જૈન ધર્મ� નો પારિ�ભાષિ�ક શબ્દકો� તથા પારિ�ભાષિ�ક વ્યાખ્યાઓ.અંગપૂજા ઃ જે પૂજા ક�તી વખતે પ્રભુજીની પ્રતિતર્માજીના અંગનો સ્પશ� થાય તે.

જેર્મકે જલપૂજા,ચંદનપૂજા,અને પુષ્પપૂજા વગે�ે.

અંગપ્રતિવષ્ટ ઃ દ્વાદશાંગીર્માં આવેલુ બા� અંગોર્માં �ચાયેલા આગર્મસૂત્રો.

અંગબાહ્ય ઃ દ્વાદશાંગીર્માં નહી આવેલંુ, બા� અંગોર્માં ન �ચાયેલા આગર્મસૂત્રો.

અંઘોળે ઃ અધ� સ્નાન, હાથ-પગ-રુ્મખ ધોવા તે.

અંજનશલાકા ઃ પ્રભુપ્રતિતર્માની આંખની અંદ� ઉત્તર્મ સુવર્ણ� સળી વડે અંજન આંજવંુ તે,

પ્રભુત્વનો સંકલ્પપૂવ� ક તિવષિધ - તિવધાનથી આ�ોપ ક�વો તે.

અંડજ ઃ ઈંડારૂપે થતો જન્ર્મ, ગભ�જ જન્ર્મનો એક પ્રકા�.

અંત�ંગ પરિ�ણિર્ણત : આત્માના અંદ�ના હૈયાના ભાવ, હૈયાના પરિ�ર્ણાર્મ.

અંત�ંગ શતુ્ર ઃ આત્માના અંદ�ના શતુ્ર, �ાગ, દે્વ�, ર્મોહ, અજ્ઞાન વગે�ે.

અંત�ક�ર્ણ ઃ આંતરંુ ક�વંુ, વચ્ચેની જગ્યા ખાલી ક�વી, ષિર્મથ્યાત્વ ર્મોહનીય કર્મ� ની

સ્થિIતિતના બે ભાગ ક�ી વચ્ચેનો ભાગ ખાલી ક�વો, દલિલકોનો ઉપ�-નીચે પ્રકે્ષપ ક�વો.

અંત�દૃતિષ્ટ ઃ આત્માની અંદ�ની ભાવ(જ્ઞાન)દૃતિષ્ટ, આત્માણિભરુ્મખતા.

અંતરુ્મ� હૂત� ઃ અડતાલીસ ષિર્મતિનટર્માં કંઈક ઓછુ. બે-ત્રર્ણ સર્મયથી પ્રા�ંભીને ૪૮ ષિર્મતિનટર્માં એક બે

સર્મય ઓછાં.

અકર્મ� ભૂષિર્મ ઃ જ્યાં અલિસ-ર્મષિ�-કૃષિ�નો વ્યવહા� નથી, ર્માત્ર કલ્પવૃક્ષોથી જ જીવવાનંુ છે એવાં

પ તિહર્મવંતકે્ષત્ર, પ હરિ�વ�� કે્ષત્ર, પ �મ્યક્ કે્ષત્ર, પ તિહ�ણ્યવંત કે્ષત્ર, પ દેવકુરુ,

પ ઉત્ત�કુરુ. કુલ ૩૦ પૃથ્વીઓનો તિવસ્તા�.

અકલ્યાર્ણ ઃ આત્માનંુ અતિહત, નુકસાન, આત્માને થતી પીડા.

અખંડજાપ ઃ સતત જાપ ક�વો તે, વચ્ચે અટક્યા તિવના.

અખાત્રીજ ઃ ઋ�ભદેવ પ્રભુનો, વ�ી�તપનો પા�ર્ણાનો રિદવસ, ગુજ�ાતી વૈશાખ સુદ ત્રીજ.

અખેદ ઃ ઉદે્વગ-કંટાળો ન આવવો, ની�સતા ન લાગવી.

અગમ્યાથ� ઃ ન જાર્ણી શકાય, સર્મજી શકાય તેવા પદના અથો�.

અગાધ ઃ ઊંડુ, જેનો તાગ ન પાર્મી શકાય તેવંુ.

અગા�ી ઃ ગૃહI, ઘ�બા�ી, ઘ�વાળો, શ્રાવક-શ્રાતિવકા.

અગુરુલધુઃ જેનાથી દ્રવ્ય, ગુરુ કે લઘુ ન કહેવાય તે, દ્રવ્યર્માં �હેલો એક પ્રકા�નો તિવલિશષ્ટ

ગુર્ણ અથવા સ્વભાવ.

અગોચ� ન જાર્ણી શકાય તે, અગમ્ય, ન સર્મજી શકાય તે.

