្រតវូ9ួ4រ4ំ ជំនួស�កវញិលោ$យរបបសាធ្លារ;រ9្ឋ ក៏បុ៉ដែន្ត ជារបបសាធ្លារ;រ9្ឋដែបបផ្ទា្ត ច់Bរ 9ឹកនាលំោ$យលោ�9ឹកនាលំោយ៉ាធ្លាលោe្ម ះ Oliver Cromwell។ ក៏បុ៉ដែន្ត របបសាធ្លារ;រ9្ឋអង់លោគ#សមានអាយុB4ដែត ១០ឆ្នា្ន បុ៉ំលោណា� ះ។ លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៦៥៩ �ួយឆ្នា្ន លំោប្រBយ�រ;ភាពរបស ់ Oliver Cromwell របបសាធ្លារ;រ9្ឋអង់លោគ#សប្រតវូ9ួ4រ4ំ លោហីយអង់លោគ#សក៏វ4ិប្រត5ប់លោpរកBរ9ឹកនា>ំ�ដែបបរាជានិយ�វញិ ក៏បុ៉ដែន្ត របបរាជានិយ�ថ្មីលោនះប្រតវូបានលោគលោធ្វីកំដែ;ទប្រ�ង់បន្តិច�្តងៗ ពីរាជានិយ�ផ្ទា្ត ច់Bរ រហូតeនលោpបលោងRីតជារបបរាជានិយ�អាប្រស័យរ9្ឋធ�្មនុញ|លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៦៨៨។ លោ(អឺរ ៉បុ ក្នុងសតវត្សរទី៍១៧ ថ្វី9្ិបតដែតមានភាពវកឹវរលោ$យសង្រ្គាង្ហា� �លោប្រចីន ក៏បុ៉ដែន្ត ច4នា Renaissance លោn4គឺBរចាប់កំលោ;ីតលោ5ងីវញិថ្ងៃនអរយិធ�៌អឺរ ៉បុស�័យបុរា; លោ(ដែតបន្តរកីសាយភាយBន់ដែតធំលោ5ងីៗ។ អ្នកប្របវត្តិសាប្រស្តជាទូលោp ជាពិលោសស អ្នកប្របវត្តិសាប្រស្តលោ(>�បណា្ត ប្របលោទសលោ�កខាង4ិច ចាត់ទុកស�័យB4ពីnក់កណា្ត 4សតវត្សរទី៍១៧94់nក់កណា្ត 4សតវត្សរទី៍១៨ថាជាយុគថ្ងៃនពន #ឺ (Enlightenment/Siècle des Lumières) លោn4គឺជាស�័យB4ថ្ងៃនចំលោ;ះ9ឹង។ Montesquieu, Voltaire និង Jean-Jacques Rousseau លោ(បារំាង, John Locke និង Thomas Hobbes លោ(អង់លោគ#ស, Spinoza (១៦៣២-១៦៧៧) លោ(ហូ5ង់... សុទ្ធសឹងជាទស្សនវទូិ4្ីបៗ លោ(ក្នុងចលោនា# ះសតវត្សរទី៍១៧ និងទី១៨។ គឺលោ(ក្នុងអំ5ុងលោព4លោនាះលោហីយ ដែ94ប្រទឹស្តីថ្ងៃនទស្សនវជិា្ជ នលោយ៉ាបាយ9៏សំខាន់�ួយ

