Henry Lefebvre- Η Εποχή Της Περιφρόνησης

8/9/2019 Henry Lefebvre- Η Εποχή Της Περιφρόνησης

http://slidepdf.com/reader/full/henry-lefebvre- 1/97



Η Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Π Ε ΡΙΦ Ρ Ο Ν Η Σ Η Σ



vXyikov! βιβλίΤ ίτλος πρω τοτύπου: Le temps des meprises, 1975Copyright για την ελληνική γλώ σσα: ύψ ιλο xl ι λ ία , 1989

Μ ετάφραση: Λ ί λ α Τ ρ ο υ λ ιν ο ύ Τ υπογραφ ική διόρθω ση: Π ό π η Β ο υ τ σ ιν ά Φ ω τοστοιχειοθεσία: Α ρ χ έ τ υ π ο Ε Π Ε Ε κτύπω ση: Ζ α χ α ρ ό π ο ν λ ο ς -Σ ιτ α ρ ά ς

Α ' έκδοση: Μ ά ιο ς 1989

Κ ε ν τ ρ ικ ή δ ιά θ ε σ ηΖω οδόχου Π ηγής 34,106 81 Α θήνα, τηλ., 3638257

Printed in Athens, Greece



Π Ε ΡΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Π ρ ό λ ο γ ο ς τ η ς μ ε τ α φ ρ ά σ τ ρ ι α ς .................................................. . 7

Π ρος ενθύμηση ............................................................................ 13Ο ιπρω τοπορίες ........................................................................... 21Τ ο κόμμα ...................................................................................... 51

Σ η μ ε ιώ σ ε ις .................................................................................... 93



I

I I



Π ΡΟ Λ Ο ΓΟ Σ ΤΗ ΣΜ Ε ΤΑ Φ ΡΑ ΣΤ ΡΙΑ Σ

Η γαλλική μαρξιστική σκέψη πριν από το Δ εύτερο Π αγκόσμιο Π όλεμοείναι ιδιαίτερα φτωχή. Ο ιγάλλοιμαρξιστές αγνοούν κείμενα του Marx,παρακάμπτουν τον Hegel καιπεριορίζονταιστο αναμάσημα φορμουλώντης Δ εύτερης Διεθνούς.

Στη δεκαετία του ’20 ιδρύεταιη ομάδα «Philosophies» που συσπειρώ -νεταιαρχικά γύρω από την ομώνυμη επιθεώρηση (19245) με τις εκλεκτικές και μυστικιστικές τάσεις, και αργότερα (1929) γύρω από τη Revue Marxiste. Τ α μέλη της, ο P. Morhange, ο G. Politzer, ο P. Nizan, ο Ν.

Guterman, ο G. Friedmann καιο Η . Lefebvre, εγκαταλείπουν τα πρωτουπαρξιακά τους ενδιαφέροντα καιγίνονταιπιο δογματικοί: αντίνα διερω τηθούν πάνω στην υλιστική εκδοχή του μαρξισμού που έχειεπιβληθείαπό τους ορθόδοξους μαρξιστές, προτιμούν να επιτίθενταιστον υποκει-μενισμό του Bergson καιστο νεοκαντιανισμό του Leon Brunschvicg.

Την ιστορία της ομάδας μάς τη διηγείταιο Lefebvre στο παρόν βιβλίο,καθώ ς συνθέτειτα κομμάτια της ζωής του σ’ ένα αυτοβιογραφικό σύνο-λο, όπου κάθε συστατικό στοιχείο περιέχε. καιτην αποτίμησή του: πρό-κειταιλοιπόν για τον απολογισμό του έργου μιας ζωής που καθώ ς αυτο

βιογραφείταιφέρνειστην επιφάνεια από τη μια, τις ιδιαίτερες συνθήκεςκαιτους περιορισμούς μιας εποχής (περιόδω ν) που κράτησαν δέσμιουςτους ανθρώπους σε μορφές σκέψης καιδράσης· καιαπό την άλλη, τηνάρση τω ν περιορισμώ ν καιτην αλλαγή τω ν συνθηκώ ν, που επιτεύχθηκανχάρη στη θεωρητική τους επεξεργασία από ορισμένες πρω τοπορίες καικινήματα. Τα διανοητικά τους εργαλεία τα παρείχε η ίδια η πραγματι-κότητα, τη στιγμή κατά την οποία βιωνόταν. Π ρόκειταιγια το διαλεκτι-κό παιχνίδι αυτού που βιώ νεται κι αυτού που συλλαμβάνεται από τησκέψη, παιχνίδι που αποτελείτον άξονα όλου του έργου του Lefebvre

καιτο κλειδίγια την κατανόηση τόσο της μυστικοποιητικής (π.χ. φασι-σμός) όσο καιτης επαναστατικής διαδικασίας (π.χ. Μ άης του ’68).

Ή δη πριν από το 1958, χρονιά που εγκαταλείπειτο Κ .Κ .Γ., ο Lefebvreδίνειμια περισσότερο φιλοσοφική εκδοχή του μαρξισμού: είναιο πρώ τοςστη Γαλλία που εκτιμά τη σπουδαιότητα τω ν Χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν τ ο ν 1844 τουMarx. Εντοπίζειτους δεσμούς HegelMarx, προω θώ ντας μια χεγκελιανήανάγνωση του Marx που σπάζειτον κλοιό της αποκλειστικής χρήσης τουHegel από τους φαινομενολόγους καιτους υπαρξιστές. Η νέα ανάγνωσητου Marx εμπλουτίζειτο μαρξισμό με νέες έννοιες καιθέματα: με το θέμα

7



του τέλους της φιλοσοφίας, με τη θεωρία της αλλοτρίω σης, με την κριτι-κή του κράτους. Κ ληρονόμος της σκέψης τω ν Lukacs, Korsch καιGramci, ο Lefebvre επικαλείταιτην έννοια της συγκεκριμένης ολότητας, την ο-ποία αντιπαραθέτειστον οικονομισμό. Α ντιπαραβάλλειτον «ολικό άν-θρω πο» (υποκείμενο καιαντικείμενο του γίγνεσθαι) στον αλλοτριω μένο«οικονομικό άνθρω πο» του καπιταλισμού (Le Materialisme Dialectique [Ο Δ ιαλεκτικός Υ λισμός], PUF, Paris, 1962). Ω στόσο, θέλοντας ν’ αποφύγειτην ταύτιση της ολότητας με τον ολοκληρω τισμό, ταύτιση που έγινε από ορισμένους αντιμαρξιστές, τονίζει το δυναμικό, ανοιχτό χαρα-κτήρα της ολότητας, κάνοντας διάκριση ανάμεσα σε ανοιχτές καικλει-στές ολότητες. «Η ολότητα περιέχειτη φύση καιτο γίγνεσθαι, τον άν-

θρω πο καιτην ιστορία του, τη συνείδησή του καιτη γνώση του, τις ιδέεςτου καιτις ιδεολογίες του... Ο ριακά, η ολότητα της γνώσης συμπίπτειμετο ίδιο το σύμπαν». Στο La Sociologie de Marx (Η Κ οινωνιολογία τουΜ αρξ, PUF, 1966), υποστηρίζειότιη ολότητα της ανθρώπινης γνώσηςδεν μπορείπια να περιχαρακω θεί, όπω ς στην εποχή του Marx, ω ς πραγ-ματικότητα καιω ς δυνατότητα. Ω στόσο δέχεταιότιη θρυμματισμένη ο-λότητα του σύγχρονου ανθρώπου καιη αλλοτρίωσή του μπορούν να ξεπεραστούν. Η ενότητα της ανθρώ πινης γνώσης μπορείνα επιτευχθείκαιτο σχέδιο του ολικού ανθρώ που να πραγματοποιηθεί.

Στον Lukacs η έννοια της ολότητας συνδέεταιμε την έννοια της ταξι-κής συνείδησης. Στο εσω τερικό μιας καθορισμένης κοινω νίας, η ολότητατης κοινωνικής πραγματικότητας συλλαμβάνεταισε διαφορετικό βαθμόαπό τις κοινω νικές κατηγορ'.ες σε σχέση με τη θέση που κατέχουν στηνπαραγωγική διαδικασία. Η ταξική συνείδηση έχειόμω ς υποθετικό.χαρακτήρα και συνίσταται στο τι θα σκέφτονταν οι άνθρω ποισε ορισμένεςκαταστάσεις, αν μπορούσαν να συλλάβουν αυτές τις καταστάσεις κατάλ-ληλα. Έ τσι, η εμπειρική (πραγματική) συνείδηση είναιο βαθμός γνώσηςτης πραγματικότητας που έχει μια τάξη σε μια συγκεκριμένη ιστορική

στιγμή, ενώ η ταξική (δυνατή) συνείδηση είναιτο μάξιμουμ της γνώσηςτης πραγματικότητας στην οποία μπορείνα φτάσειμια κοινωνική τάξηχω ρίς να συγκρουστείμε τα συμφέροντά της. Ο Lukacs ερευνά την ταξι-κή συνείδηση κάθε τάξης σε σχέση με το ρόλο της στην παραγωγική δια-δικασία: η αστική τάξη προσανατολίζεταιπρος μια συνολική οργάνω σητης κοινω νίας χω ρίς να μπορείνα την πραγματώ σει, γιατίθέλειν’ αποφύγεικάθε μετασχηματισμό. Το προλεταριάτο είναι η μόνη κοινωνικήτάξη που μπορείνα φτάσεισε μια ολική γνώση καιοργάνωση της κοινω-νίας, γιατίδεν προσκρούεισε αντινομίες κι επιπλέον προσανατολίζεταιπρος την επαναστατική δράση.

8



O Lefebvre αμφισβητείτην έννοια της ταξικής συνείδησης: αρνείταιότιη εργατική τάξη καιη ταξική της συνείδηση διατηρούνταιανέπαφεςκιότιτο προλεταριάτο μπορείνα εκπληρώνειανεμπόδιστα την αιώ νια α-

ποστολή του. Ξεκινώντας από την εμπειρία της εποχής του, το σταλινι-σμό καιτο χιτλερισμό, διαπιστώνειότιόλες οιμορφές συνείδησης, ταξι-κές καιμη, είναιχειραγωγήσιμες κιόχιμόνο δεν μπορούν να συλλάβουντην πραγματικότητα, αλλά πολλές φορές τη συλλαμβάνουν αντιστρεμμένη. Α υτή η μυστικοποιητική διαδικασία στην οποία υποβάλλεταιη συ-νείδηση του προλεταριάτου, αυτή η αντιστροφή της πραγματικότηταςμέσα στη συνείδηση του, οφείλεταιστον τρόπο με τον οποίο τη βιώνει: ησχέση αυτού που βιώνεταιμ’ αυτό που συλλαμβάνεταιαπό τη σκέψη εί-ναικαθοριστική: Η εργατική τάξη βιώνειτην πραγματικότητά της ως κα-τάσταση ταπείνωσης, εξευτελισμού, εκμετάλλευσης. Η εμπειρία αυτή δενεπαρκείγια να την οδηγήσεισε μια αληθινή γνώση της κατάστασής τηςκαισε μια σωστή οργάνωση των στόχων της: αντίθετα η συνείδηση τηςεκμετάλλευσής της μπορείνα την οδηγήσεισε μια περαιτέρω εκμετάλλευ-ση στο όνομα μάλιστα της ίδιας της εκμετάλλευσης, είτε από το φασισμόείτε από το σταλινισμό. Σ ’ αυτό το σημείο ο Lefebvre τονίζειτην αναγ-καιότητα εισαγωγής ορισμένων μεσολαβητικώ ν εννοιών που θα διαλευκάνουν το βιωμένο οδηγώντας στην πραγματική γνώση. Η αμφισβήτηση

της έννοιας της ταξικής συνείδησης που πραγματεύεταιστο La Conscience Mystifiee (Η Μ υστικοποιημένη Συνείδηση, Gallimard, 1936) συνδυά-ζεταιμε την αμφισβήτηση της έννοιας της ταξικής λογικής καιεπιστήμηςπου υποστηρίχτηκε ευρέως από το Κ .Κ .Γ.

Ω στόσο ο Lefebvre παραμένειοπτιμιστής όσον αφορά το θέμα της αλ-λοτρίωσης. Στη δεκαετία του ’40 επιτίθεταιστους υπαρξιστές για την α-παισιοδοξία τους σε σχέση με το κεντρικό αυτό θέμα.

Κ ατόπιν, στη δεκαετία του ’60, ασκείκριτική στο στρουκτουραλισμό,αυτόν το «νέο ελεατισμό» που υπονομεύειτην ηρακλείτεια επίγνωση της

ιστορικής ροής που χαρακτηρίζειτη μαρξιστική παράδοση. «Ο στρου-κτουραλισμός δεν είναιμια ιδεολογία απομακρυσμένη από την πρακτι-κή...» αντίθετα «είναιη ιδεολογία μιας περιόδου κατά την οποία η πρα-κτική εμπνέεται από την έννοια της δομής (structure) τόσο μέσα στοντρόπο παραγω γής όσο καιστις καθορισμένες κοινωνικές σχέσεις. Η κοι-νωνική πρακτική είναικαιπολιτική πρακτική, αυτή του κράτους». Η ιντελλιγκέντσια παράγειιδέες: από αυτές άλλες εξαφανίζονταικιάλλες ε-πενδύονταιστις πρακτικές. Στη Γαλλία, παρατηρείο Lefebvre, (Au dela du Structuralisme, ed. Anthropos, 1971), η ιντελλιγκέντσια, οιπ α ρ α γ ω γ ο ί των ιδεών, ανήκουν στην αριστερά ενώ οιχρήστες τω ν ιδεώ ν, αυτοίπου

9



Η διαπλοκή αυτού που συλλαμβάνεταικιαυτού που βιώνεταιεμφανί-ζεταιστη σχέση φιλοσοφίας καικαθημερινής ζωής (Η Κ α θ η μ ε ρ ιν ή Ζ ω ή Σ τ ο Σ ύ γ χ ρ ο ν ο Κ ό σ μ ο , εκδ. Ράππα, πρώ τη γαλλική έκδοση 1968), καιστη

σχέση φιλοσοφίας καιπραγματικότητας (La Presence et 1’ Absence, Casterman, 1980). Η φιλοσοφία ω ς ολότητα προσκομίζειτο σχέδιο για έναανθρώ πινο ον ελεύθερο, ολοκληρωμένο. Η καθημερινή ζωή ανακηρύσσεται αντικείμενο της φιλοσοφίας επειδή είναι μη φιλοσοφία. Ο δρόμοςπου ανοίγεταιείναιη ανάλυση του καθημερινού με αφετηρία τη φιλοσο-φία καιη ανάδειξη της φτώ χειας καιτου πλούτου του. Α υτό οδηγείστοεπαναστατικό σχέδιο της απελευθέρω σης της δημιουργικής ενέργειαςπου περικλείεταιστο καθημερινό. Ο δρόμος που ανοίγεταιείναιη ενότη-τα του φιλοσοφικού λόγου με την πραγματικότητα, η ενότητα του πνευ-ματικού με το υλικό. Ο ρόλος της φιλοσοφίας είναιη μεταμόρφωση τουκαθημερινού. Ο Lefebvre ονομάζει«μεταφιλοσοφία» τη φιλοσοφία πουεπω μίζεται έναν τέτοιο ρόλο. «Μ εταφέρω το καθημερινό στη γλώσσασημαίνειτο αλλάζω , αποσαφηνίζοντάς το».

Ό λα αυτά τα θέματα που θίγονταιή αναπτύσσονταιστο παρόν αυτοβιογραφικό έργο του Lefebvre μας προσφέρουν καιμια εικόνα της πνευ-ματικής του συμβολής: πρω τοπόρος φιλόσοφος, πρω τεργάτης όλων τωνπρω τοποριακώ ν ρευμάτων της εποχής μας, κριτικός του κράτους καιτου

σύγχρονου μηδενισμού που, ξεκινώντας από το χώρο των στρουκτουραλιστών καιτω ν τεχνοκρατών, τείνεινα καταλάβεικαιτο χώρο της αμφι-σβήτησης. Π οιος είναι με μια λέξη ο στόχος της «μεταφιλοσοφίας» τουLefebvre; Ε ίναιη γονιμοποίηση της πρακτικής, του βιώματος, η μετα-μόρφωση του καθημερινού, δηλαδή η επανάσταση της καθημερινήςζωής.

Το παρόν βιβλίο εκδόθηκε στα γαλλικά το 1975 καιπροέκυψε από μιασυζήτηση του Henri Lefebvre με τον Claude Glagman. Ο ισημειώσεις εί-ναιδικές μου. Η ελληνική μετάφραση θα ολοκληρω θείσε δύο τόμους.

Λ ίλ α Τ ρ ο ν λ ιν ο ν

11



i

r



Π ρος ενθύμηση

1

Henri Lefebvre: Για να το πω από την αρχή, δεν αγαπώ τη λογο-τεχνία. Γράφω πολύ, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι δημοσιεύω , αλλάδε θεω ρώ τον εαυτό μου συγγραφ έα. Δ ε δουλεύω πάνω στη γλώ σ-σα. Δ ε θεω ρώ τις λέξεις πρώ τη ύλη. Α ν άλλοι ενεργούν έτσι, δικότους πρόβλημα. Δ εν παίζω με τις λέξεις ούτε πάνω στις λέξεις.Α ν καταλήγω να παίζω , παίζω αλλού και διαφορετικά. Δ εν μπο-

ρώ να παίξω με τις έννοιες, που τις θεω ρώ σοβαρή υπόθεση,πράγμα που μου επιτρέπειάλλω στε να μην είμαιπάντα σοβαρός.Το πα ιχνίδι δεν μπορώ να το κάνω θεω ρία δε μου αρέσειπαράμόνο μέσα στη ζω ή καιστο βιω μένο. Γράφ ω και κυρίω ς δημοσι-εύω έχοντας πάντα κατά νου ένα στόχο, να πείσω και να νικήσω .Ο στόχος με κάνεινα ξεχνώ το εργαλείο: τη γλώ σσα την οποία έ-μαθα να χρησιμοποιώ στη δράση και που τη χειρίζομαι πάντασκεπτόμενος τον αντίπαλο που θέλω να καταβάλω . Α ντίθετα μεπολλούς συγχρόνους μου και φίλους μου, δε σκέφτομαι για τη

γλώ σσα καιτο λόγο χω ριστά. Μ ε υπηρετούν. Π ετυχαίνω το στόχοή τον χάνω . Έ τσι, λοιπόν, γράφ ω με και εκ πεποιθήσεω ς, στρατευμένος, θα ’λεγα μέχριθανάτου, χω ρίς όμω ς να υποστηρίζω μιαθέση λογοτεχνική ή φιλοσοφική σχετικά με τη στράτευση.

Στο βάθος, δεν υπήρξα ποτέ τίποτε άλλο παρά ένας συγγρα-φέας πολιτικός· αυτό σημαίνει ότι πάντα πολέμησα με εχθρούςπου άλλαξαν πολύ καθ’ οδόν. Π ρώ τα ενάντια στο φασισμό καιχιτλερισμό, στο La Concsience Mystifiee που γράφτηκε το 1936.Α ργότερα ενάντια στον καπιταλισμό, την οργάνω ση της αστικής

κοινω νίας, με συγκεκριμένο στόχο τον κόσμο του εμπορεύματος,στην Κ ρ ιτ ικ ή τ η ς κ α θ η μ ε ρ ι ν ή ς ζ ω ή ς που το πρώ το μέρος της ολο-κληρώ θηκε το 1946 και το δεύτερο το 1961. Κ ιεπίσης ενάντια στοσταλινισμό και το δογματισμό γενικά. Α ργότερα ασχολήθηκα μετο χώ ρο, δηλαδή με την πόλη και τα αστεϊκά ζητήματα. Η αρχιτε-κτονική, η πολεοδομία, η σχεδιοποίηση του χώ ρου και ο νεοκαπι-ταλισμός έγιναν συγχρόνω ς πολιτικά ζητήματα. Β έβαια, η αλλα-γή τω ν στόχω ν και τω ν διακυβεύσεω ν επέφερε έναν κάποιο δια-σκορπισμό της σκέψ ης. Για μένα όμω ς, αυτός ο διασκορπισμός

13



είναι περισσότερο φαινομενικός παρά πραγματικός. Ξ έρω καλάότιμε κατηγορούν γι’ αυτό το πράγμα μα δεν μπορώ παρά να διαμαρτυρηθώ γι’ αυτή τη μομφή. Ό χι, δεν έχω εκθέσει ένα σύστη-

μα. Π εριμένουν από ένα θεω ρητικό να εκθέσειένα σύστημα. Π ό-σα τέτοια υπάρχουν στην αγορά; Α ρνούμαι να προσθέσω ακόμαένα σύστημα σε μια λίστα ήδη μεγάλη. Α ρνούμαι το σύστημα εξαιτίας μιας πικρής εμπειρίας που πάει από το χεγκελιανισμό στοσταλινισμό. Α υτή η άρνηση δε συνεπάγεταιτην έλλειψη συνοχήςή το διασκορπισμό. Ο Marx θέλησε να συγκροτήσειένα σύστημα;Ό χι, είμαισίγουρος γι’ αυτό και το έχω αποδείξει. Α υτό δε συνε-πάγεται καμιά έλλειψ η συνοχής στη σκέψη του. Συμβαίνεισυχνάνα διακρίνουν — ακόμη και οι φίλοι μου το κάνουν — τομείς σ’

αυτά που έγραψ α και δημοσίευσα: σε σχέση με το μαρξισμό, μετην καθημερινή ζω ή, με το χώ ρο — συμπεριλαμβανομένης σ’ αυ-τόν και της αρχιτεκτονικής, της πολεοδομίας κτλ. Δ εν είμαισύμ-φω νος μ’ αυτόν το διαμελισμό: μια κίνηση συνεχής διασχίζει τοσύνολο, θέλησα ν’ αποκαταστήσω τη θεω ρία του Marx στην ακε-ραιότητά της και σ’ όλο της το πλάτος — και συγχρόνω ς να επι-χειρήσω το aggiornamento1της μαρξιστικής σκέψ ης σ’ έναν κόσμοπου μέσα σ’ έναν αιώ να άλλαξε πολύ. Ο ιστορικός υλισμός και οδιαλεκτικός υλισμός, όσο ισχυροί κι αν είναιστο θεω ρητικό επί-

πεδο, δεν μπορούν να διατηρηθούν δογματικά.Η ζω ή μου, διασκορπισμένη όπω ς το έργο μου, παραπέμπει σε

μια μοναδική αρχή και αυτή η αρχή είμαιεγώ ο ίδιος. Π οιος είμαιεγώ λοιπόν; Έ να πακέτο αντιφάσεω ν, ένας κόμβος συγκρού-σεω ν, ένας γόρδιος δεσμός, όπω ς ο καθένας. Τ ι αντιφάσεις, θαρω τήσετε. Για να τις προσδιορίσω , να τις ονομάσω , χρειάζεταιπολλή δουλειά. Θ α πάω πιο μακριά. Β λέπω τον εαυτό μου, με νιτσεϊκό σχεδόν τρόπο, σαν ένα υποκειμενικό χάος. Κ άτιπερισσό-τερο ή κάτι χειρότερο από ένα παλλιροιακό ανακάτω μα, χω ρίς

ταυτότητα, ένα χάος παρορμήσεω ν, εικόνω ν, αναγκώ ν κι επιθυ-μιώ ν, τάσεω ν που ποτέ δεν κατάστειλα και που ακόμη και σήμερααφ ήνω να γεννιούνται και να προβάλλονται.Π άντα καλλιεργού-σα τον αυθορμητισμό, όχι χω ρίς κινδύνους. Α υτό είναι επίσηςκαι θεω ρητική αρχή. Ν α περιγράφ ω αυτό το χάος; Ν α διηγηθώτη ζω ή, είναι αδύνατο, είναι επίπονο· πολλά πρόσω πα, ελάχιστααναγνω ρίσιμα, διασταυρώ νονται, αλληλοσυγκρούονται. Έ να χάοςδιονυσιακό. Η διευθέτησή του είναι μια εσω τερική τακτική. Δ ενμπορείς να το θω ρακίσεις γιατί θα το πνίξεις. Ω στόσο, πρέπει να

14



βάλεις μια τάξη για να αντέξεις το σοκ του αντικειμενικού κό-σμου. Δ ιαφ ορετικά οι παρορμήσεις, οι εικόνες, οι τάσεις εξαν-τλούνται στη διαμάχη μεταξύ τους ή με τον εξω τερικό κόσμο. Η

ανάλυση λοιπόν παρεμβαίνειγια να τις προσδιορίσει, να τις αντι-μετω πίσει. Η ανάλυση αυτή υπακούει σε μια ορισμένη λογική, αναζητά μια συνοχή. Ω στόσο, λειτουργεί με τις συγκρούσεις, άραμπορείνα ονομαστείδιαλεκτική.

Ε ίτε πρόκειται για ερω τικές σχέσεις, είτε για φιλικές, είτε γιατον επαγγελματικό βίο, είτε για το διανοητικό, πάντα γνώ ρισαμια διαρκή κίνηση, πιο ανήσυχη από μια απλή ακολουθία διαλό-γω ν δεν μπορώ λοιπόν παρά να την ονομάσω διαλεκτική ανάμε-σα σ’ αυτό που συλλαμβάνεταικαι σ’ αυτό που βιώ νεται. Ε πικα-

λούμαι για πρώ τη φορά αυτό το θέμα που θα επανεμφανιστείπολλές φορές στη συνέχεια. Α υτό που βιώ νεται είναι αδιαπέρα-στο, τ υ φ λ ό , σαρκικό, ζεστό. Ό σ ο γι’ αυτό που συλλαμβάνεταιείναισχετικά διάφ ανο, φ ω τεινό και κρύο. Τ ην κίνηση ανάμεσα σ’αυτούς τους δύο όρους την υφ ίσταμαιτόσο με την έννοια του «εί-ναι» όσο και με την έννοια του «ακολουθείν»2. Επιχείρησα νακάνω τη θεω ρία αυτού του πράγματος τόσο γράφοντας όσο καιμιλώ ντας. Σ ε μεγάλο βαθμό, μπορώ να #ω ότι το έργο μου, το μό-νο μου έργο, είναιη ζω ή μου, το «ζην» μου. Μ πορείνα πω ότιτακαλύτερό μου έργα τα απάγγειλα περισσότερο παρά τα έγραψ α.Α υτοσχέδιασα αφηγήσεις, ποιήματα, για γυναίκες που επιθυ-μούσα ή που αγαπούσα. Α υτές τις αφ ηγήσεις, τα παραμύθια καιίσω ς τα μυθιστορήματα δεν τα έγραψ α. Τ α ποιήματα; Κ αμιά φ ο-ρά τα έγραφα για να τα αφήσω σε κείνες στις οποίες απευθύνον-τα ν συχνά τα έσχιζα. Τ ο γράψ ιμο; Ν α ποια είναι για μένα η ση-μασία αυτής της δραστηριότητας: είναι μια ανάμεσα στις άλλεςκαιποτέ η κυριότερη.

Ο ι αντιφάσεις αλλάζουν δεν έχω άλλο μέσο για να βρω το νή-μα που με οδηγεί μέσα στο λαβύρινθο, για να προσδιορίσω ποιααντίφαση εμφανίζεταιω ς η ουσιαστική αντίφαση, η πιο οδυνηρή — αλλά ο πόνος της αντίφασης δεν είναικριτήριο —, δεν έχω άλ-λο μέσο από το να γράφ ω . Λ ιγάκι απερίσκεπτα, λιγάκι αδιάφ ο-ρα. Π άντα εμφ ανίζεται κάτι απρόβλεπτο. Γ νω ρίζω ότι στην τε-ράστια αλυσίδα τω ν ισοδυναμιώ ν και τω ν ανταλλαγώ ν τω ν ισο-δυνάμω ν που ορίζουν την κοινω νία μας, λίγη ένταση, φ αίνεται,μπόρεσα να διευθετήσω , μαζίμε το χάος και την έλευση, και γιατί

όχι την έκφ ραση, έντονω ν στιγμώ ν. Ε ίναι για μένα μια μέθοδος

15



πρακτική και όχι λογοτεχνική. Τ α συρτάρια μου είναι γεμάτααπό σελίδες γραμμένες απερίσκεπτα, έργα ατελείω τα, κυρίω ςθεατρικά κομμάτια. Μ ’ αυτή την έννοια είμαι πιοπολύ δοκιμιο-γράφος παρά λογομάχος. Κ αθένα α π’ αυτά τα κείμενα είναι έναδοκίμιο, με την έννοια ότι δοκιμάζω να δω καθαρά , να ξεμπλέξωή να λύσω έναν κόμπο αντιφάσεω ν. Α ν για τη δημοσίευσή τουςπήρα σαν κριτήριο ό ,τι έχεισχέση με έννοιες, δεν ξέρω πια πολύκαλά γιατί το ’κανα, μου συμβαίνει να το μετανιώ νω . Θ α μπο-ρούσα να προσανατολιστώ αλλού κι όχι στις έννοιες και στα πολι-τικά κείμενα. Θ α μπορούσα να βουτήξω στη ζεστή πυκνότητα τουβιώ ματος. Για να φέρω πάνω τι; Π οιο μαργαριτάριή ποιο τέρας;Φ υσικά, δεν μπορώ ν’ απαντήσω μια που δεν το έκανα. Γ ια πα-

ράδειγμα, θα μπορούσα να επιχειρήσω να κάνω μια καριέρα θεα-τρική, ν’ αποτελειώ σω τα θεατρικά σχεδιάσματα, να φροντίσω ναπαιχτούν αυτά τα έργα. Σ υμβαίνει η πολιτική ζω ή και ο μαρξι-σμός να μ’ έχουν προσανατολίσειπρος την εννοιολογική πα ραγω -γή· κι όμω ς εγώ δεν την προτιμώ . Α υτό που βιώ νεταιείναι «hot»κι αυτό που συλλαμβάνεταιείναι «cool». Α υτό που προτιμώ είναιτο «hot». Π ρώ τα να ζούμε; μετά να γράφ ουμε ή να προσπαθούμενα γράφουμε για τη ζω ή. Τ ο γράψ ιμο είναι μια εμπειρία θανάτου,όπω ς το διακήρυξαν τόσοι σύγχρονοισυγγραφ είς, πριν και μετά

τον Maurice Blanchot. Ε γώ όμω ς δεν το εννοώ όπω ς αυτοί. Δ εν τολέω καθόλου με μυστικιστική έννοια αλλά με την έννοια ότι τογράψ ιμο σκοτώ νει αυτό απ’ το οποίο ξεκινώ ντας γράφ ει κανείς,δηλαδή το βιω μένο. Ίσω ς να μην κατάφ ερα ποτέ ν’ αποδώ σω μέ-σα σ’ ένα γραπτό τον πυρετό, την ταραχή, την ασ άφ εια και την α-διαφ άνεια της σάρκας.

Έ χω φανταστεί έναν ορισμένο αριθμό καταστάσεω ν και θεα-τρικώ ν προσώ πω ν που ζούσαν αυτή την προβληματική και πουήλπιζα ότι θα την έλυναν. Δ εν την έλυσαν όμω ς. Ο ι αντιφ άσεις

προβάλλονται πάνω τους. Μ όνο ένα απ ’ αυτά τα έργα έχειπαι-χτεί: Le Maitre et la Servante, ο κύριος και η δούλα σχεδόν, στοθέατρο τω ν Mathurins, πριν από είκοσιχρόνια. Α υτό το έργο πε-ριέγραφε τη σύγκρουση ανάμεσα στη φ ιληδονία και στην αναζή-τηση μιας αυστηρότητας, ανάμεσα στο κάπω ς διεστραμμένο γού-στο για την αποπλάνηση και στην αναζήτηση του απόλυτου έρω -τα, ξεκινώ ντας από το Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο ε ν ό ς Δ ια φ θ ο ρ έ α * του Kierke-gaard. Α υτό αντιστοιχούσε για μένα σε πολές ερω τικές εμπειρίεςγια τις οποίες δε χρειάζεται να μιλήσω λεπτομερειακά. Α υτό το

16



έργο περιέγραφ ε επίσης τη δυσκολία που συναντούσε ένα κορίτσινα παραμείνει ο εαυτός του καθώ ς παραδινόταν σ’ ένα μεγάλο έ-ρω τα. Σ το τέλος του βάσανου έρχεταιένα ανεπανόρθω το σοκ και

οι δυο παρτενέρ θα περάσουν την υπόλοιπη ζω ή τους αναζητώ ν-τας το νόημά του και προσπαθώ ντας να ξεφύγουν απ’ αυτό. Έ τσιάρχισα να γράφ ω μια τραγική τριλογία πάνω στο πρόβλημα της ε-ξουσίας. Θ α επανέλθω σ’ αυτό το θέμα επ’ ευκαιρίςιτης πολιτι-κής εξουσίας κι ακόμα του πολιτικού θεάτρου που σχέδιασα κατάτη διάρκεια μιας ορισμένης περιόδου, σε συνδυασμό με τα σχέδιατου φίλου μου JeanMarie Serreau. Έ να έργο λεγόταν Le Bapte- me (Το Β άφ τισμα). Θ α σας διηγηθώ το σενάριο γιατί μου φαίνε-ται διασκεδαστικό. Έ να ς ρω μαίος στρατιω τικός αρχηγός του εί-

δους του Ιόβιανού4 ή του Κ ω νσταντίνου — διάβασα σχεδόν όλαόσα γράφτηκαν για κείνη την εποχή — εξαπατά τους ανθρώ πουςτης Ε κκλησίας αναγγέλλοντας τους τη βάφτισή του. Α ναβάλλειδιαρκώ ς την ημερομηνία για να μην πέσει στον έλεγχο τω ν αν-θρώ πω ν της Ε κκλησίας, ανθρώ πω ν άρρω στω ν με την ορθοδοξία,την εποχή του αγώ να κατά του αρειανισμού. Γ ι’ αυτό συνοδευό-ταν πάντα από ένα μικρό εφημέριο που όφ ειλε να τον βαφτίσεισεπερίπτω ση ανάγκης — θανάτου στο πεδίο της μάχης ή στο κρε-βάτι μιας γυναίκας. Ο μικρός φανατικός ακολουθεί το ισχυρόπρόσω πο, ισχυρό από κάθε άποψ η, κάτι σαν το στρατάρχη AminDada, κυνικό πολιτικό. Π ίσω του, σαν τη σκιά του, παντού, στοπεδίο της μάχης ή ανάμεσα στις πουτάνες, με το φ λασκί του γε-μάτο αποσταγμένο νερό για τη βάφτιση. Έ να ς ανελέητος διάλο-γος αρχίζει ανάμεσα στον κολοσσό που χρησιμοποιείτην ανερχόμενη Ε κκλησία για την πολιτική του φ ιλοδοξία και το μικρό πα-πά , το φλογερό και πεπεισμένο, αυτόν το μικρό προφήτη. Ο αρ-χηγός της λεγεώ νας που πρόκειται ν’ ανακηρυχτείαυτοκράτορας

δεν απαλλάσσει από τίποτε το νεαρό εφημέριο, από καμιά δοκι-μασία, ούτε πολιτική, ούτε πολεμική, ούτε ερω τική, ούτε βλάσφη-μη. Φ αντάστηκα το διάλογο ανάμεσα σε δυο ανθρώ πους που οιπεριστάσεις τους κάνουν αχώ ριστους, ανάμεσα στον πολεμιστήμε την εξαιρετική ζω τικότητα και τον ασκητικό εκπρόσω πο τηςπνευματικότητας.

Α υτά τα ατελείω τα έργα θα σχημάτιζαν έναν κύκλο γύρω απότο ζήτημα της εξουσίας και γύρω από ένα θέμα συνδεδεμένο μ’αυτό της εξουσίας, το θέμα της θεοποίησης ενός ανθρώ πινου όντος και της αποτυχίας του. Α υτά τα έργα τα ονόμαζα τραγικά.

17



Λ υπάμαι αυτή τη στιγμή που δεν τα τελείω σα. Τ ο τραγικό. Δ ενείναιντεμοντέ; Π ολλές φορές το έχουν διαβεβαιώ σεικι αυτή η ά-ποψ η μου δημιούργησε αναστολές. Υ πήρχε αυτός ο εκβιασμόςγια τον οποίο πρέπει να ξαναμιλήσουμε, γιατί εμπόδισε τη δη-μιουργία ενός πολιτικού θεάτρου: το θέατρο του παραλόγου. Θ αμου πούνε, με το δίκιο τους, ότι δεν είμαι ένας αληθινός άνθρω -πος του θεάτρου ούτε ένας αληθινός καλλιτέχνης που έχειτην αί-σθηση του ολοκληρω μένου. Α παντώ ότι αυτές οιπροβολές πραγ-ματοποίησαν ό,τι περίμενα α π’ αυτές: μια κάθαρση τω ν συγ-κρούσεω ν που δεν τις εξουδετερώ νειαλλά τους αποδίδει ένα νόη-μα. Τ ο θέμα ενός άλλου έργου μοιάζειμε το θέμα ενός καλού φιλμπου παίχτηκε στο Π αρίσιπρόσφατα: Α γ χ ί ρ ρ έ . Φ αντάστηκα ένα

σύντροφ ο τω ν conquistadores6 που τους εγκαταλείπει, φ οβισμέ-νος από τα έργα τους και φεύγειδιασχίζοντας τα βουνά τω ν Ά ν-δεω ν. Ο Μ εντιζαμπάλ — αυτό είναιτο όνομα του ήρω ά μου, έναόνομα βάσκικο όπω ς και το Α γκίρρε, πράγμα καθόλου περίεργομια που έχω δεσμούς απ’ την πλευρά της μάνας μου με τη χώ ρατω ν Β άσκω ν — ο Μ εντιζαμπάλ, λοιπόν, φτάνει σε μια φυλή πουθέλεινα την προστατέψ ει απ’ τους conquistadores, τους παλιούςτου φίλους. Ο ι Ινδιάνοι τον δέχονται και τον κάνουν Θ εό τους,μια γυναίκα τον αγαπά και του αφοσιώ νεται. Ν α όμω ς που οι

σύντροφοίτου τον αναζητούν. Για ν’ αγω νιστείεναντίον τους, ε-ξηγείστο λαό του ότι οι ισπανοί κατακτητές δεν είναι θεοίκι ότιμπορεί κανείς να τους σκοτώ σει. Κ αι στο τέλος πεθαίνει αυτός.Ν α ποιο είναιτο θέμα του έργου: είναιη θεοποίηση και η εξου-σία.