અગ્રપૂજા ઃ પ્રભુજીની સારે્મ ઊભા �હીને જે પૂજા ક�ાય તે.

અઘાતી ઃ આત્માના ગુર્ણોનો ઘાત ન ક�ે તેવાં કર્મો�.

અચ�ર્માવત� ઃ જે આત્માઓનો સંસા� એક પુદ્ ગલ પ�ાવત� નથી અષિધક બાકી છે. તે,

સંસા�ર્માં હજુ વધુ પરિ�ભ્રર્મર્ણવાળા.

અષિચત્ત ઃ જેર્માં જીવ નથી તે, તિનજી�વ વસ્તુ.

અચ્યુતપતિત ઃ બા�ર્મા દેવલોકનો ઈન્દ્ર, સવ� દેવોનો સ્વાર્મી.

અચેતન ઃ તિનજી�વ વસ્તુ, જેર્માં જ્ઞાન - ચેતના નથી તે.

અજાતશત્રુ ઃ જેને કોઈ શતુ્ર જ નથી તે, સવ� ને બહુર્માનવાળી તિવલિશષ્ટ વ્યસ્થિ`ત.

અજીવ ઃ તિનજી�વ વસ્તુ, જેર્માં જીવ નથી તેવી જડ વસ્તુ.

અટ્ટાપટ્ટા ઃ ર્માયા, કપટ, આડા-અવળંુ

અઢીદ્વીપ ઃ જંબુદ્વીપ, ઘાતકીખંડ, અધ� પુષ્ક�વ� દ્વીપ, જેર્માં ર્મનુષ્યોની વસતિત છે.

તે ૪પ લાખ યોજન પ્રર્માર્ણ.

અર્ણગા� ઃ ઘ� તિવનાના, સાધુસંતો, જેને પોતાનંુ ઘ� કે આશ્રર્મ કે આશ્રય કંઈ નથી તે.

અર્ણર્મોલ ઃ અરૂ્મલ્ય, જેની કિકંર્મત ન આંકી શકાય તે.

અર્ણશન ઃ આહા�નો ત્યાગ, ઈચ્છા અને સર્મજપૂવ� ક ઉપવાસારિદ ક�વાં, સર્મજી-શોચીને રૂ્મછા� ના

ત્યાગ ર્માટે આહા�નો ત્યાગ.

અર્ણાહા�ી પદાથ� : જે વસ્તુ અશન-પાન-ખારિદર્મ અને સ્વારિદર્મર્માં ન આવતી હોય તે,

ઉપવાસારિદર્માં કા�ર્ણસ� લઈ શકાય તે.

અણુવ્રત ઃ નાનાં નાનાં વ્રત, શ્રાવક-શ્રાતિવકાનાં પ્રથર્મ પાંચ વ્રતો.

અતિતક્રર્મ ઃ પાપ ક�વાની ઈચ્છા થવી તે, પાપની ભાવના તે.

અતિતચા� ઃ અજાર્ણતાં પાપ થઈ જાય તે, અથવા સંજેાગવશાત્ પ�વશપરે્ણ જાર્ણીને જે પાપ

થાય તે, પાપાચ�ર્ણ ક�વા છતાં પાપ કયા� નંુ દુ ખ હૈયાર્માં હોય તે.

અતિતશય ઃ સાર્માન્ય ર્માનવીર્માં ન સંભવે એવંુ આશ્વય�કા�ી જીવન.

અતિતશ ય ઉતં્કઠા તીવ્રઅણિભલા�ા, જેા�દા� ઈચ્છા.

અતીત ઃ ભૂતકાળ, વીતી ગયેલંુ, થઈ ગયેલંુ.

અતીષિન્દ્રયઃ ઈષિન્દ્રયોથી ન જાર્ણી શકાય તે, ઈષિન્દ્રયોથી અગોચ�.

અથાગ પ્રયત્ન કોઈ કાય� પ્રતે્ય અતિતશય પ્રયત્ન, થાક્યા તિવના પ્રયત્ન.

અદત્તાદાન ઃ પા�કી વસ્તુ લેવી, બીજાનંુ ન આપેલંુ લેવંુ તે.

અદુષ્ટ ઃ દો� તિવનાનંુ, તિનદો��.

અદૃશ્ય ઃ આંખે ન દેખી શકાય તેવંુ, નજ�થી અગોચ�.

અદ્ધા પચ્ચક્ખાર્ણ જેર્માં કાળનો વ્યવહા� છે તેવાં પચ્ચકખાર્ણો, જેર્મ કે,નવકા�શી, પોરિ�લિસ,

સાડ્ ઢપોરિ�લિસ, પુરિ�ર્મડ્ ઢ વગે�ે.