ដែ94លោគឲ្យលោe្ម ះថា “កិច្ចសន្យាសង��” (Contrat Social) បានចាប់កំលោ;ីតលោ5ងី  លោហីយលោ(ដែតបន្តមានឥទ្ធិព4�កទ4់នឹងលោព4បច្ចុប្បន្ន ជាពិលោសស លោ(ក្នុងរបប9ឹកនា>ំ�ដែបបប្របជាធិបលោតយ្យ។ >�រយៈប្រទឹស្តីលោនះ រ9្ឋអាចមានអំណាចលោpលោ4ីព4រ9្ឋបាន លោ$យសារដែតព4រ9្ឋនី�ួយៗប្រព�លោប្រពoងសុខចិត្ត$ក់ខ#ួនឲ្យស្ថិតលោប្រB� អំណាចរបស់រ9្ឋ។ ទំនាក់ទំនង រវាងរ9្ឋ និងប្របជាជន ប្រតវូចងភា្ជ ប់លោ$យកិច្ចសន្យា�ួយ ដែ94លោគលោfថា “កិច្ចសន្យាសង��” ដែ94>�រយៈកិច្ចសន្យាលោនះ ប្របជាជននី�ួយៗសុខចិត្តលោបាះបង់លោសរភីាពរបស់ខ#ួន�ួយដែl្នក លោហីយ$ក់ខ#ួនឲ្យស្ថិតលោប្រB�អំណាចរបស់អ្នក9ឹកនារំ9្ឋ។ ជាថ្នរូ�កវញិ អ្នក9ឹកនារំ9្ឋប្រតវូដែតធ្លានានូវសន្តិសុខ និងសិទ្ធិលោសរភីាព�ួយដែl្នកលោទoតដែ94លោ(លោសសស4់សប្រមាប់ប្របជាជនជាទូលោp។ ប្រទឹស្តីលោនះគឺជាគន#ឹះក្នុងBរដែស្វងយ4់អំពីទំនាក់ទំនង រវាងរ9្ឋ និងប្របជាជនដែ94លោ(ចំ;ុះរ9 ្ឋ ទាងំលោ(ក្នុងរចនាស�្ព័ន្ធរ9្ឋស�័យទំលោនីប និងទាងំលោ(ក្នុងលោព4�នុស្សចាប់បលោងRីតរ9្ឋជា9ំបូង លោ(ក្នុងស�័យB4ប9ិវត្តន៍កសិក�្ម។ ទស្សនវជិា្ជ នលោយ៉ាបាយ ស្តីពីBរ “Bរដែបងដែចកអំណាចរ9្ឋ” របស ់ Montesquieu និង John Locke ក៏ជាប្រទឹស្តីនលោយ៉ាបាយ9៏មានឥទ្ធិព4ខា# ងំ�ួយដែ9រ លោ(អឺរ ៉បុលោ(ចលោនា# ះសតវត្សរទី៍១៧ និងទី១៨។ ប្រទឹស្តីលោនះ គឺជា�ូ4$្ឋ នប្រគឹះថ្ងៃន4ទ្ធិប្របជាធិបលោតយ្យ លោហីយដែ94មានឥទ្ធិព4លោ(ទូទាងំពិភពលោ�ករហូត�កទ4់នឹងសព្វថ្ងៃថXលោនះ។ 

របូគំនូរបង្ហា� ញពីលោ�កអីុសាក ់ ញូតុន អ្នកប្របាជ�អង់លោគ#ស9៏4្បី4្ប៉ាញខាងរបូវទិ្យា

និយ៉ាយ ខាងដែl្នកវទិ្យាសាប្រស្តវញិ លោ(ចលោនា# ះសតវត្សរទី៍១៧ និងទី១៨ លោគលោEីញមានប្រទឹស្តី4្ៗអ ជាលោប្រចីនបានចាប់កំលោ;ីតលោ5ងី លោចញពីអ្នកប្របាជ�4្ីបៗជាលោប្រចីន 9ូចជា ខាង>រាប្រស្ត មាន Johannes Kepler លោ(អា4#ឺ�៉ង់, ខាងរបូវទិ្យា និងគ;ិតវទិ្យា មាន Blaise Pascal និង René Descartes លោ(បារំាង និងជាពិលោសស អីុសាក់ ញូតុន Isacc Newton លោ(អង់លោគ#ស។ អីុសាក់ ញូតុន ដែ94លោកីតឆ្នា្ន ១ំ៦៤២ ប្រតវូបានលោគចាត់ទុកថាជាអ្នកវទិ្យាសាប្រស្ត9៏មានឥទ្ធិព4បំlុត លោ(ក្នុងប្របវត្តិសាប្រស្តរបស់�នុស្សជាតិ។ ប្រទឹស្តីរបស់ញូតុន ដែ94ប្រតវូបានលោគសា� 4់លោប្រចីនជាងលោគ គឺកមា# ងំថ្ងៃនទំនាញដែlន9ី។ ចំលោ;ះ9ឹងថ្ងៃនអ្នកប្របាជ�អឺរ ៉បុ ក្នុងចលោនា# ះសតវត្សរទី៍១៧ និងទី១៨លោនះលោហីយ ដែ94ជាពន#ឺ បំភ#ឺl#ូវ លោឆ្នា្ព ះលោpBរលោធ្វី