Στο μεταξύ είχα επιχειρήσει να γράψ ω μυθιστορήματα, αλλάποτέ δεν τα κατάφερα καλά. Π ιστεύω ότι η τέχνη του μυθιστορή-ματος βρίσκεται σε πλήρη παρακμή. Η εμπορευματοποίησή τουτο δείχνει. Στο θεω ρητικό επίπεδο, δεν πιστεύω πια σήμερα στην

εγκυρότητα μιας μυθιστορηματικής κατασκευής. Μ ια από τις τε-λευταίες που αποδέχομαι είναι: L ’ Homme sans qualites τουMusil7. Η πολυπλοκότητα της ζω ής είναι τέτοια που το νόημα ε-νός γεγονότος δεν εμφ ανίζεται παρά πολύ αργά και καθυστερη-μένα. Σήμερα μόνο ανακαλύπτω το νόημα ορισμένω ν μικρογεγονότω ν της παιδικής μου ηλικίας ή ακόμα ορισμένω ν συμβάντω ντης σταλινικής εποχής. Π ώ ς να τα διηγηθώ ; Π ώ ς να συνδέσω αυ-τό που συλλήφθηκε μ’ αυτό που βιώ θηκε; Η διήγηση θα έπρεπενα ξετυλιχτείσε περισσότερα ταυτόχρονα πλάνα απ’ ό,τι μια με-

18



γάλη φ ούγκα του Bach. Σ το βαθμό που θα μπορούσα να καυχηθώότι έχω κάνεικάτι σ’ αυτό το πεδίο, θα έλεγα ότι το ’κανα αυτο-σχεδιάζοντας αφηγήσεις για κορίτσια που φλέρταρα και που θα

ήθελα να γοητεύσω ή απλώ ς να κινήσω το ενδιαφέρον τους. Α υ-τοσχέδιαζα ιστορίες κιακόμη διηγιόμουν τη ζωή μου. Ν α γράψ ωαυτές τις ιστορίες, να διηγηθώ τη ζω ή μου; Α υτό δε μ’ ενδιαφέ-ρει, ποτέ δε θα ξαναβρώ κίνηση τόσο αυθόρμητη όσο όταν μιλού-σα με την Κ λοντ, την Ν ικόλ ή την Ε βελίν. Α ν αποφ άσιζα να διη-γηθώ τη ζω ή μου, θα άρχιζα έτσι: «Κ ακές νεράιδες έσκυψ αν πά-νω από την κούνια μου, το Ε μπόρευμα και η Γραφ ειοκρατία, για-τίη μητέρα μου ανήκε σε μια οικογένεια εμπόρω ν και ο πατέρας

μου ήταν δημόσιος υπάλληλος. Ε ξαιτίας αυτού του γεγονότος, μι-σώ το μαγαζί και περιφρονώ το γραφείο. Α υτές οι δυο απαίσιεςνεράιδες ενώ θηκαν με δυο φρικτές μάγισσες, τη Θ ρησκεία καιτον Π όλεμο... τελεία». Α ρκετά. Δ ε θα πήγαινα πιο μακριά. Θ απρόσθετα ίσω ς αυτό, μιμούμενος τη γοητευτική φράση ενός κορι-τσιού: «Π αρ’ όλα αυτά, ω ς τώ ρα πέτυχα σε όλες μου'τις αποτυ-χίες». Δ ε θα μου αποσπάσετε καμιά λέξη παραπάνω , παρά μόνοτυχαία, περιστασιακά. Ιδιαίτερα θα σιω πήσω όσον αφορά τις ε-ρω τικές μου σχέσεις. Ε ίναι περίπλοκες. Α λλά, στην πραγματικό-

τητα, θα μιλήσω όμω ς, έχω μιλήσειάραγε ποτέ γι’ άλλο πράγμα;

19



Ο ι πρω τοπορίες8

2

— Ι σ χ υ ρ ι ζ ό σ α σ τ α ν π ά ν τ α ό τ ι α ν ο ί ξ α τ ε δ ρ ό μ ο υ ς , ε ξ ε ρ ε υ ν ή - σ α τ ε α τ ρ α π ο ύ ς , γ ια ν α τ ο υ ς ε γ κ α τ α λ ε ί π ε τ ε μ ε τ ά κ α ι ν ’ α - φ ή σ ε τ ε ν α π ε ρ ά σ ε ι η ο μ ά δ α τ ω ν α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τ ω ν . Σ α ς έ χ ω α κ ο ύ σ ε ι σ υ χ ν ά ν α λ έ τ ε ό τ ι ο ι π ρ ω τ ο π ο ρ ί ε ς τ ο υ σ ή μ ε ρ α π ο

ρ ε ύ ο ν τ α ν π ο λ ύ π ι ο π ί σ ω σ α ς . Ε ί σ τ ε σ ί γ ο υ ρ ο ς γ ι ’ α υ τ ό ;

Σήμερα, πολλοί άνθρω ποι αποκαλούνται πρω τοπορία, τοβροντοφ ω νάζουν παντού και βρίσκουν άλλους που τους πιστεύ-ουν. Α ς πάρουμε για παράδειγμα το Κ ομμουνιστικό Κ όμμα. Ο ύτεοδηγός είναι ούτε ερευνητική κεφαλή. Μ πορούμε να ονομάσουμεαυτό το πράγμα πρω τοπορία; Δ ιάφ οροι ιδεολόγοιπιστεύουν στηθεω ρητική πρω τοπορία — δείτε τους στρουκτουραλιστές· δε μουφαίνονται παρά μια οπισθοφ υλακή ξεπερασμένη και μακρινή.

Σ ’ αυτό το πεδίο είχα εμπειρίες που μου κόστισαν ακριβά, αςθυμηθούμε το Bauhaus. To Bauhaus εμφ ανιζόταν σαν μια κατ’ ε-ξοχήν πρω τοπορία και όχι μόνο αρχιτεκτονική. Ο ι άνθρω ποι τουΜ πάουχαους στόχευαν στο μετασχηματισμό της ζω ής· ο αρχιτέ-κτονας τότε ήταν ο δημιουργός, ο μετασχηματιστής τω ν κοινω νι-κώ ν σχέσεω ν. Υ πήρχαν μεγάλοι ζω γράφ οι, ο Klee, ο Kandinsky.Π ίστευαν ότι αλλάζουν τη ζω ή, ότι ανοίγουν το δρόμο προς μιαολότητα όχι μόνο αισθητική, όχι μόνο πλαστική και οπτική αλλάζω τική. Α ν υπήρξε μια εμπειρία τέτοιου είδους, είναι αυτή εδώ .Π ράγματιτο Bauhaus απλά όρισε την αρχιτεκτονική τού νεοκαπι-ταλισμού, το στυλ και τη μορφολογία του σύγχρονου κρατισμού.Π οιος βρίσκεται στην πρω τοπορία σήμερα;

Μ ε την πρώ τη επιτυχία μιας ιδέας ή τάσης, την εγκαταλείπω .Ε ίμαι δύσπιστος για την επιτυχία· μου φ αίνεται ύποπτη. Μ ε τονίδιο τρόπο ενεργούσε και ο φ ίλος μου JeanMarie Serreau, στο πε-δίο του θεάτρου. Έ τσι αντιμετώ πισα και τη μεγάλη πολιτική υ-πόθεση του καιρού μας: το σταλινισμό.

— Ν α ε ίσ τ ε σ ίγ ο υ ρ ο ς , θ α έ χ ο υ μ ε τ η ν ε υ κ α ιρ ία ν α ε π α ν έ λ θ ο υ μ ε σ ’ α υ τ ό τ ο θ έ μ α . Π ρ ο ς τ ο π α ρ ό ν , ε ίν α ι π ρ ο τ ιμ ό τ ε ρ ο ν α ξ ε κ ι ν ή σ ο υ

μ ε α π ό τ η ν α ρ χ ή . Β ρ ι σ κ ό μ α σ τ ε λ ο ιπ ό ν σ τ η ν α ρ χ ή τ ο υ α ιώ ν α ...

21



Μ άλιστα και για λόγους υγείας, για μια ηλίθια, απρόοπτηαρρώ στια, μια πλευρίτιδα αρκετά σοβαρή, αναγκάστηκα να διακόψ ω την προετοιμασία για την ficole polytechnique στο λύκειοLouisleGrand. Μ ’ έστειλαν στην AixenProvence, να σπουδάσωδίκαιο και φιλοσοφ ία. Π ροετοιμάστηκα για το δίπλω μα φ ιλοσο-φ ίας μ’ έναν καθηγητή που εξακολουθείνα είναι διάσημος, τονMaurice Blondel'i Π ρέπει να αναφ έρουμε ότι ο Maurice Blondelθεω ρούνταν τότε όπω ς και σήμερα μεγάλος καθολικός φιλόσο-φος. Γ ι’ αυτό η οικογένειά μου έβλεπε με καλό μάτιτο ότι πήγαι-να στα μαθήματά του. Έ λα όμω ς που περνιόταν για αιρετικός:στους παραδοσιακούς κύκλους στους οποίους ανήκε η μητέραμου, τον θεω ρούσαν επικίνδυνο στοχαστή, εκπρόσω πο του μοντερ-

νισμού. Π ροτού ακόμη να πάω στην AixenProvence στα μαθή-ματα του Blondel είχα διαβάσει Nietzsche και Spinoza, δηλαδήείχα ήδη μπει, χω ρίς να το αντιληφθώ , στην προβληματική αυτούπου βιώ νεται και αυτού που συλλαμβάνεται. Α πό τότε επιμένωνα δείχνω ότι ανάμεσα στην έννοια της μοντερνικότητας10 καιστην έννοια της πρω τοπορίας υπάρχει μια διασύνδεση. Η έννοιατης μοντερνικότητας, το λέω ευθύς εξ αρχής, μου φ αίνεται ύπο-πτη όσο και εκείνη της πρω τοπορίας. Σήμερα υποψ ιάζομαι ότι ηεποχή μας έχει αποκρύψ ει, κάτω από τη φ αινομενική μοντερνι

κότητα και το φαινομενικά πρω τοποριακό στυλ, καθετί νέο καιρετρό ανάκατα μέσα στην κουλτούρα, ένα χάος που σου φέρνειζάλη κι όπου τελικά ανακαλύπτεις ότι το νέο δεν είναι παρά τορετρό κι ότι το ρετρό περνιέται για νέο. Κ άτω από τη λάμψ η της,αυτή η υποτιθέμενη μοντερνικότητα κρύβειτις επανακτήσεις, τιςαναθεω ρήσεις ιδεώ ν μακρινώ ν αντικειμένω ν, ξεχασμένω ν, τω ν ο-ποίω ν ο ιστορικός χαρακτήρας αποκρύβεται επιμελώ ς. Ξ ανα-παίρνουν το περασμένοξεπερασμένο, του ξαναδίνουν μορφή κιούτε γάτα ούτε ζημιά. Ν ομίζω ότι προχω ρώ κάπω ς γρήγορα κι

ότι ξέχασα τον πρώ το μου δάσκαλο της φιλοσοφ ίας, τον MauriceBlondel.

Τ ον κατέτασσαν λοιπόν ανάμεσα στους μοντερνιστές. Κ ιω ς τέ-τοιον τον είχαν καταδικάσει. Τ ο μεγάλο του βιβλίο με τίτλο L ’

Action ήταν, αν η μνήμη μου δε με εξαπατά, στον κατάλογο τω ναπαγορευμένω ν από την Εκκλησία. Ω στόσο, ο ίδιος θεω ρούσετον εαυτό του ορθόδοξο καθολικό. Τ α μαθήματα φιλοσ οφ ίας τουBlondel μου άφησαν μια ανάμνηση αξέχαστη αλλά και απογοητευτική. Π ερίμενα ασυνήθιστα τολμήματα και μπροστά μου έβλε-

22



πα έναν άνθρω πο αξιόλογο που απέφευγε όμω ς κάθε ρίσκο. Κ ά-θε φορά που αισθανόταν ότι πατούσε σε γλιστερό έδαφος, απόάποψ η ορθοδοξίας, τον έβλεπα να τον πιάνει πανικός και ν’ απο-

φεύγειτις ερω τήσεις.Τ ο μάθημα της φ ιλοσοφ ίας γινόταν σε μια αίθουσ α στην παλιά

φιλοσοφ ική, ένα υπέροχο οικοδόμημα του Π ου αιώ να, απέναντιαπό τον καθεδρικό ναό. Π όσοι μαθητές ήταν γραμμένοι για τοδίπλω μα φ ιλοσοφ ίας; Κ αμιά δεκαπενταριά το πολύ. Για μας ήτανσχεδόν ιδιαίτερα μαθήματα. Α νάμεσα στους φοιτητές υπήρχανάτομα αξιόλογα. Γ ια ορισμένα απ’ αυτά, αναρω τιόμουν αν βρί-σκονταν εκείγια να διορθώ νουν τον Blondel ή για να παρακολου-θούν τη διδασκαλία του. Υ πήρχε ένας διάσημος Ιησουίτης, ο πάτερ Β αλενσέν, με τον οποίο είχα σχέσεις πολύ περίπλοκες· κατά-λαβα αργότερα ότι με είχε επιλέξεικαι ότι θα ’θελε να ακολουθή-σω το δρόμο του. Μ ου είχε κάνειεντύπω ση ο τρόμος του Blondelμπροστά στην κατηγορία για αιρετικότητα. Μ ε αγαπούσε πολύ,πήγαινα να.τον δω σπίτι του. Μ ου έδινε συμβουλές· μου έλεγε ότιθα γινόμουν φ ιλόσοφ ος τη μέρα που θα μπορούσα να περπατώαντίνα χορεύω και που θα έβαζα στα φ τερω τά μου σαντάλ»α σόλες από μολύβι. Π ερίεργη συμβουλή, που είναι αντάξια του «Κ ο-

πείτε σαν if»11 ενός άλλου σύγχρονου φ ιλοσόφ ου, που τ’ όνομάτου δε μου ’ρχεται αυτή τη στιγμή. Φ οβάμαιότι ακολούθησα υ-περβολικά αυτή τη συνετή συμβουλή. Στην περίπτω ση του Blon-del προσ παθούσα να μάθω με μεγάλη ταπεινότητα, όπω ς συμβαί-νει σ’ ένα μαθητή δεκαοχτώ χρονώ ν μπροστά σ’ ένα μεγάλο δά-σκαλο, τι γινόταν μέσα στο μυαλό του. Δ εν υπήρχε όμω ς τρόπος.Η κατηγορία για αιρετικότητα, αντί να τον προσελκύει, όπω ς ε-μένα, τον γέμιζε φόβο, λες και τον περίμενε η πυρά.

Υ πήρχε ακόμη διάχυτος στην ατμόσφαιρα ο παραδοσιακός

φόβος του αφ ορισμού κι αυτός ο φόβος διαφ αινόταν καμιά φοράστο ζω ντανό κι άγρυπνο πρόσω πό του. Β λέπω αναδρομικά τα μι-κρά γατίσια μουστάκια του, τον ξαναβλέπω σαν έναν ανθρω πάκοπου ήταν πά ντα σε κατάσταση συναγερμού. Θ υμάμαιεπίσης ότι ηταπεινότητά του αυτή με ερέθιζε. Κ αμιά φ ορά, ήθελα να του φω -νάξω να πάει πιο μακριά, ω ς τα όρια της σκέψ ης του, ω ς τον πα ν-θεϊσμό. Μ ελετήσαμε μαζί του τον Ά γιο Α υγουστίνο κα ι κυρίω ςτο Δ έκατο Β ιβλίο τω ν Ε ξ ο μ ο λ ο γ ή σ ε ω ν . Δ εν είχε επιλέξειαυτό το

βιβλίο τυχαία, ανήκε στην αυγουστινιανή παράδοση· αλλά ποτέδεν πήγαινε ω ς τα όρια της σκέψης του σε ό,τι αφ ορά το θω μισμό,

23



που ευχαρίστω ς θα τον αρνούνταν, θα τον εκτόπιζε στην τάξη τηςαίρεσης, του αριστοτελικού παγανισμού που είχε παρεισφρύσειστην Ε κκλησία 12 . Α πό αυτή τη μελέτη, μου έμεινε μια μεγάλη αν-

τιπάθεια για την αριστοτελική παράδοση και για το Λ όγο 13 πουμεταφ έρεταιαπό αυτή μέσα στους αιώ νες. Π ράγμα που δε γίνεταιχω ρίς κάποιες δυσκολίες όσον αφ ορά τη λογική. Π οτέ ο Blondelδεν τολμούσε να πάει μέχριεκείκαι τα σχόλιά του για τον Α υγου-στίνο έμεναν πάντοτε στα μισά του δρόμου. Τ ο θυμάμαι καλά·αυτή η αλλόκοτη είσοδος στη φ ιλοσ οφ ία δεν μπορούσε παρά ναμου αφ ήσεισημάδια. Η θεω ρία του χρόνου του Α γίου Α υγουστί-νου με κατέπλησσε καιμε συνάρπαζε. Γ ι’ αυτόν, ο υποκειμενικόςκαι σχετικός χρόνος διαστέλλεται, διασκορπίζεται ή αντίθετα

συμπυκνώ νεται, τείνοντας έτσι προς την αιώ νια στιγμή. Η αμφι-σημία του βιω μένου φανερω νόταν μέσα στα κείμενα τω ν Ε ξ ο μ ο λ ο γ ή σ ε ω ν που με γοήτευαν και μου προκαλούσαν φρίκη.

Λ άτρεψ α και μίσησα το Non amabam sed amare amabam 14 . Έ λεγα μέσα μου: Α γαπώ ή δεν αγαπώ , αλλά ποτέ δε θ’αγαπήσωτην αγάπη μ’ αυτό τον αφηρημένο τρόπο. Φ υσικά, δε διατύπω σααυτή την ιδέα μέσα από μια διαδικασία τόσο σύντομη· πολύ αρ-γότερα μορφ οποιήθηκε αυτή η επιφύλαξη. Ό ταν διάβασα στις Ε

ξ ο μ ο λ ο γ ή σ ε ις ότι ο Ά γιος Α υγουστίνος εντόπισε την αποκάλυψ η

και βρήκε την απόδειξη του προπατορικού αμαρτήματος σε μιακλοπή αχλαδιώ ν στο γειτονικό σπίτι, στην ηλικία τω ν πέντε χρό-νω ν, δεν μπόρεσα να μη σκεφτώ πόσο εύθραυστο είναι αυτό τοθεολογικό οικοδόμημα και πώ ς πηγαίνει κανείς από μια κλοπή α-χλαδιώ ν στο προπατορικό αμάρτημα, ή από το σαρκικό έρω ταστο Mundus est immundus15]

Δ εν είναι σημαντικό, ακόμη και σήμερα, να διαπιστώ νεις ότι,στους κόλπους του χριστιανισμού, αντιτίθενται η θω μιστική πα-ράδοση και η αυγουστινιανή παράδοση, δηλαδή το επίσημο ρεύ-

μα και τα υπόγεια ρεύματα; Ο χριστιανισμός ή, ακριβέστερα, οιουδαιοχριστιανισμός, όπω ς λέει ο Nietzsche, δεν έχει εξαφ ανι-στεί. Π αραμένει στοιχείο της εποχής μας, στην Ε υρώ πη και αλ-λού. Κ άνεισυγκρούσεις ν’ αναδυθούν, φέρνειαντιφ άσεις, τις δι-κές του. Α πό ορισμένες απόψ εις, πολύ αργότερα, συνέχισα αυτήτη γραμμή σκέψ ης. Ό ταν πήγα στο Π αρίσι για να πάρω αυτό πουονομαζόταν, τότε, δίπλω μα ανω τάτω ν σπουδώ ν, έγραψ α μια πο-λυσέλιδη εργασία πάνω στον Jansenius και στον Pascal που μουέμαθε πολλά. Φ ανταστείτε ότι ανακάλυψ α στο διάστημα αυτής

24



της εργασίας ότι ένας συγγραφέας με τον οποίο είχα αρχίσειτηφιλοσοφ ική μου παιδεία, πριν ακόμη διαβάσω τον Ά γιο Α υγου-

στίνο, κι εννοώ τον Nietzsche, είχε κι αυτός περάσειαπό την αυ-στηρή σχολή της γιανσενιστικής κριτικής του κόσμου και της κοσμικότητας. Π ώ ς συνέβη αυτό; Δ ιαμέσου του La Rochefoucault16που ο Nietzsche γνώ ριζε θαυμάσια και τον οποίο ακολούθησε στοαφοριστικό στυλ και στην κριτική του κόσμου. Στη φιλαυτία τουLa Rochefoucault υπάρχει ήδη η θέληση για δύναμη που υπο-νοείται ακόμη πιο έντονα στη libido dominandi τω ν αυγουστινιανώ ν καιτου Jansenius.

Η αναφώ νηση του Α υγουστίνου: Mundus est immundus έχειθε-

μελιώ δη σημασία μέσα στα πλαίσια της χριστιανικής παράδοσης.Α π’ αυτήν ο Nietzsche άντλησε μια ριζική κριτική του ανθρώ πι-νου και ταυτόχρονα, διαμέσου μιας αιφ νίδιας αντιστροφής, τηδιάγνω ση του χριστιανισμού ω ς άρνησης της ζω ής, ω ς ιδεοληψ ίαςτης μετά θάνατον ζω ής, ω ς εξάντλησης της ζω ής. Ο Nietzsche πα -ραβρέθηκε, στη Γερμανία, στην εμφάνιση αυτού που ο Marx είχεμελετήσει στην Α γγλία, δηλαδή στη γέννηση της βιομηχανίας,στην απολογία της παραγω γής και της εργασίας. Π ρέπει μήπω ςνα υπενθυμίσουμε εδώ ότιανάμεσα στον Marx και τον Nietzsche,ανάμεσα στο Κ ε φ ά λ α ι ο και στη Γ έ ν ε σ η τ η ς τ ρ α γ ω δ ία ς , η*χρονικήαπόσταση είναιπολύ μικρή, αλλά σημαδεύεταιαπό κάτι πο>ίΰ ση-μαντικό: τον πόλεμο του 1870 και τη δημιουργία της γερμανικήςενότητας υπό την αιγίδα του Bismarck. Για τον Nietzsche, πρόκει-ται για καταστροφικά γεγονότα: ο πόλεμος του 1870 προαναγγέλ-λει πολέμους όλο και πιο εκτεταμένους και όχι, όπω ς πίστευε οMarx, μια περίοδο ορθολογικότητας και συγκρούσεω ν που καθο-ρίζονται μόνο από τους ταξικούς αγώ νες. Ο Nietzsche διαπιστώ -

νει με ποιον τρόπο την εισάγει στη Γ ερμανία ένας φιλισταϊσμόςθεμελιω μένος πάνω στη λατρεία της ιστορίας και της ιστορικήςμεθόδου, μεταμφιέζοντας την άνοδο ενός πολιτισμού που έχανεόλα τα χαρακτηριστικά του πολιτισμού, που στόχευε απλά καιμόνο στην παραγω γικότητα και στην εκμετάλλευση μιας τετάστιας μάζας ανθρώ πω ν, ενώ ταυτόχρονα κατέπνιγε κάθε αποτε-λεσματική διαμαρτυρία της υποδουλω μένης αυτής μάζας. Τ ο τε-ράστιο βιομηχανικό μπουμ στη Γ ερμανία γέννησε, σύμφω να μετον Nietzsche, τη φενάκη της μοντερνικότητας, δηλαδή ένα πράγ-μα ανομολόγητο, κρυμμένο κάτω από την παρδαλή όψ η της επιστήμονικότητας καιτου αισθητικισμού.

25



Α λλά φ τάνει! Α υτή η έννοια της μοντερνικότητας, που επικα-λούμαι πρόω ρα εδώ , αξίζει κάποια ανάπτυξη. Ε πιστρέφω στονMaurice Blondel γιατί για μένα αυτή η έννοια της μοντερνικότη-

τας συνδεόταν με τη μοντερνιστική αίρεση της οποίας εισηγητήςθεω ρούνταν ο Maurice Blondel. Σ τις συζητήσεις που γίνοντανστους κόλπους της Ε κκλησίας και στους καθολικούς κύκλους, ομοντερνισμός αποκτούσε και πολιτικές προεκτάσεις, συνδεότανμε τη διαμόρφω ση της χριστιανικής δημοκρατίας, συγκεκριμέναμε τον Marc Sangnier καιτο κίνημά του, το «Sillon». Σ ύμφω να μεκριτικές που θέλουν να είναιακέραιες, το ξεδίπλω μα του ανθρώ -πινου όντος, στο μέτρο που είναι ενεργητικό και δημιουργικό,άγγιζε, σύμφω να με τον Blondel, τη θεϊκή ουσία χω ρίς να υπάρ-

χει μια διαχω ριστική γραμμή ανάμεσα στο ανθρώ πινο και στοθεϊκό, ανάμεσα στην εμμένεια και την υπερβατικότητα. Ο ι ορθό-δοξοι ονόμαζαν λοιπόν εμμενειοκρατία17 εκείνο το δόγμα της δρά-σης που έδινε συγκεχυμένα έμφαση στην πρακτική. Α ργότεραπέρασα, από μια αφηρημένη παράσταση και μια μεταφ υσική ερ-μηνεία της δράσης που μετασχηματίζειτον κόσμο, σε μια έννοιασυγκεκριμένη: την επαναστατική δράση.

— Σ ε π ο ιο α θ μ ό κ α ι μ ε π ο ιο ν τ ρ ό π ο ρ ισ κ ό σ α σ τ α ν τ ό τ ε κ ά τ ω α π ό τ ο ά ρ ο ς μ ια ς χ ρ ισ τ ια ν ι κ ή ς π α ιδ ε ία ς ;

Τ ο ένιω θα αναμφ ίβολα, αλλά όχι παθητικά. Θ α ’θελα ναπ ρ ο σ θ έ σ ω ό τ ι σ ’ αυτή την περίοδο αμέσω ς μετά τον πόλεμο αυτότο οποίο μου φαινόταν ακόμη πρω τοπορία δεν ήταν τόσο η διδα-σκαλία του Maurice Blondel όσο ο τρόπος με τον οποίο εμείς οιφοιτητές τη δεχόμασταν. Α ναδρομικά θεω ρώ βέβαιο ότι το πανε-πιστημιακό περιβάλλον είχε αλλάξει εντελώ ς μετά τον πόλεμο.

Κ αι πρώ τα απ’ όλα, υπήρχαν στο τμήμα τόσα κορίτσια σχεδόνόσα και αγόρια. Α νάμεσα στα κορίτσια και τα αγόρια, ένα απότα οποία ήμουν κι εγώ , αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια δύο χρό-νω ν μια υπέροχη επικοινω νία διανοητική και αισθηματική. Θ αμπορούσα να διηγηθώ λεπτομερώ ς τις παθιασμένες συζητήσειςστο δρόμο του Tholonet, στο μονοπάτι όπου βάδιζε ο Cezanne,και στο SainteVictoire. Μ πορώ να παραθέσω τα ονόματα όλω ντω ν αγοριώ ν και όλω ν τω ν κοριτσιώ ν. Η Nicole Xardel, κόρη ενόςστρατηγού, είχε υπέροχα ξανθά μαλλιά που έπεφταν σαν καταρ

ράχτης μέχρι τα πόδια. Έ να αγόρι που το έλεγαν Jules Chaix,

26



που αργότερα έκανε πανεπιστημιακή καριέρα, την ερω τεύτηκεσφοδρά κι είχαμε δράματα. Ε γώ ήμουν ο έμπιστός τους. Η NicoleXardel έγινε η συνεργάτις του Gaston Berger, ενός από τους δη-

μιουργούς του προσπεκτιβισμού 18 στη Γαλλία. Η Claire Picchiniήταν για μένα η ίδια η Α φροδίτη, ένα κορίτσι εξαιρετικό, με μιαομορφιά που φάνταζε στα μάτια μου ελληνική, γιατί εγώ ήμουνένας νέος που κρατήθηκα μακριά από τα κορίτο ια λόγω της αυ-στηρής παιδείας μου και της εσώ κλειστης ζω ής μου στο λύκειο.Δ εν άκουσα ούτε μια λέξη από την πρώ τη παράδοση του MauriceBlondel. Η φούστα της Claire έκλεινε με τρία κουμπιά από σεντέφιπου αναδείκνυαν τη στογγυλάδα τω ν γοφώ ν της. Υ πήρχε στην

ομάδα κι ένα τρίτο κορίτσι, η Alice, και σε λίγο εγώ κι αυτή θεω -ρηθήκαμε αρραβω νιασμένοι.Η ελευθερία του λόγου, της φιλίας καιτης στοργής που είχε ε-

πικρατήσει ανάμεσά μας χάρη στον Maurice Blondel, αυτό ήτανγια μένα η πρω τοπορία. Π άνω σε μια βάση ισότητας μεταξύ μας,με κάθε είδους παραλλαγές στα συναισθήματα, από την ερω τικήεπιθυμία και φ ιλία ω ς το πάθος και την αδιαφ ορία, βιώ ναμε όλατα συναισθήματα την ίδια στιγμή που διαβάζαμ ε τις Ε ξ ο μ ο λ ο γ ή σ ε ις τ ο ν Α γίου Α υγουστίνου, σε σύνδεση με μια διδασκαλία που

πιστεύαμε ότι επρόκειτο να μετασχηματίσειτη χριστιανική θρη-σκεία. Π αραλίγο να ξεχάσω ν’ αναφέρω το όνομα ενός από ταπαιδιά που αγαπούσα ξεχω ριστά και που έγινε εξαιρετικός ιστο-ρικός της φιλοσοφ ίας, τον Robert Lenoble. Μ πήκε σ’ ένα θρη-σκευτικό τάγμα και φ αίνεται πω ς πέρασε εκεί μια ζω ή περιθω -ριακή αγγίζοντας την αίρεση, και πέθανε πρόω ρα, προτού ν’ α-ποτελειώ σειτο έργο στο οποίο είχε αφιερώ σειτη φιλοσοφ ική ζω ήτου, δηλαδή μια ιστορία της ιδέας της φύσης.

Μ ε τον Maurice Blondel μελέτησα, λοιπόν, τον Ά γιο Α υγου-

στίνο και τον αυγουστινιανισμό· μετά ήταν η ανακάλυψ η του Jansenius, του Pascal και του γιανσενισμού του 17ου αιώ να. Δ ιαμέ-σου αυτώ ν, ανακάλυψ α ένα χριστιανισμό σκληρό, αυστηρό, άραελκυστικό. Α υτή η αυστηρή πλευρά του χριστιανισμού, που αντι-στοιχούσε στη χριστιανική παιδεία που είχα λάβει, με προσέλκυεκαι ταυτοχρόνω ς μου προκαλούσε φρίκη. Η διάσπαση ανάμεσαστη διάθεση για ζω ή και στη φρενίτιδα του θανάτου, που ξεκίνη-σε με την αυγή ακόμη του χριστιανισμού, έχειεπιβληθείσε όλους

τους νέους ανθρώ πους εδώ και αιώ νες. Η αυγουστινιανή θέασητου mundus ω ς διαδρόμου σκοταδιώ ν, ω ς υπόγειας διαδρομής

27



που καταλήγει στη φ ω τεινότητα της Π ολιτείας του Θ εού, είναιένα όραμα βαθύ που σημάδεψ ε την ευρω παϊκή σκέψ η και πουδιατρέχει υπόγεια την επίσημη θεω ρία του Λ όγου 19 . Μ ε διακο-

πές, τροποποιήσεις, αυτό το ρεύμα πάει ω ς τον Heidegger και,κατά μια έννοια, ω ς τον Freud, με τη θεω ρία της λίμπιντο. Κ ιόλααυτά για να πω ότι η σχέση μου με το χριστιανισμό υπήρξε πολύσύνθετη και αιρετική ήδη από την αρχή.

— Γ ν ω ρ ίζ ε τ ε ε ξ ίσ ο υ κ α λ ά μ ε μ έ ν α ό τ ι ο ι α ιρ ε τ ικ ο ί ε ίν α ι π ρ ιν α π ’ ό λ α ά ν θ ρ ω π ο ι γ ο η τ ε υ μ έ ν ο ι α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ία .

— Χ ρησιμοποιώ σκόπιμα τη λέξη αίρεση, αν και δε μου αρέσει.

Π ολύ εύκολα μπορείνα σε κάνεινα ανάγεις τις ιδέες σε παράδο-ξα. Π αραδέχομαι πάντω ς ότι είχα κάποιον δεσμό με την αίρεση.Στον περίγυρο του Maurice Blondel και του πάτερ Β αλενσέν, τουεξέχοντα ιησουίτη, η αίρεση δεν ομολογούσε πω ς ήταν τέτοια,δεν ήθελε να είναιαίρεση, παρέμενε μια αίρεση ντροπαλή, καθώ ςοι φίλοι του Maurice Blondel προσπαθούσαν ν’ αποδείξουν τηναυστηρή της ορθοδοξία καινα πείσουν και τον ίδιο γι’ αυτήν. Ηυποτιθέμενη εμμενιοκρατία μου φαίνεται, σήμερα, ασήμαντη αί-ρεση, μικρή απόκλιση χω ρίς ήρω ες ούτε μάρτυρες, σε σχέση με

την ορθοδοξία είναι μια αίρεση κατά τη διάρκεια του εκφ υλι-σμού της χριστιανοσύνης, ένας ανθρω πισμός ντυμένος με ψ εύτικαστολίδια, ένας φτω χός χριστιανικός ρεφορμισμός. Α ν μετά μελέ-τησα τον Jansenius, ήταν γιατί με τράβηξε η ίδια μαγεία την ο-ποία ξαναβρήκα αργότερα όταν συνάντησα τον Carl Barth καιδιάβασα τη σκληρή του προτεσταντική δογματική. Τ α δόγματα μεγοητεύουν. Κ αταλαβαίνω ότι προσελκύουν. Μ ας κάνουν ν’ απο-δεχόμαστε τη σκληρότητά τους. Μ ήπω ς για λόγους λογικούς; Δ εντο νομίζω καθόλου. Τ α δόγματα περιέχουν μια συγκινησιακή έκ-κληση στην πίστη, στην απόλυτη ένταξη χω ρίς διανοητικούς εν-δοιασμούς που προσπαθούν ή όχι να ικανοποιήσουν τη διάνοια.Σ ίγουρα, υπάρχει μια άβυσσος ανάμεσα στη θρησκεία και τη θεο-λογία από τη μια πλευρά και την πολιτική από την άλλη. Κ αμιάφορά τα συγκινησιακά κίνητρα που ενεργοποιούνται είναι ανά-λογα. Η απόλυτη πολιτική έχειτη δογματική της που προσελκύεικυρίω ς τα αδύναμα πνεύματα καιτους έφηβους που τους κάνεια -μείλικτους. Κ ατά τη γνώ μη μου, αυτό είναι ένα από τα μυστικά

του σταλινισμού που μπόρεσα να καταλάβω ξεκινώ ντας από παλιότερες εμπειρίες. Α λλά είναιπολύ νω ρίς να μιλήσουμε γι’ αυτά.

28



Μ ο υ φ α ίν ε τ α ι ό τ ι δ ε ν ε ξ η γ ή σ α τ ε τ ε λ ε ίω ς τ η ν κ λ ίσ η σ α ς γ ια τ η ν α ίρ ε σ η κ α ι ιδ ια ίτ ε ρ α τ ο ε ν δ ια φ έ ρ ο ν σ α ς γ ια τ ο ν Jansenius κ α ι τ ο γ ια ν σ ε ν ισ μ ό .

Ό ταν διάβασα το τεράστιο έργο του Jansenius20 , έμεινα έκ-πληκτος από το συμβολικό και φαντασιακό χαρακτήρα της θεω -ρίας του. Φ υσικά, τότε δεν εκφραζόμουν μ’ αυτούς τους όρους.Α λλά τους αντιλαμβανόμουν συγκεχυμένα. Η λέξη «ιδεολογία»πάντα μου φ αινόταν αδύναμη για να προσδιορίσει αυτή τη μα-γεία και για να εξηγήσει αυτά που λέει ο Jansenius. Α υτά πουλέει, τα βλέπει, τα συλλαμβάνειμε τα μάτια του πνεύματος και μετα μάτια της σάρκας. Ο θεολόγος αυτός δεν έχειτίποτα εννοιολογικό. Τ ην αμαρτία, αυτή τη λέπρα, αυτή τη γάγγραινα, τη βλέπεινα σαπίζει τη σάρκα. Τ ο έκπτω το σώ μα δεν είναι πια παρά το έ-ρεισμα της αρρώ στιας. Η σήψ η μεταφ έρεται απ’ ό,τι αγνότεροκαι καλύτερο έχουν φαινομενικά οι άνθρω ποι, από το σπόροτους. Ο σπόρος, το σπέρμα είναι για τον Jansenius η ίδια η σήψ η.Τ ι μίσος για το σώ μα! Ο σπόρος μεταβιβάζειτη σήψ η από σώ μασε σώ μα, από γενιά σε γενιά, ξεκινώ ντας από το προπατορικό α-μάρτημα. Ε ίπα ότι η ανάγνω ση του Jansenius έχει μια γοητεία

που μόνο αυτή εξηγεί την παράξενη επίδραση που άσκησε στο17ο αιώ να, αυτή την εποχή του κλασικού λόγου, κατά τον MichelFoucault. Ό σ ο για μένα, η ανάγνω ση του Jansenius με τρόμαζεκαι με προσέλκυε. Φ ανταστείτε ότι ήμουν τρελά ερω τευμένος.Έ λα όμω ς που ο Jansenius έγραψ ε ότιο Χ ριστός πάνω στο σταυ-ρό αντιστοιχεί στον άνδρα που λαχανιάζει πάνω στο κορμί μιαςγυναίκας, ότι ο πόνος του Χ ριστού που εκπνέειπάνω στο σταυρόείναιτο αντίβαρο και ο εξιλασμός της ηδονής του άνδρα που εί-ναι κι αυτός σταυρω μένος πάνω στη γυναίκα. Π ρόκειται για ένα

χω ρίο που είναιυπέρμετρα ποιητικό και σκληρό, με μια σκληρό-τητα δίχω ς όνομα. Α υτές οι θεολογικές σελίδες για αιώ νες ολό-κληρους συγκινούσαν και διέστρεφαν μέχριβάθους την επιθυμία,πράγμα που δεν το ομολογούσα τότε. Α υτά τα αναγνώ σματα δια-στρέφουν μέχριβάθους την επιθυμία ή μήπω ς η διαστροφή της ε-πιθυμίας ευνοείτην προτίμηση για τέτοιες αναγνώ σεις; Δ εν μπο-ρώ ν’ απαντήσω στην ερώ τηση, υποθέτω ότι αυτά πάνε μαζίκι ότιη επιθυμία από τη στιγμή που έχει βάθος, από τη στιγμή που δι-στάζειγια τον εαυτό της και για το αντικείμενό της, αφήνεταιεύ-κολα να μεταστραφείκαι να διαστραφεί.

29



Ά λλω στε, τι είναι η διαστροφ ή; Α ς μην απομακρυνόμαστε ό-μω ς από το θέμα μας. Λ έω ότι η επιθυμία, στα πλαίσια της χρι-στιανικής παιδείας, διαστρέφ εται, δηλαδή στρέφεται ενάντια

στον εαυτό της μέσα στην ντροπή και στην κακή συνείδηση τουσώ ματος και του σεξ. Η διαστροφ ή αποκρυσταλλώ νεται και δι-καιώ νεται σε κείμενα σαν κι αυτό που παρέθεσα. Ο ιησουιτικόςανθρω πισμός και ο φ ιλελεύθερος ανθρω πισμός αποδυνάμω σαναυτά τα κείμενα, τα έκρυψ αν. Π οιος έχει διαβάσει Jansenius;Έ χω συχνά την εντύπω ση ότι ήμουν ο τελευταίος αναγνώ στηςτου, αν και σήμερα γίνεται τέτοιο ξεθάψ ιμο κειμένω ν που σίγου-ρα θα υπάρχει κάπου κάποιος που θα γράφ ει μια διδακτορικήδιατριβή για τον Jansenius. Σ ας διαβεβαιώ νω ότι, χω ρίς αυτή την

ανάγνω ση, δεν μπορούμε να καταλάβουμε τίποτα, ούτε από το17ο αίω να ούτε από την ευρω παϊκή σκέψη. Ε πανέρχομαι στηνκατάσταση για την οποία μιλούσα προηγουμένω ς: από τη μιαπλευρά, ανακάλυπτα τον έρω τα, με καινούριο τρόπο, επειδή υ-πήρχαν στο πανεπιστήμιο κορίτσια σχετικά ελεύθερα στη σκέψηκαι στα συναισθήματα. Μ ια παρατήρηση γι’ αυτή την εποχή: στομεσοπόλεμο αυτό το νέο φαινόμενο του σχετικά ελεύθερου κορι-τσιού παρέμεινε ατομικό. Α πό κείνη την εποχή και μετά γνώ ρισαπολλά κορίτσια και νέες γυναίκες αποδεσμευμένες απ’ όλα όσα ο-

δηγούσαν παλιότερα τις παραδοσιακές γυναίκες σε διανοητικήπαραλυσία και φυσιολογική ατροφία. Τ ο καινούριο από κεικαιπέρα είναιότι αυτό το φαινόμενο έπαψ ε να είναιατομικό κι έγινεκίνημα, μια μαζική ώ θηση του συνόλου του γυναικείου σώ ματος,αν μου επιτρέπεται η έκφραση. Μ ετά τον Π ρώ το Π αγκόσμιο Π ό-λεμο, από κείνη την εποχή κιόλας, γνώ ρισα πάντω ς κάτι το και-νούριο, γιατί ήμασταν πολύ ατομικιστές και ταυτόχρονα καθόλουαπομονω μένοι, μια και αποτελούσαμε ομάδα, καμιά δεκαπεντα-ριά αγόρια και κορίτσια. Τ ότε λοιπόν, μέσα σ’ αυτή την έξοχη τα-

ραχή της ανακάλυψ ης του έρω τα, άρχισε η διασπαστική αντίφ α-ση ανάμεσα στην ορθοδοξία και την αίρεση, ανάμεσα στη δογμα-τική και την εγκατάλειψ η της πίστης. Β γήκα α π’ αυτή την κατά-σταση λύνοντας την αντίφαση με τον τρόπο μου, δηλαδή με τη νιτσεϊκή κατάφαση στη ζω ή και κατόπιν με τη μαρξιστική κατάφ α-ση στην επανάσταση, που για μένα δεν ήταν καθόλου ασυμβίβα-στες. Α υτό που παραμένειαληθινό και πολύ βασικό είναι ότι α-νατράφηκα μέσα στη φρίκη της αμαρτίας, δηλαδή της απόλαυ-σης.