અધર્મા� સ્થિસ્તકાય : જીવ-અજીવને સ્થિIતિતઆપવાર્માં સહાયક દ્રવ્ય. સૂક્ષ્ર્મ, અતીષિન્દ્રય, અરૂપી દ્રવ્ય.

ચૌદ �ાજલોક વ્યાપી.

અષિધક�ર્ણ ઃ આધા�, ટેકો, વસ્તુ જેર્માં �હે તે. આધા�ભૂત વસ્તુ.

અષિધગર્મ સમ્યક્ ત્વ : ગુરુ, શાસ્ત્ર-શ્રવર્ણ, વડીલોનંુ સિસંચન, ઈત્યારિદ કોઈ તિનષિર્મત્તોથી જે સમ્યક્ ત્વ થાય તે.

અધોલોક ઃ નીચેના લોક, સર્મભૂતલાથી નીચે ૯૦૦ યોજન પછીનો લોક.

અધ્યવસાયIાનક : આત્માના પરિ�ર્ણાર્મોની ત�તર્મતા, તિવચા� ભેદો, ર્મનના જુદા જુદા તિવચા�ો,

તિવચા�ોની ત�તર્મતા.

અધ્યાત્મદૃતિષ્ટ ઃ આત્માના ગુર્ણો અને સુખ ત�ફની દ્રતિષ્ટ,આત્માને તિન�ર્મળ બનાવવાની જે તિવચા�ધા�ા તે.

અધ્યાત્મી ઃ ભૌતિતક સુખથી ઉન્રુ્મખ થયેલો, આત્માના જ સ્વરૂપની પ્રાતિy ર્માટે ઝંખના ક�ના�.

અનંગ-ક્રીડા ઃ જે અંગો કાર્મ ક્રીડાનાં નથી, તેવાં અંગોથી કાર્મક્રીડા ક�વી.

અનંતકાયઃ એક શ�ી�ર્માં જયાં અનંતા જીવો સાથે વસે છે એટલેકે અનંતા જીવોની એક કાયા.

અનન્તાનુબંધી : અનંત સંસા� વધા�ે તેવો ક�ાય, યાવજ્જીવ �હે, ન�કગતિત અપાવે, સમ્યક્ ત્વનો

ઘાત ક�ે તેવો ક�ાય.

અનપવત� નીય ઃ બાંધેલ કર્મો� ગરે્મ તેવાં તિનષિર્મત્તો ર્મળે તો પર્ણ તૂટે નહીં તે.

અનણિભલાપ્ય ઃ શબ્દોથી ન બોલી શકાય, જે ભાવ શબ્દોથી ન કહી શકાય તે.

અનથ� દંડ ઃ લિબન જરૂરિ�યાતવાળા પાપ, જેના તિવના ચાલે તેવાં પાપ.

અનાગત ઃ ભાતિવર્માં થના�, હજુ ન આવેલંુ, ભાતિવર્માં આવવાવાળંુ.

અનાચા� ઃ અયોગ્ય આચા�, દુ�ાચા�, દુષ્ટ આચા�.

અનારિદઅનંત : જેને આરિદ પર્ણ નથી અને અંત પર્ણ નથી તે.

અનારિદકાળ ઃ આરિદ - પ્રા�ંભ તિવનાનો કાળ, જેનો આરિદકાળ નથી તે.

અનારિદતિનધન ઃ જેને આરિદ પર્ણ નથી અને અંત પર્ણ નથી તે. તિનધન એટલે અંત.

અનાનુપૂવી� ઃ ક્રર્મ તિવના, આડા-અવળંુ અસ્ત-વ્યસ્ત જેતે સંખ્યા ને ગર્ણવી.

અનાય� ઃ સંસ્કા� તિવનાના જીવો, ર્માનવતાના, કુલના, તથા ધર્મ� ના સંસ્કા�ો તિવનાના આત્માઓ.

અનાય� ભૂષિર્મ ઃ ઉપ�ો`ત સંસ્કા� તિવનાનંુ કે્ષત્ર, સંસ્કા� તિવનાનો દેશ. અધ્યાત્મદૃતિષ્ટ,

પૂવ�ભવ-પ�ભવારિદની દૃતિષ્ટ જ્યાં નથી તે.

અતિનકાષિચતકર્મ� : જે બાંધેલા કર્મો� ફે�ફા� ક�ી શકાય તેવાં છે તે.

અતિનત્ય ઃ જે કાયર્મ નથી �હેવાનંુ તે, નાશવંત, અતિનત્યભાવના તિવચા�વી.

અતિનવૃલિત્તક�ર્ણ : જ્યાં પ્રતિતસર્મયે આત્માના અધ્યવસાયો ચતિઢયાતા છે અથવા જ્યાં એકસર્મયવતી�

જીવોર્માં અધ્યવસાયભેદ નથી, અથવા ઉપશર્મસમ્યક્ ત્વ પાર્મતાં આવતંુ ત્રીજંુ ક�ર્ણ,

શે્રર્ણીર્માં આવતંુ ત્રીજંુ ક�ર્ણ, અથવા નવરંુ્મ ગુર્ણIાનક.