ប9ិវត្តន៍ធំៗជាលោប្រចីន ទាងំប9ិវត្តន៍ដែl្នកវទិ្យាសាប្រស្តស�័យទំលោនីប និងទាងំប9ិវត្តន៍ខាងសង��និងនលោយ៉ាបាយ 9ូចជា ប9ិវត្តន៍លោ(អង់លោគ#ស លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៦៨៨ ដែ94eនលោpបលោងRីតរាជានិយ�អាប្រស័យធ�្មនុញ|, ប9ិវត្តន៍លោ(អាលោ�រកិ ដែ94eនលោpបលោងRីតសហរ9្ឋអាលោ�រកិឯករាជ្យពីអាណានិគ�អឺរ ៉បុ លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៧៧៦ និងប9ិវត្តន៍បារំាង លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៧៨៩ ដែ94l្តួ4រ4ំំរបបរាជានិយ�ផ្ទា្ត ច់Bរ បលោងRីតលោpជារបបសាធ្លារ;រ9្ឋ រហូត�កទ4់នឹងលោព4បច្ចុប្បន្នលោនះ៕

Renaissance ៖Bររស់លោ5ីងវញិថ្ងៃនអរយិធ�៌រងុលោរ�ងអឺរ ៉បុលោ(សតវត្សរទី៍១៦  

គំនូរគូរលោ$យ Raphaël វចិិប្រតករអីុ>4ីស�័យB4 Renaissance បង្ហា� ញអំពីអ្នកប្របាជ�ប្រកិកស�័យបុរា;លោ$យ លោសង ឌីណា

លោ(ក្នុងនាទីប្របវត្តិសាប្រស្តពិភពលោ�ករបស់លោយីង លោ(សប្តា្ត ហ៍លោនះ លោសង ឌីណា សូ�លោ4ីកលោ5ងី អំពីBរចាប់កំលោ;ីតលោ5ងីវញិ ថ្ងៃនអរយិធ�៌រងុលោរ�ងលោ(អឺរ ៉បុ ដែ94លោគលោfថា ស�័យB4 Renaissance។

លោ(ក្នុងសតវត្សរទី៍១៥ និងទី១៦ លោ(លោព4ដែ94លោអស្ប៉ាQញកំពុងដែតវាតទីពប្រងីកអាណានិគ�លោ(លោ4ីទ្វីបអាលោ�រកិ ដែ94លោគលោfថា “ដែ9ន9ីថ្មី” លោ(អឺរ ៉បុដែ94ជាដែ9ន9ីចាស់ឯលោ;ះវញិ លោគបានសា� 4់នូវBរវវិឌ្ឍ9៏សំខាន់�ួយ គឺBរវវិឌ្ឍខាងវប្បធ�៌ ដែ94លោគឲ្យលោe្ម ះ>�ភាសាបារំាងថា “La Renaissance”។ Renaissance ពីលោប្រnះថា លោ(លោព4លោនាះ អឺរ ៉បុបានចាប់លោl្តី�សា� 4់លោ5ងីវញិនូវវប្បធ�៌រងុលោរ�ងដែ94លោគធ្លា# ប់មាន B4ពីក្នុងស�័យបុរា; លោហីយដែ94ប្រតវូរ�យបាត់បង់លោសmីរដែតបាត់សូន្យលោ(លោប្រBយBរ9ួ4រ4ំថ្ងៃន ចប្រកភពរ ៉�ូ។

លោយីង9ឹងលោហីយថា លោ(លោប្រBយBរ9ួ4រ4ំថ្ងៃនចប្រកភពរ ៉�ូ លោ(សតវត្សរទី៍៥ តំបន់អឺរ ៉បុដែ94ធ្លា# ប់ដែតស្ថិតលោ(ក្នុង�ហារ9្ឋដែត�ួយ គឺចប្រកភពរ ៉�ូ ប្រតវូបានបំដែបកលោpជានគរលោl្សងៗគ្នា្ន លោហីយនគរអស់ទាងំលោនាះបានចំណាយលោព4លោប្រចីនលោpលោ4ីBរលោធ្វីសង្រ្គាង្ហា� �រវាងគ្នា្ន និងគ្នា្ន ឬលោធ្វីសង្រ្គាង្ហា� �9លោ;្តី �អំណាចថ្ងៃlmក្នុងនគររបស់ខ#ួន។ អឺរ ៉បុប្រតវូធ្លា# ក់ក្នុងភាពអនាធិបលោតយ្យ លោស9្ឋកិច្ចប្រតវូលោខmចខាm ំ ប្របជាជនគ្នា្ម នសុខសន្តិភាព និងគ្នា្ម នBរអប់រ ំ ដែ94ជាលោហតុលោធ្វីឲ្យវប្បធ�៌9៏រងុលោរ�ងB4ពី�ុន ប្រតវូរ�យបាត់បង់បន្តិច�្តងៗ រហូតធ្លា# ក់ក្នុង9ំណាក់B4�ួយ ដែ94អ្នកប្របវត្តិសាប្រស្តឲ្យលោe្ម ះថា“យុគលោ�្ម ងងឹត”។ លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៤៥៣ មានលោហតុBរ;៍9៏សំខាន់�ួយ ដែ94លោធ្វីឲ្យយុគលោ�្ម ងងឹតលោ(អឺរ ៉បុចាប់លោl្តី�ទទួ4ពន#ឺលោ5ងីវញិ។