30



Α π ό π ο ιο ν ;

Α πό τη μητέρα μου που ήταν ένα είδος μυστικίστριας ή, με

πιο απλά λόγια, μια θρησκόληπτη. Ο πατέρας μου, αντίθετα, ή-ταν ένας ελευθέριος, ένας βολταιρικός. Έ νας ελευθέριος και μιαθρησκόληπτη! Μ πορείτε να φ ανταστείτε... Μ όνο μια μικρή λε-πτομέρεια θα σας πω : ο πατέρας μου πήγαινε στο κυνήγιτο φ θι-νόπω ρο κι έφερνε στο σπίτι λαγούς, τους μαγείρευε και μετά τουςδιατηρούσε γι’ αργότερα. Α υτό το φαγητό το έτρω γε τη μέρα τηςΜ εγάλης Π αρασκευής, θανάσιμο αμάρτημα, και η μητέρα μουπερνούσε όλη τη μέρα στην εκκλησία για να αποπλύνει το αμάρ-

τημα του συζύγου της. Σήμερα αυτό φαίνεται γελοίο και καταγέ-λαστο αλλά τέτοιο ήταν το χρώ μα της θρησκείας. Δ εν έχειαλλά-ξειιδιαίτερα σε πολλές χώ ρες, όπω ς στη σημερινή Ισπανία. Ε ίμαιτο προϊόν αυτού του αταίριαστου ζευγαριού, που είχε κακό τέλοςγιατί η μητέρα μου τρελάθηκε. Έ γραψ α μερικά τετράδια με ανα-μνήσεις χω ρίς να κατορθώ σω να ξεπεράσω τη γραμμική διήγησηπου μου φαίνεται δίχω ς ενδιαφέρον. Ο πιετισμός21 της μητέραςμου είχε γιανσενιστική προέλευση κι έτσιξαναπιάνουμε το νήμα.Η μητέρα μου καταγόταν από την περιοχή τω ν Π υρηναίω ν.

Μ ου αρέσεινα αποδείχνω ότι η σύλληψ η του γιανσενισμού έγινε κατά τη διάρκεια της διαμονής του Jansenius στην Bayonne,πριν γίνει ακόμα αρχιεπίσκοπος της Ypres, όπου συναντούσε συ-χνά πυκνά τον SaintCyran ανάμεσα στα 1617 και 1620. Η περιοχήήταν πάντα περιοχή αίρεσης· το κίνημα τω ν καθαρώ ν 22 την είχεπροσβάλει, αν και αυτό εξέπνευσε προτού προλάβει να γίνει ε-κείνος ο παγανισμός που διατηρήθηκε στη χώ ρα τω ν Β άσκω ν ω ςτο 17ο αιώ να. Δ εν το λέω στ’ αστεία ότι συνδέομαιμε την Ο ξιτανία και ότι έχω ρίζες καθαρικές. Η σύγκρουση ανάμεσα στον ευγενή έρω τα που αφιερώ νεται στην ευχαρίστηση της αγαπημένηςκυρίας και στη λατρεία της τέλειας αγνότητας στον έρω τα χρονο-λογείται από τον καθαρισμό. Ο προτεσταντισμός γεννήθηκε σ’αυτή την περιοχή ταυτόχρονα με τις βόρειες χώ ρες· από το 1515,ένας αρχιεπίσκοπος της Oloron έψ αλλε τη λειτουργία στην τοπικήδιάλεκτο και ανήγε τα άρθρα της πίστης σε κάποιες ηθικές επιταταγές. Ο ι θρησκευτικοί πόλεμοι μαίνονταν τότε· η καταστολή ή-ταν τρομερή, το κράτος και η επίσημη θρησκεία επιβλήθηκαν εκ

νέου με μια απίστευτη κτηνω δία. Ο ι άνθρω ποι ξανανακάλυψ ανγρήγορα τις δίκες τω ν μαγισσώ ν που κάλυπταν τις δίκες τω ν αι-

31



ρετικώ ν. Π ράγματι η Ιερά Ε ξέταση συγχώ νευε τη μαγεία, τα σε-ξουαλικά εγκλήματα και την αίρεση σ’ ένα και μοναδικό έγκλημαπου είχε ω ς μόνη ποινή την πυρά. Η εκκλησία του χω ριού όπου

περνούσα της διακοπές μου από παιδί είχε βεβηλω θείπολλές φο-ρές. Π ρώ τα από τους προτεστάντες που τη μετέτρεψαν σε ναό,κατόπιν κατά τη διάρκεια της επανάστασης από τους Γιακω βίνους που συνεδρίαζαν σ’ αυτή την εκκλησία. Τ ην εποχή που ή-μουν παιδί οι θρησκευτικές συζητήσεις ήταν ακόμη έντονες και οιπολιτικές συζητήσεις προστίθενταν στις θρησκευτικές: οι προτε-στάντες έκλιναν προς την αριστερά και οι καθολικοί παρέμεναναντιδραστικοί. Ω στόσο, ο πιετισμός της μητέρας μου και της οικογένειάς μου είχε κάτι το προτεσταντικό μέσα στο δογματικό

και ηθικό της ριγκορισμό 23, και η λέξη πιετισμός μου φαίνεταιαρκετά σω στή.

Κ αιμια που επιβάλλω στον εαυτό μου αυτή την επιστροφή στιςταραγμένες πηγές της ζω ής μου, επανέρχομαιστη φ ιλοσοφ ία. Μ ε-τά τον Π ρώ το Π αγκόσμιο Π όλεμο, μπορούσε να σκεφτεί κανείς,μαζί με τον Maurice Blondel, ότι η καθολική Ε κκλησία αναζη-τούσε έναν καινούριο δρόμο, προσανατολιζόταν σ’ έναν ανθρω -πισμό —πράγμα που έκανε άλλω στε αλλά αργά και με κακό τρό-πο. Κ αι επανέρχομαι στη σύγκρουση ανάμεσα στον έρω τα και

στη θρησκεία. Ε ίχα διαβάσειστο βιβλίο του Maurice Blondel L ’ Action ότι η ανθρώ πινη μορφή της Α γίας Τ ριάδας μπορούσε ναπραγματοποιηθεί τη στιγμή του έρω τα όπου το ανθρώ πινο ον εί-ναι τριπλό, δηλαδή ο εραστής, η αγαπημένη και το σπέρμα τουπαιδιού που πρόκειται να γεννηθείαπό τη συνάντησή τους. Α υτήη ιδέα μου φ άνηκε ω ραία αλλά όταν την ανακοίνω σα σ’ ένα κορί-τσιπου αγαπούσα, άρχισε να γελάεισαν τρελή και μου είπε μόνο:«Α , ώ στε αυτός είναιο έρω τας!» μ’ έναν τρόπο που γελοιοποίησεμια για πάντα αυτή τη μυστικιστική ερμηνεία. Μ εταφρασμένη στη

γυναικεία γλώ σσα καιστην πρακτική της καθημερινής ζω ής, αυ-τή η τριάδα που τελειώ νειτο ον και πραγματοποιείται διαμέσουτης γονιμοποίησης δεν παίρνει μια όψ η αστεία; Π οτέ δεν μπόρε-σα να επικαλεστώ αυτή τη μυστικοθεολογική θέση χω ρίς να μου’ρθει διάθεση για γέλια, πράγμα που είχε αντίκτυπο στο θαυμα-σμό που ένιω θα για το λαμπρό δάσκαλό μου και τη μεταφυσικήτου.

Β λέπετε λοιπόν πω ς συμβαίνουν περίεργες παρεμβολές ανάμε-σα στη ζω ή και στη σκέψ η. Δ ιακρίνω τις στιγμές πολλαπλές,

32



σύντομες κι ω στόσο μεστές από σημασία καιτις φάσεις24 πουείναι συμπαγείς, έχουν πυκνότητα, μνήμη και είναι αναγνω ρίσι-μες. Μ ια γυναίκα με την οποία ήμουν παντρεμένος λεπτομέ-

ρεια χω ρίς μεγάλη σημασία είπε μια μέρα μπροστά μου για ένααπορρυπαντικό αυτές τις απλές λέξεις: «Ν α ένα εξαιρετικόπροϊόν». Μ ε τον κατάλληλο τόνο. Α υτές οι λέξεις, μέσα στην κοι-νοτοπία τους, αποκρυσταλλώ νουν μέσα σε μια στιγμή την έννοιατου καθημερινού και το σχέδιο «της κριτικής της καθημερινότη-τας». Έ τσι λαμβάνειχώ ρα η αντιπαραβολή ανάμεσα σ’ αυτό πουσυλλαμβάνεταικαι σ’ αυτό που βιώ νεται, αυτό το ουσιαστικό θέ-μα στο οποίο πάντα επέμενα. Τ ο ντεμπούτο στη φιλοσοφ ία απότη μια πλευρά και στην ενεργό ζω ή από την άλλη δεν ήταν για μέ-να καθόλου γαλήνιο. Έ γινε στη διάρκεια μιας περιόδου παθια-σμένου έρω τα και αρχόμενω ν πολιτικώ ν συγκρούσεω ν. Σκέφτο-μαι ακόμη ότι δεν μπορεί να υπάρξει έρω τας πιο αγνός και πιοφλογερός από κείνον που ένιω σα στα είκοσι μου χρόνια πάνωκάτω για κείνη που τη θεω ρούσα αρραβω νιαστικιά μου. Κ ιόμω ς,τι ενδοιασμοί και τι κακή συνείδηση! Η ερω τική διέργεση που έ-νιω θα μεταφραζόταν καμιά φ ορά σε αυνανισμό για τον οποίο έ-νιω θα απέραντη ντροπή. Α κόμη μια κληρονομιά ιουδαιοχριστια

στιανική! Δ είτε τι μπορείνα συμβείστο κεφάλι, στο σώ μα ενός α-γοριού είκοσιχρόνω ν, κυριευμένο από τους ανταγω νισμούς, τονέρω τα, τη θρησκεία, τη θεολογία, τη φ ιλοσοφ ία, την κάπω ς απε-λευθερω μένη ζω ή διαμέσου της αιματηρής δοκιμασίας του πολέ-μου που εξαφ άνισε μερικές προκαταλήψ εις, μα όχι όλες. Γ ι’ αυτότο αγόρι δεν ήταν κάθε μέρα γιορτή. Ε ύχομαι στους σημερινούςεικοσάχρονους να γνω ρίσουν άλλες καταστάσεις.

Ω στόσο, διατηρώ ζω ηρή ανάμνηση ενός εξαίσιου έρω τα, εξαί-σιου και πεισματικού, που ήταν αντίθετος στη θέληση τω ν οικο-

γενειώ ν· είναι μια ιστορία αρκετά κοινότοπη. Η μητέρα μου είπεμε το ύφος που υιοθετούσε στις σπουδαίες περιστάσεις, το ύφοςτης Blanche de Castille, όταν μιλούσε στο γιο της Ά γιο Λ ουδοβί-κο, γιατί αυτό το πρότυπο είχε διαλέξεικι έχω ακόμη μπρος σταμάτια μου μια άγια εικόνα σ’ ένα στυλ σουλπικιανό: «Ε σύ, γιεμου, να παντρευτείς μια φοιτήτρια; Μ α οι φοιτήτριες είναικορί-τσια αμφιβόλου διαγω γής». Ό σ ο για την οικογένεια της αρραβω -νιαστικιάς μου, μια οικογένεια πολύ εύπορη, δεν με δέχτηκε πολύκαλά. Π ρέπεινα είχα την ίδια όψ η, λίγο καιρό μετά το τέλος τουΠ ρώ του Π αγκόσμιου Π ολέμου, με εκείνη που είχαν οι αριστερι

33



στες μισό αιώ να αργότερα. Α πό την πρώ τη μας συνάντηση, έγιναεχθρός με τον πατέρα της πολυαγαπημένης μου, πολύ σημαντικόπρόσω πο, δηλώ νοντάς του με τρόπο προκλητικό ότι ο Keynes εί-χε δίκιο, ότι η Γ ερμανία δεν μπορούσε να πληρώ σειτα χρέη τηςτου πολέμου κι ότι χρειαζόταν βοήθεια για ν’ αποκατασταθεί ηοικονομία της. Μ ’ έναν οργισμένο τόνο, αυτός ο κύριος ζήτησε ναμάθειλεπτομέρειες για το μέλλον μου, μου έκανε εξονυχιστική α-νάκριση και του ’κανα πολύ κακή εντύπω ση τόσο με τις απαντή-σεις μου όσο και με τους τρόπους μου. Ξ έρω πάνω κάτω τι είπανοιγονείς της στην αγαπημένη μου: «Α υτό το παιδί δεν έχεικανέ-να ειρμό στις ιδέες του, καμιά θέληση· είναι ένας ανοργάνω τοςχω ρίς κανένα μέλλον. Δ εν σου αξίζει!» Α υτή έπεσε άρρω στη. Ε -

πειδή ήταν κορίτσιτης εποχής του, παρόλο που έκανε μια μικρήαπόπειρα να ελευθερω θεί, αφέθηκε τελικά να παντρευτείμ’ ένανάντρα με μέλλον.

Ε ίνα ι μια κοινότοπη ιστορία αλλά, όπω ς λέει ο Heine στο Ι ν

τ ε ρ μ έ τ ζ ο , σ χ ί ζ ε ι την καρδιά εκείνου που την περνάει. Α υτή η εμ-πειρία, όσο κοινότοπη κι αν είναι, όταν τη θυμάμαι, με κάνειν’αμφισβητώ τόσο τη θρησκεία όσο και την αστική τάξη. Κ ι απότην αρχή μ’ έκανε να βγάλω γρήγορα κάποια συμπεράσματα.

Κ ι ό τ α ν ε ίκ ο σ ι χ ρ ο ν ώ ν φ τ ά σ α τ ε σ τ ο Π α ρ ί σ ι, τ ι σ υ ν έ η ;

Π ρώ τα θ’ ανοίξω μια παρένθεση: Π οτέ δεν πίστεψ α στον«παρισιανισμό». Το γεγονός ότι το Π αρίσιθεω ρούνταν το κέντροτου κόσμου, ο ομφαλός του σύμπαντος, πάντα με εκνεύριζε. Α νκαι έχω σπουδάσειστο Π αρίσι, πρώ τα στο λύκειο LouisleGrandκαι μετά στη Σορβόννη, με μια μικρή διακοπή, παραμένω περιφε-ρειακός. Μ ετά τον Π ρώ το Π αγκόσμιο, αισθανόμασταν ότι η παγ-κοσμιοποίηση άρχιζε κι ότι το είδος του κόσμου και του πολέμουδεν είχε αποφασιστεί στο Π αρίσι αλλά στην Ο υάσιγκτον, στο

Λ ονδίνο και στη Μ όσχα. Π οτέ λοιπόν δεν δέχτηκα αβασάνιστατον παρισιανισμό αν και συμμετείχα ευθύς εξαρχής σ’ αυτό πουονομάζουμε πρω τοπορία. Α πό το 1922, είχαμε δημιουργήσειμιαφιλοσοφ ική ομάδα: ο Pierre Morhange, ο Norbert Guterman, οGeorges Politzer, o Georges Friedmann και εγώ . Ε ίχαμε συναντη-θείτυχαία στη Σορβόννη, χω ρίς να ’χουμε αυθόρμητη συμπάθειαμεταξύ μας. Α λλά είχαμε δημιουργήσει αυτή την ομάδα για νασυναγω νιστούμε με την ομάδα τω ν ποιητώ ν, δηλαδή τους σουρρεαλιστές. Ε πιπλέον, αρνιόμασταν την κυρίαρχη ιδεολογία στη

34



Σορβόννη και στο χώ ρο της γαλλικής φιλοσοφ ίας, δηλαδή τηνμπερξονική φιλοσοφ ία και συγχρόνω ς τη νοησιαρχική φιλοσοφ ίατου Leon Brunschvicg. Σήμερα πιστεύω ότιήμασταν πολύ αυστη-ροί για τους ανθρώ πους αυτής της γενιάς, τον Alain, τονBrunschvicg. Π οιος τους επιτέθηκε; Ε γώ και κάποιοι άλλοι, όπω ςο Nizan. Υ πήρξαν κάποτε κι αυτοί με τον τρόπο τους πρω τοπο-ρία. Ό ταν ο Nizan μιλούσε για «τσοπανόσκυλα», έπαιρνε μιαστάση κάπω ς αριστερίστικη. Α υτή η γενιά είχε βγειαπό την υπό-θεση Ν τρέυφους. Ό λοι ήμασταν ντρεϋφουσικοί επειδή η υπόθε-ση Ν τρέυφους ήταν μια από τις μεγάλες στιγμές της γαλλικής ι-στορίας. Α ν παρέμεινε'απλώ ς ηθική υπόθεση, ήταν γιατί η Γαλ-

λία στερούνταν πολιτικώ ν κεφαλώ ν, ικανώ ν να διευθύνουν την ί-δια την πολιτική αντί να την υφ ίστανται. Μ ια γενιά ανθρώ πω νπροικισμένη με μια πραγματική ελευθερία κρίσης άρχισε, μετάτην υπόθεση Ν τρέυφους, ν’ ασκείεπιρροή και δυστυχώ ς έφτασεκαι στην εξουσία. Η εξουσία τα χαλάειόλα. Α υτοί οι άνθρω ποιδεν ήταν γεννημένοι «τσοπανόσκυλα». Α ναρω τιέμαι μήπω ς ημοίρα κάθε πρω τοπορίας είναι να δίνει «τσοπανόσκυλα». Κ ι ενπάση περιπτώ σειδεν είναιαυτό το ζήτημα. Ε μείς, οι νέοιφιλόσο-φοιτου μεταπολέμου, αρνιόμασταν τις κυρίαρχες ιδεολογίες, τό-σο το θετικισμό όσο και τη νοησιαρχία25 της Σορβόννης ή τονμπερξονισμό που επικρατούσε στο College de France. Η ομάδατω ν φιλοσόφω ν αναζητούσε το δρόμο της. Τ ο αξίω μά μας ήταννα αναζητούμε ένα διαφορετικό δρόμο. Α υτό που ήταν περίεργο,το λέω εν παρόδψ , ήταν ο τρόπος με τον οποίο τον βρήκαμε.

Ο ιπαρακαμπτήριοι. Ό σον αφ ορά εμένα, και κυρίω ς γιατί απότα δεκαπέντε μου χρόνια είχα ανακαλύψ ει ταυτόχρονα τον Spino-za καί το Nietzsche, αυτό που συλλαμβάνεταικαι αυτό που βιώ νε

ται, έψ αξα αρχικά στα βαθιά νερά, σε αβυσσαλέα βάθη: στονSchopenhauer, στον Schelling, στην οντολογία και στην κοσμολο-γία. Θ υμάμαι πολύ καλά τον Leon Brunschvicg να με κοιτάει μεέκπληξη και σχεδόν με περιφρόνηση, αν και ήταν ανίκανος να αι-σθανθεί περιφρόνηση, δεδομένης της απεριόριστης κατανόησήςτου, όταν του εξομολογήθηκα ότι διάβαζα Schelling ότιο GeorgesPolitzer μετέφραζε το L ’ Essence de la liberte humaine κι ότι εγώθα έγραφ α έναν πρόλογο γι’ αυτή τη μετάφ ραση. Α υτός ο πρόλο-γος εμφανίστηκε με έναν τίτλο απλό και μεγαλειώ δη: «Το Ίδιο

και το Ά λλο». Σε αντίθεση με τη νοησιαρχία και ακόμη με σκοπόνα διαφοροποιηθούμε από τους σουρρεαλιστές, οι φίλοι μου κι

35



εγώ αρεσκόμασταν ν’ αποκαλούμαστε μυστικιστές· ήταν όμω ς έ-νας μυστικισμός παγανός, αποδεσμευμένος από τη θρησκεία, εμ-πνευσμένος από τον Spinoza και τον Schelling. Α υτό που ονομά-ζαμε, καταχρηστικά και μεταφορικά, mysticite ήταν η μη νοησιαρ-χία, ο μη εγκεφαλισμός και, κάπω ς θολά, η έκκληση στο σώ μα,διαμέσου μιας οντολογίας και μιας κοσμολογίας που δύσκολα κα-ταφέρναμε να προσδιορίσουμε. Δ εν ήταν μια έκκληση στην ανορθολογικότητα αλλά μάλλον σε μια υπερορθολογικότητα 26. Α υ-τή η έκκληση στο σώ μα μάς κρατούσε σε απόσταση από τη φ αινο-μενολογία, αν και τα άρθρα που δημοσιεύονταν στην επιθεώ ρησήμας Philosophies καμιά φ ορά πλησίαζαν στη φαινομενολογικήτάση που ανέτειλλε εκείνη την εποχή. Α λλά το νοησιαρχικό και υ-ποκειμενικό αίτημα αυτώ ν τω ν ερευνώ ν, η καρτεσιανική ακόμηόψ η τους δε μου άρεσαν. Γ ια να πούμε την αλήθεια, στα άρθρατης Philosophies, θα έβρισκε κανείς σήμερα λίγο απ’ όλα: υπαρξι-σμό, φαινομενολογία, ψ υχανάλυση, οντολογία. Κ ατοικούσαμε«στο άντρο τω ν προαισθημάτω ν» στο «καθαριστήριο» όπω ς έλε-γε ο Pierre Morhange. Η αυθόρμητη αποστροφ ή για τη νοησιαρ-χία τω ν διανοουμένω ν δε μας απομάκρυνε μόνο από τους φιλο-σόφους της κρίσης, όπω ς τον Alain και τον Brunschvicg, κι απότους μπερξονιστές που τους βρίσκαμε πολύ ψ υχολογίζοντες. Α υ-

τή η αποστροφή μάς έφερνε κοντά στους σουρρεαλιστές από τουςοποίους ταυτόχρονα προσπαθούσαμε να διαφ οροποιηθούμε θεω -ρώ ντας τους αντιπάλους μας. Η αναζήτηση όχι μιας υπερβατικό-τητας αλλά μιας οντολογικής εμμένειας δεν ήταν πράγματι πολύαπομακρυσμένη από την αναζήτηση μιας άλλης πραγματικότηταςαπό τους σουρρεαλιστές. Ε ίχαμε, εμείς οι φιλόσοφοι, στενές σχέ-σεις μαζί τους, στενές και γεμάτες καχυποψ ία κι από τις δυοπλευρές.

Υ π ή ρ χ ε ό μ ω ς κ α ι τ ο Ν τ α ν τ ά ...

— Π ράγματι, κάτι που άφ ησε ίχνη πάνω μου ήταν το ότι διά-βασα, δεν ξέρω πια ημερομηνία ακριβώ ς, τα ντανταϊστικά μανι-φέστα. Τ ο πρώ το μου άρθρο στην επιθεώ ρηση Philosophies, πουάρχισε να εκδίδεται από το 1923 ή 1924, αναφερόταν στο Ν ταντά.Α υτό το άρθρο μού εξασφάλισε τη διαρκή φ ιλία του Tristan Tza-ra. Θ υμάμαιπολύ καλά αυτό το άρθρο που είχε μια κάποια επιτυ-χία, πρώ τον γιατί εκείνη τη στιγμή υπήρχαν πολύ λίγα άρθρα για

36



το Ν ταντά, αλλά κυρίω ς γιατί η τελευταία φράση, που έκανε τονTzara να γελάσειπολύ, μ’ έκανε ν’ αποκτήσω πολλούς φίλους καιπολλούς εχθρούς. Ε ίναι μια φ ράση σχεδόν προφ ητική. Ε ίχα γρά-

ψ ει: «Το Ν ταντά σπάζειτον κόσμο αλλά τα κομμάτια αυτά είναικαλά». Ή ταν ένα ολόκληρο πρόγραμμα! Κ άθε φορά που συναν-τούσα τον Τ ριστάν Τ ζαρά, μου έλεγε: «Λ οιπόν; Μ αζεύετε τα κομ-μάτια! Μ ήπω ς για να τα ξανακολλήσετε;» Κ ιεγώ απαντούσα στα-θερά: «Ό χι, για να σταματήσειτο κομμάτιασμά τους». Α ν θα ή-θελα να ορίσω τη σχέση μου με την πρω τοπορία, θα συνέδεα τονεαυτό μου με το Ν ταντά. Π ιστεύω ακόμη ότιτα ντανταϊστικά μα-νιφέστα περιείχαν πολλά από αυτά που ειπώ θηκαν κι έγιναν στησυνέχεια. Η κριτική και αμφισβητούσα σκέψη εξετέλεσε μετά απόμεγάλη διαδικασία τις ετυμηγορίες που διατύπω σε το Ν ταντά.Α πό το πρώ το μανιφέστο του 1918, σε καιρό πολέμου, το Ν ταντάκαταδίκασε τη Δ ύση, τη λογική, το λογοκεντρισμό και τον ευρω παιοκεντρισμό. Μ ε φρασεολογία θεληματικά παιδιάστικη: Ν ταντάτο αρχικό και τελικό τραύλισμα. Ο Tristan Tzara, νέος και θο-ρυβοποιός, διακήρυσ σε μεγαλόφ ω να ότι η Ε υρώ πη, η σκέψ ητης και η πολιτική της δεν ήταν παρά ένα «μπουμ μπουμ μπουμ». Α κόμη και τώ ρα πιστεύω ότι αυτό πάει πολύ μακριά.

Α υτός ο παιδιάστικος όρος φ έρνει στο νου τα ταμπούρλα τηςπαιδικής ηλικίας, τα στρατιω τικά ταμπούρλα, την ευγλω ττίατω ν πολιτικώ ν και το θόρυβο τω ν εκρήξεω ν. Ό πω ς νομισματοποιήθηκε ο Nietzsche και ο Marx, έτσι και συζητήθηκε επί μακρόν κι εκτελέστηκε η καταδίκη της Δύσης. Tristan Tzara! Ο κα-κεντρεχής με τα σπινθηροβόλα μάτια, ο Φ άουστ και ο Μ εφιστοφελής στον ίδιο άνθρω πο. Το Ν ταντά είναι η αρνητικότητα στοκατώ φλιτου σύγχρονου κόσμου. Σ το βαθμό που η λέξη μοντερνικότητα έχεικάποιο νόημα, είναιτο εξής: φέρειμέσα της, από τηναρχή της, τη ριζοσπαστική αρνητικότητα, το Ν ταντά, αυτό το γε-γονός που έλαβε χώ ρα σ’ ένα καφέ της Ζ υρίχης. Ο Tzara ισχυρι-ζόταν ότι, στο ίδιο καφέ, ο Λ ένιν έπαιζε σκάκιγια να περνά τονκαιρό του, περιμένοντας την επανάσταση. Δ εν ξέρω τι γράφ τηκεγια το Ν ταντά. Ξ έρω μόνο ότι τώ ρα υπάρχουν τεράστια βιβλίαγια τον Tzara καθώ ς και για τους σουρρεαλιστές και για τόσουςάλλους που έχω γνω ρίσει. Δ ε μ’ ενδιαφέρουν. Α υτό που σημάδε-ψ ε την αρχή του σύγχρονου κόσμου είναιτα τρία «μπουμ μπουμ

μπουμ» του Tristan Tzara. Τ ελεία και παύλα.

Υ π ή ρ χ α ν ε π ίσ η ς κ α ι τ α τ ρ ία χ τ υ π ή μ α τ α τ ο υ Max Jacob... 27

37



— Ν αι, τον αγάπησα κι αυτόν πολύ. Λ έω αγάπησα αλλά καλύ-τερα ας μετριάσουμε τη λέξη που μπορείνα φ έρεισύγχυση. Ε ίχακαθιερώ σει τη συνήθεια να πηγαίνω να τον επισκέφτομαι με συ-

νοδεία γυναίκας. Ε ίχα την ατυχία να μην είμαι παιδεραστής.Λ είπειμια χορδή από το τόξο μου. Α υτή η έλλειψ η περιόριζε τηνεπικοινω νία μου με τον Max, καθώ ς και με τους φίλους του, τονJean Cocteau, που μύησε τον Max και μερικούς άλλους. Μ ε τονMax, άρχιζε αμέσω ς το χούφ τω μα. Στο Saint Benoit, έπρεπεπρώ τα να ασελγήσεις και μετά να τρέξεις μαζίτου στην κρύπτηκαι να ζητήσεις συγχώ ρεση από την Π αρθένο. Σ την αρχή είδα τονMax Jacob στα έσχατα της μιζέριας, σ’ ένα δω μάτιο ξενοδοχείουτης οδού Nollet. Έ μενα τότε στην οδό des Apennins, στη 17η πε-

ριφέρεια, όχι πολύ μακριά από την οδό Nollet. Α ργότερα, τον επισκέφτηκα αρκετές φορές στο Saint Benoit. Π ιστεύω ότι μπο-ρούμε να πούμε για τον Max Jacob, όπω ς και για μερικούς άλλουςκαι ίσω ς και για μένα, ότι μίλησε περισσότερο το έργο του παράτο έγραψ ε. Μ ’ αγαπούσε με τον τρόπο του και μου επαναλάμβανεσε κάθε συνάντηση ότι είχα κάτι να πω , να βρω μια λέξη ή μιαφράση κλειδί, αλλά ότι θα μου ’παίρνε πολύ καιρό να τις βρω κιότιίσω ς να μην τις έβρισκα ποτέ. Κ άθε έργο περιεχόταν γι’ αυτόνσε μια φράση, αφορισμό ή ρητό, ή μάλλον σε ένα λόγο αθάνατο ή

αιώ νιο σαν τα λόγια του Θ εού. Ό πω ς ο Φ ά ο ν σ τ του Γκαίτε, πουπεριέχεται σε μια διαταγή ή σε μια αποστροφή: «Σ ταμάτα, στιγ-μή, είσαιτόσο όμορφη».

Ο Μ αξ μιλούσε χω ρίς επιδεικτική ρητορική, χω ρίς ευγλω ττία,με ακρίβεια, ο λόγος του κυλούσε σαν ένας χείμαρρος εικόνω νκαισυμβόλω ν. Ο κόσμος έφευγε λιγάκι απογοητευμένος γιατί δενμπορούσε να του αντιτάξειλέξη, όμω ς έφευγε γοητευμένος. Δ ιηγιόταν τη ζω ή του. Για παράδειγμα, είχε μια δίκη· ένα αυτοκίνη-το τον είχε χτυπήσεικαι τραυματίσειστο πόδι. Η διήγηση αυτήςτης δίκης κρατούσε ώ ρες, μια μέρα ολόκληρη. Έ βλεπες το δυ-στύχημα, τους μάρτυρες, την αστυνομία, τον ασφαλιστή, το δικα-στή και προπαντός το θύμα — το «θυσιασμένο», έλεγε ο Max — όλα να παρελαύνουν. Ή ταν ένα μεγάλο μυθιστόρημα σε μορφήφούγκας με πολλές φω νές, που τ’ ονειρεύομαιακόμα και που ο ί-διος ο Max ονειρευόταν αλλά δεν το ’γράψ ε ποτέ. Δ ιηγιόταν επί-σης πω ς είχε εργαστεί σ’ ένα μαγαζί σαν υπάλληλος και από πε-ριέργεια έκλεβε από τις τσέπες τω ν ανθρώ πω ν την αλληλογραφίατους, πράγμα που του είχε στοιχίσειμια δυσάρεστη ιστορία. Μ ε

38



xa κλεμμένα γράμματα συνέθεσε ένα είδος μυθιστορήματος πουτον τίτλο του έχω λησμονήσει (πρέπει να ήταν Filibuth ou la Montre en or). Τ α γράμματα που δημοσιεύονται σ’ αυτό το μυθι-

στόρημα τα είχε λιγάκι μεταποιήσει, είναιόμω ς σχεδόν αυθεντι-κά. Η διήγηση της ζω ής του μέσα στο μαγαζί, οι άνθρω ποι πουψ ώ νιζαν, το πραγματικό ή φανταστικό τους πορτρέτο, ήταν όλατους θαυμάσια. Κ άθε εκδοχή εμπλούτιζε και διαφοροποιούσε τηνπροηγούμενη. Ο Max δεν είχε στο πλάι του μια γυναίκα για νατον επαναφ έρειστην τάξη. Μ πορούσε να επινοείχω ρίς επιτήρη-ση. Μ πορούσε να μιλάειγια ένα ανθρώ πινο πλάσμα, για το πρό-σω πό του, για τα ρούχα του, για τις κινήσεις του, για τις λέξειςτου για απεριόριστο χρόνο.

Α πό τον Max αποκόμιζα μια ζω ηρή αίσθηση της ανεξαντλητότητας του είναι, του πιο κοινότοπου φαινομενικά και εκείνου τουπράγματος που ονομάζεταιστη φιλοσοφ ία άπειρη ανάλυση. Κ ον-τά του χανόμουν μέσα στην ενατένιση του ανείπω του ατομικού.

Στον Max όμω ς υπήρχε και η ανάποδη πλευρά αυτής της συγκε-κριμένης άποψ ης, μια πλευρά σχεδόν σουρρεαλιστική, παρόλοπου απεχθανόταν τους σουρρεαλιστές: ήταν η μυστικιστική πλευ-ρά. Α γνοώ τι λένε οι εξηγητές για τον Max Jacob, δεν έχω καιρό

για χάσιμο. Μ ια μέρα μου εξέθεσε τη θεω ρία του για το ποιητικόφαντασιακό. Γνώ ριζε την προέλευσή του. Σ τα λόγια του μπορού-σε να μαντέψ ει κανείς την επίδραση αρχαίω ν κοσμολογιώ ν, πουείχαν περάσει διαμέσου του Swedenborg. Υ πάρχουν ανάλογεςθεω ρήσεις στον Balzac επ’ ευκαιρίς* του Α γίου Μ αρτίνου και τουLambert. Ο Max περιέγραφ ε τους εφτά ουρανούς, τις εφτά ουρά-νιες σφαίρες πάνω από τη γη. Ό πω ς και στην κοσμολογία τουΘ ω μά του Α κινάτη και του Δ άντη, υπήρχαν γι’ αυτόν οι εφτά υ-πόγειοι κύκλοι και οι εφτά σφαίρες που φέρουν τους πλανήτες,μέχρικαι η ακίνητη σφαίρα τω ν άστρω ν, το στερέω μα. Π εριέγρα-φε τις ροές που κατεβαίνουν από τους πλανήτες προς τη γήινη ε-πιφ άνεια και τα ουράνια όντα, τα εόντα, που διαμένουν σ’ αυτέςτις σφαίρες και πηγαινοέρχονται ανάμεσά τους, και τη γήινησφαίρα. Γ ι’ αυτόν, μια ποιητική εικόνα ήταν ένας άγγελος. Έ κρι-νε την ποιότητα τω ν εικόνω ν ανάλογα με τη σφαίρα απ’ όπου ερ-χόταν ο άγγελος. Ο ι εικόνες που προέρχονταν από την έκτησφαίρα ήταν πολύ πιο ω ραίες, πιο ισχυρές και πιο καθαρές από

τις εικόνες που προέρχονταν από τις προηγούμενες σφαίρες. Έ -βλεπε τον εαυτό του κάτω στον κόσμο, σαν μικρόκοσμο, σύνοψ ητου κόσμου.

39



Π οτέ δε θα μάθω αν εκείνη τη μέρα ο Max Jacob αυτοσχεδίαζεή πίστευε σ’ αυτή τη θεώ ρηση. Ν α ήταν μόνο μια στιγμιαία έμ-πνευση; Τ α λόγια του μου είχαν φανείπολύ δουλεμένα κιακόμη

περισσότερο γιατί τα είχε πει τη στιγμή της ρήξης μας, δεδομένουότι μόλις είχε μάθειότι ανήκα στο Κ ομμουνιστικό Κ όμμα κι αι-σθανόταν φρίκη για τους Κ όκκινους, όπω ς έλεγε. Ή ταν πεπει-σμένος ότι οι Κ όκκινοι θα τον εξόντω ναν. Τ ι φόβο που ένιω θε!Π ώ ς φοβόταν και μισούσε τον Aragon! Κ ι αν σκεφτεί κανείς τοτέλος του στο Drancy, τι τραγική ειρω νεία... Τη μέρα που στοMontargis, όχιμακριά από το SaintBenoit, έμαθε ότι ήμουν μέλοςτου Κ όμματος και μάλιστα ενεργό, μου εξέθεσε το όραμά του,κάπω ς προκλητικά, πράγμα που μου επιτρέπεινα σκεφτώ ότι ε-

κείνη τη μέρα δεν ήταν γι’ αυτόν απλώ ς μια φαντασία της στιγ-μής. Α ν κανείς μελετούσε μ’ αυτή την έννοια το ποιητικό του έρ-γο, ίσω ς να έβρισκε συσχετίσεις ανάμεσα σ’ αυτό το όραμα καιτην ποίησή του. Μ πορείκαι να ’χειγίνει αυτό. Θ έλω να πω ότιοMax δεν προσέδιδε στις λέξεις και στις εικόνες αξία σημείω ν αλ-λά μηνυμάτω ν και αγγελιοφ όρω ν. Π ερίεργο ανακάτω μα χριστια-νικού μυστικισμού και παγανισμού. Α υτό το κοσμογονικό όραμαείναι ειδω λολατρικής, νεοπλατω νικής και αλεξανδρινής προέ-λευσης. Τ ο θυμήθηκα βλέποντας ένα φιλμ του Buriuel, το Γ α λ α

ξ ία , μια περίεργη προέκταση της αρχαίας κοσμογονίας μέσα στοχριστιανισμό. Ο Γαλαξίας δεν είναιμια τυχαία μεταφορά, είναιοτόπος προσκυνήματος του SaintJacquesdeCompostelle καιCompostelle είναιτο πεδίο τω ν άστρω ν. Ο ιάγγελοι μετέφεραν τοσώ μα του αποστόλου Ιακώ βου 28 στο μέρος όπου συναντιούνταιο θόλος του στερεώ ματος, η θάλασσα και η γη. Ο ι ψ υχές πέφτουνκατά μήκος του ουράνιου Γ αλαξία στην επιφάνεια του στερεώ μα-τος, ανάμεσα στον Κ αρκίνο και στον Α ιγόκερο. Ο ι ψ υχές που με-τά τη γέννησή τους έχουν πέσει σ’ αυτή τη λω ρίδα από γάλα ή

σπέρμα προσγειώ νονται στην επιφάνεια της κοιλάδας τω ν δα-κρύω ν, Vo γήινο βόρβορο. Α ν είναιελαφρώ ς αιρετικές ή αποκλίνουσες, αυτές οι ψ υχές δεν πάνε να ψ άξουν τη σω τηρία στους ορ-θόδοξους δρόμους που οδηγούν στη Ρώ μη ή στην Ιερουσαλήμ· α-κολουθούν το γήινο Γαλαξία που τις οδηγείστο SaintJacquesdeCompostelle. Α πό κει, αυτές ξανανεβαίνουν στον ουρανό έχονταςσω θεί· και κάθε ψ υχή γίνεται αστέρι. Το ίδιο το προσκύνημα, μετους κινδύνους του, τις τρέλες του, τα όργιά του, είναιακριβώ ς οδρόμος της σω τηρίας. Τ ιποιητική δύναμη κλείνεταιμέσα σ’ αυτές

40



τις εικόνες του χώ ρου που έχουν διασχίσειτους αιώ νες! Δ εν είναιδιασκεδαστικό και κάτι παραπάνω από διασκεδαστικό, ν’ ακο-λουθείς τα ίχνη τω ν υπόγειω ν ρευμάτω ν, που έρχονταιαπό πολύ

μακριά και που συντρίβονταιαπό τα επίσημα δόγματα; Δ εν στα-μάτησα να μιλώ γι’ αυτά τα μεγάλα ρεύματα. Το ρεύμα της χα-ρούμενης γνώ σης29 είναιένα από αυτά.

Στον Max Jacob σε μια στιγμή όπου μίλησε αποκαλύπτονταςτον εαυτό του επειδή απευθυνόταν σε μένα με τρόπο προκλητικόκαιπεριφρονητικό, είδα να διαφ αίνεται μια στιγμή της ποίησης.Ο Max Jacob, ο Tzara, ο Eluard και ενίοτε ο Breton μου προσφέ-ρουν την πιο αποδεκτή εικόνα της μοντερνικότητας. Ο Max πα-

ρουσίαζε ή μάλλον προαισθανόταν την προσπάθεια ν’ αποσπα-στείη γλώ σσα από το φολκλόρ τω ν προηγούμενω ν εποχώ ν χω ρίςόμω ς να τραυματιστείαυτή ή να σκοτω θεί. Για όλους αυτούς τουςλόγους υπέφερα από την εχθρότητα που μου έδειξε ο Max Jacobπρος το τέλος της ζω ής του.

Α ς ε π α ν έ λ θ ο υ μ ε σ τ ο υ ς σ ο ν ρ ρ ε α λ ισ τ έ ς .