અતિનષ્ટ સંયોગ અર્ણગર્મતી વસ્તુનો ષિર્મલાપ.

અનીતિત ઃ અન્યાય, ગે�વાજબી ર્માગ� , ખોટંુ ક�વંુ તે.

અનુકંપા ઃ દયા, લાગર્ણી, કરુર્ણા, કોર્મળતા, ર્મા�પણંુ.

અનુત્ત�વાસી ઃ છેલ્લી કોરિટના ઉત્તર્મ દેવો, જેનાથી ઉત્તર્મ દેવો કોઈ નથી તે, એક બે ભવે ર્મોકે્ષ જના�ા દેવો.

અનુપયોગી ઃ જે કાર્મ ચાલતંુ હોય તેર્માં ધ્યાન ન હોય તે.

અનુર્મોદન ઃ પ્રશંસા ક�વી, વખાર્ણવંુ, જે થયંુ હોય તેને તાળી પાડીને વધાવવંુ, ર્મનથી સારંુ ર્માનવંુ.

અનેકાન્તવાદ ઃ સ્યાદ્ વાદ, અપેક્ષાવાદ, વસ્તુના સ્વરૂપનાં હકા�ાત્મક અને નકા�ાત્મક બન્ને

પાસાં ધ્યાનર્માં �ાખીને વસ્તુનંુ વર્ણ�ન ક�વંુ.

અણિન્તર્મ કાળ ઃ છેલ્લોસર્મય, રૃ્મતુ્યનો વખત, નાશ થવાનો સર્મય.

અન્યસિલંગલિસલિદ્ધ : જૈનસાધુ લિસવાય અન્ય; બાવા-જાતિત-તપાસ આરિદના સિલંગર્માં પર્ણ (સાચો ર્માગ�

સર્મજાય ત્યા�ે સિલંગ બદલ્યા તિવના) ર્મોકે્ષ જવંુ તે.

અપક્ વાહા� ઃ કાચો આહા�, નહીં પાકેલો આહા�.

અપરિ�ષિચત ઃ પરિ�ચય તિવનાનંુ,અજાર્ણ વ્યતિકત.

અપરિ�ર્ણત ઃ જેનાર્માં ધર્મ� ના સંસ્કા�ો પરિ�ર્ણાર્મ પામ્યા નથી તે.

અપય� વલિસત ઃ છેડા તિવનાનંુ, અનંત, શુ્રતજ્ઞાના ૧૪ ભેદોર્માંનો એક ભેદ, દ્રવ્ય-કે્ષત્ર-કાળ-ભાવથી અંત તિવનાનંુ.

અપયા� y ઃ જેઓ પોતાની પયા� તિyઓ પૂર્ણ� કયા� પહેલાં જ રૃ્મતુ્ય પાર્મવાના છે તે (લષિબ્ધને આશ્રયી )

અને જેઓએ પોતાની પયા� તિyઓ હજુ પૂર્ણ� ક�ી નથી તે (ક�ર્ણને આશ્રયી).

અપલાપ ઃ છુપાવવંુ, સંતાડવંુ, સત્ય જાહે� ન ક�વંુ તે.

અપવાદ ઃ કેડીર્માગ� , છૂટછાટવાળો �સ્તો, રૂ્મળર્માગ� જે Iાને જવાતંુ હોય તે જ Iાને જવા

ર્માટે તકલીફવાળો પર્ણ નાનો �સ્તો, અથવા કિનંદા, દો�ો, અપયશ.

અપાનવાયુ ઃ શ�ી�ના નીચેના ભાગથી નીકળતો વાયુ. (વાછૂટ થવી તે)

અપાયાપગર્માતિતશય : ભગવાનના ચા� અતિતશયોર્માંનો એક અતિતશય, ભગવાન જ્યાં તિવચ�ે ત્યાં લોકોનાં

બાહ્ય-અભ્યંત� અપાયોનો (દુ ખોનો) અપગર્મ (નાશ) થાય તે.

અપા� સંસા� ઃ જેનો છેડો નથી, અંત નથી એવો આ સંસા�.

અપુન�ાવૃલિત્ત ઃ જ્યાંથી ફ�ી પાછા આવવાનંુ નથી, ફ�ી જન્ર્મ ક�વાનો નથી તે.