ចប្រកភពអូតូ�៉ង់របស់ពួកតួកគីបានវាយl្តួ4រ4ំំទីប្រកងុកុងស្តង់ទី;ូប ដែ94ជារាជធ្លានីថ្ងៃនចប្រកភពបី៊ហ្សង់>ងំ (អតីតចប្រកភពរ ៉�ូខាងលោកីត)។ អ្នកប្របាជ�ជាលោប្រចីនរបស់បី៊ហ្សង់>ងំក៏បាននាគំ្នា្ន រត់លោភoសខ#ួនលោp Bន់អឺរ ៉បុ លោ$យនាំយកលោpជា�ួយនូវឯកសារ4្ៗអ ដែ94បន្ស4់ទុកពីអ្នកប្របាជ�ប្រកិកស�័យបុរា;។ អ្នកប្របាជ� និងឯកសារប្រកិកទាងំលោនះលោហីយ ដែ94ជាប្រគឹះ9៏សំខាន់�ួយ ដែ94នាលំោpរកBរសា្ត រលោ5ងីវញិថ្ងៃនវប្បធ�៌រងុលោរ�ងលោ(អឺរ ៉បុ លោហីយឆ្នា្ន ំ១៤៥៣ ប្រតវូបានអ្នកប្របវត្តិសាប្រស្តអឺរ ៉បុ ជាពិលោសស អ្នកប្របវត្តិសាប្រស្តបារំាង ចាត់ទុកថាជាឆ្នា្ន ចុំងលោប្រBយថ្ងៃនយុគស�័យកណា្ត 4 និងជាឆ្នា្ន ចំាប់លោl្តី�ថ្ងៃនស�័យB4 Renaissance។ ប្របលោទសដែ94បានលោ9ីរតួនាទីសំខាន់បំlុត លោ(ក្នុងBរលោធ្វីឲ្យរស់លោ5ងីវញិ ថ្ងៃនវប្បធ�៌រងុលោរ�ងលោនះ គឺអីុ>4ី។ លោគសលោងRតលោEីញថា អ្នកប្របាជ�4្ីបៗ ទាងំខាងសិ4្បៈ សា្ថ បត្យក�្ម ទស្សនវជិា្ជ នលោយ៉ាបាយ ហិរញ|វត្ថុ និង>រាសាប្រស្ត ភាគលោប្រចីនលោចញ�កពីអីុ>4ី។ 

របូគំនូរ Monalisa គូរលោ$យ Léonard de Vinci (ឬ Leonardo da Vinci)