— Ε π’ ευκαιρίςιτω ν σουρρεαλιστώ ν πρέπεινα μιλήσω για τηνομάδα «Philosophies». Ω ς ομάδα, είχαμε «επίσημες» επαφές μαζίτους. Μ αζί γράψ αμε και υπογράψ αμε κείμενα και χειρόγραφ α.Ε ίχαμε σχεδιάσει τη δημιουργία ενός επαναστατικού κινήματοςπου θα εκτεινόταν πέρα από το μέτω πο της κουλτούρας όπω ς τολένε σήμερα. Θ έλω να πω ότι η ομάδα τω ν φιλοσόφω ν συμμετείχεστις διαπραγματεύσεις που προηγήθηκαν της δημιουργίας τουπερίφημου σουρρεαλιστικού Κ έντρου. Σ τη συνέχεια, αποφ ασίσα-με μαζί τη συλλογική προσχώ ρηση στο Κ ομμουνιστικό Κ όμμα,

σχέδιο που πραγματοποιήθηκε, αν και όχι ταυτόχρονα.Ω ς ομάδα προσπαθούσαμε να διαφ οροποιηθούμε από τους

σουρρεαλιστές. Θ έλαμε ένα μέτω πο κοινό μαζί τους, διαφυλάσσοντας την πρω τοπορία μας ω ς φιλοσόφω ν σε σχέση με την ομά-δα τω ν ποιητώ ν, αν και η φ ιλοσοφ ία και η ποίηση δε μου φ άνη-καν ποτέ απόλυτα διαχω ρισμένες. Υ πήρχαν όμω ς και έντονεςδιαφω νίες. Θ α εκθέσω την κυριότερη. Α υτό που από την αρχήμου είχε αρέσειστον Tristan Tzara ήταν ότι μπορούσε ν’ απαλλα-γείαπό το γράψ ιμο. Τ ο έργο του ήταν η ζ ω ή τ ο ν και η ζω ή ήταντο έργο του, δηλαδή ένας ορισμένος τρόπος ζω ής. Ή ταν αυτόςπου μου ’μαθε αυτή την ιδέα, για μένα πολύ βασική, ότιτο έργο

41



είναιτο ζην κι ότιτο έργο μέσω του γραψ ίματος είναιυποδεέστε-ρο από το στυλ ζω ής. Α υτό το αίτημα υπονοούνταν για πολύ και-ρό στις σχέσεις μου με τους σουρρεαλιστές. Π ιστεύαμε ότι ήμα-

σταν ριζικά επαναστάτες εξαιτίας αυτής της ελπίδας και της θέ-λησης που συνεπαγόταν η άρνηση του υπάρχοντος κόσμου. Θ αήθελα ν’ αποκαταστήσω , εν παρόδιο, μια αλήθεια που δε θα τηνέλεγα ιστορική, αυτό θα ’ταν επιτηδευμένο. Ν ’ α λ λ ά ξ ο υ μ ε τ η ζ ω ή ! Η επιτυχία αυτού του σχεδίου και η γενίκευσή του, πενήνταχρόνια περίπου μετά την εμφάνισή του, δε με εξέπληξαν καθό-λου. Κ ι εδώ ακόμα, αφού μπήκα επικεφαλής, μετά τραβήχτηκαστο πλάι του δρόμου και είδα να παρελαύνειο κύριος όγκος τουστρατεύματος. Α υτό που με εκπλήσσειδεν είναιη επιτυχία, είναι

η μακριά αναμονή. Σ ’ αυτό το σημείο, ν’ α λ λ ά ξ ο υ μ ε τ η ζ ω ή , ή-μουν εντελώ ς σύμφω νος με τον Tzara, περισσότερο απ’ ό,τι μετους σουρρεαλιστές. Α πό την αρχή όμω ς έβλεπα τη δυνατότηταμιας σύγκρουσης στους κόλπους τους: ανάμεσα στη λογοτεχνικήθέληση για εύρεση μιας γραφής, και στο ουσιαστικό σχέδιο γιααλλαγή της ζω ής υπήρχε χάσμα. Δ ηλαδή, οι συνομιλίες, οι δια-πραγματεύσεις, οι φιλίες, οιέχθρες εκτυλίχθηκαν μέσα σε μεγάλησύγχυση επειδή το βασικό σχέδιο που αφορούσε το βίω μα δεν έ-φτανε ποτέ σε μια εννοιολογική σαφήνεια, τέτοια που θα μας ε-

πέτρεπε να συζητήσουμε γι’ αυτό ανοιχτά. Θ α μπορούσα να πωότι η κριτική της καθημερινής ζω ής δεν ήταν στο πρόγραμμα. Ο ιεπαφές πολλαπλασιάστηκαν από το 1923 ή 1924 —οι χρονολογίεςμου διαφεύγουν, θα χρειαστούν ακαδημαϊκές έρευνες για να εν-τοπιστούν — αλλά θυμάμαι πολύ καλά τις πολύ ζω ηρές συζητή-σεις που κατέληξαν στη δημιουργία του σουρρεαλιστικού Κ έν-τρου, στην οδό JacquesCallot. Π αραβρέθηκα στην αρχική συγ-κέντρω ση όπου έπαιξα ρόλο ολέθριο, για τον οποίο ακόμη ντρέ-πομαι. Ο ι φίλοι μου της ομ άδας «Philosophies» συναντήθηκαν

κατ’ επανάληψ η, για ν’ αποφασίσουν αν θα συμμετείχαμε ή όχιστο επαναστατικό Κ έντρο. Στην ομάδα μας, η ηγεσία ανήκε στονPierre Morhange εξαιτίας του ιδιότυπου μυστικισμού του. Ή τανφιλόσοφ ος αλλά απίστευτα εμποτισμένος από τον ιουδαϊσμό.Μ ου εξηγούσε την πιο ω ραία από τις ιουδαϊκές παραδόσεις, δη-λαδή ότι κάθε αγόρι, σε κάθε οικογένεια, και κυρίω ς κάθε πρω -τότοκος γιος, είναι ίσω ς ο Μ εσσίας. Δ εν είναι μόνο το ότιαυτόςο πρω τότοκος γιος μπορεί να είναι προφ ήτης ή δίκαιος, γιατίχρειάζονται δίκαιοι για να συνεχίσει την πορεία του ο κόσμος

42



διαφορετικά θα αφ ανιζόταν, αλλά και το ότικάθε αγόρι μπορείνα γίνει ο Μ εσαίας επομένω ς όλοιοι γονείς και όλα τα αρσενικάπαιδιά πρέπει ν’ αναρω τηθούν μήπω ς η έλευση του Μ εσσία δεν

είναι και τόσο μακρινή. Α ρκετές φορές είπα μέσα μου ότι ο φ ίλοςμου ο Pierre Morhange δεν θεω ρούσε τον εαυτό του προφ ήτη αλ-λά Μ εσσία, έχοντας βέβαια κάποιες αμφιβολίες και φόβους. Α υ-τό προσέδιδε και στα πιο ασήμαντα λόγια του ένα είδος παραλη-ρηματικού μεγαλείου. Α νήγγειλε την έλευση ενός ποιητή που θαμιλούσε όπω ς ο Χ ριστός και καλύτερα. Κ άθε λόγος του είχε απε-ριόριστο αντίκτυπο. Ο ύτε ο Breton, ούτε ο Eluard, ούτε εκείνος οιδιοφ υής γερογάιδαρος ο Claudel, ούτε ο Apollinaire, κι ακόμη

λιγότερο ο Baudelaire, που ο Morhange τον έβρισκε χυδαίο όπω ςκαι τη μουσική του Massenet, δεν ανταποκρίνονταν σ’ αυτή τηνπροσδοκία. Ο Rimbaud μπορούσε να θεω ρηθεί ο πρόδρομος, οΙω άννης ο Β απτιστής αυτού του Μ εσσίαποιητή που ήταν για τηνποίηση ό,τι ο Lenin για την επανάσταση. Η επανάσταση διαμέ-σου της ποίησης — αυτό το θέμα τον έφερνε πολύ κοντά στουςσουρρεαλιστές. Τ ο σχέδιό του ήταν να βρειεκφ ραστικά σχήματασαν κι αυτά του Κ υρίου ημώ ν Ιησού Χ ριστού —εγώ θα έλεγα τουΖ αρατούστρα, αλλά κανείς από τους φίλους μου δεν είχε την ίδια

γνώ μη — σχήματα πολύ απλά στο πρότυπο τω ν Μ ακαρισμώ ν:«Μ ακάριοι οι θρηνούντες...». Α υτές τις φόρμουλες τις δοκίμαζεπάνω σε μας, στους φίλους του καμιά φ ορά ήταν γελοίο, άλλοτεδραματικό. Η μοναδική που βρήκε και που αποτέλεσε τον τίτλοτης συλλογής τω ν ποιημάτω ν του ήταν: «Η ζω ή είναι μοναδική».Π ράγμα που γι’ αυτόν σήμαινε ότι δε ζούμε παρά μια φ ορά, ότιοι στιγμές δεν ξανάρχονται ποτέ, ότι η παγκόσμια ζω ή περιέχειτην ενότητα του ανθρώ πινου είδους. Ο Morhange περίμενε ότι

μια τέτοια φ όρμουλα θα άλλαζε τον κόσμο. Κ ι αυτό μου φαινό-ταν υπερβολικά αφ ελές.Ο φείλω να πω ότι όλοισυμμεριζόμασταν την ίδια αφ ελή πίστη,

συμπεριλαμβανομένω ν και τω ν σουρρεαλιστώ ν. Μ ια εποχή άρχι-ζε, μετά το τέλος του Π ρώ του Π αγκοσμίου. Ό λοι μας είχαμε πι-στέψ ειότι μια αληθινή λέξη, μια ουσιαστική κουβέντα μπορούσεν’ αλλάξειτον κόσμο, τους ανθρώ πους και τη ζω ή. Μ ια κουβέντατου είδους: «Π ρολετάριοι όλω ν τω ν χω ρώ ν, ενω θείτε». Ο καθέ-νας έψ αχνε να βρειτη δική του Κ ουβέντα, εκείνη για την οποία

ένιω θε πω ς ήταν γεννημένος. Ό ταν συνάντησα τον Morhange στηΣορβόννη το 1922, ετοίμαζε σαν και μένα, το δίπλω μα ανω τάτω ν

43



σπουδώ ν με θέμα το Σημείο. Τ ο πρώ το ντανταϊστικό μανιφέστοθέτει άλλω στε πολΰ έντονα το ζήτημα της γλώ σσας. Α υτό πρέπεινα το ’χουμε υπόψ η μας για να καταλάβουμε το συνολικό κίνημα

στα μέσα του αιώ να κι όχι το έργο του τάδε ή του δείνα ή τι σκέφτηκε αυτός ή εκείνος. Τ ο ζήτημα της γλώ σσας τέθηκε ήδη απότην αρχή. Π οια αρχή; Τ ης μεγάλης κρίσης της Δ ύσης. Η γλώ σσακαταρρέεικι αυτή, μαζίμε τις υπόλοιπες αναφ ορές. Η βεβαιότη-τα του λόγου κονιορτοποιείται και καθίσταται προβλήματική.Γιατί; Δ εν είναι η κατάλληλη στιγμή και το κατάλληλο μέρος γιαν’ απαντήσω σ’ αυτή την ερώ τηση. Τη θέτω απλώ ς και επιστρέφωστις διαπραγματεύσεις γύρω από το επαναστατικό Κ έντρο. Σεμια συγκέντρω ση της ομάδας μας, ο Pierre Morhange αποφάσισε

ότι δεν θα έπρεπε να συγχω νευτούμε με τη σουρρεαλιστική ομά-δα, και για να αποφ ύγουμε τη συγχώ νευση θα διατυπώ ναμε επι-φυλάξεις όσον αφ ορά ένα βασικό ζήτημα. Π οιο; Τ ο ζήτημα τουΘ εού. Ε γώ επιφορτίστηκα να το ανακοινώ σω τη μέρα της ίδρυ-σης του Κ έντρου. Ο φείλω να πω ότι ντρεπόμουν γι’ αυτή την απο-στολή. Ά λλη μια μικρή αντίφαση. Σ τη διάρκεια της συνεδρίασηςάκουσα γιουχαίσματα. Φ ανταστείτε τον Crevel και τον BenjaminPeret που ήταν εκεί... Μ όνο ο Eluard έδειξε κάποια επιείκεια γιατην ανακοίνω σή μου. Ε γώ ντρεπόμουν και θα είχα κάνει εκείνο

που δεν ονομαζόταν ακόμη αυτοκριτική, αλλά μου είχαν αναθέ-σειμια αποστολή κι εγώ την εκπλήρω σα. Α υτό που με είχε εντυ-πω σιάσειήταν ο θάνατος του Θ εού κι όχι η επίκληση του Θ εού.«Θ εέ, οστό μου και ράχη μου» 30 έλεγε λυρικά ο Pierre Morhange.

Δ εν θυμάμαιποια μέρα με κάλεσε ο Andre Breton στο σπίτι τουγια να με υποβάλεισε μια εξέταση που ήταν αδύνατο να μη μουθυμίσει εκείνη που είχα υποστείμερικά χρόνια πριν, από τον υ-ποψ ήφιο πεθερό μου. Π ήγα δύο ή τρεις φορές σπίτι του, στην οδόFontaine. Α πό την πρώ τη φορά, ήταν υπερβολικά αυστηρός: «Τιέχετε διαβάσει;» Δ εν τόλμησα να του πω ότι είχα διαβάσειΝ ίτσεκαι ότι τον είχα επ ιδοκιμάσει, γιατί αυτό μ’ έφερνε σε δύσκοληθέση όσον αφ ορά την υπόθεση του Θ εού, θέλω να πω το Θ εό ω ςυπόθεση. Κ ι ενώ η αντίφαση ανάμεσα στο χριστιανικό Θ εό καιστο σύγχρονο κόσμο δεν ήταν πια δική μου αντίφ αση, η επιθεώ -ρηση Philosophies είχε δημοσιεύσειμια έρευνα για το Θ εό με με-γάλο αντίκτυπο και πολλές απαντήσεις λιγότερο ή περισσότερογελοίες. Ο Morhange, δέσμιος του ιουδαιοχριστιανικού μύθου,διχάστηκε στη συνέχεια ανάμεσα στο Κ ομμουνιστικό Κ όμμα και

44



στο σιω νιστικό κίνημα. Ε νώ ήταν προορισμένος από την ιδεολο-γία του να γίνει σιω νιστής, προσχώ ρησε μαζί με την ο μ ά δ α σ τ η Κ .Κ .Γ . Φ ανταστείτε αυτόν το διχασμό: ο ποιητικός Μ εσσίας πο-

λιτικά εσταυρω μένος... Ε πανέρχομαι στη συζήτηση με τον Bre-ton. Μ ου έδειξε ένα βιβλίο πάνω στο τραπέζι, τη μετάφ ραση τηςΛ ο γ ικ ή ς του Hegel από τον Vera, μια αρκετά κακή μετάφ ραση,καιείπε κάτι περιφρονητικό του είδους: «Ο ύτε αυτό το διαβάσα-τε, ε;» Μ ερικές μέρες αργότερα, βάλθηκα να διαβάζω Hegel κι έ-τσιέφτασα στον Marx.

Ο σουρρεαλιστής με τον οποίο είχα τις περισσότερες σχέσεις ή-ταν ο Eluard. Του είχαν αναθέσεινα με βοηθάεικαι να μ’ επιβλέ-

πει. Ε ίχα παραβρεθεί επίσης σε ορισμένες δοκιμασίες μύησηςστην ομάδα. Σ την πρώ τη παρουσίαση του Soulier du Satin στοθέατρο ChampsElysees, είδα κάποιον να σηκώ νεται και να βρί-ζει, με τρόπο υπέροχα χονδροειδή, ορισμένους από το κοινό, ι-διαίτερα μερικές κυρίες με ω ραία εμφάνιση. Σκέφτομαιμήπω ς ή-ταν ο Georges Sadoul, ο συγγραφέας της μεγάλης Ι σ τ ο ρ ία ς τ ο υ κ ιν η μ α τ ο γ ρ ά φ ο υ . Π αραβρέθηκα στη δοκιμασία που συνίστατο στονα πλησιάσει ο υποψ ήφιος τα κορίτσια στο δρόμο ντυμένος μεράσο. Δ ιασκεδάζαμε πολύ. Η ομάδα «Philosophies» συμμετείχε

σε μερικά ω ραία σκάνδαλα. Γ ια παράδειγμα, στο δείπνο SaintPol Roux, στο Closerie des Lilas. Μ α όλα αυτά είναιπια πασίγνω -στα. Ο Eluard είχε πάντα την άπειρη καλοσύνη ενός μεγάλου α-δελφού, έναν τόνο κατευναστικό, ενώ ο Breton σε κάθε του φ ρά-ση είχε το ύφ ος του ανθρώ που που καθορίζει για τους αιώ νες τω ναιώ νω ν τη σουρρεαλιστική ορθοδοξία. Δ εν ήταν άλλω στε τυχαίοπου διάβαζε Hegel· το υπερπραγματικό έχει μια σχέση διαλεκτι-κή με το πραγματικό, δηλαδή σχέση πάλης και ενότητας, εφόσον

δεν υπάρχει ενότητα χω ρίς πάλη ούτε πάλη χω ρίς ενότητα. Α -γνοώ αν οι αναρίθμητοι εξηγητές έχουν επισημάνει αυτή τη δια-λεκτική σχέση ανάμεσα στο πραγματικό και το υπερπραγματικόκαθώ ς επίσης και τη σχέση ανάμεσα στη χεγκελιανή διαλεκτικήκαι την εικόνα του υπερπραγματικού. Ο ι παραθέσεις του Hegelπου συναντιούνται ιδίω ς στον Τ ρ ε λ ό Έ ρ ω τ α το αποδεικνύουνπολύ καλά. Τ ο σημαντικό για μένα ήταν κάπω ς αργότερα — τολέω αυτό εν παρόδω — η διερώ τηση πάνω στο σουρρεαλιστικόφαντασιακό επ’ ευκαιρίςι της αλλοτρίω σης. Α νακάλυπτα αυτή

την έννοια, που έχεισχέση μ’ ένα σχέδιο αποαλλοτριω τικό, στονHegel και στον Marx. Α π’ ό,τι κατάλαβα, για τον Breton, η ποιη-



τική εικόνα, η σουρρεαλιστική εικόνα, έπαιζε ένα ρόλο αποαλλοτριω τικό, είχε λοιπόν επαναστατική σημασία: η επανάστασηδιαμέσου της ποίησης. Ό μω ς δεν κατάφ ερα ν’ αναγνω ρίσω , κατά

τη διάρκεια αυτής της έρευνας, έναν τέτοιο ρόλο στην ποιητικήεικόνα. Σ ’ αυτό οφ είλεται και η αναζω πύρω ση της θεω ρίας τηςαλλοτρίω σης.

Στον Eluard, που ήταν λιγότερο δογματικός από τον Breton καιπερισσότερο ποιητής, υπήρχε μια συνεχής προσ πάθεια κατανόη-σης. Ο ι δικές του ερω τήσεις έφερναν πάντα τη σφ ραγίδα της κα-λοσύνης του, αυτό που ο Apollinaire ονομάζειένθερμη καλοσύνη.Ο ι σουρρεαλιστές ήθελαν να ξέρουν ποιος ήμουν, τι έκανα, πώ ς

ζούσα. Ο Eluard μου έθετε ερω τήσεις με τρόπο ελάχιστα εξετα-στικό έτσι ώ στε δεν είχα ποτέ την αίσθηση ότι υποβαλλόμουν σεανάκριση. Ή μουν σύμφω νος με αυτές τις συνομιλίες κάτω απότέτοιες συνθήκες. Ο Eluard ήταν μια σημαντική παρουσία. Σ υνέ-χισα να τον συναντώ και τον ξαναείδα λίγο πριν το θάνατό του.Ο ρισμένες από τις εκμυστηρεύσεις του — ήταν άραγε εκμυστη-ρεύσεις; — μου έλειψ αν. Μ ετά από μια συζήτηση για τον Spinoza,για τη βιβλική και μεσσιανική παράδοση, μου είπε: «Δ εν ξέρω τιείναιτο άπειρο. Δ εν ξέρω εξίσου τι είναιτο πεπερασμένο. Ζ ω α-

νάμεσα στο πεπερασμένο και στο άπειρο, στο δικό μου πεδίο,που είναι ίσω ς η αμφισημία. Ε ίμαι Ν ορμανδός 31. Μ ε τη ζω ή, μ’ό,τι υπάρχει στη ζω ή, έχω ιδιότυπες σχέσεις: προχω ρώ με τεχνά-σματα. Π αίρνω λίγο απ’ όλα. Α γνοώ το απόλυτο». Μ ια άλλη φο-ρά, σχολίασε το στίχο του Apollinaire: «Θ εέ μου, πόσο όμορφ οςείναιο πόλεμος!» μ’ έναν τρόπο που με άφ ησε εμβρόντητο, κάπω ςέτσι: Μ ου εξήγησε ότιη ανία γινόταν τόσο μεγάλη ορισμένες επο-χές, που ο πόλεμος γίνεται δεκτός σαν λυτρω τής. Τ ο θυμάμαιγια-τί είχα προσεγγίσει αυτό το θέμα αρκετά άτολμα σ ’ ένα βιβλίοπου έγραψ α σε συνεργασία με μια γυναίκα , ένα μυθιστόρημα πουκυκλοφ όρησε με τον τίτλο: Le Mauvais Temps. Δ εν υπέγραψ α αυ-τό το βιβλίο, αλλά είχα συνεργαστείστη συγγραφή του. Η δειλία,η έλλειψ η θάρρους, μ’ εμπόδισαν να προχω ρήσω σ’ αυτό το θέμαμέχριτα άκρα. Το βιβλίο κυκλοφ όρησε το 1934.

Ό σ ο για τον Aragon, η φ ιλία μας πολύ γρήγορα χειροτέρεψεαπό τη στιγμή που κατάλαβα ότι ήξερε περισσότερα από μένα κιαπό οποιονδήποτε άλλο στη Γαλλία για τον Stalin και το σταλινι-

σμό. Κ υρίω ς τα έμαθα από την Elsa Triolet. Ό ταν έχεις την αί-σθηση ότιπιάστηκες κορόιδο από ένα φίλο ή από ένα σύντροφ ο,

46



η φιλία χάνεται μαζί με την εκτίμηση. Ο Aragon; Έ νας καλόςσυγγραφέας, ίσω ς. Δ ε με νοιάζει. Γνω ρίζετε ήδη τι σκέφτομαιγιατη λογοτεχνία, για τη ματαιοδοξία της, για τις απάτες της. Γνω -

ρίζετε τι σκέφτομαι ιδιαίτερα για το μυθιστόρημα, αυτό το είδοςπου βρίσκεται σε πλήρη παρακμή, και όμω ς προω θείται ακατάπαυστα από μια χονδροειδή διαφ ήμιση. Α πό το έργο του Aragon,από τα έργα μερικώ ν συγγραφέω ν της εποχής μας, θα αντλούσαμάλλον τα επιχειρήματα μιας πολεμικής ενάντια στον άνθρω ποτω ν γραμμάτω ν. Π ριν τον πόλεμο, μια κοινή εμπειρία μ1έφερνεκοντά στον Aragon: η κριτική του σουρρεαλισμού. Η ποίηση, ηεικόνα, το σύμβολο δεν ελευθερώ νουν. Δ εν προσφέρουν παράένα ομοίω μα της ελευθερίας. Α υτό δεν συνεπάγεταιότιθα πρέπει

να εμπιστευτούμε απόλυτα την πολιτική ή, αν θέλετε, να κάνουμετην πολιτική ένα απόλυτο, για να κατακτήσουμε την ελευθερία.Η πολιτική αλλοτρίω ση δεν αντικαθιστά επω φελώ ς τη λογοτεχνι-κή αλλοτρίω ση.

Α υτό που εκτιμούσα σε ορισμένους σουρρεαλιστές ήταν τοστυλ της ζω ής. Ό πω ς και στο Ν ταντά. Ο Eluard μεταμόρφω νετην καθημερινότητα με την ποίησή του. Ε πειδή ίσω ς του είχα με-γάλη αγάπη, κάθε φορά που έμπαινε σ’ ένα δω μάτιο, έβρισκα ότιδεν έμπαινε σαν άλλους. Ή ταν αυτό η φυσικότητα; Η απλότητα,

όπω ς λένε συνήθω ς; Ή ταν η παρουσία ή το στυλ; Α κτινοβολού-σε. Η πιο μικρή του κίνηση, η πιο ασήμαντη κουβέντα αποκάλυ-πταν ένα είδος ποιητικής χάρης. Ε νώ ο Breton πίστευε ότιδιαμέ-σου του ποιήματος καιτης ποίησης έφτανε σ’ ένα απόλυτο, ο El-uard αρκούνταν, πράγμα που δεν ήταν και λίγο, στο να μεταμορ-φώ νει το καθημερινό. Α υτή η μεταμόρφω ση της καθημερινήςζω ής μ’ έκανε να επικοινω νώ με το σουρρεαλισμό διαμέσου τουΕ λυάρ. Α υτό το μήνυμα το μεταβίβασα, πολύ αργότερα, στουςκαταστασιακούς.

Κ ατά τη γνώ μη μου, ο σουρρεαλισμός εξαντλείται γύρω στα1930 ω ς vertu32, με τη νιτσεϊκή σημασία του όρου. Χ άνεταικιαυ-τός μέσα στο τέλμα της πολιτικής ζω ής και σε συζητήσεις μεταξύδογματισμώ ν. Α πό τη στιγμή που ο Andre Breton σύναψ ε σχέσειςπρώ τα με το Κ όμμα και μετά με τον τροτσκισμό, εγκατέλειψ ε τοσχέδιο μιας άλλης ζω ής, αν και αυτό το σχέδιο διαφ αίνεται ακό-μη στη Ν άντιαή στον Τ ρ ε λ ό Έ ρ ω τ α . Κ ατευθύνεταιπια, μέσω τηςπολιτικής διάψ ευσης, προς την Α ρ κ ά ν α , αυτόν το νεορομαντισμότου σκοτεινού, του ασυνείδητου, που δεν είναι πια ένας τρόπος

47



ζω ής αλλά η διαρκής επίκληση μιας μαγείας, ή καλύτερα μιαςμαγγανείας. Η αλλοτρίω ση διαμέσου της εικόνας και μέσα στοφαντασιακό επιβεβαιώ νεται. Α πό την αρχή κιόλας, από το 1925,διαπίστω σα ότι οι σουρρεαλιστές ήταν πιασμένοι σε μια αντίφ α-ση, την οποία ανέφερα ήδη και στην οποία θέλω να επιμείνω πρινπροχω ρήσω : την αντίφαση ανάμεσα στη λογοτεχνία, στη γραφή,από τη μια πλευρά, και στη ζω ή, στο ζω ντανό έργο, στη ζω ή ω ςέργο, από την άλλη. Τ ους είδα να γίνονται λογοτέχνες. 'Α λλω στε,ο Tristan Tzara δε σταμάτησε να μου το λέει, και το ’χε γράψ ει σετόνο πολεμικής υποστηρίζοντας την ιδέα μιας μη λογοτεχνίας. ΟTzara έγραφ ε όλο και λιγότερο, φ ανταζόταν δραματικούς αυτοσχεδιασμούς, έργα που πιστεύω ότι δεν τα είχε ολοκληρώ σει. Τ έ-τοιο ήταν το έργο που παίχτηκε το 1929 — εγώ δεν το είδα —στοθέατρο ChapmsElysees, σ’ ένα κοινό της υψ ηλής κοινω νίας:

Mouchoirs de Nuages. Σ κέφτομαιότι οι ηθοποιοί αντιμετώ πισανσαν commedia dell’ arte ένα κείμενο που περισσότερο υποδείκνυεπαρά προδιέγραφε τους ρόλους. Τ ουλάχιστον αυτό μου είπε οTzara, που δεν έγραφ ε σχεδόν καθόλου και που συνέλαβε το Mouchoirs de Nuages με σκοπό να βγάλει λεφτά, γιατί μόλις ταείχε χαλάσειμε μια γυναίκα και είχε κάποια προβλήματα. Π ρέπεινα προσθέσω ότι ποτέ δεν εγκατέλειψ α μια κριτική στάση, αυτή

του φιλοσόφ ου, απέναντιστους φίλους μου, τόσο απέναντι στονMax Jacob, όσο και στον Tristan Tzara ή στον Eluard.Σύμφω να με τη νιτσεϊκή ιδέα ότι κάθε πρόσω πο είναι μια μά-

σκα και ότι οι μάσκες πέφτουν η μια μετά την άλλη, αναρω τιό-μουν πάντα ποιο μέρος της κω μω δίας ενυπήρχε στις χειρονομίεςκαι στις πράξεις τους, ποιο ρόλο ετοιμάζονταν να παίξουν. Κ άτωαπ’ αυτό το νιτσεϊκό βλέμμα, ο Max Jacob δεν ήταν παρά ένας μι-κρός γελω τοποιός, ένας τρελάκιας του Θ εού. Ο Eluard και ο Tza-ra αντιστέκονταν καλύτερα και παρ’ όλα αυτά παρέμεναν για μέ-

να αινιγματικοί. Ε ίδα τον Tristan Tzara να γράφει σ’ ένα τραπέζικαφενείου, να τσαλακώ νεικαι να πετάει το χαρτί και κατόπιν ναδηλώ νει: «Μ όλις έγραψ α ένα ποίημα...» Α ναρω τιόμουν μέχριποιου σημείου ήταν προσποιητή αυτή η περιφρόνηση της γραφήςκαι της λογοτεχνίας και αν στ’ αλήθεια είχε γράψ ει ένα ποίημα.Έ λεγα μέσα μου: Μ όλις γυρίσει στο σπίτι του, θα καθίσει στοτραπέζι, θα θυμηθείτο ποίημά του και θα το γράψ ει για να μείνειγια τις επόμενες γενιές. Π ροσποιητή ή όχι, η στάση αυτή είχε κά-ποιο νόημα. Τ ην περιφρόνηση για τη λογοτεχνία, για κάθε γράψ ι-

48



μο που δεν ήταν πειραματικό και προπαντός για την απόλυτηγραφ ή του ανθρώ που τω ν γραμμάτω ν την έχω διαφυλάξει. Μ ετάαπό τόσα χρόνια δεν κατάφερα ακόμη να διαβάσω ένα μυθιστό-

ρημα. Δ εν κατάφ ερα ποτέ να διαβάσω πολλά έργα που ν’ ανή-κουν σ’ αυτό που ονομάζουμε λογοτεχνία, εκτός από μερικά, ταπιο σπουδαία. Ε ίναι υπεροπτικό από μέρους μου να λέω ότι αυτάτα έργα, τα πιο σπουδαία, μου χρησιμεύουν ω ς κριτήριο. Γιατίείναι σπουδαία; Ε πειδή αναταράσσουν τα ήσυχα και αδρανήτμήματα του βιώ ματος, επειδή εισάγουν κατιτί μέσα στον ιστότου βιώ ματος. Ν ιώ θω τον πειρασμό να ονομάσω αυτά τα μεταλογοτεχνικά έργα. Ο νόματα; Τ ίτλοι; Σκέφτομαιπροφ ανώ ς τον Ζ αρ α τ ο ν σ τ ρ α , τον Δ ο ν Κ ιχ ώ τ η και τον Pascal. Ε δώ κατατάσσω και

τα γράμματα του Diderot στη Sophie Volland. Κ αι κατόπιν τηΖ ω ή τ ο ν Α ν ρ ί Μ π ρ ν λ ά ρ και τις Α ν α μ ν ή σ ε ις Ε γ ω τ ισ μ ο ύ 33. Β ε-βαίω ς ο Stendhal διηγιόταν τη ζω ή του. Ε μφ ανίζεται εδώ ω ς υπο-κείμενο: τι πελώ ριο ε γ ώ ! Η αφ ήγησή του είναιγραμμική κι ω στό-σο δεν σε κάνει να πλήττεις ούτε λεπτό. Στον Flaubert μόνο οΜ π ο ν ά ρ κ α ι Π ε κ ν σ έ μ’ ενδιαφέρει, γιατί ο Flaubert σ’ αυτό τοβιβλίο έθιξε κάτι το περίεργο, το γράφειν και τη γραφή. ΣτοΜ π ο ν ά ρ κ α ι Π ε κ ν σ έ ανακαλύπτω την έννοια της γραφής, γιατί

ο Μ πουβάρ κι ο Π εκυσέ είναι άνθρω ποι του γραψ ίματος, πουζουν απ’ αυτό· είναιαντιγραφείς, γραφειοκράτες, που επιθυμούννα βγουν από τη γραφειοκρατία αλλά ξαναπέφτουν σ’ αυτή. Μ ιακατάσταση πολύ συνηθισμένη!... Γ νώ ρισα ανθρώ πους τω ν γραμ-μάτω ν που έβγαλαν από τη μύγα ξίγκι, που μετέτρεψ αν σε χρήμακάθε σελίδα, που έγραψ αν, που δούλεψ αν για την αγορά. Δ ενξέρω πώ ς να εκφράσω την περιφρόνησή μου γι’ αυτού του είδουςτη δραστηριότητα. Α λλά επιτέλους, ο καθένας κερδίζει το ψ ω μίτου όπω ς μπορεί. Ό σ ο για κείνους για τους οποίους το γράψ ιμο

τείνεινα γίνει ένα απόλυτο, τους λυπάμαι, γιατί βρίσκονταιγρή-γορα αντιμέτω ποιμε το θάνατό τους.

Η γραφ ή; Δ ιάβασα αρκετά πράγματα α π’ αυτά που γράφτηκανγια τη γραφ ή. Ε δώ και πάνω από είκοσιχρόνια, διερω τώ μαιμαζίμε τον Roger Vailland, με τον οποίο με συνδέει μια μεγάλη φιλίακαι μια μεγάλη συνενοχή, τι προσφέρεικαι τι αντιπροσω πεύειηγραφή. Α ναρω τιόμαστε επίσης τι θα ’πρεπε να κάνουμε με τη φ ι-λοσοφ ία, τι θα ’πρεπε να κάνουμε με την ιστορία. Ό σον αφ ορά

τη γραφ ή, ο Roland Barthes έβαλε το πρώ το στέρεο λιθάρι, με τηνέννοια του «βαθμού μηδέν», εδώ και είκοσιχρόνια περίπόυ. Α υ-

49



τή η έννοια δεν αντιστοιχεί ακριβώ ς στην εμπειρία μου, εφόσοναυτοίπου γράφουν για τη γραφ ή είναιόλοιειδικοίτης συγγραφι-κής δραστηριότητας και, περισσότερο ή λιγότερο ανοιχτά, κά-

νουν την απολογία της. Φ ετιχοποιούν τη γραφή, την κάνουν πρα-κτική, εξειδικευμένη και προνομιούχα, επομένω ς ελιτίστικη,πράγμα που μ’ ενοχλεί. Α κόμη κι ο πιο εκλεπτυσμένος ανάμεσάτους, ο Roland Barthes, δε νομίζω ότι μπορείνα απαλλαχτείαπ’αυτή τη μομφ ή, παρόλο που διορθώ νειτον ελιτισμό του με μια ε-πιδέξια αυτοκριτική. Ο βαθμός μηδέν της γραφ ής; Δ ηλώ νω ειρω -νικά ότιθα ’θελα να μείνω σ’ αυτόν. Ο βαθμός μηδέν μου αρκεί.Ό χι πια ρητορική. Για να επιτεθώ στον καπιταλισμό, ν’ αναλύσωτο κράτος, να περιγράψ ω τον εργαλειακό χώ ρο τ ο υ μ ο ν τ έ ρ ν ο υ

καπιταλισμού ή το νέο καταμερισμό της παραγω γικής εργασίαςσε παγκόσμια κλίμακα, δε χρειάζεται να ελευθερώ σω τα σημαί-νοντα και τα σημαινόμενα, αλλά απλώ ς να επεξεργαστώ τις έν-νοιες καινα εισαγάγω μερικές καινούριες.

Ε ύχομαι λοιπόν να γράψ ω στο μηδέν βαθμό, σαν τον Balzac ήτον Stendhal, όπω ς εύχονταν πιθανόν καιοιδυο τους να γράψ ουνστο στυλ του Α στικού Κ ώ δικα. Ό σ ο για την επανάσταση διαμέ-σου της γραφής καιμέσα στη γλώ σσα, τιμυστικοποίηση! Τ ιπαρι-ζιάνικη κοσμικότητα!

50



3

Τ ο Κ όμμα

Ε ίπ α τ ε ό τ ι σ ’ ό λ η σ α ς τ η ζ ω ή έ χ ε τ ε υ π ο φ έ ρ ε ι α π ό μ ια σ η μ α ν τ ικ ή α ν τ ίφ α σ η . Τ η ν κ λ ίσ η σ α ς γ ια τ η ν α ίρ ε σ η κ α ι τ ο ν α τ ο μ ικ ι σ μ ό α π ό τ η μ ια π λ ε υ ρ ά , κ α ι τ η ν α γ ά π η , τ η ν α ν ά γ κ η γ ια π ε ιθ α ρ χ ί α α π ό τ η ν ά λ λ η . Κ ι ω σ τ ό σ ο γ ίν α τ ε κ ο μ μ ο υ ν ισ τ ή ς κ α ι μ έ λ ο ς τ ο υ Κ ό μ μ α

τ ο ς . Π ώ ς ιώ ν ε τ ε μ ια τ έ τ ο ια α ν τ ίφ α σ η κ α θ η μ ε ρ ιν ά ;

- Ε ίναι καιρός, πράγματι, να διακοψ ου με την κουβέντα μαςγια την πρω τοπορία καιν’ ασχοληθούμε μ’ αυτή τη γενναία οπι-σθοφυλακή που καλύπτει εδώ και περισσότερο από μισό αιώ νατη στρατηγική οπισθοχώ ρηση της εργατικής τάξης. Η ερώ τησήσας αγγίζει ένα νευραλγικό σημείο. Π ώ ς να συμφιλιώ σεις την πει-θαρχία που απαιτείται από τη δράση με τον αυθορμητισμό καικυρίω ς με τον εσω τερικό αυθορμητισμό, με το διονυσιακό χάος;Α υτή η δυσκολία, αυτή η αντίφαση δεν είναι αποκλειστικά δικές

μου, έχουν γενική ισχύ. Ό σον αφ ορά εμένα, αν έχω υιοθετήσειτομαρξισμό στο θεω ρητικό επίπεδο, το έκανα στο όνομα μιας θέσηςπου είχε ακυρω θείπρο καιρού από τον Stalin και το σταλινισμότη θεω ρία της βαθμιαίας εξαφάνισης του κράτους, την οποία α-νακάλυψ α με αξέχαστη χαρά από την πρώ τη κιόλας ανάγνω σητου Marx, του Engels και του Lenin. Ο μαρξισμός μου φάνηκεσαν ριζική κριτική του κράτους καιτέτοια εξακολουθείνα παρα-μένει για μένα, μισόν αιώ να αργότερα. Δ ιαβεβαιώ νω επίσης ότι

ανάμεσα στον Marx και στους προκατόχους του, ανάμεσα στονMarx και στον Hegel, υπάρχει μια τομή πολιτική και όχιφιλοσο-φική ή επιστημολογική. Θ α ήθελα να το βροντοφ ω νάξω παντούγια ν’ αποφύγω δύο κινδύνους: ο πρώ τος είναι ότι αυτή η αλή-θεια εξαφανίζεται μέσα στις υποτιθέμενες επιστημολογικές δια-σαφήσεις· ο δεύτερος είναι ότι εκχυδαΐζεται όταν ξεπέφτει στηδημόσια σφαίρα. Μ έσα σε μισό αιώ να, ούτε το φ ω ς που ήλθε απότον Marx, ούτε ο φ ω τισμός του μαρξιστή, για να χρησιμοποιή-σουμε αυτές τις μεταφορές, δεν έχουν αλλάξει, εφόσον η θέση της

βαθμ ιαίας εξαφ άνισης του κράτους περιέχει την κεντρική κριτικήτου σταλινισμού ω ς απόκλισης και αναθεώ ρησης του μαρξισμού.

51



Α νάμεσα στον Marx και στον Bakunin δεν υπάρχει θεμελιακή α-συμφω νία παρά μόνο μερικές παρεξηγήσεις όσον αφ ορά το θέματης περίφημης μεταβατικής περιόδου.