અપુનબ� ન્ધક ઃ જે આત્માઓ કર્મો�ની ઉતૃ્કષ્ટ સ્થિIતિત ફ�ી વા� નથી બાંધવાના તે, જેઓર્માં તીવ્ર ભાવે પાપ

ન ક�વાપણંુ છે, સંસા�નંુ અણિભનંદન નથી અને ઉષિચત સ્થિIતિતનંુ આચ�ર્ણ ક�ે છે તે જીવો.

અપૂવ� ક�ર્ણ ઃ પહેલાં કોઈ રિદવસ ન આવેલો સંુદ� અધ્યવસાય, કે જેના બળથી �ાગ-દે્ર�ની

ગ્રંષિન્થનો ભેદ થાય, તથા શે્રર્ણીર્માં આવનારંુ બીજંુ ક�ર્ણ, આઠરંુ્મ ગુર્ણIાનક.

અપ્ કાય ઃ પાર્ણીરૂપે જે જીવો છે તે, પાર્ણીના જે જીવો છે તે.

અપ્રતિતઘાતી ઃ ક્યાંય સ્ખલના ન પારે્મ તેવંુ, કયાંય અટકે નહીં તેવંુ, લોક-અલોકના પદાથો� જેાવા

છતાં કયાંય તકલીફ તિવ�ાર્મ ન પારે્મ તેવંુ.

અપ્રતિતહતઃ કોઈથી ન હર્ણાય તેવંુ, કોઈથી ન દબાય તેવંુ.

અપ્રર્માર્જિજંત ઃ પ્રર્માજ�ના (પરિડલેહર્ણ)કયા� તિવનાનંુ, જે વસ્ત્રો પાત્રો-અને ભૂષિર્મની પ્રર્માજ�ના ન ક�ી હોય તે.

અફસોસ ઃ પસ્તાવો, ક�ેલા કાય� ની તિનન્દા ક�વી તે.

અબાધાકાળ ઃ કર્મ� બાંધતી વખતે દલિલક �ચના તિવનાનો કાળ.

અબોધ ઃ અજ્ઞાન દશા, અર્ણસર્મજ, બોધ તિવનાનંુ.

અભવ્ય ઃ અયોગ્ય, ર્મોકે્ષ જવાને અપાત્ર, જેર્માં ર્મોકે્ષ જવાની રુષિચ કદાતિપ થતી નથી તે.

અભક્ષ્ય ઃ ખાવાને ર્માટે અયોગ્ય, ન ખાવા લાયક, જે ખાવાથી ઘર્ણી કિહંસા થતી હોય, ઘર્ણા

�ોગો થતા હોય તે.

અણિભગ્રહ ઃ ર્મનની ધા�ર્ણા, ર્મનની કલ્પના ર્મનની ર્મક્કર્મતા.

અણિભગ્રહપચ્ચક્ ખાર્ણ : ર્મનની ધા�ર્ણા રુ્મજબ ક�ાતા ખાવા-પીવાના પચ્ચક્ ખાર્ણ.

અણિભપ્રાયઃ ર્માન્યતા, તિવચા�, આશયતિવશે�.

અણિભર્માનઃ અહંકા�, ર્મોટાઈ, નાના હોતે છતે ર્મોટા દેખાવાની વૃલિત્ત.

અણિભલાપ્ય ઃ શબ્દથી કહી શકાય, સર્મજાવી શકાય તેવા ભાવો.

અણિભવાદન ઃ નર્મસ્કા� ક�વા, પગે પડવંુ, વંદન ક�વંુ તે.

અભોગ્ય ઃ ભોગવવાને અયોગ્ય, ઉપભોગ ન ક�વા યોગ્ય.

અભ્યંત�તપ ઃ આત્માને તપાવે, લોકો દેખી ન શકે, જેના લોકો ર્માન-બહુર્માન ન ક�ે તેવો

પ્રાયણિ�ત્તારિદ તપતિવશે�.

અભ્યાખ્યાન ઃ આળ દેવંુ, કોઈના ઉપ� આકે્ષપ ક�વો, ખોટંુ કલંક ચડાવવંુ કોઈને ખોટી �ીતે

દોષિ�ત ક�વો.

અભ્યુપગર્મ ઃ વસ્તુનો સ્વીકા�, આદ�.

અર્મ� ઃ દેવ, જેા કે દેવોને પર્ણ ર્મ�ર્ણ આવે જ છે પ�ંતુ લાંબાં આયુષ્ય હોવાથી અને

આયુષ્ય ઓછંુ નહીં થવાથી જારે્ણ નહીં ર્મ�ના�.

અર્મ�ેન્દ્ર ઃ દેવેન્દ્ર, દેવોના ર્મહા�ાજા, દેવોના સ્વાર્મી.

અર્માપકાળ ઃ જેના કાળનો કોઈ પા� નથી તે, અપરિ�ષિર્મત કાળવાળંુ.

અર્મીદ્રતિષ્ટ ઃ અરૃ્મતભ�ેલી નજ�, અરૃ્મત જેવી ર્મીઠી દ્રતિષ્ટ.