Michel-Ange, Raphael និង Léonard de Vinci ដែ94ប្រតវូបានលោគចាត់ទុកថាជាវចិិប្រតករ ដែ94មានសា្ន ថ្ងៃ9លោh្នី�បំlុតលោ(ក្នុងប្របវត្តិសាប្រស្ត�នុស្សជាតិ គឺពូដែកខាងចមា# ក ់ គំនូរ សា្ថ បត្យក� ្ម និងវសិ្វក�្ម សុទ្ធសឹងជាអ្នកប្របាជ�អីុ>4ី។ រហូត�កទ4់នឹងលោព4សព្វថ្ងៃថXលោនះ ក្នុង�ួយថ្ងៃថXៗ លោគលោEីញមានហ្វូង�នុស្សដែ;នណាន់>ន់>ប់ នាគំ្នា្នឈរតប្រ�ង់ជួរចាលំោ�ី4របូគំនូរ Monalisa ដែ94គូរលោ$យ Léonard de Vinci លោហីយដែ94លោគ$ក់>ងំលោ(ក្នុងសារ�នmីរ Louvre លោ(ប៉ារសី។ ចំដែ;ក Michel-Ange វញិ លោប្រ�ពីគំនូរ និងចមា# ក់ បានបន្ស4់ទុកនូវសា្ន ថ្ងៃ9សា្ថ បត្យក�្ម9៏4្បី4្ប៉ាញជាលោប្រចីន ជាពិលោសស គឺវហិារ Saint Pierre លោ(បុរវីាទី៉កង់ លោហីយដែ94ប្រតវូបានលោគច�#ង>� លោ(ក្នុងBរសាងសង់អគ្នារជាលោប្រចីនលោl្សងលោទoត រ�ួមាន វហិារ Saint Paul លោ(អង់លោគ#ស និងវមិានBពីតូ4របស់សហរ9្ឋអាលោ�រកិជាលោ9ី�។ អ្នកប្របាជ��ួយរបូលោទoតរបស់អីុ>4ី នាស�័យB4 Renaissance គឺទស្សនវទូិនលោយ៉ាបាយ លោe្ម ះ Machiavelli បាននិពន្ធលោសoវលោ��ួយក្ប៉ា4 ដែ944្ីបសុះសាយរហូត�ក94់សព្វថ្ងៃថX គឺលោសoវលោ� ដែ94មានចំ;ងលោជីងជាភាសាបារំាងថា “Le Prince”។ លោ(ក្នុងលោសoវលោ�លោនះ Machiavelli បានសរលោសរអំពីរលោបoប9ឹកនារំ9្ឋ លោ$យលោប្របីប្របាជា� lង លោប្របីកមា# ងំlង និងលោប្របីក44្ិបចlង។ លោបី>� Machiavelli លោ�9ឹកនារំ9្ឋប្រតវូដែតលោចះលោប្របីកមា# ងំ9ូចជាសត្វលោ> និង