Ε πρόκειτο, για tov Marx, για τη μετάβαση από τον καπιταλι-σμό στον κομμουνισμό καθώ ς και για το ρόλο της πολιτικής επα-νάστασης και της σοσιαλιστικής περιόδου. Η θεω ρητική σκέψ ηστον Marx έλυνε εκ τω ν προτέρω ν τη σύγκρουση ανάμεσα στην αναρχίζουσα σκέψ η και στην επαναστατική σκέψ η που ήθελε ναείναι επιστημονική. Στη συνέχεια η πρακτική έκανε βαθύτερεςαυτές τις αντιφ άσεις αντί να τις λύσει ω στόσο, σ’ όλη τη διάρ-κεια μιας μακριάς περιόδου μαχητικής δράσης, δεν αισθάνθηκακαθόλου ενοχλημένος. Κ αι τώ ρα έρχομαι στο δεύτερο σημείο: η

ίδια αντίφαση δεν βιώ νεταιπάντα με τον ίδιο τρόπο. Η σύγκρου-ση που αναφ έρετε μπορείνα προκαλέσειμια απάρνηση μεγαλύτε-ρη, μια αφοσίω ση πιο δυνατή και πιο φανερά διακηρυγμένη, δια-μέσου τω ν οποίω ν η θέληση για αυτονομία θυσ ιάζεται στην ορ-γάνω ση. Τ έτοια υπήρξε για μένα — και γι’ αρκετούς άλλους —ηπροσω πική κατάσταση μέσα στο Κ όμμα κατά τη διάρκεια δέκαπερίπου χρόνω ν.

Κ ατά το 1936, το Κ .Κ . προσεγγίζειτην εξουσία: αλλάζει, ο θε-σμός παίρνει το προβάδισμα σε σχέση με τη μαχητική οργάνω ση.

Τ ο Κ .Κ . δεν αρκείται πια στο ν’ ακολουθεί το σοβιετικό δρόμο,στο να υιοθετείτο σοβιετικό μοντέλο της οικονομικής ανάπτυξηςκαι της σχεδιοποίησης· μιμείται τον πολιτικό μηχανισμό τηςΕ .Σ .Σ .Δ . Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, η αφοσίω ση, ενεργη-τική και τυφ λή, που μάλλον βιω νόταν παρά συλλαμβανόταν, είχεβαριές συνέπειες. Ε πέτρεψ ε την εγκαθίδρυση του σταλινισμού.Α νάμεσα στα 1928 και 1935, μια χούφ τα αγω νιστώ ν, ανάμεσαστους οποίους ήμουν κι εγώ , έβαλε τα θεμέλια της κομμουνιστι-κής οργάνω σης, η οποία στηρίχτηκε πάνω στο γαλλικό πληθυσμό.

Κ άναμε ιστορία χω ρίς να ξέρουμε τι κάναμε και δεν καταλάβαμετίποτα από το μετασχηματισμό του κομμουνιστικού κινήματοςπου γινόταν από ψ ηλά. Ά λλω στε, κάθε φορά που θέταμε ερω τή-σεις, όπω ς καλά το ξέρετε κι όπω ς πρέπει να το θυμόμαστε, ένανέο κύμα γεγονότω ν και προβλημάτω ν έσβηνε τα ερω τηματικά.Ε πρόκειτο για αιρέσεις; Ό χι. Θ α χρησιμοποιούσα μάλλον τονόρο περιφέρεια, δίνοντας σ’ αυτή τη λέξη μια ευρεία σημασία.

Για μένα, οι περιφέρειες δεν είναι μόνο άνθρω ποι απομακρυ-σμένοι από το κέντρο, είτε πρόκειται για κέντρο σκέψ ης είτε

52



δράσης. Ο ι περιφέρειες βρίσκονται καμιά φορά πολύ κοντά στοκέντρο· αυτές μάλιστα μας παρέχουν την πρόσβαση για να φτάσουμε στο κέντρο. Ο κοινω νικός χώ ρος δεν προσδιορίζεται ω ς

γεω γραφικός χώ ρος με μετρήσιμες αποστάσεις. Σ το Π αρίσι μάλι-στα, οι περιφερειακοί δεν είναι μακριά από το κέντρο, είτε πρό-κειται για ξένους εργάτες είτε για αμφισβητίες μέσα στους κόλ-πους τω ν κρατικώ ν οργανισμώ ν. Σήμερα δεν θα παρουσίαζα μετίποτα τον εαυτό μου ω ς αιρετικό. Ε παναλαμβάνω ότι ήμουν έ-νας περιφερειακός σε όλα τα πεδία. Π ράγμα που μ’ έκανε ν’ απο-φύγω τη διάβρω ση, την ισοπέδω ση που τα κέντρα επιφέρουν γύ-ρω τους, στο μέτρο του δυνατού.

Α υτή η παρατήρηση συνδέεταιμε μια άλλη σημαντική παρατή-ρηση, ότι μόνο οι περιφ ερειακοί φτάνουν στη συνείδηση και στηγνώ ση τω ν κέντρω ν. Β υθισμένοι μέσα στην κεντρικότητα, τηςσκέψ ης ή της απόφασης, οι άνθρω ποι χάνουν τη συνείδησή τους.Α υτή τη στιγμή διαβάζω πολλά πολιτικά κείμενα και μ’ εντυπω -σιάζει η απουσ ία στοχασμού πάνω στο κράτος και στην πολιτική,ακόμα κι από τους ίδιους τους πολιτικούς. Μ ιλούν για τακτικήκαι όχι για πολιτική. Β υθισμένοιμέσα στην πολιτική ζω ή, δεν τηναμφισβητούν, είτε πρόκειται για φοιτητές τω ν Α νω τάτω ν Σχολώ ν

Δ ιοίκησης που αγνοούν το κράτος του οποίου θα γίνουν όργαναή αφεντικά, είτε πρόκειται για επαγγελματίες πολιτικούς. Κ αμιάσκέψ η με βάθος για το τι είναι η πολιτική και το κράτος, αναμφ ί-βολα επειδή η σκέψ η θα τους αναστάτω νε σε τέτοιο βαθμό πον δεθα μπορούσαν πια να λειτουργήσουν αποτελεσματικά ω ς διοικη-τικοί υπάλληλοι ή ω ς άνθρω ποι της κυβέρνησης. Τ ο ίδιο ισχύειγια ορισμένους παριζιάνικους κύκλους. Η απλοϊκή τους ικανο-ποίηση ή οι οξείες αντεγκλήσεις τους κρύβουν από τα μάτια τους

και τη θέση που καταλαμβάνουν και το πώ ς λειτουργούν οι υπο-θέσεις.Κ άθε φορά που έρχομαιαπό τα Π υρηναία, έχω πάντα μια ζω η-

ρή συνείδηση του Π αρισιού, τω ν θελγήτρω ν του και τω ν κινδύ-νω ν του και, ιδίω ς σήμερα, του τεράστιου διαχω ρισμού ανάμεσαστον κόσμο που είναιβυθισμένος μέσα στην καθημερινότητα, καιστο διανοητικό ελιτισμό, ακόμη κι αν είναι της αριστερός. Α γα-πώ με πάθος το Π αρίσιαλλά επίσης καιτη Ν έα Υ όρκη ή μια άλληπρω τεύουσα, ας πούμε το Ά μστερνταμ. Μ ου αρέσει να λέω ότι

είμαι Ο ξιτανός, δηλαδή περιφερειακός — και παγκόσμιος — α-φήνοντας κατά μέρος τη γαλλότητά μου. Η περιφερειακή μου συ-

53



νείδηση, που την καθοδηγώ μεθοδικά, μου επιτρέπεινα φ τάνωστη γνώ ση της κεντρικότητας και ακόμη στην παγκοσμιότητα. Ο ιαιρέσεις; Ε φόσον αυτό το θέμα σας απασχολεί, θα σας απαντή-

σω . Ε ίναι αλήθεια ότι αισθάνομαι πω ς βρίσκομαι στη γραμμήτω ν αιρετικώ ν, που πρέπει να θεω ρούνται περιφερειακοί. Σ αςέχω ήδη πει ότι αποδίδω στην αίρεση του Abelard 34 μια σημαντι-κότατη θέση στην ιστορία της φιλοσοφίας; Μ ερικές λέξεις λοι-πόν, βιαστικά, για το φιλοσοφ ικό μου ήρω α, τον Abelard, τον ο-ποίο δε θέλω να ξεχάσω προς όφ ελος τω ν υπόγειω ν ρευμάτω ν μετα οποία άλλω στε ήταν συνδεδεμένος. Ο Abelard δεν κλόνισε μό-νο την πίστη στις καθολικές έννοιες (universalia) κλόνισε και τηνυποταγή στο Λ όγο 35, δηλαδή στο Ρήμα, δηλαδή στο πρόσω πο

του Χ ριστού. Α ντιπροσω πεύειαυτή την αίρεση που οι ιστορικοίτης θρησκείας και τω ν αιρέσεω ν ονομάζουν «παρακλητισμό». ΟΠ αράκλητος, φαντάζομαι ότι πολλοί το αγνοούν, είναι το Ά γιοΠ νεύμα, το τρίτο πρόσω πο της Α γίας Τ ριάδας, αυτό για το οποίομιλούν λιγότερο. Μ ια φ ορά, γυρνώ ντας από το Στρασβούργο στοΠ αρίσιμε τ αυτοκίνητο από μικρούς δρόμους, ένιω σα μια πραγ-ματική συγκίνηση ανακαλύπτοντας στο SeineetMarne ένα χω ριουδάκι που φέρειακόμα το όνομα του Π αράκλητου. Σ ’ αυτό τομέρος η Heloi'se έγινε ηγουμένη, στη μονή που ιδρύθηκε από τον

Abelard ειδικά για κείνη. Τ α γράμματα του Abelard και της Η έloise δεν μπορούν να κατανοηθούν διαφορετικά παρά αν λάβουμευπόψ η την αμοιβαία τους προσχώ ρηση σ’ αυτή τη θεολογική θέσητου Π νεύματος που φέρνει καταιγίδα, που αναστατώ νειτον κό-σμο συμφιλιώ νοντας τη σάρκα και τη συνείδηση, δηλαδή τον Κ ό-σμο και το Λ όγο, τον Π ατέρα και τον Υ ιό μέσα στη μεταφυσικήκαι θεολογική τριάδα. Ο παρακλητισμός είναι η μεγάλη αίρεσηπου τρέχει υπόγεια κάτω από το επίσημο δόγμα της Ε κκλησίαςκαι τη ζω ογονεί. Α νακαλύπτω ίχνη αυτής της αίρεσης λίγο πολύ

παντού, ακόμη και στο σύγχρονο κόσμο. Α ν αναγκαζόμουν ναξαναπάρω μια θρησκευτική στάση, θα δίσταζα πολύ ανάμεσα στοβουδισμό και στον παρακλητισμό.

Α στειεύομαι. Τ ο σοβαρό στην υπόθεση προέρχεται από το ότιοι αιρετικοί περίμεναν καιπεριμένουν ακόμα την ενσάρκω ση τουτρίτου προσώ που της Α γίας Τ ριάδας, δηλαδή του Α γίου Π νεύμα-τος. Δ έχονται ότι το Π νεύμα ενσαρκώ νεται στις ανατρεπτικέςδιάνοιες και δραστηριότητες. Π εποίθηση που, κατά το Μ εσαίω νακαιτην Α ναγέννηση, της έδω σε μεγάλο εύρος η τάση η οποία ενέ

54



πνεύσε περισσότερες από μία εξεγέρσεις. Θ α έχω πολλές φορέςτην ευκαιρία να πω ότι η ιστορία της σκέψ ης και της φιλοσοφίαςθα έπρεπε να ξαναγραφτεί σήμερα σε συσχέτιση με αυτές τις περι-θω ριακές τάσεις. Η περιφερειακή άποψ η εμπεριέχει την προη-γούμενη. Ο ι αιρέσεις γεννιούνταν στις περιφέρειες, ήταν περιφέ-ρειες σε σχέση με τον τόπο όπου η ορθοδοξία θεσμοποιούνταν. ΟAbelard καταγόταν από τη Β ρετάνη και ο μεγάλος Joachim deFlore, συγγραφέας του L ’ Evangile iternel, έμενε στη Σικελία,σταυροδρόμιτω ν ιδεώ ν το 13ο αιώ να. Γνω ρίζετε πιθανώ ς ότι το Evangile Zternel διαιρεί το χρόνο σε τρεις περιόδους: εκείνη τουΝ όμου, που αντιστοιχείστον Π ατέρα, εκείνη της Π ίστης, που αν-

τιστοιχεί στον Υ ιό, το Χ ριστό, και τέλος εκείνη της Χ αράς, πουαντιστοιχεί στο 'Α γιο Π νεύμα. Δ εν είναιυπέροχο; Η περιφέρειασυμπεριλαμβάνει την αίρεση. Τ ο βλέπουμε ακόμη και σήμεραστους κόλπους της γηραιάς Ε κκλησίας που παρακμάζει και σήπεται: οι περιφέρειες επινοούν ακόμη ιδέες, όπω ς στη Λ ατινική Α -μερική, όπου εμφ ανίζονται αυθεντικές αιρέσεις, δηλαδή ένας ε-

παναστατικός καθολικισμός.

Τ ο Κ ό μ μ α ό μ ω ς ε ίν α ι τ ο α ν τ ίθ ε τ ο μ ια ς π ε ρ ι φ έ ρ ε ια ς . Κ α ι π ρ ώ τ ’ α π ’ ό λ α π ε ίτ ε μ α ς π ό τ ε μ π ή κ α τ ε σ ’ α υ τ ό ;

Τ ο 1928, ύστερα από πολλή σκέψ η, σε σύνδεση με την πα-ράλληλη σκέψ η της σουρρεαλιστικής ομάδας και ταυτόχρονα μετους φίλους μου της ομάδας τω ν φιλοσόφω ν. Ή μασταν σύμφω νοιμε τους ποιητές όσον αφορά την αρχή της προσχώ ρησης στο επα-ναστατικό κίνημα. Α υτό το κίνημα διαφ αινόταν τότε μόνο μέσαστα πλαίσια του Κ ομμουνιστικού Κ όμματος. Ε ίναι αλήθεια ότι

από το 1925, χρονολογία καίρια για την ανάλυση τω ν κινημάτω νκατά την περίοδο του μεταπολέμου (εννοώ τον Π ρώ το Π αγκό-σμιο), είχαμε μερικά νέα από την Ε .Σ .Σ .Δ . σχετικά με τον Tro-tsky. Α λλά αυτές οι πληροφορίες ήταν ακόμη ασαφείς. Κ ανέναςαπ’ όσους γνω ρίζω στη Δ ύση δεν ήξερε ακριβώ ς σε τι συνίσταντοοι διαφω νίες. Σε γενικές γραμμές εμείς οι φιλόσοφ οι συμφω νού-σαμε με τους σουρρεαλιστές ποιητές, όσον αφ ορά την προσχώ ρη-σή μας στο Κ όμμα, χω ρίς ω στόσο να σβήνουν και οι διαφορές

που μας διέκριναν απ’ αυτούς.Τ ο 1928, το κομμουνιστικό κίνημα είναι ακόμη κ ίν η μ α . Δ εν έ-χειθεσμοποιηθεί. Ο μηχανισμός είναι ακόμη αδύναμος και κατα

55



τρύχεταιαπό κάθε είδους αντιφάσεις. Τ ο Κ ομμουνιστικό Κ όμμακαικίνημα, εκείνη την εποχή, ήταν ακόμη ένας ορισμένος τρόποςτου ζην και μπήκα σ’ αυτό βλέποντας στον Marx έναν αντίπαλοτου κρατικού σοσιαλισμού κι έχοντας την ιδέα —που στηριζότανστα κείμενα —ότι η ρω σική επανάσταση δεν οδηγείσ’ έναν κρα-τικό σοσιαλισμό αλλά στην εφαρμογή της αρχής της δημοκρατίαςστη βάση, δηλαδή στα σοβιέτ. Α υτή η στάση μπορείνα φ αίνεταισήμερα αφελής αλλά και μόνο η ανάμνησή της μας ξαναφ έρνειτην ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής. Π ρέπεινα πω ότι οι πληρο-φορίες μου για τη σοβιετική πραγματικότητα άφηναν πολύ τόποστην επιθυμία. Μ ην ξεχνάτε ότι οι πληροφορίες προέρχονταν α-κόμη από τη λαμπρή περίοδο της επαναστατικής ζύμω σης, κατά

τη διάρκεια της οποίας η επανάσταση εμφανίζεται τρομερά δη-μιουργική: είναι η περίοδος τω ν πρώ τω ν ταινιώ ν του Eisenstein,η περίοδος κατά την οποία οι Ρώ σοιεφευρίσκουν το μοντάζ τω νφιλμ, η περίοδος τω ν κονστρουκτιβιστώ ν, αυτώ ν τω ν αξιοθαύμα-στω ν αρχιτεκτόνω ν που πρόσφατα εξύμνησε ο Anatole Kopp. Α κούγαμε να μιλούν πολύ για τους κονστρουκτιβιστές, όταν κατα-σκευαζόταν στο Π αρίσιδε θυμάμαιπια ποιο οικοδόμημα για τηνέκθεση τω ν Δ ιακοσμητικώ ν Τ εχνώ ν. Ε πίσης μαθαίναμε πολλάγια τη μουσική στη Ρω σία, για τον Prokofiev, για την επαναστατι-

κή λογοτεχνία. Μ ας φαινόταν τότε, και δεν ήταν λάθος, ότι εκείπέρα συνέβαινε μια μεγαλειώ δης δημιουργική ζύμω ση. Συνάντη-σα τον Essenine 36 στο Π αρίσι, στο σπίτι του Raymond και της Isidora Duncan 37 . Η «κόκκινη αλεπού» μου έκανε τεράστια εντύ-πω ση. Η παγκόσμια πρω τοπορία ήταν ο Khlebnikov, ο Essenineκαι ο Majakovski. Ο σταλινισμός ανέβαινε στον ορίζοντα σανμαύρος ήλιος. Κ ι αυτά που μαθαίναμε εμείς ήταν από την αυγήτης επανάστασης. Π οιος μπορούσε να καταλάβειτι επρόκειτο νασυμβεί; Τ α επιχειρήματα τω ν άλλω ν, της αστικής τάξης και της

σοσιαλδημοκρατίας, μας φαινόντουσαν γελοία. Κ αταλαβαίνετεκαλά αυτό τον ενθουσιασμό πάνω στον οποίο έζησε για πολύ και-ρό το κομμουνιστικό κίνημα, καταβροχθίζοντάς τον;

Τ ο 1928, οι φίλοι μου κι εγώ επρόκειτο να σφηνω θούμε μέσαστο σταλινισμό, αλλά χω ρίς να ξέρουμε τι είναισταλινισμός, γιατον απλούστατο λόγο ότι δεν υπήρχε ακόμη. Β εβαίω ς, εκείπέρα,στη Ρω σία, υπήρχε εν δυνάμει, στην κατάσταση του θεσμικού καιοργανω τικού πυρήνα που ενισχυόταν, στην κατάσταση του εν δυ-νάμεικέντρου που συγκροτούνταν· εμείς όμω ς δεν ξέραμε τίποτα.

56



Δ εν το μάθαμε παρά μόνο πολύ αργότερα, και με μεγάλη καθυ-στέρηση. Κ αιτώ ρα ακόμη δεν ξέρουμε καλά τι συνέβη στην πραγ-ματικότητα. Τ ο 1928 λοιπόν, ήμουν νέος οπαδός του Κ .Κ . και εί-

χα την ελπίδα ότιο κρατικός σοσιαλισμός για τον οποίο είχα ακούσεινα μιλάνε πολύ — γιατί στη Γαλλία είναι δεδομένο ότι οσοσιαλισμός προσδιορίζεται σε σχέση με την κρατική ιδιοκτησίακαι την κρατική διαχείριση τω ν μέσω ν παραγω γής (με τον ίδιοτρόπο που η σοσιαλδημοκρατία με τον Leon Blum αντιπροσω -πεύειτο σοσιαλιστικό μέλλον, το κράτος ιδιοκτήτη, το κράτος α-φεντικό) — είχα λοιπόν την ελπίδα ότι ο ρω σικός σοσιαλισμός δεθ’ ακολουθήσειτο σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο. Τ ι φοβερή παρε-

ξήγηση! θα μου πείτε. Β εβαίω ς, ήταν τέτοια. Ε ξάλλου μια θεω ρη-τική αποσαφήνιση θα είχε ενοχλήσειπολύ τους διευθύνοντες τουκομμουνιστικού κινήματος, και σ’ αυτό οφ είλεταιο γρήγορος εκ-φυλισμός της θεω ρίας που δεν αποτελούνταν παρά από ανυπό-στατες ύβρεις ενάντια στους ρεφορμιστές. Μ ήπω ς νομίζετε ότι α-στειεύομαι καθώ ς θυμάμαι ότι προσχώ ρησα στο Κ ομμουνιστικόΚ όμμα, αφ ού πρώ τα είχα διαβάσειMarx και Lenin με την ελπίδαενός μη κρατικού σοσιαλισμού; Ό χι βέβαια, δεν αστειεύομαικαισας διαβεβαιώ νω ότι η περίπτω σή μου δενήταν σπάνια. Τ ο γεν

νώ μενο κομμουνιστικό κίνημα δεν στρατολόγησε οπαδούς από ά -τομα αυταρχικά αλλά από αναρχίζοντες. Π ολλοί απ’ αυτούς με-ταμορφ ώ θηκαν σε ιντεγκριστές 38 , σε δογματικούς, σε αυταρχι-κούς. Ε γώ όχι. Δ εν πρόκειται να κάνω τον απολογισμό της εξέλι-ξης τω ν σουρρεαλιστώ ν. Η αποφασιστική χρονολογία είναι το1925. Α υτή τη χρονολογία, τα δημοσιεύματα της Κ ομμουνιστικήςΔ ιεθνούς πρότειναν ένα προσχεδίασμα ανάλυσης του καπιταλι-σμού και μιλούσαν για προσω ρινή σταθεροποίηση. Α υτή η λέξη

μας εντυπώ σιασε εμένα και τους φίλους μου και ίσω ς και τουςσουρρεαλιστές. Π ιστεύαμε ότι μια επαναστατική περίοδος ανοι-γόταν μπροστά μας. Τ ο 1925, η προσω ρινή σταθεροποίηση μαςφαινόταν σαν στιγμιαία επιβράδυνση της επαναστατικής διαδι-κασίας και σαν το άνοιγμα μιας περιόδου μακροπρόθεσμης ανό-δου του κινήματος, στην Ε υρώ πη, στις βιομηχανικές χώ ρες. Το1925, είναιο πόλεμος στο Μ αρόκο (ο πόλεμος του Ρ ιφ), κι εμείς,ποιητές σουρρεαλιστές και φιλόσοφ οιενω μένοι, πήραμε θέση μα-ζί με το Κ ομμουνιστικό Κ όμμα ενάντια στον πόλεμο του Μ αρό-

κου. Ο ι βίαιες εκδηλώ σεις, οι συγκρούσεις με την αστυνομία ήτανγια μας απόδειξη ότιτο νέο Κ ομμουνιστικό Κ όμμα ήταν πραγμα-

57



τικά το επαναστατικό κόμμα. Α λλά οι άνθρω ποι που μας δέχον-ταν στο Κ όμμα δεν είχαν διαβάσειMarx. Δ ε λέω ότι η ανάγνω σητου Marx με καθιστούσε ύποπτο, αλλά πιστεύω ότι προκαλούσεκάποια δυσπιστία. Α υτοί οι γενναίοι αγω νιστές ήταν με τον τρό-πο τους εμπειριστές. Α ντιπροσώ πευαν την εργατική τάξη, τελείακαι παύλα. Π ιστεύετε ότι γίνονταν πολιτικές συζητήσεις; Ό χι.Α υτές έμεναν για τους φορείς της πολιτικής και η παραδοχή αυ-τού του γεγονότος εισχω ρούσε ήδη στο πνεύμα του Κ όμματος. Ε -πιμένω σ’ αυτό. Α πό τη διακοπή της κυκλοφ ορίας της Revue mar- xis teδηλαδή το 192829...

— Τ ι ρ ό λ ο έ π α ιξ ε α κ ρ ι ώ ς η Revue marxiste;

Θ α σας πω ορισμένες λεπτομέρειες για γεγονότα ξεχασμέναπια, αλλά που επιτρέπουν να προσδιορίσουμε το κλίμα της επο-χής. Μ ια μέρα η ομάδα μας τω ν φιλοσόφω ν, που είχε ήδη εκδώ σειδύο επιθεω ρήσεις, την επιθεώ ρηση Philosophies και μια δεύτερημε τον παράδοξο και προκλητικό τίτλο L ’ Esprit (Το Π νεύμα),πήρε την πρω τοβουλία να βγάλει μια νέα επιθεώ ηση, τη Revue marxiste. Η ομάδα περιλάμβανε κυρίω ς τον Morhange, τον Guterman, τον Friedmann, τον Georges Politzer κιεμένα. Λ ίγο αργότε-

ρα ήρθε και ο Paul Nizan. Σ τα πρώ τα τεύχη υπήρχαν, ανάκατακαι σε εξαιρετική σύγχυση, πολλές ιδέες και μπορούσες να βρειςεκείμέσα τα σπέρματα καιτα προσχεδιάσματα αυτώ ν που έκτοτεονομάστηκαν φαινομενολογία, ψ υχανάλυση, υπαρξισμός, ακόμηκαιστρουκτουραλισμός. Τ ο λάθος από την πλευρά μας ήταν ότι,με την πολιτική προσχώ ρηση, εγκαταλείψ αμε τις κατευθύνσειςπου είχαμε προσχεδιάσει δίχω ς να προχω ρήσουμε σε καμία απόαυτές.

Γεγονός που ήδη έλεγε πολλά: Η πολιτική προσχώ ρηση κατα-

πόντισε τις δικές μας έρευνες, τις αυθόρμητες παρορμήσεις μας·μπαίναμε στο Κ όμμα και στο μαρξισμό σαν να μπαίναμε σε μιακαινούρια τάξη, θα ’λεγα σ’ ένα μοναστικό τάγμα. Π ιστεύαμε ότιεπρόκειτο για μια νέα ζω ή, αλλά ήταν ένα ράγισμα, ένας μαρα-σμός. Ο Georges Friedmann προσκόμισε τα απαραίτητα χρήματαγια την ίδρυση ενός εκδοτικού οίκου, «Les Revues», που αμέσω ςεξέδω σε τη Revue marxiste καιτη Revue de psychologie concrete που διευθυνόταν από τόν Politzer. Η Revue . marxiste ήθελε ιναναι πολύ ανοιχτή και το μεγαλύτερο μέρος από τους συνεργάτες

58



της αρνιούνταν τον οικονομισμό στον οποίο περιοριζόταν ήδη ημαρξιστική σκέψη. Ο ι διευθύνοντες του κομμουνιστικού κινήμα-τος και κυρίω ς οι αντιπρόσω ποιτης Τ ρίτης Δ ιεθνούς στο Π αρίσι,

εκείνοιπου ονομάζονταν τα «μάτια της Μ όσχας», έβρισκαν αφό-ρητη'και μόνο την ύπαρξή της. Έ να περιοδικό που αποκαλούνταν μαρξιστικό και που δεν το έλεγχαν... Έ πρεπε να το τορπιλί-σουν. Π ραγματικά, ανάμεσα στα μέλη του Κ όμματος που ασχο-λούνταν με τη Revue marxiste, τα περισσότερα ήταν ελάχιστα ε-λέγξιμα, πειθαρχημένα και ταξινομημένα ω ς τέτοια. Α νάμεσαστους φίλους μας και στους πυρήνες, αυτό το πράγμα δεν ενο-χλούσε κανέναν. Έ βλεπε κανείς να υποβόσκειεδώ κιεκείη κατη-

γορία για «έλλειψη επαγρύπνησης». Στη βάση, γεννιόταν η υπο-ψ ία. Η ελάχιστη ιδεολογική παρέκκλιση άρχισε να θεω ρείται ε-νέργεια της αστυνομίας. Κ ιαυτό δεν ήταν παρά μόνο η αρχή.

Στο τέλος μόνο αυτώ ν τω ν χρόνω ν ήρθαν στο Κ όμμα άνθρω ποιπιο ελέγξιμοι, πιο πειθαρχημένοι, όπω ς ο Paul Nizan, που απότους πρώ τους κατάλαβε αυτό που εμείς δεν καταλαβαίναμε κιούτε καν το θέλαμε, ότι δηλαδή μπορούσε κανείς να κάνεικαριέρα μέσα στο μηχανισμό. Η Revue marxiste χάθηκε από την κυκλο-φορία ύστερα από μια απίστευτη ιστορία. Για να τη διηγηθείκα-νείς πλήρω ς, θα έπρεπε να συνθέσει ένα αστυνομικό μυθιστόρη-μα, με αρχή και τέλος. Η δυσκολία είναιπολύ γνω στή: το τέλος ε-νός αφ ηγήματος συλλαμβάνεται καθαρά και είναι αυτό το οποίοδιευκρινίζει και την αρχή. Η υπόθεση της Revue marxiste μου εί-ναι πολύ γνω στή: διακοπή της κυκλοφ ορίας της επιθεώ ρησης καικλείσιμο του εκδοτικού οίκου, αποκλεισμός όχι δικός μου αλλάτω ν καλύτερώ ν μου φίλω ν: Ο Norbert Guterman υποχρεώ θηκε ναφύγειγια την Α μερική, ο Morhange αναγκάστηκε να πάει σε μια

γω νιά της επαρχίας. Α υτή ήταν η κατάληξη. Α λλά ποια ήταν ηαρχή; Δ εν υπάρχει αρχή σ’ αυτή την ιστορία. Κ άποια στιγμή ησυνένω ση τω ν ενδιαφερομένω ν και συμμετεχόντω ν είναι τετελε-σμένο γεγονός παρευρίσκονταιόλοι με το παρελθόν τους και μετην ιστορία τους. Τ ο 1928, δηλαδή λίγο μετά τα γεγονότα που τα’κανε μυθιστόρημα ο Paul Nizan με το La Conspiration (Η Συνω -μοσία), κανείς πια δε συνω μοτεί ούτε πιστεύει στην άμεση επα-νάσταση. Θ έλουμε ν’ αναλύσουμε την κατάσταση και να σκεφτούμε θεω ρητικά. Υ πάρχουν άνθρω ποι που αυτό το πράγμα δεντους αρέσεικαθόλου, που μας κατασκοπεύουν, αλλά εμείς δεν τοξέρουμε. Μ όνο ο Pierre Morhange θα μπορούσε να γράψ ει αυτό

59



το αστυνομικό μυθιστόρημα, αλλά έχειπεθάνει. Ο Georges Fried-mann μένει σιω πηλός. Ό σ ο για το Norbert Guterman, αυτό τοπαρελθόν τον ενοχλεί· μετοίκησε στις Η νω μένες Π ολιτείες μετά

απ’ αυτή την ιστορία καιδεν του αρέσεινα μιλάειγι’ αυτήν. Έ τσιτο μυθιστόρημα δεν πρόκειται να γραφτείποτέ. Α υτή είναιπάνωκάτω η ιστορία· ποτέ δεν την έχω διηγηθείολόκληρη κι ούτε μπο-ρώ να το κάνω γιατί μου λείπουν πολλά στοιχεία. Ο πρώ ην φίλοςμου Georges Friedmann μόλις είχε κληρονομήσει μια αρκετά με-γάλη περιουσία. Ή ταν ένας νέος υφ ηγητής της φιλοσοφ ίας, εξαι-ρετικά έντιμος ω ς φιλόσοφ ος. Μ ε περιέπαιξε στο άλφ α ή στο βή-τα κείμενο κι αυτό δεν είναιευγενικό. Μ πορείνα είναικανείς α-φελής χω ρίς να είναικαιαθώ ος, να είναιαθώ ος χω ρίς να είναια-

φελής, μπορείνα είναι αφ ελής και αθώ ος χω ρίς να είναι κακοή-θης, αλλά ανάμεσα σ’ όλους αυτούς τους όρους δεν υπάρχει πάν-τοτε ευδιάκριτο σύνορο.

Α υτός ο γιος τραπεζίτη που έγινε φιλόσοφ ος ένιω θε το βαθύανταγω νισμό ανάμεσα στο «είναι» και στο «έχειν». Σ κεφτόταν ότιγια να «είσαι» έπρεπε να πάψ εις να «έχεις». Έ τσι, ήθελε να α-παλλαγεί από την περιουσία του. Ο ι συνέπειες ήταν αρκετά γε-λοίες: Φ ανταστείτε τι μπορεί να συμβεί στην πιάτσα του Π αρι-σιού όταν μαθευτείότι ένα σπουδαίο αγόρι, προικισμένο με βα-

θιές φιλοσοφ ικές πεποιθήσεις, επιθυμείνα ξεφορτω θεί μια ξεγυ-ρισμένη περιουσία! Φ ανταστείτε τη συρροή τω ν μνηστήρω ν, τολ-μώ να πω , καιτο πώ ς ερω τοτροπούν με την περιουσία που μπορείνα πέσειστα χέρια τους. Ε πακολούθησαν σπάνιες σκηνές πολιτι-κής κω μω δίας. Γ ια παράδειγμα, την εποχή τω ν εκλογώ ν του 1928,νομίζω , ο φιλόσοφ ος, υποφέροντας από το χρήμα, κατευθύνεταιπρος την έδρα του Κ όμματος, τότε στην οδό La Fayette. Ζ ητάεια-κρόαση από τον υπεύθυνο για τους διανοούμενους, ένα γενναίοαγω νιστή, πολύ ευγενικό, που ονομαζόταν Boutonnier. Η ακρόα-

ση γίνεται δεκτή, ο φ ιλόσοφ ός μας λέειότιπρόκειται να γραφτείστο Κ όμμα αλλά προσθέτει ντροπαλά: «Ε ίμαι πολύ πλούσιος,πάρα πολύ πλούσιος. Α ν το Κ όμμα έχειανάγκη από χρήματα γιατις εκλογές...» Ε τοιμάζεται, φ αντάζομαι, να βγάλειτο βιβλιάριοεπιταγώ ν του, όταν ο υπεύθυνος του λέει με αξιοπρέπεια: «Κ ύ-ριε, εμείς εδώ δεν τρώ με απ’ αυτό το ψ ω μί. Β γείτε έξω , προβοκά-τορα!» Α υτό το ανέκδοτο δείχνει τις σχέσεις του Κ όμματος μετους διανοούμενους. Έ να ς νέος αστός, με κακή συνείδηση, δηλη-τηριασμένος από τη φ ιλοσοφ ία, θέλεινα δώ σειτα λεφτά του για

60



την επανάσταση και τον πετάει έξω ένας άνθρω πάκος, φοβεράτίμιος, ένας από τους ανθρώ πους που σαν κι εμένα έφτιαξαν τοΚ όμμα, ένας δάσκαλος της στοιχειώ δους εκπαίδευσης ή της τεχνι-

κής εκπαίδευσης, ένας άνθρω πος γεμάτος αφοσίω ση, απλοϊκότη-τα και ενθουσιασμό. Ε δώ οι φίλοι μου γνώ ρισαν ένα περίεργοπρόσω πο που θεω ρούνταν υπάλληλος της σοβιετικής πρεσβείαςκαι επίσης απεσταλμένος της Π ρώ της Δ ιεθνούς, πράγμα που έπρεπε να φανεί πολύ ύποπτο στους φίλους μου, αν σκεφτείκανείςτις δυσκολίες που συνεπάγεταιη πολυθεσία. Α υτό το άτομο είχεμεγάλη πέραση στους παριζιάνικους κύκλους και κυρίω ς σταστέκια τω ν σουρρεαλιστώ ν. Μ ου φ αίνεται ότι τον είχα προσέξειαπό την εποχή της δημιουργίας του σουρρεαλιστικού Κ έντρου,

στην οδό JacquesCallot· ένας ω ραίος τύπος Σλάβου που συνο-δευόταν πάντα από μια εξαίσια γυναίκα κι ένα μεγαλοπρεπήσκύλο. Π ώ ς νά δώ σεις εμπιστοσύνη! Έ να ς τύπος πολύ playboy!Έ λεγαν γι’ αυτόν: «είναι μάτιτης Μ όσχας». Α υτό το πρόσω πο ε-ξηγεί στους φίλους μας πω ς, για να κάνεις την επανάσταση στιςκαπιταλιστικές χώ ρες, χρειάζεται πολύ χρήμα: για ν5 αγοράσειςεφημερίδες, συνειδήσεις, ανθρώ πους. Για όλα αυτά, τα λίγα εκα-τομμύρια που διέθεταν οι φιλόσοφ οι δεν αρκούσαν. Α υτά δεν έ-φταναν παρά μόνο για την αρχή. Ή ξερε τέτοια κόλπα που μπο-ρούσε να τινάξει στον αέρα το καζίνο του MonteCarlo. Φ αντα-στείτε την παραζάλη τω ν φιλοσόφ ω ν!...