અર્મોઘ દેશના ઃ જે દેશના અવશ્ય ફળ આપે જ, તેવી દેશના.

અયોગીકેવલીગુર્ણ Iાનક : ર્મન-વચન-કાયાના યોગ તિવનાનંુ ૧૪રંુ્મ ગુર્ણIાનક, સાધનાનંુ લિશખ�.

અ�ાજકતા ઃ �ાજા તિવનાનો દેશ, તિનના� યક સ્થિIતિત.

અરિ�હંત પ્રભુ ઃ જેરે્ણ આત્મશતુ્રઓને હણ્યા છે તથા તીથ� ક�પર્ણાના ચોત્રીસ અતિતશયોને જે યોગ્ય છે તે.

અરૂપી દ્રવ્ય ઃ વર્ણ� -ગંધ-�સ-સ્પશ� તિવનાનંુ દ્રવ્ય (તિન�યનયથી); ચકુ્ષથી ન દેખી શકાય તેવંુ

દ્રવ્ય (વ્યવહા�નયથી).

અથ� ભેદ ઃ જ્યાં કહેવાનંુ તાત્પય� જુદંુ હોય તે.

અથા� પલિત્તન્યાય : જે કંઈ બોલાય, તેર્માંથી સ�ી આવતો તિનણિ�ત બીજેા અથ� , અતિવનાભાવવાળો જે બીજેા

અથ� તે. જેર્મ કે “જાડો દેવદત્ત રિદવસે ખાતો નથી.” (અથા� ત્ �ાતે્ર ખાય છે).

અથો�પાજ�ન ઃ ધન રે્મળવવાના પ્રયત્નો.

અધા� વનત્ પ્રર્ણાર્મ : પ્રર્ણાર્મ ક�તી વખતે ૨ હાથ, ૨ પગ અને ર્મસ્તક એર્મ પાંચ અંગ નર્માવવાં જેાઈએ

તેને બદલે અડધાં નર્માવીએ અને અડધાં ન નર્માવીએ તેવો પ્રર્ણાર્મ.

અહ� ત્ ઃ અરિ�હંતપ્રભુ, ચોત્રીસ અતિતશયોને યોગ્ય.

અલંકા� ઃ દાગીના, શ�ી�ની શોભા, કાવ્યોર્માં વપ�ાતા અલંકા�ો.

અલાબુ ઃ તંુબડંુ, ર્માટીના લેપથી ડૂબી જાય તે.

અલોકાકાશ ઃ ધર્મ� સ્થિસ્તકાયારિદદ્રવ્યો જ્યાં નથી ત્યાં �હેલો આકાશ.

અલૌતિકક ઃ લોકોના ર્માનસર્માં ન ઊત�ે, ન સર્મજાય તેવંુ.

અલ્પબહુત્વ ઃ બે-ત્રર્ણ-ચા� વસ્તુઓર્માં થોડંુ શંુ અને ઘણંુ શંુ? તે.

અવગાહના ઃ ઊંચાઈ, શ�ી�ની અથવા લિસદ્ધગત આત્માની ઊંચાઈ.

અવદાત ઃ સ્વચ્છ - તિનર્મ�ળ ગુર્ણો.

અવધ ઃ પાપ, હલકાં કાર્મો, તુચ્છ કાર્મો.

અવસર્પિપંર્ણી ઃ પડતો કાળ, જેર્માં ર્મનુષ્ય-તિતય� ચોનાં બુલિદ્ધબળ-સંધયર્ણ-આયુષ્યારિદ ઘટતાં જાય તે.

અવસ્વાતિપની તિનદ્રા : ઈન્દ્રારિદ દેવોએ તીથ� ક�પ્રભુની ર્માતાને આપેલી એક પ્રકા�ની તિનદ્રા, જેર્માં ર્માતા

જાગે નહીં તે.

અતિવકા�ી દ્રવ્ય : તિવકા� તિવનાનંુ દ્રવ્ય, જીવ-પુદ્ ગલ તિવનાનાં બાકીનાં દ્રવ્યો વ્યવહા� નયથી

અતિવકા�ી છે.(જેા કે તિન�ય નયથી તે શે�દ્રવ્યોર્માં પર્ણ પ્રતિતક્ષરે્ણ પયા� યો થાય જ છે.)

અતિવનાશી ઃ ભાતિવર્માં કોઈકાળે જે વસ્તુ તિવનાશ ન પારે્મ તે.

અતિવભાજ્ય કાળ : જે સૂક્ષ્ર્મર્માં સૂક્ષ્ર્મ કાળ, કે જેના બે ભાગ ન થાય તે સર્મય.