លោចះប្រក5ចិប្រក5ុច9ូចជាសត្វកលោប្រញ្ញា្ជ ង ក៏បុ៉ដែន្ត កមា# ងំ និងភាពប្រក5ចិប្រក5ុចលោនះ �ិនដែ�នលោ9ី�្ីបប្រគ្នាន់ដែតរក្សាអំណាចយក�កបំលោពញប្របលោយ៉ាជន៍ផ្ទាm 4់ខ#ួន លោនាះលោទ បុ៉ដែន្ត គឺលោ9ី�្ីបរក្សាអំណាចយកលោpបលោប្រ�ីl4ប្របលោយ៉ាជន៍របស់ប្របជាជនទូលោp។ រ9្ឋអាចរលំោ�ភច្ប៉ាប់ ឬលោធ្វីនូវទលោង្វីដែ94គ្នា្ម នសី4ធ�៌ លោបីសិនជាវាចាបំាច់ លោ9ី�្ីបl4ប្របលោយ៉ាជន៍ជាតិ ដែ94លោគលោf>�ភាសាបារំាងថា “Raison d’Etat”។ លោគ្នា4គំនិតរបស ់ Machiavelli ប្រតវូបានអ្នកខ#ះរះិគន់ថាជាគំនិតអ្នកនលោយ៉ាបាយដែ94គ្នា្ម នសី4ធ�៌ ក៏បុ៉ដែន្ត ខ#ះលោទoត យ4់ថាវាជាគំនិតនលោយ៉ាបាយដែ94មាន4ក្ខ;ៈប្របាក9និយ�។ �កទ4់នឹងលោព4បច្ចុប្បន្នលោនះ លោសoវលោ� “Le Prince” របស់ Machiavelli លោ(ដែតជាលោសoវលោ�លោគ្នា4ដែ94លោគយក�កបលោប្រងoនលោ(លោសmីរដែតប្រគប់សា�វទិ្យាសាប្រស្តនលោយ៉ាបាយ។ លោ(សតវត្សរទី៍១៦ ច4នា Renaissance ដែ94ចាប់កំលោ;ីតលោ(អីុ>4ី បានជះពន#ឺបន្តិច�្តងៗ លោp94់បណា្តប្របលោទសលោl្សងលោទoត លោ(ទូទាងំតំបន់អឺរ ៉បុ រាប់ចាប់>ងំពីលោអស្ប៉ាQញ បារំាង អា4#ឺ�៉ង់ និងអង់លោគ#សរហូតលោp94់បូ៉5ូញ។ លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៥៤៣ >រាវទិូបូ៉5ូញមា្ន ក់លោe្ម ះ Nicolas Corpernic ដែ94ធ្លា# ប់បានលោpសិក្សាលោ(អីុ>4ី បានលោចញl្សាយលោសoវលោ��ួយ អំពីប្រទឹស្តីថ្មីថ្ងៃន>រាសាប្រស្ត ដែ94ប្រតវូបានលោគចាត់ទុកថាជាប9ិវត្តន៍ថ្ងៃនBរយ4់9ឹងរបស់�នុស្ស លោpលោ4ីចប្រកវា4។ >ងំពីលោ9ី�លោរoង�ក �នុស្សក្នុងស�័យបុរា;យ4់ថា ដែlន9ីគឺជាចំ;ុចកណា្ត 4ថ្ងៃនចប្រកវា4។ ប្រគប់អ្វីៗទាងំអស់ដែ94លោ(លោ4ីលោ�E ទាងំប្រពះចនm ប្រពះអាទិត្យ និងប្រគប់ផ្ទាR យទាងំអស់ សុទ្ធដែតលោធ្វី9ំលោ;ីរជំុវញិដែlន9ី។ Nicolas Copernic ដែ94បានចំណាយលោព4រាប់ឆ្នា្ន ំ សិក្សាអំពី>រាប្រស្ត បានបលោងRីតនូវប្រទឹស្តី9៏ថ្មីប្រសឡាង�ួយ គឺថា �ិនដែ�នប្រពះអាទិត្យលោទ ដែ94វ4ិជំុវញិដែlន9ី គឺដែlន9ីវញិលោទ ដែ94ជំុវញិប្រពះអាទិត្យ។ លោហតុដែ94លោគលោ�ី4លោpលោEីញហាក់9ូចជាប្រពះអាទិត្យ និងអ្វីៗទាងំអស់លោ(លោ4ីលោ�Eវ4ិជំុវញិដែlន9 ី >�Bរពិត គឺលោ$យសារដែតដែlន9ីវ4ិជំុវញិខ#ួនឯង ដែ94ក្នុង�ួយជំុៗ មានរយៈលោព4 ២៤លោម៉ាង។ លោយ៉ាង>�ប្រទឹស្តីរបស់ Copernic ដែlន9ីប្រគ្នាន់ដែតជាភព�ួយ ក្នុងចំលោណា�ភពជាលោប្រចីនលោl្សងលោទoតបុ៉លោណា� ះ លោហីយ�ិនដែ�នជាចំ;ុចកណា្ត 4ថ្ងៃនចប្រកវា4 9ូចដែ94លោគធ្លា# ប់លោជ�ពី�ុនលោនាះលោទ។ ប្រទឹស្តីរបស់ Nicolas Copernic គឺជាចំ;ុចចាប់លោl្តី�ថ្ងៃន>រាសាប្រស្តស�័យបុរា; ក៏បុ៉ដែន្ត វាlmុយលោpនឹងជំលោន�របស់វហិារBតូ4ិក នាស�័យB4លោនាះ។ លោហតុ9ូលោច្នះលោហីយបានជា Copernic រង់ចារំហូត94់9លោង�ី�ចុងលោប្រBយថ្ងៃនជីវតិរបស់លោ�កលោទីបលោចញl្សាយលោសoវលោ�ស្តីពីប9ិវត្តន៍ថ្ងៃន>រាប្រស្ត។ 

របូគំនូរបង្ហា� ញពី Nicolas Copernic >រាវទិូបូ៉5ូញ ដែ94លោគចាត់ទុកថាជាបិ>ថ្ងៃន>រាប្រស្តស�័យបុរា;