Ό λον αυτό τον καιρό εγώ είχα άλλες έγνοιες. Τ ο σχέδιό μου ή-ταν το νησί της Σ οφ ίας... Τ έλειω να τη στρατιω τική μου θητείακατά τη διάρκεια της οποίας είχα ζήσειεν μέρει το σενάριο του La Conspiration. Π ήρα μια άδεια και κατευθύνθηκα προς τονκόλπο του Morbihan έχοντας κατά νου ν’ αγοράσω ένα νησίγιανα ιδρύσω εκείτο σχολείο της Σ οφ ίας. Ή ξερα τον κόλπο κι ένα

νησί, το νησί του Α λόγου, πάνω στο οποίο υψ ώ νονταν κτίρια α-ξιόλογα, λιγάκι ερειπω μένα. Τ ο σχέδιό μου ήταν ν’ αναπαλαιώ σωαυτά τα κτίρια και να μεταμορφώ σω αυτό το νησί σε εξέχοντατόπο φ ιλοσοφ ικού στοχασμού και θεω ρητικής έρευνας. Ν ησίτηςΣ οφ ίας; Ή ξερα καλά ότι δεν υπάρχουν πια νήσοιτω ν Μ ακάρω ν.Ν ομίζω ότι δεν ήθελα να κάνω ένα νησίτης ευτυχίας ή της αγά-πης αλλά ένα νησίτης μαχητικής σκέψης. Σ ’ αυτό το ελεύθερο έδαφ ρς θα καλούσαμε τους κατατρεγμένους όλου του κόσμου καιπρώ τα πρώ τα τον Trotsky. Α υτό το λέω για να δώ σω το μέτρο της

σύγχυσης που επικρατούσε στο χώ ρο τω ν ιδεώ ν επειδή συνέβαινε

61



τη στιγμή της προσχώ ρησής μας στο Κ όμμα. Το σχέδιο ήταν ενόςγερμανού φιλοσόφ ου, του Keyserling, αλλά εγώ το είχα μετατρέ-ψ ει σε σχέδιο επαναστατικό: μια κοινότητα φ ιλοσόφ ω ν η οποία

θα επεξεργαζόταν τη θεω ρητική σκέψ η σε παγκόσμια κλίμακα.Ή μουν ο ιδεαλιστής της ομάδας και μ’ απασχολούσε η θεω ρία.Ε νώ οι ρεαλιστές ασχολιόντουσαν με το να κερδίζουν χρήμα γιατην επανάσταση και με το να πηγαίνουν στο MonteCarlo. Έ πα ι-ξαν κι έχασαν. Π όσα; Δ ε θα το μάθω ποτέ. Σ ίγουρα πολλά. Έ -παιξαν στη ρουλέτα με κείνον το Σ οβιετικό. Φ υσικά, αυτό το γε-γονός το διέψ ευσαν στη συνέχεια κι ο τύπος εξαφ ανίστηκε. Ή τανπράκτορας τω ν Ε ιδικώ ν Υ πηρεσιώ ν; Α ψ ό θα το πίστευα ευχαρί-

στω ς γιατί από κείνη τη στιγμή άρχισ^να λειτουργείένα πολύ α-ξιοσημείω το δίκτυο. Ο «προδότης» φαίνεται ότι κράτησε γιοί̂ τηνπάρτη του ένα γερό ποσό. Τ ι να το έκανε άραγε; Α ν ήταν πράκτο-ρας πιστός θα το ’βαζε στο χρηματοκιβώ τιό του αν ήταν τυχο-διώ κτης θα πήγαινε να το φ άει αλλού. Ε πακολούθησε, φ υσικά,μεγάλο σκάνδαλο. Π οιος το προκάλεσε; Ο Politzer που ενημέρω -σε τη διεύθυνση του Κ όμματος και ό Nizan βεβαίω ς. Ο Morhangeέγραψ ε ένα από τα καλύτερα ποιήματά του με τίτλο «Ο προδό-της». Τ ιενοχλητική ιδέα! Π ώ ς να μιλήσεις για προδοσία σε σχέσημε μια καταμήνυση μέσα στο Κ όμμα; Ε ίμαι πεπεισμένος ότι ο Ni-zan έδινε καθημερινή αναφορά για ό,τι συνέβαινε στη Revue mar xiste ενώ ο Politzer αποφ άσισε ξαφ νικά να συναντήσειένα μέλοςτου Π ολιτικού Γραφείου για να του διηγηθεί όλη την ιστορία.Ά λλω στε οι αντιπρόσω ποι της Δ ιεθνούς στο Π αρίσι ήταν ενήμε-ροι. Θ α μπορούσα να τους κατονομάσω . Α υτοί χειρίστηκαν τηνυπόθεση, πάνω από τα κεφάλια τω ν γάλλω ν διευθυνόντω ν, πουδεν ήθελαν άλλο παρά να τους ακολουθούν. Α υτό είναι ένα επει-

σόδιο καθοριστικό που δείχνειπω ς η μαρξιστική σκέψ η είχε τεθείυπό έλεγχο και είχε γίνει στείρα. Α υτή η υπόθεση τους χρησίμευσε σαν πρόσχημα για να διακόψ ουν την κυκλοφορία της επιθεώ -ρησης και για να διαγράψ ουν από το Κ όμμα τον Norbert Guterman και τον Pierre Morhange. Η απόφαση δημοσιεύτηκε στην ε-φημερίδα του Κ όμματος· ο φίλος μου ο Norbert Guterman που έ-γραφ ε με ψ ευδώ νυμο γιατί όπω ς και τόσοι άλλοι επαναστάτεςστην Ευρώ πη ήταν πολω νικής καταγω γής, αφ ού στην κυριολεξία

τον κατήγγειλαν στην αστυνομία, αναγκάστηκε να εγκαταλείψ ειτη Γ αλλία και να φύγει για την Α μερική: απώ λεια ανεπανόρθω -τη. Ε ίχε συναντήσειλίγο νω ρίτερα μια Α μερικανίδα και την παν-

62



τρεύτηκε. Ό σ ο για τον Pierre Morhange ο οποίος ενσω ματώ θηκεξανά στο Κ όμμα πολύ αργότερα, η διαγραφ ή του ήταν παράλογη,παράλογη και τίποτ’ άλλο. Α υτή η υπόθεση ήταν πιο πολύ παρι-ζιάνικη παρά ανέντιμη. Ο Andre Breton στο Δ ε ύ τ ε ρ ο Μ α ν ιφ έ σ τ ο

τ ο ν Σ ο ν ρ ρ ε α λ ισ μ ο ύ μας επιτίθεται βίαια μ’ αυτά τα λόγια: «ο Lefebvre και ο Politzer που έχασαν στο παιχνίδι τα χρήματα τουκόμματος»· ελεεινή κατηγορία, μια και δε συμμετείχα ούτε κατάδιάνοια στην ιστορία με τη ρουλέτα, ούτε κι ο Politzer· κιέπειτααυτά δεν ήταν λεφτά του Κ όμματος. Κ ανείς δεν ήταν ένοχος εφό-σον ο Friedmann δε ρισκάρισε στη ρουλέτα παρά μόνο τα δικάτου χρήματα. Α υτή η χαμερπής ενέργεια με απομάκρυνε οριστικάαπό τους σουρρεαλιστές. Ν ομίζω άλλω στε ότιη κατηγορία αυτήπαραλείφ τηκε στις επόμενες εκδόσεις αυτού του κειμένου, του

Λ ε ύ τ ε ρ ο υ Μ α ν ιφ έ σ τ ο υ τ ο ν Σ ο ν ρ ρ ε α λ ισ μ ο ύ , αλλά δεν έκανα ούτετον κόπο να το επαληθεύσω . Ο ερχομός της σταλινικής εποχήςείχε προετοιμαστείκαλά και δεν επινοήθηκε τίποτε καλύτερο στοείδος τω ν επιθέσεω ν ad homines με απώ τερο σκοπό να χτυπηθούνοι ιδέες μέσω τω ν ανθρώ πω ν.

Ο ι σουρρεαλιστές συναγω νίζονταν τους ανθρώ πους του μηχα-νισμού. Ό λοι έλεγαν μέσα τους για μας: «Το Κ όμμα είχε δίκιοπου παρενέβη για να βάλει τέρμα σ’ ένα σκάνδαλο». Ν α λοιπόνπώ ς χάθηκε η ευκαιρία για την ανάπτυξη μιας αυτόνομης μαρξι-

στικής σκέψ ης εξαιτίας της αφέλειας ορισμένω ν φιλοσόφ ω ν πουαφ έθηκαν να παρασυρθούν σε μια παγίδα, σε μια ασήμαντη ιστο-ρία, περισσότερο γελοία παρά βρόμικη. Στη συνέχεια, εγκατέλειψ α το Π αρίσιγια την επαρχία και πήγα να διδάξω φιλοσοφ ία σεμια μικρή πόλη, το Privas, όπου, εννοείται, κανείς δεν ήξερε τίπο-τε κι όπου, μάλιστα, έγινα αμέσω ς γραμματέας της αχτίδας τουΚ όμματος. Τ ο Κ όμμα αποτελούνταν τότε από «αχτίδες» κιαυτέςαποτελούνταν από «κελιά» όπω ς και μια κυψ έλη. Π ερίεργη πολι-τική μεταφ ορά, που έχει κάποιο νόημα: Τ ο Κ όμμα αποτελούσε

μια κοινω νία χω ριστή. Η ορολογία άλλαξε μαζίμε την οργάνω σηκαι τη σταθεροποίηση του μηχανισμού, που δεν ήταν ακόμη αρ-κετά στέρεος. Δ ε μου ’χουν μείνειαπό κείνες τις περιόδους παράμόνο στιγμιότυπα, θέλω να πω αναμνήσεις στιγμώ ν. Ν α διηγηθώαυτές τις εποχές ανασυνθέτοντάς τες με βάση τις στιγμές; Θ α χα-νόταν το ουσιαστικό και θα έπεφτα στο οιω νείμυθιστόρημα ή στοψ ευδομυθιστόρημα. Π ροτιμώ ν’ αφ ήνω στη σκιά τις αβεβαιότητεςκαι να λέω μονάχα το ουσιαστικό.

63



Ν α ποιο είναι: Τ ριάντα χρόνια αγώ νω ν για μια ορισμένη σύλ-ληψ η της επανάστασης, ενάντια σε δυνάμεις που διαρκώ ς μεγά-

λω ναν, που αντιπροσω πεύονταν στην αρχή από ορισμένους αν-θρώ πους του ^μηχανισμού και κατόπιν από ανθρώ πους σημαντι-κούς με τον τρόπο τους, για παράδειγμα τον Politzer, και στη συ-νέχεια από ολόκληρο το μηχανισμό, έναν κολοσσιαίο μηχανισμό,σε διεθνή κλίμακα. Μ πορείνα με ρω τήσετε γιατί αυτός ο μάταιοςαγώ νας, αυτή η απώ λεια ενέργειας, διήρκεσε τόσο πολύ. Α παντώπρώ τα ότι τα στοιχεία που είχαμε από πληροφορίες που αφορού-σαν το τι συνέβαινε στη Ρω σία ή στο κέντρο του Κ όμματος καιπου ήταν συνήθω ς εντελώ ς ασαφ ή, αμέσω ς σαρώ νονταν από και-

νούριες πληροφορίες, περισσότερο δραματικές. Για παράδειγμα,τη στιγμή κατά την οποία η γραφειοκρατία στο Κ όμμα είχε γίνειβαρύτερη, έρχεταιη άνοδος του φασισμού. Τη στιγμή που είχαμεκάποιες πληροφ ορίες από τα γεγονότα της Μ όσχας, δηλαδή απότις πρώ τες μεγάλες δίκες, ο πόλεμος μας απειλούσε. Π ώ ς να χρη-σιμοποιήσεις αυτές τις πληροφ ορίες κάτω από τέτοιες συνθήκες;Χ τυπήθηκα μαχόμενος στο πρακτικό επίπεδο με το Κ όμμα αλλάέμεινα μόνος στο θεω ρητικό επίπεδο. Μ όνος; Σ τη Γαλλία, ναι,

μια που ο Norbert Guterman μόλις είχε εγκατασταθεί στη Ν έαΥ όρκη. Μ αζί του δημοσίευσα από το 1930 τα νεανικά έργα τουMarx, σε μια μικρή επιθεώ ρηση, την AvantPoste. Σ ’ αυτήν άλλω -στε την επιθεώ ρηση δημοσιεύσαμε και την αρχή του La ConscienceMystifiee. Π οια ήταν η βασική θέση του La Conscience Mysti

fiee; Ή ταν ότι ούτε η ατομική συνείδηση ούτε η συλλογική συνεί-δηση δεν μπορούν να θεω ρηθούν κριτήριο της αλήθειας. Ο ι μορ-φές της συνείδησης είναι χειραγω γημένες. Η σύγχρονη κοινω νία

οικοδομείται εξ ολοκλήρου πάνω στην παραγνώ ριση ενός θεμε-λιακού γεγονότος, του μηχανισμού της υπεραξίας. Η ίδια η εργα-τική τάξη δε γνω ρίζει το μηχανισμό της ίδιας της της εκμετάλλευ-σης. Τη βιώ νει, κάτω από τη σκιά της παραγνώ ρισης, μέσα απότην ταπείνω ση. Τ ίποτα δεν είναι πιο δύσκολο από το να κάνειςνα διεισδύσειαυτή η γνώ ση στην ίδια την εργατική τάξη. Α πό δωπροέρχεται και η δυνατότητα που έχει ο φασισμός να επιβάλλειαντίστροφες παραστάσεις της πραγματικότητας, έτσι ώ στε ναπερνιέται για σοσιαλισμός. Η αντιστροφή τω ν σχέσεω ν είναιδυ-

νατή εφόσον δεν εμπεριέχουν οι ίδιες, στην πρακτική, την ίδιατους τη γνώ ση και την ίδια τους την ανασκόπηση αλλά αντίθετατην ίδια τους την παραγνώ ριση. Α υτές είναι οι κεντρικές θέσειςαυτού του βιβλίου.

64



Θ υμάμαι την κατάπληξή μου όταν διαπίστω σα ότιτα αντίτυπααυτού του βιβλίου στη Ρω σία είχαν επιστραφείαπό τη λογοκρι-σία χω ρίς οι παραλήπτες να λάβουν ποτέ γνώ ση αυτού του πράγ-

ματος. Κ αμιά συζήτηση δεν έγινε. Κ αιστους κύκλους του Κ όμμα-τος τα ίδια. Μ ια από τις πιο κακές αναμνήσεις μου είναιη τελευ-ταία μου συνάντηση με τον Georges Politzer λίγο πριν τον πόλε-μο, το 1938. Τον συναντώ στο μπουλβάρ SaintMichel. Μ ε κοιτά-ζει περιφρονητικά, ορθώ νει το ανάστημά του, αφ ρίζοντας απόθυμό, η φάτσα του κατακόκκινη σαν τα μαλλιά του, με κεραυνο-βολείμε το βλέμμα του και μου δηλώ νειμε την περίφημη, τραχιάφω νή του: «Ά ρχισα να διαβάζω τα κατασκευάσματά σου. Ξ έρειςτι σημαίνεικατασκευάσματα;» Ο Politzer είχε ετοιμάσειεναντίον

μου άρθρα κατακεραυνω τικά. Ν α και μια λεπτομέρεια που έπαι-ξε για μένα κάποιο ρόλο εκείνο τον καιρό: Έ μαθα ότιο MauriceThorez, που πήγαινε στην εφημερίδα την ίδια ώ ρα κάθε πρω ί, α-πέσυρε τα άρθρα από το εκτυπω τήριο λέγοντας: «Ό χι, δεν μπορείς να χτυπάς έτσι ένα σύντροφο, είναι δογματικό και σεχταριστικό». Ο Politzer με κατηγορούσε ότιδιέδιδα τη φ ασιστική σκέ-ψ η τη στιγμή που το έργο μου La Concience Mystifiee ανέλυε α-κριβώ ς τη φασιστική ιδεολογία μέχριτη μυστικοποίηση, δηλαδήμέχριτην αντιστροφή τω ν κοινω νικώ ν σχέσεω ν. Ε κείνη τη στιγμήέπρεπε να σεβαστούμε την ιδέα ότι η εργατική τάξη και η ταξικήτης συνείδηση παρέμεναν ανέπαφ ες και ότι η εργατική τάξη εκ-πλήρω νε τον αιώ νιο προορισμό της και την ιστορική αποστολήτης: την επανάσταση στην Ευρώ πη. Ο φασισμός και ο χιτλερι-σμός δεν ήταν παρά μόνο επεισόδεια, αυτά τα καθεστώ τα επρόκειτο να καταρρεύσουν σύντομα. Α ρκούσε λοιπόν, στο ιδεολογι-κό και θεω ρητικό επίπεδο, να καταγγελθεί«σθεναρά» ο ιμπερια-λιστικός χαρακτήρας του χιτλερισμού καινα διακηρυχτείανοιχτάο προσω ρινός χαρακτήρας του. Η επίσημη θέση ήταν: Ο φασι-σμός, που δεν μπόρεσε να φτάσειστην εξουσία παρά μόνο με τησυνεργία της σοσιαλδημοκρατίας, επρόκειτο να καταρρεύσει, σα-ρω μένος από την εργατική τάξη. Δ ε χρειαζόταν άλλη ανάλυση.Τ ο Κ όμμα πήγαινε πάντα μπροστά χω ρίς να λύνεικαμιά από τιςαντιφ άσεις του. Ό λοι ξεμπέρδευαν μ’ αυτές φ ω νάζοντας: «Ζ ήτωη ειρήνη!» Α πό κεικαι πέρα καμιά ανάλυση, καμιά πολιτική α-γω γή. Η βάση δεχόταν παθητικά τις μεταβολές καιτις αντιφάσειςκάτω από την επιφανή εικόνα του μονολιθικού κόμματος. Σ ’ αυτότο βιβλίο, ο Guterman κιεγώ επιχειρούσαμε να κάνουμε μια συγ-

65



κεκριμένη ανάλυση της κατάστασης. Δ είχναμε ότι η εργατική τά-ξη δε βρισκόταν ξέχω ρα από την κοινω νία, προικισμένη με τοπρονόμιο της φιλαλήθειας· δείχναμε πώ ς και γιατί μπορείν5αφεθείνα κυριευτεί από τη μυστικοποίηση, αυτή την απόληξη της ι-δεολογίας. Θ έση εξίσου διαφορετική από τη θέση του Lukacs γιατην ταξική συνείδηση39 και από τις θ έ σ ε ι ς του Mannheim για τηνιδεολογία. Για κάποιον σαν τον Politzer ήμουν ακριβώ ς ο άνθρω -πος που έπρεπε να χτυπηθεί. Μ ου είπαν επίσης ότι επέκρινε καιτη θέση μου για το Nietzsche. Α πό κείνη τη στιγμή, ανέλαβα τηνυπεράσπιση του Nietzsche δείχνοντας πω ς ο χιτλερισμός παρα-ποιούσ ε τη σκέψ η του, ενώ η πλειοψ ηφ ία τω ν θεω ρητικώ ν του

μαρξισμού, ο Politzer και ο ίδιος ο Lukacs, θεω ρούσαν τον Nietzsce θεω ρητικό του φασισμού.

Θ α πρέπει επίσης να μιλήσω για τις αντιδράσεις ορισμένω ναπό τους συντρόφ ους μου· του Rene Blech, για παράδειγμα. Ή -ταν ένα παιδί πολύ συμπαθητικό, αλλά από τη στιγμή που άρχιζενα μιλάει σαν μέλος του Κ όμματος, γινόταν άκαμπτος, σκληρόςκαι απότομος.

Ύ στερα από την εμφ άνιση του βιβλίου La Conscience Mysti-

fiee, πήρε απέναντι μου μια στάση περιφρόνησης και απέχθειας.Ε ίχε ένα μικρό βιβλιοπω λείο όχι πολύ μακριά από τον Gallimardκαι μου είπε σε σχέση με το βιβλίο μου το εξής: «Ό ταν θέλεικα-νείς γαλόνια, τα κερδίζει». Μ 5αυτό ήθελε να πει ότιη θέση στοΚ όμμα, γι’ αυτόν που ήταν διανοούμενος, δεν κερδιζόταν γρά-φοντας βιβλία ούτε με τη θεω ρητική σκέψη παρά μόνο με το μιλιταντισμό 40 . Α υτός έβλεπε την όλη υπόθεση μόνο κάτω από μιαορισμένη γω νία: τη θέση στην ιεραρχία. Έ πρεπε, κατ’ αυτόν, ναπεράσεις απ’ όλους τους βαθμούς: από στρατιώ της να γίνεις δε-κανέας, έπειτα λοχίας, υπολοχαγός, λοχαγός κτλ. Κ αιη θεω ρητι-κή ανάλυση; Α υτή δεν είχε καμιά θέση για τον Blech! Ν αι, ήτανένας εξαίρετος άνθρω πος. Σ ’ αυτόν παρατήρησα για πρώ τη φ οράτο πολιτικό φαινόμενο που αναπαράγεται από τότε σε χιλιάδεςαντίτυπα. Έ να ς άνθρω πος γεμάτος ζω ή, εξυπνάδα και φινέτσα.Φ οράει μια πολιτική μάσκα, μια πολιτική πανοπλία. Α πευθύνε-στε σ’ έναν άνθρω πο λογικό, σ’ έναν άνθρω πο ζω ντανό, και ξαφ -νικά έχετε μπροστά σας ένα θώ ρακα, ένα ον αναίσθητο και άκαμ-

πτο, το πολιτικό ζώ ο, εξοπλισμένο με κοφτερές λεπίδες και αιχ-μηρές μύτες. Ο Wilhelm Reich περιέγραψ ε καλά το πολιτικό φ αι-νόμενο, θέλω να πω το πολιτικό ζώ ο. Π αραλίγο να ξεχάσω να πω

66



ότιο Politzer, στη λεω φόρο Saint Michel, μετά τη σύντομη καιά-γρια φιλονικία μάς, μου δήλω σε: «Μ όνο ο πολιτικός ηγέτης, ο αρ-χηγός, έχειδιακαίω μα λόγου πάνω σε τέτοια ζητήματα». Ο ιπολι-

τικοί ηγέτες, ο Stalin, ο Thorez, δεν έφτιαχναν κατασκευάσματαποτέ, ενώ εκείνος που προσπαθούσε στη γω νιά του να σκεφτείτο’κανε αυτό αναγκαστικά. Δ εν πρόκειταιεδώ για το αλάθητο τουΠ άπα αλλά για το δογματισμό καιτην ιεραρχία μέσα στο δογμα-

τισμό.Ε κείνη τη στιγμή, ο Georges Politzer είχε εγκαταλείψ ειτις επι-

στημονικές του φιλοδοξίες, το σχέδιό του για μια συγκεκριμένηψ υχολογία καιακόμη περισσότερο την αρχική ψ υχαναλυτική τουτοποθέτηση. Ά ρχισε να κάνειπολιτική οικονομία γιατί ο επίση-

μος μαρξισμός ήταν τώ ρα πια η σχεδιοποίηση κατά το σοβιετικότρόπο η πολιτική οικονομία, ή μάλλον η οικονομική πολιτική

κατά Stalin.

— Λ έ ν ε ό τ ι ο Nizan έ π α ιζ ε μ ά λ λ ο ν ύ π ο π τ ο ρ ό λ ο .

— Θ α σας πω τι σκέφτομαιγι’ αυτό το θέμα ακόμα κιαν αυτόδεν αρέσεισε μερικούς. Ο Nizan έδινε αναφ ορά στο Κ όμμα για ο-τιδήποτε γινόταν στη Revue marxiste. Ε γώ και ο Norbert Guter

man είχαμε αδιάσειστες αποδείξεις. Α πό πού; Α πό την εξαφάνι-ση της αλληλογραφίας, από την εξαφ άνιση επιστολώ ν που χάνον-ταν για μια δυο μέρες και μετά, ξαφ νικά, επέστρεφαν στη θέσητους. Ο Norbert παρακολούθησε το πράγμα από κοντά και κατέ-ληξε στο συμπέρασμα που σας ανέφερα προηγουμένω ς. Γ ι’ αυτόέγραψ α για το Nizan μερικές φράσεις, που τις ερμήνευσαν βέβαιαμε τον πιο κακόβουλο τρόπο. Ή θελα να πω καιτο λέω ακόμη ότιο Nizan έγινε από τότε ύποπτος για μένα και μισητός. Δ ε μου α-ρέσουν οικαταγγελίες, είτε γίνονται προς όφ ελος του Κ ομμουνι-

στικού Κ όμματος είτε προς όφ ελος της καπιταλιστικής αστυνο-μίας. Β ρίσκω μάλιστα πιο απεχθή την καταγγελία που γίνεται μεκαλή συνείδηση στο εσω τςρικό του πολιτικού θεσμού. Α ποτελείμέρος της λειτουργίας τω ν χειρότερω ν θεσμώ ν. Α υτός που είναιι-κανός για καταγγελίες είναιικανός για όλα. Ό ταν δημιουργείς ε-κατομμύρια μπάτσους και βασανιστές με το πρόσχημα ότι φ τιά-χνεις αγω νιστές καιήρω ες, ετοιμάζεις σίγουρα ένα μέλλον εφιαλ-τικό. Ζ υγίζω τα λόγια μου καιλέω ό,τι σκέφτομαι. Μ ίσησα ένανπράκτορα του Κ όμματος στο εσω τερικό της δικής μας περιθω ρια-

κής ομάδας.

67



Κ ι ω στόσο, ήμουν μέλος του Κ όμματος. Α ναφέρω εδώ απλώ ςπώ ς κομμάτιασαν, από πάνω , το μοναδικό χώ ρο αυτόνομης θεω -ρητικής σκέψης που υπήρχε για μισό αιώ να στην Ε υρώ πη. Ό σ ο

για τον Gramsci, σκεφτόταν στη φυλακή: αυτή ήταν ο αυτόνομοςχώ ρος του.

Δ ε σ α ς έ χ ε ι κ ά ν ε ι ε ν τ ύ π ω σ η τ ο π ν ε ύ μ α τ η ς σ ο α ρ ό τ η τ α ς π ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε ι τ ο μ ιλ ιτ α ν τ ισ μ ό κ α ι τ ε λ ικ ά μ ια ο ρ ι σ μ έ ν η α π ο λ ιθ ω - μ έ ν η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ια λ ε κ τ ικ ή ς ; Έ χ ε τ ε γ ρ ά ψ ε ι, δ ε θ υ μ ά μ α ι α ν ή τ α ν σ τ ο ι λ ίο σ α ς La Somme et le Reste ή σ τ ο La Fin de Γ Histoire, μ ια φ ρ ά σ η π ο υ τ η ρ ίσ κ ω ω ρ α ία : «Τ ο σ ο α ρ ό τ ο κ α τ α ν ο ο ύ σ α π ά ν τ ο τ ε μ ε τ ο κ ε φ ά λ ι π ο τ έ μ ε τ ο π ε τ σ ί». Σ α ς ρ ω τ ώ λ ο ι π ό ν : Π ώ ς μ π ο ρ έ σ α τ ε ν α ζ ή σ ε τ ε τ ό σ ο π ο λ ύ μ έ σ α σ τ ο π ε τ σ ί ε ν ό ς α γ ω ν ισ τ ή ;

— Α κόμη αναρω τιέμαι. Για ν’ απαντήσω πρέπει να πάω πιοβαθιά. Ε κείνη την περίοδο η αγω νιστική ζω ή ήταν ένα αποκούμ-πι, ένα στήριγμα. Δ εν αγνοώ ότι ο μιλιταντισμός, όπω ς και τόσεςάλλες αξίες, όπω ς και όλες οι αξίες, βρίσκεται σήμερα σε κρίση.Σε πολλούς σημερινούς νέους και νέες, μεταξύ είκοσικαι τριάνταχρονώ ν, διακρίνω την έλλειψ η ενός τέτοιου στηρίγματος. Α ν προ-

χω ρούσα περισσότερο και άφηνα πίσω την πραγματικότητα αυ-τής της εποχής, θα ’λεγα ότιορισμένοιαπό τους συντρόφους μουκι εγώ βρισκόμασταν σε μια κατάσταση ενδιάμεση ανάμεσα στοανθρώ πινο καιστο υπερανθρώ πινο. Υ πήρχε έδαφ ος κάτω από ταπόδια μας και την ίδια στιγμή το νιώ θαμε να τρέμεικαι να υπο-χω ρεί. Ό λες οι αναφ ορές μας κατέρρεαν εκτός από κείνη τουΚ όμματος. Σ ιγά σιγά δεν υπήρχε πια άλλο οδηγητικό νήμα εκτόςαπ’ τη γλώ σσα —όπω ς το ξέρουμε όλοισήμερα —, και το Κ όμμαή μάλλον ο μαρξισμός παρείχε μια γλώ σσα. Έ χω εξηγήσει επα-

νειλημμένα πω ς η γλώ σσα του Marx είναι ταυτόχρονα καθημερι-νή, επιστημονική και πολιτική. Π ιστεύω ότι έχω αποφύγει αρκε-τές φορές να περάσω μια προσω πική κρίση χάρη στο μιλιταντισμό. Η αγω νιστική δραστηριότητα, λίγο μετά την ίδρυση τουΚ ομμουνιστικού Κ όμματος — εφόσον ήμουν κι εγώ ανάμεσα σ’αυτούς που στην κυριολεξία το δημιούργησαν —, ήταν μια αδελ-φική δραστηριότητα. Δ εν κάναμε τότε πολιτική με τη στενή'σημασία του όρου· ούτε με την τεχνική ούτε με τη γραφειοκρατική τουσημασία. Τ ο Κ όμμα, επιμένω σ’ αυτό, λειτουργούσε σαν αντικοι

νω νία. Σήμερα αυτή η εκτίμηση δεν έχειπια νόημα, ή έχειένα α-πομακρυσμένο αναδρομικό νόημα.

68



Το Κ ομμουνιστικό Κ όμμα — αυτή είναιη δύναμη και η αδυνα-μία του — έγινε ένα αντικράτος μ’ αυτό εννοώ έναν κρατικό μη-χανισμό έτοιμο να υποκαταστήσειτον υπάρχοντα μηχανισμό καιπου έχεισυσταθείγι’ αυτόν ακριβώ ς το σκοπό. Ε ίναι κατασκευα-σμένο σύμφω να με το σοβιετικό πολιτικό μοντέλο, με το μοντέλοτου σοβιετικού κράτους. Ε κείνο τον καιρό, το Κ ομμουνιστικόΚ όμμα ήταν ένας τρόπος ζω ής, μια αντικοινω νία. Ζ ούσαμε μέσαστους κόλπους της αστικής κοινω νίας αλλά διαφορετικά από τηναστική τάξη, διαφορετικά από κείνους που αποδέχονταν την α-στική κοινω νία. Ζ ούσαμε επιδιώ κοντας μια ζεστή, αντρίκεια α-δελφοσύνη. Στην κορυφ ή, αυτή η ποιότητα χάθηκε γρήγορα. Ο

μηχανισμός στην κορυφ ή του απασχολούνταν με την πολιτική μετη στενή σημασία του όρου κι αγω νιζόταν σε δύο μέτω πα με πεί-σμα, ενάντια στην ελάχιστη ένδειξη τροτσκισμού κιενάντια στηνελάχιστη ένδειξη αυθορμητισμού. Η πολιτική δουλειά, όπω ς λε-γόταν, γινόταν μέσα στο εσω τερικό του Κ όμματος. Ο μηχανισμόςσταθεροποιούνταν μ’ αυτό τον τρόπο, παραμονεύοντας όλες τιςπαρεκκλίσεις και διαρκώ ς επαγρυπνώ ντας, για να επιβεβαιω θείμπροστά στα μάτια του και μπροστά στη βάση. Στη βάση τίποτατέτοιο δεν υπήρχε. Σ το Κ όμμα βρισκόταν πλήθος κόσμου. Ά ν-

θρω ποιόλω ν τω ν ειδώ ν· άλλοι αναρχίζοντες, άλλοι τροτσκιστές.«Ε ίναι όμω ς καλός φίλος», έλεγαν στη βάση όταν κάποιος υπεύ-θυνος ερχόταν να δειτισυνέβαινε σ’ έναν πυρήνα (κελί).

Α ν η νιτσεϊκή προοπτική συχνά σκοτείνιαζε προς όφ ελος της α-γω νιστικής ζω ής, ω στόσο δεν εξαφανιζόταν. Για χρόνια, έζησασε μια πόλη με εφτά οχτώ χιλιάδες κατοίκους, σε μια μικροσκοπική κω μόπολη, το Privas. Έ μενα σ’ ένα ύψ ω μα, έξω από την πόλη,σε μια καλύβα που πριν χρησίμευε για αποθήκη σ’ έναν αμπε-λουργό. Ε ίχα τακτοποιήσει το μικρό χώ ρο στοιχειω δώ ς. Δ εν υ-πήρχε ούτε καν θέρμανση. Μ ε νιτσεϊκό σχεδόν τρόπο, πράγμαπου είναι σχεδόν ειρω νικό για έναν αγω νιστή, κυριαρχούσα στιςκοιλάδες, στα βουνά και στην ίδια την πόλη. Ε ίχα από την καλύ-βα μου μια μεγαλόπρεπη θέα, τις Ά λπεις· το Vercors από την άλ-λη πλευρά της κοιλάδας του Ροδανού. Κ ατά μια έννοια επρόκειτογια μια εμπειρία που προανάγγελλε το υπερανθρώ πινο, αλλά ημοναξιά δεν μπορείνα διαρκέσειπολύ — εκτός κι αν είσαιο Ζ αρατούστρα μέσα στη σπηλιά του. Μ ου χρειαζόταν η επαφή με τη

βάση, επαφή θερμή, οργανική, πραγματικά λαϊκή, με την καλύτε-ρη σημασία του όρου αυτού. Τ ο Κ όμμα στις επαρχιακές εκείνες

69



περιοχές αναδυόταν από μια προλεταριακή ελίτ, τους σιδηροδρο-μικούς του Teil, τους τσιμεντοποιούς του Lafarge και τους εργά-τες τω ν εργοστασίω ν που ήταν ακόμη ελάχιστοιστην κοιλάδα τουΡοδανού. Γινόταν μια επιλογή τω ν καλύτερω ν, όχι ακόμα τω ν πιοάγρυπνω ν πολιτικά αλλά τω ν πιο δραστήριω ν. Μ αζίτους αισθα-νόσουν πάντοτε σα στο σπίτι σου. Ό χι με οικογενειακή έννοια,μια και δεν ήταν μεγάλη οικογένεια, αλλά με αδελφική έννοια. Ο ιφασίστες κατέστρεψ αν αυτές τις λέξεις: την αντρίκεια αδελφ οσύ-νη. Ό πω ς κιόλα όσα ιδιοποιείται η δεξιά, αυτές τις λέξεις κι αυ-τά τα συναισθήματα τα έπαιρναν από την αριστερά. Ν ομίζω ότιταίριαζαν απείρω ς καλύτερα στους αγω νιστές του Κ όμματος πα-

ρά στους φασίστες. Μ έσα σ’ αυτή την αδιάρρηκτη επικοινω νίακαι ταυτότητα πίστης μπορούσαμε πράγματι να πούμε «εμείς»·βεβαίω ς, εμείς δημιουργήσαμε αυτό το «εμείς» του Κ ομμουνιστι-κού Κ όμματος που λείπειτόσο από τα άλλα κόμματα. Δ εν είμαιπερήφανος γι’ αυτό, ούτε ντρέπομαι όμω ς. Α πλώ ς κάνω μια δια-πίστω ση. Έ χω ήδη πει ότι κανένας δεν είναι απαλλαγμένος απόαντιφάσεις. Ό σο για μένα, τις έχω υποστεί όλες. ·Α πό τη μιαπλευρά έκανα μια ζω ή απομονω μένη, μια ζω ή ελιτίστικη, εφόσονδίδασκα φιλοσοφ ία και διάβαζα τους φιλοσόφ ους μένοντας σ’

ένα μοναχικό παλιοκάλυβο πάνω στο βουνό· έπρεπε ν’ ανεβείς ε-κατοντάδες σκαλιά για να φτάσεις εκείπάνω και πολύ λίγα κορί-τσια είχαν το κουράγιο ν’ ανεβούν μέχριτην κορυφή του Γ ολγοθάμου. Π αράλληλα, έχω υπέροχες αναμνήσεις από μια ταπεινή αγω -νιστική ζω ή. Μ όνο ένα ποδήλατο είχα για να περνώ τα βουνά καιτις κοιλάδες του Ardeche. Π ήγαινα σε συγκεντρώ σεις που γίνον-ταν πολλές φορές μακριά και γυρνούσα αργά τη νύχτα με το πο-δήλατο. Ή μουν πολύ γερός. Κ ιαυτό μου έδινε τη δυνατότητα ναέχω μια έντονη διανοητική ζω ή.

Π ροσπάθησα να κάνω μια αντιδιδασκαλία της φιλοσοφ ίας.Μ ε μερικούς φίλους δημοσιεύσαμε τα Cahiers de Contre-enseigne- ment (Τ ετράδια Α ντιδιδασκαλίας). Τ αυτόχρονα, είχα πολύ στε-νές σχέσεις με τους εργάτες του τσιμεντοποιείου Lafarge και μετους εργάτες τω ν μεταξουργείω ν. Έ γραψ α μακροσκελείς μελέτεςγι’ αυτές τις βιομηχανίες και κατάφερα να τις προω θήσω ω ς τηνηγεσία του Κ όμματος. Ή ταν μεγάλα άρθρα πενήντα σελίδω ν τοκαθένα, που θα μπορούσαν να φ ιγουράρουν ανάμεσα στις πρώ -

τες μελέτες βιομηχανικής κοινω νιολογίας ή κοινω νιολογίας τηςεργασίας που έγιναν στη Γ αλλία. Ύ στερα από μερικά χρόνια έ-

70



μαθα με κατάπληξη και εντελώ ς τυχαία ότι η Π ρ ά ν τ α είχε δημο-σιεύσει αυτά τα άρθρα σαν αξιόλογα έργα της γαλλικής εργατι-κής τάξης. Ό χι μόνο εξαιτίας της αγω νιστικής δραστηριότητας

αλλά και του συνολικού πλαισίου της ανακάλυψ ης, του συναι-σθήματος ότιδημιουργείς κάτι καινούριο, δεν ένιω σα ποτέ άλλο-τε τίποτε παρόμοιο. Ε κτός, ω ς ένα βαθμό, από την περίοδο τουπολέμου· στην Α ντίσταση. Το χρόνο δεν τον χαρακτηρίζει γιαμένα η αγω νιστική δραστηριότητα αλλά ένα σύνολο δημιουργη-μάτω ν, μια αδιαχώ ριστη από τη ζω ή διάχυση της σκέψ ης. Π ροτι-μούσα να εξηγώ το μαρξισμό στους νέους εργάτες τω ν μεταξουρ-γείω ν και νομίζω ότι το έκανα αρκετά καλά. Ε κείνη τη στιγμή οκομμουνισμός ήταν ένας τρόπος ζω ής, ένα στυλ ζω ής που προσα-

νατολιζόταν προς το grand style. Μ όνο πολύ αργότερα εμφανί-στηκε ο μύθος του κομμουνισμού γιατί, για μένα, ο κομμουνισμόςείναι, όπω ς λένε, μυθοποιημένος και μυστικοποιημένος. Υ πάρ-χουν σήμερα δύο μύθοι αντιμέτω ποι: ο κομμουνισμός και ο αντικομμουνισμός. Π αραπέμπουν ο ένας στον άλλο, τρέφονταιο έναςαπό τον άλλο, κι αυτό καλύπτειτον ορίζοντα. Δ εν ξέρουμε πια τιείναι ο κομμουνισμός και γι’ αυτό άλλω στε φω νάζουμε εν τη ερήμψ : «ας αλλάξουμε τη ζω ή». Τ ον κρατικό σοσιαλισμό τον ξέ-ρουμε και μάλιστα καλά. Ο ρισμένοιμί αποκαλούν «αντικομμου

νιστή». Θ εω ρώ αυτή την κατηγορία κακόγουστο αστείο· πράγμα,άλλω στε, που δε χρησιμεύεισε τίποτα, αν λάβουμε υπόψ η τη σο-βαρότητα με την οποία την ξεστομίζουν. Δ εν είμαιαντικομμουνιστής εφόσον δείχνω ότι μέσα στον αντικομμουνισμό υπάρχει μιαπολιτική μυστικοποίηση που αποκρύβειτη λειτουργία του νεοκα-πιταλισμού — εφόσον ο κομμουνισμός δεν υπάρχει. Κ αι ο κομ-μουνισμός κατά Marx; Ξ έρουμε τι λέεικιαυτός. Στο βαθμό που οιΣ οβιετικοίκαι οι ομόλογοίτους στις διάφορες χώ ρες έχουν ακό-μη θεω ρητική σκέψ η, ανάγουν τον κομμουνισμό σε μια απροσ-διόριστη χρονολογία. Στον κομμουνισμό, βεβαίω ς, παραδέχονταιότι δεν υπάρχει κράτος· περιμένοντβς ενισχύουμε το κράτος γιανα προετοιμάσουμε το τελικό άλμα*, τη δίχω ς ασυνέχεια ποιοτικήεπανάσταση με την οποία θα περάσουμε από το κράτος στην α-πουσία κράτους. Σ άμπω ς η σταλινική ενδυνάμω ση του κράτουςνα μπορούσε να εξαλειφθείμια ω ραία πρω ία, δίχω ς επανάστασηκαι δίχω ς ριζική ασυνέχεια.

Ό μ ω ς το κομμουνιστικό κίνημα εγκατέλειψ ε τα εδάφ η του κι

εγκαταστάθηκε στα εδάφη τω ν αντιπάλω ν του, από τη μέρα που

7 1



το σταλινικό κράτος πήρε στους ώ μους του την οικονομική ανά-πτυξη και τίποτε άλλο πέρα απ’ αυτήν. Χ ρησίμευσε σαν μοντέλοόχι μόνο στα διάφορα κομμουνιστικά κόμματα αλλά και στα

κράτη και στα αστικά κόμματα. Α κριβώ ς εκείνη τη στιγμή τοΚ ομμουνιστικό Κ όμμα μεταμορφώ θηκε από αντικοινω νία σε αντικράτος. Δ εν εννοώ σε κόμμα που καταστρέφειτο κράτος αλλάσε κόμμα υποψ ήφιο ν’ αντικαταστήσει στην ηγεσία του κράτουςτην αστική τάξη ή μάλλον το κατεστημένο, τελευταίο ψ ευδώ νυμοτης αστικής τάξης. Π ρέπει ν’ αναγνω ρίσουμε την αποτυχία τηςαντικοινω νίας. Ν αυάγησε στη Γερμανία και σ’ αυτό οφ είλεταιησοβαρότητα τω ν γεγονότω ν του 19281933, τα οποία άλλω στε δενέχουν αποσαφ ηνιστεί καλά. Κ ατά τη διάρκεια της περιόδου αυ-

τής έκανα πολλά ταξίδια στη Γ ερμανία. Τ ο κόμμα ω ς αντικοινω νία μέσα στην οποία ζουν σύντροφ οι που τρέφουν αναμεταξύτους αισθήματα αδελφοσύνης, στενής αλληλεγγύης, αμοιβαίαςκαι βαθιάς στοργής μέσα στον αγώ να, αυτή η αντικοινω νίαναυάγησε μαζί με το φασισμό και το σταλινισμό. Τ α δοκίμια τω νιστορικώ ν δεν εξηγούν καλά αυτή την αποτυχία. Ο τρόπος ύπαρ-ξης που χάθηκε περιείχε μια ορισμένη κριτική και ένα ξεπέρασματου πολιτικού ω ς τέτοιου. Α υτός ο τρόπος ύπαρξης δεν αφ ιερω -νόταν στην πολιτική δραστηριότητα σαν να ήταν μια ειδικευμένηδραστηριότητα.