અતિવ�ત સમ્યગ્ દૃતિષ્ટ : જે જીવોર્માં સમ્યગ્ દશ� ન આવ્યંુ છે પ�ંતુ (તિવ�તિત) ત્યાગ આવ્યો નથી તે

ચોથા ગુર્ણઠાર્ણાવાળા જીવો.

અવ્યાબાધ સુખ : એવંુ જે સુખ છે કે જેર્માં અલ્પર્માત્રાએ પર્ણ દુ ખ નથી, અથા� ત્ ર્મોક્ષનંુ જે સુખ છે તે.

અશ�ર્ણ ભાવના : આ સંસા�ર્માં સાચંુ કોઈ શ�ર્ણ નથી, સૌ સ્વાથ� નાં જ સગાં છે, સાચંુ એક અરિ�હંત

પ્રભુનંુ જ શ�ર્ણ છે એવી ભાવના ભાવવી તે.

અશુષિચ ભાવના : શ�ી� અપતિવત્ર-પદાથો�થી જ ભ�ેલંુ છે. દ�ેક લિછદ્રોથી અશુષિચ નીકળ્યા જ ક�ે છે

તેવા આ શ�ી� ઉપ� શોભા-ટાપટીપ અને શર્ણગા� શંુ કાર્મનાં?

અશુભોદય ઃ પાપકર્મો�નો ઉદય, દુ ખ આપે તેવાં કર્મો�નો ઉદય.

અશોકવૃક્ષ ઃ પ્રભુ સર્મોવસ�ર્ણર્માં લિબ�ાજે ત્યા�ે દેવો આવંુ સંુદ� વૃક્ષ �ચે છે, જે પ્રભુનો અતિતશય છે.

અષ્ટકર્મ� ઃ જ્ઞાનાવ�ર્ણીયારિદ આઠ કર્મો�.

અષ્ટપ્રવચનર્માતા : પાંચ સષિર્મતિત અને ત્રર્ણ ગુતિy આ આઠને ર્માતા કહેવાય છે, કા�ર્ણ કે તેનાથી

ધર્મ� રૂપી પુત્રની ઉત્પલિત્ત.

અષ્ટાતિ�કા ર્મહોત્સવ : આઠ રિદવસનો લિજનભસ્થિ`તનો અઠ્ઠાઈ ર્મહોત્સવ અથવા પજુસર્ણ-પવ� .

અસંપ્રજ્ઞાત સર્માષિધ : જ્યાં ર્મન-વચન-કાયાના યોગો નથી, સવ�થા આત્મા શાન્ત છે એવી કર્મો�ના

સવ� આગર્મન તિવનાની અવIા.

અશાતાવેદનીય : જે કર્મ� ના ઉદયથી શ�ી�ારિદ સંબંધી પ્રતિતકૂલતાઓ પ્રાy થાય, પીડા-વેદના થાય તે.

અસૂયા ઃ ઈષ્યા� -દાઝ-અદેખાઈ પ�ની ઋલિદ્ધ ન ખર્મવી.

અતિહતકા�ક ઃ નુકસાનકા�ક, અકલ્યાર્ણ ક�ના�.

અહો�ત ઃ રિદવસ-�ાષિત્ર, ચોવીસ કલાક.

અક્ષતપૂજા ઃ પ્રભુની સારે્મ ચોખાનાં સાષિથયા વગે�ેથી થતી પૂજા.

અજ્ઞાતભાવ ઃ આત્માની અજ્ઞાન દશા, વસ્તુત્ત્વની અર્ણસર્મજ.

આકાશગાર્મી ઃ આકાશર્માગ� ઊડવાની-જવાની-આવવાની શસ્થિ`ત.

આકાશસ્થિસ્તકાય : જીવ-પુદ્ ગલોને અવગાહ આપનારંુ એક દ્રવ્ય.

આકિકંચન્ય ઃ કંઈ પર્ણ પદાથ� પાસે ન �ાખવો તે, સવ� વસ્તુના ત્યાગી.

આક્રોશ ઃ ગુસ્સો, કોપ, આવેશ.

આગર્મ ઃ ગર્ણધ�, ભગવન્તોએ �ચેલાં શાસ્ત્રો, રૂ્મલ શાસ્ત્રો.

આગર્મગમ્ય ઃ આગર્મોથી જાર્ણી શકાય તેવા તિવ�યો.

આગર્મશુ્રત ઃ ગર્ણધ� ભગવનતોનાં બનાવેલાં આગર્મો એ જ શુ્રત.

આગાઢજેાગ ઃ સાધુ-સાધ્વીજી ર્મહા�ાજશ્રીની એવા પ્રકા�ની આગર્મના યોગવહનની તિક્રયા કે

જેર્માંથી પ્રાર્ણાંતે પર્ણ નીકળી ન શકાય.