និយ៉ាយ អំពីវហិារBតូ4ិក យុគស�័យ Renaissance ក៏ជាយុគស�័យដែ94មានBរដែបកបាក់ថ្ងៃនប្រគឹស្តសាសនានិBយBតូ4ិក lងដែ9រ។ លោយីង9ឹងលោហីយថា លោ(លោព4ដែ94ចប្រកភពរ ៉�ូប្រតវូពុះដែចកជាពីរ ប្រគឹស្តសាសនាប្រតវូបាក់ដែបកជាពីរនិBយរចួ�កលោហីយ គឺនិBយអ័រតូ9ុក្ស ៍ (Orthodox) លោ(ចប្រកភពរ ៉�ូខាងលោកីត (ចប្រកភពបី៊ហ្សង់>ងំ) និងនិBយBតូ4ិក លោ(ចប្រកភពរ ៉�ូខាង4ិច (អឺរ ៉បុខាង4ិច)។ លោប្រBយលោព4ចប្រកភពរ ៉�ូខាង4ិច9ួ4រ4ំដែបកដែខ�កលោpជានគរលោl្សងៗគ្នា្ន ប្រគប់នគរទាងំអស់លោ(អឺរ ៉បុខាង4ិចលោ(ដែតបន្តស្ថិតលោប្រB�អំណាចថ្ងៃនវហិារ Bតូ4ិក9ដែ94 លោ$យមានសលោ�្តចប៉ាប លោ(ទីប្រកងុរ ៉�ូ ជាអ្នកមានអំណាចកំពូ4ខាងសាសនា។ ក៏បុ៉ដែន្ត លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៥១៧ បុព្វជិតBតូ4ិកអា4#ឺ�៉ង់មា្ន ក ់ លោe្ម ះ Martin Luther (សូ�កំុប្រច5ំជា�ួយ Martin Luther King ដែ94ជាសក�្មជនBរnរសិទ្ធិជនជាតិដែស្បកលោ�្ម លោ(អាលោ�រកិ!) បានលោចញ�ុខជាសាធ្លារ;ៈរះិគន់លោសចក្តីបលោប្រងoន រចនាស�្ព័ន្ធ និងរលោបoប9ឹកនារំបស់សលោ�្តចប៉ាប ប្រព�ទាងំបានទា�ទារឲ្យលោធ្វីកំដែ;ទប្រ�ង់សីុជលោប្រ�ថ្ងៃនវហិារBតូ4ិក។ លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៥២១ Marthin Luther ប្រតវូបានសលោ�្តចប៉ាបបលោ;្ត ញលោចញពីវហិារBតូ4ិក ប្រព�ទាងំប្រតវូបានអធិរាជ Charles Quint ចាត់ទុកថាជាឧទាm �លោប្រ�ច្ប៉ាប់។ ក៏បុ៉ដែន្ត គំនិតរបស់ Martin Luther បានទទួ4នូវBរគ្នាបំ្រទBន់ដែតលោប្រចីន លោហីយច4នាប្របឆ្នាងំនឹងថា្ន ក់9ឹកនាវំហិារBតូ4ិកលោចះដែតបន្តរកីរា4$4 Bន់ដែតធំលោ5ងី រហូតបលោងRីតលោpជានិBយ�ួយថ្មីលោទoត ដែ94លោគឲ្យលោe្ម ះថា “ប្របលូោតស្តង់” (Protestant)។ ប្របលូោតស្តង់ លោ$យសារដែតពួកលោគជាអ្នកតវាប៉្របឆ្នាងំនឹងអំណាចរបស់សលោ�្តចប៉ាប និងលោសចក្តីបលោប្រងoនជាទូលោpរបស់វហិារBតូ4ិក។ លោ(ឆ្នា្ន ១ំ៥៣៤ លោ(អង់លោគ#ស ដែ94ស្ថិតលោ(លោប្រB�អំណាចរបស់សលោ�្តចប៉ាបដែ9រលោនាះ ប្រពះបាទ Henri VIII ចង់ដែ4ងប្រពះ�លោហសីរបស់ប្រពះអង � បុ៉ដែន្ត សលោ�្តចប៉ាប�ិនអនុញ្ញា| ត។ ប្រពះបាទ Henri VIII ក៏បានផ្ទា្ត ច់ខ#ួនលោចញពីអំណាច

របស់សលោ�្តចប៉ាប លោ$យបានបលោងRីតជានិBយថ្មី�ួយលោទoត សប្រមាប់អង់លោគ#ស គឺនិBយ Anglican។ រហូត�កទ4់នឹងលោព4បច្ចុប្បន្នលោនះ វហិារប្រគឹស្តសាសនានិBយ Anglican លោ(ដែតប្រតវូBត់ផ្ទា្ត ច់ពីអំណាចរបស់សលោ�្តចប៉ាប។ ប្រប�ុខ9ឹកនាវំហិារ Anglican គឺ ប្រពះ�ហាក្សប្រតអង់លោគ#ស៕