Χ ρειάστηκε πολύς καιρός για να ενδιαφερθούν οι αγω νιστέςτης βάσης, να ενδιαφερθούν πραγματικά, για την οικονομική α-νάπτυξη στη Σ οβιετική Έ νω ση, για τον αριθμό τω ν τόνω ν του σι-ταριού και του ατσαλιού που παράγονταν —και μιλώ για την α-νάπτυξη ω ς κριτήριο του σοσιαλισμού. Δ εν ήταν αυτό που έψ α-χναν καιπου ήθελαν. Π ολύ πιο αργά απ’ ό,τι εγώ , οι σουρρεαλιστές αντιλήφθηκαν αυτούς τους μετασχματισμούς του κομμουνι-

στικού κινήματος: το μετασχηματισμό της αντικοινω νίας σε αντικράτος και του αυθορμητισμού σε μηχανισμό. Α υτοί εγκατέλειψ αν το Κ όμμα πολύ πιο αργά απ’ ό,τι εγώ . Μ ε επιχειρηματολο-γίες τροτσκιστικού τύπου που δεν ήταν εσφαλμένες αλλά ούτε καιπειστικές για μένα. Ε γώ επέμενα στον εσω τερικό αγώ να πουδιήρκεσε μέχριτο 1958, για να μη γίνει το Κ ομμουνιστικό Κ όμμαένα πολιτικό κόμμα που ασχολείται με ειδικευμένες πολιτικές, μετη στρατηγική του, με το σχέδιό του για την ανάπτυξη και με τουςτρόπους δράσης του, συμπεριλαμβανομένω ν και τω ν υπόγειω ν ε-

νεργειώ ν, τω ν ιντριγκώ ν, τω ν περισσότερο ή λιγότερο κρυφώ ν οι-κονομικώ ν πόρω ν και ούτω καθεξής.

72



Κ αταλαβαίνω πολύ καλά γιατί ο Stalin ξεφορτώ θηκε τους «γέ-ρους μπολσεβίκους», μάρτυρες αυτού του οδυνηρού μετασχημα-τισμού. Τ ο κομμουνιστικό κίνημα; Έ γινε μ’ αυτό τον τρόπο ένα

κίνημα πραγματικά κι αποτελεσματικά πολιτικό; Α ς πούμε κα-λύτερα ότι, καθώ ς ανέλαβε την ανάπτυξη τω ν υπανάπτυκτω ν χω -ρώ ν, άλλαξε. Ριζικά. Σ τις υπανάπτυκτες χώ ρες υπήρξε μια δρά-ση. Ε δώ , στην Ε υρώ πη, στις βιομηχανικές χώ ρες, το Κ όμμα εκ-φυλίστηκε. Στη Σ οβιετική Έ νω ση ο μαρξισμός μεταμορφώ θηκεστο αντίθετό του: από κριτική τω ν ιδεολογιώ ν έγινε ιδεολογίατου κράτους. Α υτός ο μετασχηματισμός συνοδεύτηκε κι από με-τασχηματισμούς της διαλεκτικής. Η διαλεκτική απολιθώ θηκε α-πλώ ς; Π ιστεύω πω ς μάλλον υπέστη μια νόθευση. Έ γινε απλή σο-φιστική. Α ναμφισβήτητα η διαλεκτική δεν πορεύεται μόνη της.Συναντά πολλές δυσκολίες. Γ ιατί; Δ ύσκολο πρόβλημα, που δενέχει λυθεί, παρά το πλήθος τω ν προσπαθειώ ν που έγιναν. Ε ίναιτο πρόβλημα της σχέσης λογικής και διαλεκτικής. Η λογική; Ο ιδιαλεκτικοί την απέρριψ αν θεω ρώ ντας την αστική. Ό ταν έγρα-ψ α μια πραγματεία στην οποία υπήρχαν μέρη τυπικής λογικής, μεκατηγόρησαν ότι μεταφ έρω στην προλεταριακή επιστήμη υπερδο-μές που προέρχονται από ξεπερασμένους τρόπους παραγω γής.

Συλλογισμός λανθασμένος και μυστικοποιητικός, γιατί, αν αντιστρέψ ουμε την έννοια που αναγνω ρίζουν ο Marx, ο Engels καιοLenin, η λογική διασχίζει τους τρόπους παραγω γής χω ρίς να ει-σέρχεταιστις υπερδομές, οι οποίες εξαφ ανίζονται μαζί με τη βά-ση. Δ εν είναιπολύς καιρός που οι σοβιετικοίθεω ρητικοίκατάλα-βαν επιτέλους ότι οι κατηγορίες της ταυτότητας, της σχέσης ανά-μεσα στο μέρος και στο όλο, αγνοήθηκαν σκανδαλω δώ ς από τησοβιετική φιλοσοφ ία. Κ ατασκεύασαν τη διαλεκτική στέλνονταςπερίπατο τη λογική.

Π άνε είκοσι ή τριάντα χρόνια τώ ρα που έγινε μια συνάντησητω ν φιλοσόφω ν, δηλαδή τω ν μελώ ν της Α καδημίας τω ν Ε πιστη-μώ ν της Ε .Σ .Σ .Δ . με τους αρχηγούς του στρατού, στρατηγούς καιστρατάρχες, συγκέντρω ση στα πλαίσια της οποίας οι στρατιω τι-κοί εξήγησαν στους φιλοσόφ ους ότι καλά θα έκαναν να σιω πή-σουν όσον αφορά τη διαλεκτική, κι ότι είχαν απηυδήσειμ’ όλουςαυτούς τους νέους αξιω ματικούς που δεν μπορούσαν πια να περι-γράφ ουν ένα στόχο και που με το πρόσχημα της διαλεκτικής ανα-κάτευαν το άσπρο με το μαύρο για να προσδιορίσουν το γκρίζο.Ο ι στρατηγοί τό δήλω σαν καθαρά: «Χ ρειαζόμαστε μια λογική,

73



μια λογιστική, μια λειτουργική λογική». Δ ήλω σαν ότιείχαν ανάγ-κη την κυβερνητική και τη θεω ρία της πληροφ ορίας που προέρ-χονται απ’ αυτή τη λογική που απορρίπτεται ω ς αστική από τους

μαρξιστές φιλοσόφ ους. Μ ου φ αίνεται πω ς μίλησα επί τροχάδηνγι’ αυτή την υπόθεση, για τη θεω ρία της πληροφορίας και το μαρ-ξισμό, σ’ ένα άρθρο τω ν Voies nouvelles, όργανο αντίθεσης μέσαστο Κ όμμα. Η στάση τω ν μαρξιστώ ν φιλοσόφω ν είχε μια βαρύτα-τη συνέπεια: τη διατήρηση της λογικής μ’ όλα τα επακόλουθά τηςστο στράτευμά και στους θεσμούς που λειτουργούν με τρόπο εμ-πειρικό, ενώ στο πανεπιστήμιο διδάσκεται μια διαλεκτική ιδεο-λογία, μια εξεζητημένη διαλεκτική. Ό ταν σας λένε ότι η διαλε-κτική συνίσταται στο ότι μια πατάτα βλασταίνει και δίνει και-

νούριο φυτό ή στο ότι το μαύρο και το άσπρο αναμειγνύονταικαισχηματίζουν το γκρίζο, δεν υπάρχει τίποτα το κοινό με τη διαλε-κτική του Η ράκλειτου, του Marx ή του Lenin. Η σκέψ η υποβαθ-μίζεται. Η ροή τω ν σκέψ εω ν γίνεται κυκλική και σταθεροποιείταιυπό μορφή δίνης ελλείψ ει αναφορώ ν. Η λογική είναι ο κανόναςτου λόγου καιτης συνοχής καινα μια φόρμουλα πολύ σημαντικήκατά τη γνώ μη μου: η θεω ρία τω ν αντιφάσεω ν δεν πρέπει να είναιαντιφατική. Α ν ξεκινήσεικανείς από τη λογική, αν κρατηθείστιςθέσεις της λογικής, θα φτάσει, αργά ή γρήγορα, σε συγκρούσεις,σε αντιφάσεις: δεν μπορείνα τις παραγράψ ει όπω ς κάνειένα μέ-ρος της στρουκτουραλιστικής σκέψης. Κ αιαντίστροφ α, αν κανείςξεκινήσει από την αντίφαση και προσπεράσει τους κανόνες τηςλογικής συνοχής, θα καταλήξει σ’ ένα λόγο εξεζητημένο. Ιδού ηπολιτική σπουδαιότητα του ζητήματος αυτού.

Ό ταν ορίζω τη διαλεκτική ω ς ενότητα τω ν αντιφάσεω ν και δί-νω τον κυρίαρχο ρόλο στην ενότητα, η διαλεκτική φτάνει, κάτωαπό την πένα ορισμένω ν διαλεκτικώ ν, σε περίεργα αποτελέσμα-

τα. Στη σοσιαλιστική κοινω νία, η ενότητα επιβεβαιώ νεται:θριαμβεύει και εκέηλώ νεται μέσα στο κράτος. Α ποδίδοντας έναρόλο κυρίαρχο στην ενότητα, μετριάζοντας τις αντιφ άσεις προςόφελος της συνοχής, τονίζοντας τη λογική ενάντια στη διαλεκτι-κή, καταλήγουμε στο απόλυτο του κράτους. Α ν, αντίθετα, θεω -ρήσω ουσιαστική την αντίφαση, φτάνω στην ιδέα ενός γίγνεσθαιαπεριόριστου, μέσα στο οποίο οιαντιφ άσεις αναπαράγονται καιμπορούν να επιδεινω θούν ή να μετασχηματιστούν ή να τροπο-ποιηθούν, πράγμα που εισάγειμια εντελώ ς διαφορετική προοπτι-

κή. Μ πορούμε να πούμε, για παράδειγμα, ότι η αντίφαση ανάμε-

74



σα στην κοινω νία και στη φύση θ’ αναζω πυρώ νεται πάντοτε κιότι η κοινω νία μπορείνα φ τάσει μέχριτην καταστροφή της φ ύ-σης, κινδυνεύοντας να καταστραφείκαι η ίδια. Π ροσθέτω ότιτη

διαλεκτική δεν μπορούμε να τη χειριστούμε εύκολα. Ε γώ κατα-λαμβάνω μια δύσκολη θέση, επειδή πρέπει να υπερασπίζομαιαπό τη μια τη διαλεκτική, ενάντια στους αχαλίνω τους οπαδούςτης λογικής, και από την άλλη τη λογική ενάντια στους σοφ ιστέςδιαλεκτικούς. Η λογική είναιπολιτική, πάντοτε κρατική. Π ροέρ-χεταιαπό το κράτος και οδηγείσ’ αυτό, γεγονός που έχειμεγάλη

σημασία.Μ ήπω ς θέλετε να εξετάσω λίγο αυτή τη γενεαλογία της λογι-

κής; Α ς το κάνουμε. Η ειδικευμένη φ ιλοσοφ ία και η λογική ω ς

μέθοδος δε διατυπώ θηκαν μαζί με τον υπερβολικά περίφημο«δουλοκτητικό τρόπο παραγω γής του Marx» αλλά σε σύνδεση μετην ελληνική πόληκράτος, με τον Α ριστοτέλη. Η αριστοτελικήλογική αναζω πυρώ θηκε αργότερα με τη μεταφ υσική και τη θεο-λογία του στρατιω τικού φ εουδαρχικού κράτους. Ν ομίζω πω ς α-πέδειξα σε διάφ ορα κείμενα αυτή τη γειτνίαση του κρατικού Λ ό-γου 41 και του λογικού Λ όγου. Θ αυμάζω το έργο του Michel Fou-cault για την Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς Τ ρ έ λ α ς σ τ η ν κ λ α σ ι κ ή ε π ο χ ή , αλλά αυτότο βιβλίο περιέχειένα λάθος προοπτικής και εκτίμησης: πράγμαπου δε δείχνει βέβαια μια παραποίηση αλλά μια ψ ευδαίσθησητου συγγραφέα. Ο «κλασικός Λ όγος» είναιο Λ όγος του κράτους,του κράτους που αρχίζει να εδραιώ νεταικαι να διαχω ρίζει το μηφυσιολογικό από το ομοιόμορφο. Ο ι αποφάσεις είναιεκτελεστέεςεπειδή το κράτος αποφ αίνεται. Τ ο κράτος γεννιέται μέσα σε κα-θορισμένες συνθήκες που δεν τις γνω ρίζουμε άλλω στε καλά. Υ -πάρχουν ακόμη πολλά να ειπω θούν γι’ αυτή τη γένεση του κρά-τους, του κράτουςμοντέλου, στη Γαλλία, από το 17ο ω ς 19ο αιώ -

να. Α λλά, για να επιστρέψουμε στο παράδειγμα του Foucault, τοβιβλίο του περιέχει μια περίεργη αυταπάτη, μια αυταπάτη τω νφιλοσόφω ν. Ο φιλόσοφ ος μπορεί ν’ αποδώ σει στο φιλοσοφικόΛ όγο ορισμένες συνέπειες που ένας ιστορικός του κράτους δενμπορείν’ αποδώ σει παρά στην παρείσφρυση του κράτους μέσαστα κρυμμένα βάθη της κοινω νίαςτω νπολιτώ ν. Σύμφω να με τονHegel, η διαλεκτική σκέψη απορροφ ιέται από το κράτος. Τοκράτος είναιη αρχική και η τελική ταυτότητα, επομένω ς το λογι-κό. Στο Hegel, η ταυτότητα και η ενότητα υπερέχουν. Η Ιδέα

βγαίνει από τον εαυτό της και αλλοτριώ νεται μέσα στον κόσμο,

75



μέσα στη φύση. Η αλλοτρίω ση προηγείται οντολογικά της αντί-φασης και την κάνεινα γεννηθεί. Η ιστορία, επιστροφή στην Ι-δέα, αναγνώ ριση της Ιδέας, διατρέχει τις διαλεκτικές αντιφάσειςτου χρόνου και τις επιλύει. Η ιστορία είναιταυτόχρονα απορρό-φηση της αλλοτρίω σης και της αντίφασης· το κράτος είναιη αρχι-κή ταυτότητα και η τελική: αρχική μέσα στην απόλυτη Ιδέα καιτελική μέσα στο κράτος, ενσάρκω ση της Ιδέας. Το κράτος απορροφά τις αντιφάσεις, που τις γνω ρίζει και τις ελέγχει. Ο ι αντιφ ά-σεις ανάμεσα στα διάφορα συστήματα που συνιστούν το μεγάλοσύστημα που είναι το κράτος όχι μόνο εμπεριέχονταισ’ αυτό αλ-λά και είναιγνω στές, άρα ελεγχόμενες, άρα επιλυόμενες από τουςανθρώ πους του κράτους. Α ν υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στο σύ-

στημα της εργασίας και στο σύστημα τω ν αναγκώ ν, που τοποθε-τούνταιστο ίδιο επίπεδο καιπου είναι το ένα αντίθετο του άλλουκαι ταυτόχρονα αντανάκλαση του άλλου, το κράτος την επιλύειε-πειδή τη γνω ρίζει, και ούτω καθεξής· για παράδειγμα, ανάμεσαστην πολιτεία και στα σω ματεία κτλ. Α ν υπάρχει ασυμφω νία, δη-λαδή σύγκρουση ανάμεσα στην παραγω γική τάξη καιτη σκεπτόμενη τάξη, δηλαδή ανάμεσα στους εργάτες και τους χω ρικούςαπό τη μια πλευρά και τη μεσαία τάξη από την άλλη, αν υπάρχειλοιπόν ασυμφω νία, το κράτος βρίσκεται στην κατάλληλη θέση

για να την ελέγξει, να την επιλύσει. Στο Hegel η λογική θριαμ-βεύει. Δ ηλώ νειαρκετές φορές, κυρίω ς στη Φ α ιν ο μ ε ν ο λ ο γ ία , ότιηαντίφαση κυριαρχεί στην ταυτότητα. Ό σ ο περισσότερο πλησιά-ζειπρος το τέλος της ζω ής του, με τη φιλοσοφ ία του δικαίου καιτη φιλοσοφ ία του κράτους, τόσο περισσότερο εγκαταλείπειτην ο-πτική της Φ αινομενολογίας, εκείνη την οπτική του αφέντη καιτου δούλου, εκείνη την οπτική της διασπαστικής αντίφασης. Ε γ-καταλείπει τη διαλεκτική με μια θεω ρία περί απορρόφ ησης τω ναντιφάσεω ν μέσα στο κράτος. Α υτό το ζήτημα τω ν σχέσεω ν ανά-

μεσα στη λογική και στη διαλεκτική παραμένει ουσιαστικό καισήμερα. Ο θεσμικός μαρξισμός παλεύειμέσα σε δυσκολίες που οιυποστηριχτές του αποσιω πούν εύκολα, εφόσον αυτοί κατέχουντην πολιτική εξουσία. Α υτές δεν εκδηλώ νονταικαθόλου σαν αν-τιφ άσεις στο εσω τερικό του δόγματος. Π ώ ς όμω ς μπορείς να δια-τηρήσεις συγχρόνω ς την προτεραιότητα της λογικής και τη θεω -ρητική σπουδαιότητα της διαλεκτικής; Για ν’ απαντήσεικανείς σ’αυτά τα ερω τήματα, που δεν μπορούν να μην τεθούν, είναι αναγ-κασμένος να προβείσε ιδεολογικές ακροβασίες που έχουν πολιτι-

76



κές συνέπειες. Τ ο κράτος όλου του λαού, αυτή η επινόηση τουKhrouchtchev, εγκαταλείφθηκε το 1965 για το σοσιαλιστικό κρά-τος, θέση όχι περισσότερο κατανοητή, εφόσον για τον Marx, τονEngels και τον Lenin ο σοσιαλισμός δεν μπορείνα συλληφθείπα-ρά ω ς μετάβαση: ω ς περίοδος βαθμιαίας εξαφ άνισης του κρά-

τους.Θ α ήθελα να επανέλθω διεξοδικότερα στο θέμα της θεσμοποίη-

σης του μαρξισμού. Α υτή εγκαθιδρύθηκε σε αντιστοιχία με τηνπαγίω ση τω ν πολιτικώ ν μηχανισμώ ν. Ό ποιος μιλάειγια μηχανι-σμό μιλάειγια θεσμό και συνεπώ ς για θεσμική ιδεολογία.

Κ ά τ ω α π ’ α υ τ έ ς τ ις σ υ ν θ ή κ ε ς , π ό τ ε κ α ι γ ια τ ί ε γ κ α τ α λ ε ίψ α τ ε

τ ο Κ ό μ μ α ;

- Τ ο 1958, ύστερα από τριάντα χρόνια παραμονής. Τ ριάνταχρόνια πολιτικής ζω ής. Α ντίθετα απ’ όσα ειπώ θηκαν, δε με διέ-γραψ αν από το Κ όμμα αλλά μ’ έβαλαν σε διαθεσιμότητα κι εγώμετέτρεψα ελεύθερα αυτή τη διαθεσιμότητα σε διαγραφή. Θ αμπορούσα να πω πολλά ακόμη για το Κ όμμα κατά τον πόλεμο,κατά την Α ντίσταση, μετά τον πόλεμο. Θ α ήθελα να συνοψ ίσω

εδώ τη μεγάλη αντισταλινική εποχή. Έ χει όψ εις ελάχιστα γνω -στές, που τις αγνοούν οι ιστορίες, ακόμη και οι ανεπίσημες ιστο-ρίες όπω ς, για παράδειγμα, η ιστορία του Κ .Κ .Γ . γραμμένη απόένα φιλελεύθερο Α μερικανό, τον Ronard Tierski. Α ν παρέμειναμέλος του Κ όμματος μετά το 1948, το έκανα επειδή είχε αρχίσειμέσα στο Κ όμμα ο ιδεολογικός, θεω ρητικός και πολιτικός αγώ -νας. Η κριτική του σταλινισμού δεν αρχίζει ούτε με το θάνατο τουStalin ούτε με την αναφ ορά Khrouchchev στο 20ό Σ υνέδριο. Α υτάτα στοιχεία συγκεντρώ θηκαν σιγά σιγά. Ε ννοείται ότι σχεδόν όλα

ήταν κρυφ ά, αλλά παρ’ όλα αυτά από καιρό σε καιρό γίνοντανμερικές αποκαλύψ εις. Κ ατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στα 194950, ανακάλυψ αν την υπόθεση Rajk, στη Β ουδαπέστη. Ε κείνη τηχρονιά δεν μπορούσα να προβλέψ ω τη γελοία πένθιμη εξέλιξη αυ-τής της υπόθεσης. Δ εν ήξερα ότι δέκα χρόνια μετά το θάνατό τουστην αγχόνη, κατόπιν διαταγής του Κ όμματος, τον αποκατέστήσαν και του ξανάδω σαν την ιδιότητα του μέλους του Κ όμματος.Α υτό είναι το αποκορύφ ω μα γελοιότητας, μια και ανεβάζει τοΚ όμμα στη βαθμίδα της Ε κκλησίας, που αφ ορίζει και αίρει τον α

φορισμό, που καταδικάζει σε θάνατο στην πυρά αν χρειαστεί,

77



που οσιοποιεί και αγιοποιεί. Κ ατά τη διάρκεια αυτού του ταξι-διού, έμαθα τυχαία πώ ς η πολιτική αστυνομία, δηλαδή οι παλιοίσύντροφ οιτου Rajk, του είχαν αποσπάσειομολογίες, πώ ς τον εί-χαν βασανίσει· του ξερίζω σαν τα νύχια κι ο Rajk αρνιόταν να ο-μολογήσειότι υπηρετούσε τη φ ασιστική πολιτική αστυνομία απότην αρχή του ενεργού βίου του. Ύ στερα, φαίνεται ότι οδήγησαντη γυναίκα του και τα παιδιά του στην αυλή της φυλακής. Έ βα-λαν τον Rajk μπροστά σ’ ένα παράθυρο. Μ προστά στο παράθυ-ρο, ένα τραπέζι. Π άνω στο τραπέζι ένα στυλό κιένα χαρτί με τιςομολογίες: «Ε ίμαι της αστυνομίας από δεκάξι χρονώ ν...» Η γυ-ναίκα και τα πα ιδιά ήταν κάτω από το παράθυρο, στην αυλή· α-πέναντι τους, οι αστυνομικοί με τα πολυβόλα. Ε ίπαν στον Rajk:

«Α ν δεν υπογράψ εις, η γυναίκα σου και τα παιδιά σου θα σκοτω -θούν μπροστά σου». Υ πέγραψ ε. Μ ερικές ώ ρες αργότερα τον εκτέλεσαν, αφού προηγουμένω ς είχαν δημοσιεύσει στον παγκό-σμιο Τ ύπο τις'ομολογίες που είχε υπογράψ ει. Α υτά μου διηγήθηκαν στη Β ουδαπέστη το 1950.

Σ αιξπηρικό δράμα ανάμεικτο με χω ρατά αυτή η επανένταξηστο Κ όμμα δέκα χρόνια μετά το θάνατό του! Δ ε διαβάζω βιβλίαγι’ αυτή την εποχή. Ο ύτε είδα κανένα. Η L ’Aveu (Η Ο μολογία)μου φ αίνεται ανούσια δίπλα στο σαιξπηρικό δράμα. Ε κείνη τη

στιγμή βρισκόμουν ήδη στην αντιπολίτευση όσον αφορά τη δια-μάχη «αστική επιστήμη» εναντίον «προλεταριακής επιστήμης».Στο όνομα της «προλεταριακής επιστήμης» παρουσίαζαν μια ολι-κή συστηματοποίηση. Θ υμάστε με ποιον τρόπο τοποθετούσανμέσα στο ίδιο σύστημα τον Pavlov και τον παβλοφ ισμό, τον ανώ -δυνο τοκετό και το νέο ανθρω πισμό, τον Mitchourine και τον Lyssenko, την ντετερμινιστική φυσική κτλ. Μ ε λίγα λόγια, επρόκειτογια μια ολική σύνθεση, μια χεγκελιανή σύνθεση, δηλαδή για τοσ τ α λ ιν ισ μ ό , π ο υ συνδεόταν μ ε τα γρα πτά του Stalin σχετικά με

τον υλισμό, σύμφω να με μια ανήλεη λογική. Σ ας είπα ότι ο Stalinέδω σε ένα πρώ το χτύπημα σ’ αυτό το σύστημα, σ’ αυτό τον ολικόδογματισμό, με το κείμενό του για τη γλω σσολογία; Τ ο μεγάλοπαιχνίδι, το μεγαλοφυές παιχνίδι του Stalin, που την καταγω γήτου βρίσκουμε εύκολα στον Machiavelli, ήταν το ότι πολέμησε οίδιος το σταλινισμό. Έ βαλε να τουφεκίσουν τους αρχηγούς της α-στυνομίας που είχαν εκτελέσειτις διαταγές του. Ε πιτέθηκε στουςιδεολόγους του γιατί τον υποστήριζαν πολύ καλά. Τ ι πολιτική ι-διοφ υία! Α ν επανέρχομαι σ’ αυτό το θέμα, είναι επειδή δεν έχει

78



κλείσεικατά κανένα τρόπο. Η ιστορική κρίση για έναν άνθρω ποτου κράτους εξαρτάται από την αποτυχία ή την επιτυχία του. ΟStalin κέρδισε στρατιω τικά κι έχασε πολιτικά. Δ εν κατάφερε να

σπάσειστα δύο την παγκόσμια αγορά. Α υτό τον υπέρτατο στόχοδεν τον πέτυχε. Ε ξ ου και η αποτυχία και ο αδικαιολόγητος σήμε-ρα χαρακτήρας της σταλινικής θηριω δίας. 'Ο ταν λέω : «τιπολιτι-κή ιδιοφυία!», δεν αστειεύομαι. Τ ο κείμενό του για τη γλω σσολο-γία κατάφερε αρκετά πλήγματα στους σταλινικούς. Η γλώ σσα γιατον Stalin δεν είχε τίποτε από μια ταξική γλώ σσα, πράγμα που έ-δω σε ένα γερό πλήγμα στη σύλληψ η ότικάθε πραγματικότητα καικάθε σκέψ η προέρχονται από μια κοινω νική τάξη. Θ υμάμαι ότιεκφ ράστηκα ενάντια σ’ αυτή τη σύλληψ η, ενάντια στην «προλετα-

ριακή επιστήμη», στο όνομα της λογικής. Η πραγματεία της λογι-κής που δημοσιεύτηκε στις εκδόσεις του Κ όμματος είχε αποσυρ-θεί από την κυκλοφορία γιατί δεν συμφω νούσε με τη θεω ρητικήγραμμή του Κ όμματος, δηλαδή με την ταξική επιστήμη. Ο δεύτε-ρος τόμος αυτής της πραγματείας του διαλεκτικού υλισμού, αφιε-ρω μένος στη μεθοδολογία τω ν μαθηματικώ ν και τω ν επιστημώ ν,είχε ήδη διορθω θεί και τυπω θεί, όμω ς δεν εμφανίστηκε ποτέ. Ε ί-πα στους υπεύθυνους: ένα κι ένα κάνουν δύο, κι αυτό είναι εξί-σου αληθές ή ψ ευδές τόσο στη Μ όσχα όσο και στο Π αρίσι. Ο ισχέσεις λογικής συμπερίληψ ης ή αποκλεισμού δεν είναιεδώ αλη-θείς κι εκεί ψ ευδείς. Μ ια ταξική λογική είναικάτι παράλογο, ε-κτός αν, επαναλαμβάνω , αποδίδει κανείς σ’ αυτό τον όρο μια τε-τριμμένη σημασία, όπω ς στην έκφραση: «δεν είσαι λογικός». Ε -πομένω ς κι ένας αστός ή η αστική τάξη μπορείνα έχειτη λογικήτης, αλλά εδώ πρόκειται για φιλοσοφία, για μέθοδο, για έννοιακι όχι για κοινοτοπίες! Έ τσι άρχισε η αντιπολιτευτική μου δρα-στηριότητα. Κ ιακόμη περισσότερο γιατί το κείμενο του Stalin για

τη γλω σσολογία δεν οδήγησε τους ηγέτες σε καμία αυτοκριτική.Στο μόνο που τους οδήγησε ήταν στο να επισημάνουν στους αγω -νιστές ότι ο Stalin, σπουδαίος σοφ ός, σπουδαίος στρατηγός, πα-τέρας τω ν λαώ ν, ήταν επίσης και μεγάλος γλω σσολόγος. Α πό το1953, δηλαδή από την εποχή του θανάτου του Stalin, η εναντίω σηενισχύεται. Η ιστορία αυτής της εναντίω σης δεν έχειακόμη γρα-φτεί. Στη Γαλλία και στον κόσμο αποκτούσε δύναμη ω ς την πτώ -ση της το 19571958. Η εναντίω ση αυτή είχε αρχικά μια θεω ρητι-κή πλατφόρμα, όπω ς έλεγαν.

Ε κείνη την εποχή ακριβώ ς έγραψ α άρθρα που συνιστούσαν έν

79



θερμά την εισαγω γή στο μαρξισμό τω ν μοντέρνω ν εξελίξεω ν τηςλογικής, της πληροφορικής και της κυβερνητικής, πράγματα γιατα οποία δεν ήθελαν να ακούνε ούτε οιρώ σοι φιλόσοφοιούτε οι

περισσότερο ή λιγότερο επίσημοι διανοητές του γαλλικού Κ ομ-μουνιστικού Κ όμματος, όπω ς ο Roger Garaudy. Θ έλω επιπλέοννα τονίσω το γεγονός ότι βγήκα από το Κ ομμουνιστικό Κ όμμααπό τ’ αριστερά κιόχι, όπω ς τόσοι άλλοι, από τα δεξιά. Σ ’ αυτάτα μικρής κυκλοφορίας περιοδικά, κυρίω ς στο Voies nouvelles, εκφ ράσαμε, οι φίλοι μου κι εγώ , κάποιες καινούριες ιδέες. Γιαπαράδειγμα, αυτή εδώ : το Κ όμμα και η αριστερά χρειάζοντανένα πρόγραμμα. Μ ας απάντησαν, με φοβερό πείσμα, ότιποτέ μαποτέ δε θα δεσμευόταν το Κ όμμα μ’ ένα πρόγραμμα πριν από την

ανάληψ η της εξουσίας. Δ εν μπορώ να μη σκεφτώ ότιαν το Κ ομ-μουνιστικό Κ όμμα είχε προτείνει στην αριστερά ένα αληθινόπρόγραμμα και ακόμη περισσότερο το σχέδιο μιας νέας κοινω -νίας κι όχιμόνο μερικά απλουστευτικά συνθήματα, όπω ς «Ε νότη-τα τω ν δημοκρατικώ ν δυνάμεω ν», η στρατηγική αυτή θα είχε α-ναχαιτίσει τον γκολισμό. Η πολιτική μάχη έγινε στο οργανω τικόεπίπεδο. Γιατί; Ο ιφίλοιμου κιεγώ είχαμε διαπιστώ σειτην αδια-φ ορία του Κ όμματος, από την κορυφή ω ς τη βάση, για τα θεω ρη-τικά ζητήματα, ακόμη και κείνα που αφορούσαν τον πόλεμο της

Α λγερίας και τον ιμπεριαλισμό. Τ ο Κ .Κ .Γ ., που ήθελε να είναιπολιτικό και που η πολιτική του στηριζόταν στην ιδέα ενός πολι-τικού απόλυτου, γινόταν «απολιτικό». Α υτό που μετράειστο ε-ξής είναι οι αποφάσεις, αυτές που παίρνει η ηγεσία έχοντας επί-γνω ση του πράγματος. Δ εχόμαστε ότιοι ηγέτες κατέχουν την α-πόλυτη γνώ ση. Η συζήτηση περιορίζεται λοιπόν σε μια διαδικα-σία πα θητικής καταγραφ ής από τη βάση, χρησ ιμοποιώ ντας με-ρικούς τελετουργικούς όρους όπω ς «μαρξισμόςλενινισμός» ή«... για λογαριασμό του...». Α κούω πω ς η κατάσταση έχειαλλά-ξει. Τ ο εύχομαι μ’ όλη μου την καρδιά αλλά δεν το πιστεύω . Υ -πάρχει κάτιψ εύτικο στον τρόπο με τον οποίο αυτό το κόμμα πολιτικοποιήθηκε ή, μάλλον, κρατικοποιήθηκε, αφού προηγουμέ-νω ς είχε προσφέρειέναν τρόπο ζω ής. Ο αγώ νας εναντίω σης δενμπορούσε να διεξαχθεί παρά μόνο στο επίπεδο της οργάνω σης.Ε ίχαμε αποφασίσει — εμείς, η αντιπολίτευση — να ζητήσουμετην τήρηση του κανονισμού του Κ όμματος. Ο ι κανονισμοί τηςΔ ιεθνούς, πού δεν είχαν καταργηθεί, προέβλεπαν τη μυστική ψ η-

φοφ ορία καιόχι την ψ ηφοφ ορία με ανάταση του χεριού.

80



Ε ίχε επικρατήσει όμω ς η συνήθεια σε όλες τις οργανώ σεις ναψηφίζουμε υψ ώ νοντας το χέρι. Ό ταν ψ ηφίζετε με ανάταση τουχεριού, τότε όλος ο κόσμος ξέρειτι σκέφτεστε. Δ εν υπάρχει τρό-

πος να εκφράσεις μια διαφ ω νία, να συγκεκριμενοποιήσεις με μιαψ ήφο την αντίθεσή σου σ’ αυτούς που κατέχουν την εξουσία. Κ ά-τω απ’ αυτές τις συνθήκες οι αποφ άσεις παίρνονται πάντοτε παμψ ηφ εί, πράγμα που αποτελεί καρικατούρα τω ν δημοκρατιώ ν. Ε -μείς ζητήσαμε τη μυστική ψ ηφοφ ορία, δηλαδή την τήρηση τουκανονισμού του Κ όμματος, αλλά γρήγορα νικηθήκαμε. Λ έω συ-χνά ότι η δημοκρατική εναντίω ση μέσα στο Κ ομμουνιστικό Κ όμ-μα πολεμήθηκε δημοκρατικά. Α ντίφαση αρκετά παράξενη, ενισχυμένη από την καταδίκη που επιβάλλειένα κόμμα σε κείνα τα

μέλη του που ζητούν την τήρηση του κανονισμού του. Α υτό δελέειπολλά; Μ έχριτο 1956, η εναντίω ση ανέρχεταισυνεχώ ς. Ε πι-καλείται τον Khrouchtchev και την αναφ ορά του στο 20ό Συνέ-δριο.

Γ ι’ αυτό το 20ό Συνέδριο θα μπορούσα να πω πολλά. Μ ε είχανκαλέσει από την Α καδημία τω ν Ε πιστημώ ν του Β ερολίνου κι έφτασα στο Α νατολικό Β ερολίνο στις 28 του Φ λεβάρη του 1956,δηλαδή λίγες μέρες μετά τη λήξη του 20ού Σ υνεδρίου. Στη Γαλ-λία, κανείς δεν ήξερε τίποτα. Α ντίθετα, στη Γερμανία είδα αμέ-σω ς μια ακατανόητη αλλαγή. Τ ην επομένη της άφιξής μου, χτυ-πάει το τηλέφω νό μου στο ξενοδοχείο. Μ ου ζητούν να κάνω αμέ-σω ς μια διάλεξη στην κεντρική σχολή του Κ όμματος. Δ έχομαι.Έ να'αυτοκίνητο έρχεταινα με πάρει. Μ παίνω σε μια αίθουσα γε-μάτη από ανθρώ πους πολύ σημαντικούς· όχι τους πιο μεγάλουςδιευθύνοντες, τα μέλη της κυβέρνησης, αλλά τα μέλη της Κ εντρι-κής Ε πιτροπής. Π άνω σ’ ένα μεγάλο τρα πέζι, ένα τεράστιο βάζο,εντελώ ς φρικτό, και σω ροί βιβλία με υπέροχο δέσιμο. Δ ώ ρα.

Π λάιστα δώ ρα γλυκά και φ λιτζάνια του καφέ. Κ άποιος μου λέει:«Σύντροφ ε, σήμερα το πρω ί αποσύρουμε από την κυκλοφ ορία ταέργα του Stalin. Π ώ ς θα διδάξουμε τώ ρα το μαρξισμό; Π είτε μουτη γνώ μη σας...» Έ πεσα από τα σύννεφα. «Μ ου επιτρέπετε νασκεφτώ λιγάκι, σας ζητώ δυο τρεις μέρες για να κάνω ένα πλάνοεργασίας». Μ ετά από λίγο έπαιρνα το λόγο μπροστά στους φοιτη-τές της κεντρικής σχολής του Κ όμματος, σε μια ευρύχω ρη αίθου-σα, εντυπω σιακή για την ψ υχρή πειθαρχία τω ν τοίχω ν, τω ν καθι-σμάτω ν και τω ν ανθρώ πω ν που κάθονταν στα καθίσματα. Α ρχί-

ζω στα γερμανικά, αλλά όχι για πολύ. Δ ηλώ νω : «Σύντροφοι, έ

81



φτασα στο μαρξισμό διαμέσου της μεγάλης γερμανικής σκέψης,διαμέσου του Goethe και του Hegel...» Κ ατάπληξη στο ακροατή-ριο, που ήταν συνηθισμένο αναμφίβολα ν’ ακούει ότι ο Hegel ή-

ταν ο θεω ρητικός της γερμανικής αντίδρασης. Τ ριάντα δευτερό-λεπτα παγερής σιω πής. Κ αι ξαφ νικά, δεν ξέρω ποιος έδω σε τοσήμα, επευφημίες. Δ έκα λεπτά χειροκροτήματα. Δ εν καταλάβαι-να τίποτε. Δ εν ξέρω πώ ς μπόρεσα να μην τα χάσω μπροστά σ’ αυ-τούς τους διακόσιους ή τριάκόσιους νεαρούς και να συνεχίσω τηνέκθεσή μου. Τ είνω να πιστέψ ω ότι εξουδετερώ νω τα σοκ πολύεύκολα.

Το απόγευμα, ένας νέος γερμανός φιλόσοφ ος, γραμματέας τηςΑ καδημίας τω ν Ε πιστημώ ν, που μετά έκανε μερικά χρόνια φ υλα-κή, ο Halrich, μου τηλεφω νείκαι μου ζητάεινα πάω επειγόντω ςσπίτι του. Π άω . Μ ου λέει: «Ώ στε δεν ξέρεις τίποτα! Τ ίποτα δενξέρετε εκεί κάτω !...» Κ αι μου δίνει την αναφ ορά Khrouchtchevστο 20ό Συνέδριο, όλο το κείμενο μεταφρασμένο στα γερμανικά.Π ερνώ τη μισή νύχτα διαβάζοντας την αναφ ορά Khrouchtchevκαι λέγοντας στον εαυτό μου ότι τα πράγματα ήταν χειρότερα απ’ό,τι μπορούσαμε να φανταστούμε κι ότι μια εντελώ ς νέα εποχή επρόκειτο ν’ αρχίσει. Φ υσ ικά, δεν έκλεισα μάτιόλη τη νύχτα. Δ εν

κατάφερνα να υπολογίσω αυτή την τροποποίηση της πολιτικήςύπαρξης. Έ να ς εκπληκτικός ορίζοντας αποκαλυπτόταν μπροστάμου. Α ποδεικνυόταν ότι εμείς, οι αντισταλινικοί, είχαμε χίλιεςφορές περισσότερο δίκιο απ’ ό,τι φανταζόμασταν. Ο ι προοπτικέςπου ανοίγονταν ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερες απ’ ό,τι είχαμε φαν-ταστεί στα πιο αισιόδοξα όνειρά μας. Τ ις επόμενες μέρες έκαναένα ταξίδι στην Α νατολική Γερμανία και μου συμπεριφέροντανσαν να ήμουν ένας διευθύνω ν διεθνούς κλίμακας. Στη Λ ιψ ία, ό-που μου είχαν κρατήσειμια σουίτα σ’ ένα ξενοδοχείο, ήρθε να μ’

επισκεφτεί ο δήμαρχος και ο διευθυντής της Π ολυτεχνικής Σ χο-λής, ο οποίος μου είπε: «Ε λπίζω να ενεργήσετε ώ στε να μου ξαναφέρουν πίσω έναν από τους καλύτερους μαθηματικούς μου πουτον απόλυσαν γιατί είχε δηλώ σειότιο διαλεκτικός υλισμός δεν ε-ξηγεί πλήρω ς τα μαθηματικά». Θ υμάμαι αυτή τη λεπτομέρεια α-νάμεσα σε τόσες άλλες. Α π’ όλες τις πλευρές μου κάνανε παράπο-να και μου κατηγορούσαν το σταλινισμό. Σ τη Δ ρέσδη μου έκαναναλησμόνητη υποδοχή.. Α υτή η Γ ερμανία έμοιαζε να ξυπνάει απόέναν εφιάλτη. Τ ο ταξίδι μου κράτησε καμιά δεκαριά μέρες. Ό ταν

επέστρεψ α στο Β ερολίνο, η κατάσταση ήδη άλλαζε· είχε άλλη

82



όψ η κι ο αέρας μύριζε αλλιώ ς. Ο ι πολιτικοί καταλάβαιναν ότιηανατροπή της κατάστασης θα είχε επακόλουθα κι ότι διέτρεχανμεγάλους κινδύνους. Ε πιστρέφω στη Γαλλία. Α ρχίζω να μιλώ με

τους συντρόφ ους του Κ όμματος: «Ξ έρετε, σύντροφ οι, συμβαί-νουν στις Α νατολικές Χ ώ ρες εκπληκτικά γεγονότα. Δ ιάβασα τηβασική αναφορά στο 20ό Συνέδριο...» Τ ότε οι σύντροφοι, οι φ ί-λοι μου, οι πιο παλιοί μου φ ίλοι, αρχίζουν να με βρίζουν και ναμε προσβάλλουν: «Π αλιάνθρω πε, αποστάτη, έπεσες στην παγίδαποιος ξέρειποιου ψ έματος τω ν αμερικάνικω ν υπηρεσιώ ν...» Ε γώαπαντώ : «Το διάβασα αυτό το κείμενο, έχω αποδείξεις της αυθεντικότητάς του. Ό λοι οι άνθρω ποι που παραβρέθηκαν στο 20όΣυνέδριο το ξέρουν. Στη Γαλλία, ποιος παραβρέθηκε σ’ αυτό το

Συνέδριο; Α ς μιλήσει...» «Π αλιάνθρω πε, προδότη, εξαφανίσουαπό δω ...»

Α υτά έγιναν όταν επέστρεψ α στο Π αρίσι, το Μ άρτη του ’56. Α -κόμα και οι άνθρω ποιτης εναντίω σης δε με πίστευαν. Ό ταν ανέ-φερα έστω και το ένα χιλιοστό όσω ν είχα μπορέσεινα διαβάσωστην αναφορά Khrouchtchev, εκείνοιπροτιμούσαν να με βρίζουνπαρά να σκεφτούν ένα λεπτό. Κ υριολεκτικά, μια κλοτσιά στον πι-σινό του προδότη κι έξω από την πόρτα. Ε ίχα βαρεθεί πια καιμια μέρα πήγα να δω τον Roger Vailland στο χω ριό του, στο Meil

lonas. Μ ’ ακούει. Μ οιάζειέκπληκτος, μα όχι τόσο όσο περίμενα,και καθόλου σκανδαλισμένος. Έ χω λόγους να πιστεύω ότι ο Ro-ger είχε περισσότερες πληροφορίες από μένα γι’ αυτά που συνέβαιναν στη Ρω σία γιατί είχε σχέσεις με σοβιετικούς επισήμους εί-τε στη Γ αλλία είτε στην πρεσβεία τους στη Β έρνη. Ω στόσο η διή-γηση τω ν περιπετειώ ν μου τον κατέπληξε. Λ ίγες μέρες αργότερα,έρχεται στο Π αρίσι. Π άω να τον δω στο ξενοδοχείο του, στη γω -νία της οδού Serves καιτης οδού Vaneau. Ο Roger μου λέει: «Ο ιΣ οβιετικοί μου αφείλουν πολλά χρήματα για το έργο μου Le Co

lonel Foster που είχε επιτυχία στη Μ όσχα. Θ α πάω ν’ απαιτήσωαυτά τα χρήματα, πράγμα που θα μου δώ σειτην ευκαιρία να δωτι συμβαίνει...» Έ να μήνα αργότερα επιστρέφει, θ α θυμάμαιπάντοτε την υποδοχή που μου έκανε· ντυνόταν στο δω μάτιό του.Υ ψ ώ νει τα χέρια του στον ουρανό και μου λέει: «Ξ έρεις, Henri,ήταν Η λιογάβαλος συν Σαρδανάπαλος». Π οιος; Δ εν ήταν ανάγκηνα τον ονομάσουμε. Στη συνέχεια το πορτρέτο του Stalin πάνωαπό το γραφείο* του εξαφ ανίστηκε. Στο σπίτι του στο Meillonas ε-ξαφ ανίστηκαν επίσης και οι μικρές σκάφες γεμάτες χώ μα, σπό-

83



ρους και φυτά, που τα ήθελε για να επαληθεύσειτις θεω ρίες τω νMitchourineLyssenko 42 . Μ ια μέρα, κάψ αμε επίσημα την κομμα-τική του κάρτα. Για να πω την αλήθεια, δε νομίζω ότι ο RogerVailland υπήρξε ποτέ αληθινός σταλινικός. Έ παιζε αυτόν το ρό-λο κρατώ ντας μια απόσταση απέναντι στον εαυτό του κι απέναντιστους πολιτικούς. Υ πήρχε σ’ αυτόν, όσον αφ ορά αυτό το θέμα,ένα μείγμα πολιτικής κω μω δίας και κυνισμού. Α ργότερα ο RogerVailland δεν υποστήριξε την εναντίω ση που ακολούθησε μετά το20ό Συνέδριο. Μ ια ακόμα λέξη πάνω σ’ αυτό το θέμα: έμεινα έκ-πληκτος που δε βρήκα στα γραπτά του, που δημοσιεύτηκαν μετάτο θάνατό του, παρά ελάχιστα ίχνη από αυτά τα γεγονότα κι απόαυτές τις συναντήσεις.

— Π ώ ς λ έ π ε τ ε σ ή μ ε ρ α τ ο μ έ λ λ ο ν τ ο ν Κ ο μ μ ο υ ν ισ τ ικ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς ;

— Για ν’ απαντήσω στην ερώ τησή σας, που με προλαβαίνει σ’ό,τι ήθελα να πω , πρέπει να ξαναγυρίσω λιγάκι πίσω . Π ρώ ταπρώ τα επαναλαμβάνω ότιβγήκα από το Κ όμμα από τ’ αριστερά,ενώ οι περισσότεροιπου το εγκαταλείπουν βγαίνουν από τα δε-ξιά. Π αραδέχομαιότι αυτές οι έννοιες της αριστερός και της δε-

ξιάς δεν έχουν πια τη σαφήνεια που είχαν άλλοτε. 'Α λλω στε εγώο ίδιος κάνω κριτική σ’ αυτό όταν εξηγώ ότι η αριστερά παρέχειιδέες στη δεξιά, δηλαδή στη δυναμική πτέρυγα της αστικής τάξηςκαι του καπιταλισμού και ότι αυτό ονομάζεται «ιδιοποίηση». Ω -στόσο, όταν κάποιος φεύγειαπό το Κ όμμα για να πλησιάσειαυ-τήν τη δυναμική πτέρυγα, την τεχνοκρατική πτέρυγα της αστικήςτάξης, έχω δίκιο να λέω ότι αυτός βγαίνειαπό το Κ όμμα από ταδεξιά. Έ να από τα χαρακτηριστικά στοιχεία της τω ρινής κατά-στασης δεν είναι άλλω στε η γειτνίαση τω ν τεχνοκρατώ ν της δε-ξιάς με τους τεχνοκράτες της αριστερός; οι παραπλήσιες ιδεολο-γίες τους και το ιδανικό τους; Κ αταλαβαίνετε σε ποιον αναφέρομαι: στον Roger Garaudy ανάμεσα στους άλλους. Ο ι θέσεις τουGaraudy δεν απέχουν και τόσο από τις θέσεις του Galbraith, φιλε-λεύθερου θεω ρητικού της τεχνοδομής.

Ό σ ο για μένα, έφυγα από το Κ όμμα ύστερα από χρόνια αγώ -νω ν και γνω ρίζετε τις περιπέτειες αυτού του κινήματος εναντίω -σης, που δεν κατηγορούσε ούτε το μαρξισμό ούτε την επανάστα-

ση, αλλά που ήθελε να ανανεώ σειτα κόμματα από τη βάση τους

84



τονίζοντας το δημοκρατικό στοιχείο μέσα στο δημοκρατικό συγ-κεντρω τισμό. Ο ι περιπέτειες; Ο πολω νικός Ο χτώ βρης, η Ο υγγα-ρία του 1956· αργότερα η Π ράγα. Α υτό το οποίο διακυβεύεται

μέσα στον αγώ να εναντίω σης δεν περιορίζεται στη λειτουργία τουδημοκρατικού συγκεντρω τισμού. Έ χω κάνειήδη νύξη για το ζή-τημα του προγράμματος. Σ κεφτόμασταν, οι φίλοι μου και εγώ ,ότιτο Κ ομουνιστικό Κ όμμα έπρεπε να επεξεργαστείταυτοχρόνω ςένα πρόγραμμα βραχυπρόθεσμω ν πραγματοποιήσεω ν κι ένα μα-κροπρόθεσμο σχέδιο για μια νέα κοινω νία. Τ έλος, ας μην ξεχνάμετο ζήτημα της Α λγερίας. Τ ο Κ .Κ . δεν υποστήριζε παρά μόνο σταλόγια τους Α λγερίνους. Π εριοριζόταν σ’ έναν ιστορικό συμβιβα-σμό: στην αληθινή γαλλική Έ νω ση. Α ν ο Maurice Thorez έπαιρνε

την εξουσία, η Α γλερία μπορείνα ήταν ακόμα γαλλική. Α υτό τολέω ειρω νικά, αλλά είμαισίγουρος ότι η Α λγερία θα κατακτούσετην ανεξαρτησία της πολύ πιο δύσκολα. Η ομάδα εναντίω σηςπροσπάθησε ν’ αναλύσειτους λόγους για τους οποίους το Κ όμμαδεν υποστήριζε πλήρω ς τους Α λγερίνους και γιατί μόνο μερικοίσύντροφ οι θαρραλέοι κα ι αφοσιω μένοι υποσ τήριζαν τον πα-ράνομο αγώ να τω ν Α λγερίνω ν στη Γ αλλία. Ό σ ο για το Κ .Κ .,αυτό ήθελε να μείνειστη νομιμότητα καταγγέλλοντας όμω ς τονDe Gaulle σαν φασίστα. Σ την αρχή του πολέμου της Α λγερίας οινεοσύλλεκτοι ή οι έφεδροι άρχισαν τις εκδηλώ σεις που ελάχισταυποστηρίζονταν και πολλές φορές καταδικάζονταν. Ό ταν οι γυ-ναίκες έμπαιναν μπροστά στα τρένα με τους στρατιώ τες για να ταεμποδίσουν να φ ύγουν, αυτό δεν ήταν μήπω ς μια επαναστατικήκίνηση; Ξ έρουμε ότι στη συνέχεια αυτή η στάση τω ν στρατιω τώ ναπόχτησε εξαιρετική σημασία. Το γεγονός αυτό δεν έχειπαρά α-ναδρομική, ιστορική αξία, όπω ς λένε, αλλά πρέπει να υπενθυμί-σω εδώ το γελοίο χαρακτήρα εκείνης της χρονιάς, του 1958. Ο ι η-

γέτες του Κ όμματος φ ρόντιζαν να χτυπήσουν την εναντίω ση ενώο De Gaulle έπαιρνε την εξουσία. Τ ο να μην υποσ τηρίζεις τουςΑ λγερίνους και να κατηγορείς το στρατηγό De Gaulle σαν φασί“στα είναι διπλά γελοίο. Έ τσι διευκολύνθηκε το εξευτελιστικό

«πραξικόπημα» του 1958.Α κριβώ ς εκείνη τη στιγμή αρχίζει να δημιουργείται αυτή η ιν

τελλιγκέντσια της αριστεράς, που τοποθετείται από τότε στα αρι-στερά του Κ ομμουνιστικού Κ όμματος. Στη συνέχεια και κυρίω ςμετά το 1968, χρονολογία όπου έπαιξε κάποιο ρόλο, αυτή η ελιτί-

στικη αριστερά αποσυντίθεται. Α λλά υπήρξε κι εξακολουθείνα

85



υπάρχει ακόμη ω ς στοιχείο της κατάστασης, πράγμα που απαιτείπεραιτέρω αναλύσεις. Ύ στερα από τις πολιτικές αλλαγές του1958, είχαμε, οι φίλοι μου κιεγώ , κάποια προβλήματα. Κ ινδύνε-

ψ α Vs απολυθώ για δεύτερη φορά από το C.N.R.S. 43 , εξαιτίας ε-νός μανιφέστου υπέρ τω ν Α λγερίνω ν, το λεγόμενο «Μ ανιφέστοτω ν 121». Α υτό το κείμενο προκάλεσε διώ ξεις που άλλω στε δενέφτασαν μέχρι τα άκρα, λόγω της προσω πικής παρέμβασης τουστρατηγού De Gaulle, που ήταν εξαιρετικά ικανός στο να παίζειένα ρόλο άγρια κατασταλτικό και που επιφυλασσόταν να ρυθμί-σειτο ζήτημα της Α λγερίας, όπω ς καταλάβαμε αργότερα.

Υ περφαλαγγισμένο πράγματι από την αριστερά, το ΓαλλικόΚ ομουνιστικό Κ όμμα μιμούνταν το Κ ομμουνιστικό Κ όμμα της

Ε .Σ .Σ .Δ . και στόχευε όλο και πιο καθαρά στην ίδρυση ενός κρα-τικού σοσιαλισμού, άγνω στου όχι μόνο στο Marx αλλά ακόμη καιστον Lenin. Σ κοπός του υποτιθέμενου επαναστατικού μετασχη-ματισμού: όχι πια μια άλλη κοινω νία αλλά μόνο η άριστη ανάπτυ-ξη επομένω ς, με την καλυτέρευση της λειτουργίας τω ν μηχανι-σμώ ν συσσώ ρευσης που είχαν δημιουργηθεί από τον καπιταλι-σμό. Κ αιτι αλλάζει; Η κατανομή της υπεραξίας, οι μισθοί, η αγο-ραστική δύναμη της εργατικής τάξης, το διευθυντικό προσω πικό,αλλά χω ρίς να μετασχηματίζεται η κοινω νία σε βάθος. Μ αζί μετους μισθούς αυξάνεται και ο όγκος της απασχόλησης, αλλά συνεχίζεται βέβαια η κατασκευή πυραύλω ν, όπλω ν και πυρηνικώ νσταθμώ ν. Η κρατικοποίηση του Κ ομμουνιστικού Κ όμματος τηςΕ .Σ .Σ .Δ ., θέλω να πω η όσμω ση του μηχανισμού του κράτους μετο μηχανισμό του Κ όμματος είχε μια αργή αλλά ριζική επίδρασηστα άλλα Κ ομμουνιστικά Κ όμματα. Το Γαλλικό Κ .Κ . δεν έχεια-νάγκη να τηλεκατευθύνεταιαπό τη Μ όσχα γιατί μιμείταιτο μον-τέλο της· το παράδοξο είναι ότι ένα κόμα μιμείταιτην κατάσταση

όπου το μοντέλο του έχειτην εξουσία, ενώ το ίδιο βρίσκεται σεμια άλλη κατάσταση όπου δεν έχει την εξουσία. Ο μηχανισμόςμανουβράρεται εύκολα κατ’ εντολή, αλλά ο συμπλέκτης που θαδιευκόλυνε την κίνηση δε λειτουργεί πάντοτε καλά. Ο σταλινι-σμός παραμένειο κόμβος, το αίνιγμα καιτο μυστικό αυτής της ε-ποχής. Π οτέ δεν θα πάψ ω να το επαναλαμβάνω . Α ν θεω ρήσετε τοσταλινισμό ιστορικό γεγονός που απομακρύνεται μέσα στο χρό-νο, δεν θα καταλάβετε τίποτα από το τισυμβαίνειγύρω μας.

Π ρώ τη αλήθεια, η πιο απλή και η πιο χοντροκομμένη, που δεν

εξαντλεί την ανάλυση αλλά τη σχολιάζει: σταλινισμός σημαίνει

86



παγίω ση του κράτους και του κρατικού μηχανισμού, ενώ οιMarx, Engels και Lenin είχαν προβλέψ ειτη βαθμιαία εξαφάνιση

του κράτους και του πολιτικού μηχανισμού. Τ ο ζήτημα του κρά-τους παραμένειτο κεντρικό ζήτημα. Ε παναλαμβάνω και θα το ε-παναλαμβάνω πάντα ότι, μετά το θάνατο του Stalin και κυρίω ςμετά το 20ό Συνέδριο, παίχτηκε η κω μω δία της προσω πολατρίαςκαι της καταγγελίας της. Α ληθινή μυστικοποίηση! Γ ιατί το κύριοζήτημα δεν είναι αυτό του διευθύνοντος αλλά εκείνο του ίδιουτου κράτους, που γίνεται σκοπός αντίνα μείνειμέσο. Η θέση τηςπροσω πολατρίας χρησίμευσε και χρησιμεύειακόμη για να συσκο-τίζει το κεντρικό πρόβλημα.

Ο ι μ α ρ ξ ισ τ έ ς π ο υ θ α π ά ρ ο υ ν τ η ν ε ξ ο υ σ ί α σ τ η Γ α λ λ ία , α ν π ο τ έ τ η ν π ά ρ ο υ ν , θ α μ π ο ρ έ σ ο υ ν ν α τ α γ ά λ ο υ ν π έ ρ α μ ’ α υ τ ή τ η ν κ ρ α τ ισ τ ιχ ή κ α ι π α ρ α γ ω γ ισ τ ικ ή μ υ θ ο λ ο γ ία ;

— Ε δώ μπαίνουν στο παιχνίδι διάφορες επιδράσεις: το ρεύμααυτοδιαχείρισης που προέρχεταιαπό τη Γιουγκοσλαβία και η κι-νέζικη Π ολιτιστική Ε πανάσταση. Τ ο τεράστιο ενδιαφέρον πουπαρουσ ιάζει η Κ ίνα και κυρίω ς η Π ολιτιστική Ε πανάσταση συνίσταται στο ότι οι αποφάσεις και τα γεγονότα εκτυλίσσονται μεμια αλληλουχία εντελώ ς διαφορετική απ’ ό,τι στην Ε υρώ πη. ΣτηνΚ ίνα, στοχεύουν βέβαια στην οικονομική ανάπτυξη, στην παρα-γω γικότητα της εργασίας, αλλά δεν φαίνεται να υψ ώ νεταιο παραγω γισμός σε επίσημη ιδεολογία. Α π’ όσο ξέρω η ακαθάριστηαύξηση της παραγω γής δεν προτείνεται σαν σκοπός της δράσηςκαι της ίδιας της κοινω νικής ζω ής. Δ εν διαχω ρίζεται η οικονομι-κή ανάπτυξη από την ανάπτυξη, δηλαδή από τον ποιοτικό εμ-

πλουτισμό τω ν κοινω νικώ ν σχέσεω ν. Η Π ολιτιστική Ε πανάστασηέδω σε την εικόνα ενός κινήματος που προέρχεται από τη βάσηκαι που θρυμματίζειτο μηχανισμό του Κ όμματος στο βαθμό πουαυτός ο μηχανισμός πήγαινε να υψ ω θεί πάνω από ολόκληρη τηνκοινω νία ταυτιζόμενος με το κράτος. Μ ένουν όμω ς σκοτεινά ση-μεία σ’ αυτή την Π ολιτιστική Ε πανάσταση. Α ν αυτό που λέω τώ -ρα δα είναισω στό, ήταν μια πολιτική επανάσταση και όχιπολιτι-στική. Γιατίεπιμένουν να την ονομάζουν πολιτιστική; Ίσω ς επει-δή δεν έφτασε μέχριτο τέρμα όσον αφορά το πολιτικό ζήτημα και

δεν κλόνισε το μηχανισμό του κράτους μέχρι την κορυφή του.Π άνω σ’ αυτά τα σημεία έχουμε λίγες πληροφορίες, αλλά εξίσου

87



αλήθεια είναιότιη Κ ίνα προσφέρειέναν άλλο δρόμο. Σπεύδω ναπροσθέσω ότι είναι αδύνατο να μεταφέρεις αυτό το μοντέλο σεμια βιομηχανική χώ ρα όπω ς είναι η Γ αλλία και σ’ ευρω παϊκές

χώ ρες που έχουν διαφορετικές παραδόσεις, διαφορετική ιστορίακαι διαφορετικό επίπεδο παραγω γικώ ν δυνάμεω ν, για να μιλή-σουμε με «ορθόδοξους» μαρξιστικούς όρους. Α λλά το παράδειγ-μα μιας ανακοπής της διαδικασίας που υψ ώ νειτο πολιτικό κόμ-μα και το πολιτικό κράτος πάνω από την κοινω νία μπορείνα φ α-νείχρήσιμο. Α υτό δεν μπορείνα γίνει παρά μόνο από ένα κίνημαπου προέρχεται από τη βάση, απ’ αυτό το κίνημα που πήρε στηνΕ υρώ πη τη μορφή του κινήματος αυτοδιαχείρισης.

Π άντω ς, το Κ ομμουνιστικό Κ όμμα, με τη παραγω γιστική του ι-

δεολογία, με την πολιτική του ιεραρχία, με τους στρατηγικούςτου στόχους, θέλειν’ αντικαταστήσειτον κρατικό μηχανισμό μ’έναν άλλο κρατικό μηχανισμό. Τ ολμώ να πω ότιήδη τον έχειστή-σειω ς πολιτικό κόμμα. Α ν επιμένω στο γεγονός ότιβγήκα από τοΚ όμμα από τα αριστερά, είναι γιατί αυτό μου επιτρέπεισήμερα,το 1975, να υποστηρίζω , όσο μου επιτρέπουν οι δυνάμεις μου, τοκίνημα της σοσιαλιστικής αριστερός. Τ ο Κ ομμουνιστικό Κ όμμαείναιγεμάτο σαν αυγό· είναιένα πέτρινο αυγό, συνηθίζω να λέω .

Τ ο Σοσιαλιστικό Κ όμμα είναι κενό αλλά, ακριβώ ς εξαιτίας τουπολιτικού καιθεω ρητικού του κενού, μπορείνα γεμίσει. Μ ια αρι-στερή πτέρυγα του Σ οσιαλιστικού Κ όμματος προσπαθεί να το γε-μίσει. Δ εν είμαιοπαδός του Σοσιαλιστικού Κ όμματος αλλά βοη-θώ όσο μπορώ αυτή τη σοσιαλιστική αριστερά που προσπαθεί α-ναπόφ ευκτα να κάμψ ειή να παρακάμψ ει — αν θέλουμε να μιλή-σουμε με όρους τακτικής και στρατηγικής — το Κ ομμουνιστικόΚ όμμα, να το υπερφ αλαγγίσειαπό τ’ αριστερά.

— Σ κ έ φ τ ε σ τ ε λ ο ι π ό ν ό τ ι έ ν α ς ν π ε ρ φ α λ α γ γ ισ μ ό ς τ ο ν Κ ο μ μ ο υ ν ισ τ ικ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς α π ό τ ’ α ρ ισ τ ε ρ ά γ ίν ε τ α ι μ έ σ ω μ ια ς έ ν τ α ξ η ς σ τ ο Σ ο σ ι α λ ισ τ ικ ό Κ ό μ μ α ;

Α ν ήμουν σήμερα τριάντα χρονώ ν και σε θέση αναμονής, ό-πω ς τώ ρα, ίσω ς να προσχω ρούσα στο Σοσιαλιστικό Κ όμμμα καιπροσπαθούσα να γεμίσω το κενό του. Κ αταλαβαίνω ότιπροσχω -ρούν στο Σοσιαλιστικό Κ όμμα επειδή κάτι έχουν να κάνουν εκεί.Δ εν θα πω τίποτε ούτε υπέρ ούτε κατά τω ν ηγετώ ν του Σοσιαλι-στικού Κ όμματος. Δ εν είμαι μέλος του, δεν έχω καμία ιδιαίτερη

88



εκτίμηση γι’ αυτούς. Α υτό που μ’ ενδιαφέρειείναιτο κενό αυτούτου κόμματος που τείνει να γεμίσει υπερφαλαγγίζοντας το Κ ομ-μουνιστικό Κ όμμα από τ’ αριστερά, όπω ς η C.F.D.T. 44 τείνεινα

υπερφ αλαγγίσειτην C .G .T .45 και το Κ ομμουνιστικό Κ όμμα απότ’ αριστερά. Π ιστεύω ότι αν υπάρξει ένα κίνημα προσανατολι-σμένο στα αριστερά, ένα κίνημα που να μπορέσεινα συμμετάσχειστις εκλογές και να καταλήξεισε μια αλλαγή της διακυβέρνησης,θα έχουμε εκπλήξεις. Η κατάσταση του 1968 θα ξαναεμφ ανιστείαλλά δευρυμένη. Θ α γίνει έκρηξη από τ’ αριστερά ή προς τ’ αρι-στερά όλω ν τω ν συνδικαλιστικώ ν και πολιτικώ ν μηχανισμώ ν κι ε-πίσης όλω ν τω ν υπαρχουσώ ν οργανώ σεω ν. Ν ομίζω ότι το πανεπι-στήμιο, το σχολείο, οι επιχειρήσεις, τα εργοστάσια, τα γραφεία,

όλα θα εκραγούν. Έ χουμε συνεχώ ς παραδείγματα αυτού τουπράγματος. Ν α κι ένα ενδιαφέρον επειδή πέρασε απαρατήρητο:Ε δώ και μερικούς μήνες έγινε ένα εθνικό συνέδριο ψ υχιάτρω ν στοAnxerre. Ό λη η γαλλική ψ υχιατρική ήταν εκεί. Σ τη δεύτερη συ-νεδρίαση παρουσιάστηκαν άνθρω ποι στην πόρτα και ζήτησαν ναγίνουν δεκτοίκαι ν’ ακουστούν από τη συνεδρίαση: ήταν οι νοσο-κόμοιτω ν ψ υχιατρικώ ν νοσοκομείω ν. Α υτό δεν άρεσε στην προε-δρία. Ο ι νοσοκόμοι είπαν: «Ε ίμαστε τριακόσιοι». Ο ι εξέχοντεςγιατροί που προέδρευαν απάντησαν : «Θ α σας δεχτούμε αύριο».

«Ό χι, τώ ρα αμέσω ς. Ά λλω στε και αύριο θα είμαστε εδώ , γιατίέχουμε οργανώ σειμια προσω ρινή εγκατάσταση εδώ δίπλα κι έτσιθ’ ακουστούμε από το ιατρικό σώ μα είτε το θέλετε είτε όχι». Μ ι-κρό παράδειγμα αλλά γεμάτο σημασία. Η ελιτική διανόηση συζη-τά για την αντιψ υχιατρική, για τα ψ υχιατρικά ιδρύματα κι αυτόείναι πολύ καλό, αλλά η βάση με τον τρόπο της — μάλιστα, η βά-ση — μπαίνει στο παιχνίδι· προσκομίζειπρακτικά στοιχεία πουμπορείν’ αναστατώ σουν την πρακτική.

Ν α τι θα ήλπιζα και τι θα περίμενα σε περίπτω ση που η αριστε-ρά θα έπαιρνε την εξουσία. Τ ώ ρα, τι θα κάνουν οι κομμουνιστέςγια να μην τους υπερφ αλαγγίσουν; Α ν πιστέψ ω στην εμπειρίαπου μπορούμε να την ονομάσουμε «ιστορική» (θα ήταν η τελευ-ταία αποδεκτή σημασία αυτού του όρου), τα κινήματα της εργα-τικής τάξης στη Γαλλία διευρύνονται όλο και περισσότερο. Δ ενυπάρχει συνεχές κίνημα: υπάρχουν κενά, διακοπές, αναζω πυρώ -σεις, κύματα. Ο ι καταλήψ εις τω ν εργοστασίω ν δεν επινοήθηκανστη Γ αλλία. Ν ομίζω ότι ήταν στην Ιταλία, το 1920,που η αριστερά

του εργατικού κινήματος κατέλαβε εργοστάσια για πρώ τη φορά.

89



Α λλά το 1936 οι καταλήψ εις εργοστασίω ν είχαν πάρει ήδη ασυ-νήθιστη έκταση. Α υτό το φ αινόμενο μετριάστηκε και ξαφ νικά,τριάντα χρόνια αργότερα, το 1968, ξαναπαρουσιάστηκε σ’ εθνική

κλίμακα. Η γενική απεργία, αυτός ο μύθος της σύγχρονης επο-χής, πραγματοποιήθηκε συγχρόνω ς με την κατάληψ η από τουςεργάτες του ίδιου τους του χώ ρου, δηλαδή του χώ ρου της παρα-γω γής μέσα στην εργασία. Α υτά τα φαινόμενα είναι πρω τότυπατόσο από ποιοτική όσο και από ποσοτική άποψ η. Σ τα 1968, δενκαταλήφθηκαν μόνο τα εργοστάσια, δηλαδή ο χώ ρος της πα ρα -γω γής από την εργατική τάξη, αλλά σε πολλά μέρη τέθηκαν υπόαμφισβήτηση οι κανονισμοί της επιχείρησης κι εφαρμόστηκε η

αυτοδιαχείριση για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα.Έ να άλλο κίνημα, ακόμη πιο πρω τότυπο, είναι αυτό που σχε-τίζεται με την κατάληψ η ολόκληρου του χώ ρου. Τ α κινήματα αυ-τά, σε παγκόσμια κλίμακα, είναι ακόμη στα πρώ τα βήματά τουςκαι στηρίζονται σε διεκδικήσεις που αφορούν το χώ ρο, δηλαδήτην κατοικία, τη συνοικία, την πόλη, τους εργαλειακούς εξοπλι-σμούς, τις μεταφ ορές. Τ α κινήματα αυτά δεν έχουν αποκτήσεια-κόμη την ευρύτητα τώ ν κινημάτω ν που προβαίνουν σε διεκδική-σεις στο χώ ρο της εργασίας και της επιχείρησης. Τ είνουν όμω ςπρος τα κεί. Π αντού όπου διευρύνεται και διαδίδεται το κίνηματο σχετικό με την παραγω γή στους χώ ρους εργασίας, ενισχύεταιτο κίνημα το σχετικό με το σύνολο του χώ ρου. Α υτό συμβαίνει,για παράδειγμα, στη Β όρεια Ιταλία, όπου η «πολιτική ανυπα-κοή», όπω ς την ονομάζουν οιΙταλοί, ασχολείταιμ’ ό,τι αφορά τανοίκια, τις αυξήσεις της ταρίφ ας στη θέρμανση και στο φω τισμό,τις μετάφ ορές και ούτω καθεξής. Ο σύγχρονος κόσμος παρου-σιάζει ένα φ αινόμενο εντελώ ς καινούριο, την επέκταση τω ν ταξι-

κώ ν αγώ νω ν στο χώ ρο. Π ρώ το φαινόμενο, γνω στό και καταγραμ-μένο: το ξεδίπλω μα του ταξικού αγώ να μέσα στην επιχείρηση καιστους χώ ρους εργασίας, σε σχέση με ποιοτικές και ποσοτικέςδιεκδικήσεις που τίθενται από την εργασία. Δ εύτερο φ αινόμενο ηαυξανόμενη ευρύτητα αυτού του αγώ να όσον αφ ορά το χώ ρο: δενυπάρχουν πια σύνορα για τον ταξικό αγώ να. Η εργατική τάξηδεν είναι υποχρεω μένη να δρα και να εκφ ράζεται αποκλειστικάμέσα στους χώ ρους εργασίας. Α υτά τα παγκοσμίου κλίμακας κι-νήματα στοχεύουν σ’ ολόκληρο τον κοινω νικό χώ ρο.

Κ ατά τη γνώ μη μου, θα συμβεί μια έκρηξη της κοινω νίας καιτου κράτους εκείόπου θα συγκλίνουν αυτά τα δύο κινήματα: ε-

90



κείνο που προέρχεται από τους χώ ρους εργασίας και εμπεριέχειδιεκδικήσεις ποιοτικές όσον αφορά την εργασία και την οργάνω -σή της, και εκείνο που αφορά το χώ ρο, δηλαδή την κατοικία, το

περιβάλλον κτλ. Μ ε τη σύγκλισή τους θα γίνει και η έκρηξη,πράγμα που δεν συνέβη μέχρι στιγμής. Ν ομίζω πω ς το δεύτεροφαινόμενο αποκτά όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις.



Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε ΙΣ

1. Ε κσυγχρονισμός2. Je le suis· με την έννοια του «etre» καιμε την έννοια του «suivre».3. Seduction είναι η αποπλάνηση και seducteur ο αποπλανητής. Στην

ελληνική μετάφ ραση του έργου του Kirkegaard, εκδ. Ε ρμείας, ο seducteurέχειαποδοθείω ς διαφθορέας.

4. Ρω μαίος αυτοκράτορας, ένας από τους διαδόχους του Μ . Κ ω νσταν-τίνου.

5. Τ αινία του V. Herzog.6. Ο ιΙσπανοίκαταχτητές στην Κ εντρική καιΝ ότια Α μερική.7. Robert von Musil, 18801942. Α υστριακός συγγραφ έας.8. Ο πραγματικός τίτλος του κεφαλαίου είναι Les autres (Ο ι άλλοι).

Τ ον αντικατέστησα μ’ έναν τίτλο περισσότερο κατατοπιστικό.9. Γάλλος φιλόσοφ ος, 18611949. Δ ιάσημος για το έργο του L ’ Action

(Η Δ ράση). Τ ο έγραψ ε κατά τη διάρκεια της μοντερνιστικής κρίσης πουσυγκλόνισε την Ε κκλησία, κατά την οποία ήλθαν αντιμέτω ποιοιπαραδοσιοκράτες (υποστηριχτές της αντίληψ ης ότιό Θ εός είναιυπερφυσικό ον,υπερβαίνειτον κόσμο) με τους εμμενιοκράτες (υποστηριχτές της πανθεϊ

στικής αντίληψ ης ότιο Θ εός είναι εμμενής στον κόσμο καιστο ανθρώ πινοπνεύμα, δηλαδή υπάρχει, κ α τ ο ικ ε ί μ έ σ α τους).

10. Modernite11. Δ έντρα με πυκνό κι ανθεκτικό φύλλωμα που κοσμούν τα πάρκα ,

κομμένα σε κω νικά συνήθω ς σχήματα.12. Ο Θ ω μάς ο Α κινάτης (122574), σχολαστικός φιλόσοφος, συγγρα-

φέας του έγου Summa Theologiae, έκανε γνω στά στη χριστιανική Δ ύση ταέργα του Α ριστοτέλη. Μ άλιστα, συνδύασε τις αριστοτελικές φιλοσοφ ικέςθέσεις με τα χριστιανικά δόγματα ερχόμενος σε σύγκρουση με τους συντη-ρητικούς θεολόγους που ήταν καχύποπτοι απέναντισ’ έναν «παγανό φ ι-

λόσοφο».13. Ε λληνικά στο κείμενο.14. Δ εν αγαπούσα αλλά αγαπούσα το αγαπάν.15. Ο κόσμος είναιρυπαρός.16. 16131680. Γάλλος, συγγραφέας τω ν Reflexions ou Sentences et Ma-

ximes Morales (Σκέψ εις ή Η θικά Α ποφθέγματα καιΑ ξιώ ματα).17. Immanentisme18. Α πό το prospective· νεολογισμός που σημαίνειτη μακροπρόθεσμη

πρόβλεψ η, τη μελέτη τω ν οικονομικώ ν, επιστημονικώ ν, κοινω νικώ ν πα-

ραγόντω ν που επιταχύνουν την εξέλιξη του σύγχρονου κόσμου.19. Ε λληνικά στο κείμενο.

93



20. 15851638. Ο λλανδός θεολόγος. Σ το κυριότερο έργο του Augustinus εκθέτειτις θεω ρίες του Α γ. Α υγουστίνου για τη χάρη, την ελεύθερη βού-ληση, τον προκαθορισμό, ιδω μένα όμω ς από τη δική του σκοπιά.

21. Θ ρησκευτικό κίνημα που γεννήθηκε στη λουθηρανική Ε κκλησίατης Γερμανίας του 17ου αιώ να, ω ς αντίθεση στο δογματισμό της επίσημηςΕ κκλησίας.

22. Cathares (καθαροί)· μανιχαϊκή αίρεση κατά το Μ εσαίω να, ιδιαίτε-ρα διαδεδομένη στη νοτιοδυτική Γαλλία.

23. Α υστηρή ηθική.24. Instants: στιγμές moments: φάσεις.25. Intellectualisme φιλοσοφικό ρεύμα που θεω ρείτη νόηση (intellect)

ω ς τη μόνη αρχή της γνώσης καιοδηγό στη δράση. Τ ο ανθρώ πινο πνεύμαδεν ανακαλύπτειτην τάξη του πραγματικού μέσω της αίσθησης ή της εμ-πειρίας αλλά χάρη στις έμφυτες ιδέες (Π λάτω ν, Descartes) ή στις a prioriκατηγορίες (Kant), που του επιτρέπουν να συγκροτήσειτην εμπερία.

26. Surrationalite27. 18761944. Γάλλος συγγραφ έας καιζω γράφος. Έ γραψ ε το Cornet έ

des (Χ ω νίζαριώ ν).28. Saint Jacques29. Gai savoir: χαρούμενη γνώ ση ή επιστήμη, τίτλος βιβλίου του Nie-

tzsche (Die Frohliche Wissenschaft).

30. «Dieu, mon os, mon dos».31. Η έκφραση αυτή σημαίνει «είμαι άνθρω πος που αμφιταλαντεύε-

ται».32. Π ρβ. Nietzsche Ο Α ν τ ίχ ρ ι σ τ ο ς , απόσπ. 2: «όχι αρετή αλλά επιδε

ξιότητα (αρετή σύμφω να με το στυλ της Α ναγέννησης, virtu: αρετή ελεύ-θερη από κάθε υποκρισία σε θέματα ηθικής).

33. Κ αιτα δύο έργα του Stendhal.34. Pierre Abelard, 10791142 γάλλος σχολαστικός φιλόσοφ ος καιθεο-

λόγος.

35. Ε λληνικά στο κείμενο.36. Ρώ σος ποιητής, 18951925.37. Δ ιάσημη αμερικανίδα χορεύτρια, 18781927.38. Ιντεγκρισμός (integrisme) είναιη τάση όπου κάποιος θέλεινα δια-

τηρήσειόλα τα στοιχεία μιας φιλοσοφ ικής θεω ρίας ή συστήματος.39. Για τις θέσεις του Lukacs δες στον πρόλογο.40. Militantisme η αγω νιστική στάση που υιοθετούν τα μέλη μιας ορ-

γάνωσης από το militant: αγω νιστής, δραστήριο μέλος μιας οργάνω σης.41. Raison

42. Lyssenko· ρώ σος αγρονόμος. Κ ατά τη σταλινική περίοδο επέβαλεστη βιολογία μια παράλογη θεω ρία, κερδίζοντας την υποστήριξη τουΚ όμματος για 30 χρόνια (193464) με καταστρεπτικές συνέπειες τόσο για

94



τη γεω ργία όσο καιγια την εξέλειξη της σοβιετικής γενετικής. Ο Lussenkoστο όνομα της διαλεκτικής υποστήριξε την κληρονομικότητα τω ν επίκτη-τω ν χαρακτηριστικώ ν, επιτιθέμενος στην κλασική γενετική καιτη θεω ρίατης του γονιδίου που είναιασυμβίβαστη με τη διαλεκτική της φύσης του

Engels.43. Ε θνικό Κ έντρο Ε πιστημονικώ ν Ερευνώ ν.44. Γαλλική Σ υνομοσπονδία Ε ργατώ ν· πρόσκειται στο Σοσιαλιστικό

Κ όμμα.45. Γενική Συνομοσπονδία Ε ργασίας· πρόσκειταιστο Κ .Κ .Γ.



ΧΕΡΜΠΕΡΤ ΜΑΡΚΟΥΖΕ ΑΡΝΗΣΕΙΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΑΣ

•

ΡΑΣΕΛ ΤΖΑΚΟΜΠΙΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΜΝΗΣΙΑ

•

ΜΩΡΙΣ ΜΕΡΛΩ-ΠΟΝΤΥΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ

•

ΜΑΞ ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ (ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟ)

•

ΑΝΤΟΡΝΟ, ΛΟΒΕΝΤΑΛΜΑΡΚΟΥΖΕ, ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡ

ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ •

ΛΙΟΥΙΣ ΜΑΜΦΟΡΝΤΟ ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΜΗΧΑΝΗΣ

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ •

ΑΝΤΟΡΝΟ, ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

•ΤΕΟΝΤΟΡ ΑΝΤΟΡΝΟ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ •

ΓΙΟΥΡΓΚΕΝ ΧΑΜΠΕΡΜΑΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ

•ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΟ

ΕΞΟΥΣΙΑ, ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ



Ο πρωτοπόρος φιλόσοφος, πρωτεργάτης όλων των σύγχρο-

Henry Lefebvre- Η Εποχή Της Περιφρόνησης

Documents

Transcript of Henry Lefebvre- Η Εποχή Της Περιφρόνησης