આચા� ઃ જ્ઞાનારિદ પાંચ ગુર્ણોની વૃલિદ્ધ થાય તેવા સદાચા�.

આચાય� પદ ઃ છત્રીસ ગુર્ણોવાળુ, સૂરિ�રં્મત્રના જાપવાળંુ, પંચાચા�ને પાળવા-પળાવવાવાળંુ

એક તિવલિશષ્ટ પદ.

આત્મચિચંતન ઃ આત્માના સ્વરૂપનંુ ચિચંતન ક�વંુ, ર્મનન ક�વંુ તે.

આદાનપ્રદાન ઃ લેવડદેવડ, વસ્તુની આપ-લે ક�વી તે.

આધાકર્મી�દો� ઃ સાધુ-સાધ્વીજીને ઉદ્દેશીને જે જે બનાવ્યંુ હોય તે આહા�ારિદ જેા તેઓ વહો�ે તો તે.

આધ્યાત્મિત્મક દૃતિષ્ટ આત્માણિભરુ્મખ દૃતિષ્ટ, આત્માના ગુર્ણોની પ્રાતિy ત�ફનંુ જ ધ્યાન.

આનન્દ ઃ હ�� , પ્રસન્નતા, હાર્દિદકં પ્રેર્મ.

આyપુરુ� ઃ યથાથ� જ્ઞાન ધ�ાવના� અને યથાથ� બોલના�ા.

આભા ઃ પ્રકાશ, તેજ, ચર્મક, ઝાકઝર્માળ.

આમ્લ �સ ઃ ખાટો �સ, ખાટંુ, ખાટા પદાથો�નો સ્વાદ.

આયંલિબલઃ છ તિવગઈઓ, અને તિવકા�-વાસનાનાં ઉતે્તજક દ્રવ્યોનો ત્યાગ, ની�સ ભોજન

એક ટંક લેવંુ તે.

આયુષ્યકર્મ� ઃ એક ભવર્માં જીવાડના�,પકડી �ાખના�, નીકળવા ન દેના�, પગર્માં નંખાયેલી બેડી જેવંુ.

આ�ંભ-સર્મા�ંભ : જીવોની કિહંસા ક�વી તે આ�ંભ, અને કિહંસા ક�વાની તૈયા�ી ક�વી, સાધન-સાર્મગ્રી

ભેગી ક�વી તે સર્મા�ંભ.

આ�ા ઃ અવસર્પિપંર્ણી-ઉત્સર્પિપરં્ણીના છ જાતના કાલતિવભાગ. ગાડાના પૈડાર્માં �હેલા આ�ા જેવા

જે ભાગો તે.

આ�ાધક ઃ આ�ાધના ક�ના�, સંસા�નાં ભૌતિતક સુખ-દુ ખો ઉપ�નો �ાગ-દે્વ� ઓછો

ક�ી અધ્યાત્મદૃતિષ્ટ ત�ફ જના�.

આ�ાધના ઃ અધ્યાત્મદૃતિષ્ટની પ્રાતિy ર્માટે ક�ાતી ધર્મ� તિક્રયા.

આ�ાધ્ય ઃ આ�ાધના ક�વા યોગ્ય પ�ર્માત્મા અને ધર્મ� ગુરુ વગે�ે.

આત� ધ્યાન ઃ સુખ-દુ ખની ચિચંતાઓ ક�વી, ર્મનગર્મતી વસ્તુનો તિવયોગ થાય અને અર્ણગર્મતી

વસ્તુનો સંયોગ થાય ત્યા�ે �ડવંુ, ઉદાસ થવંુ, શ�ી�ની ચિચંતા ક�વી, તિનયાણંુ ક�વંુ વગે�ે.

આય� કુલ ઃ સંસ્કા�ી ઘ�ો, આત્માની દૃતિષ્ટવાળાં ઘ�ોર્માં જન્ર્મ.

આય� દેશ ઃ આત્મા, પૂવ�ભવ, પ�ભવ, ધર્મ� , કર્મ� ને ર્માનવાવાળો દેશ.

આલોચના ઃ અજાર્ણતાં થયેલા પાપના પ્રાયણિ�ત ર્માટે, અથવા પ�વશતાથી જાર્ણીને થયેલા

પાપના પ્રાયણિ�ત ર્માટે ક�ાતી ર્મનોવેદના, તેના દંડ ર્માટે ક�ાતી ધર્મ� તિક્રયા તે.

આવલિલકા ઃ અસંખ્યાત સર્મયોનો સરૂ્મહ તે આવલિલકા, અથવા ૪૮ ષિર્મતિનટર્માં

૧, ૬૭, ૭૭, ૨૧૬, આવલિલકાઓ (સર્મય) થાય છે.

આવશ્યકઃ અવશ્ય ક�વા લાયક કાય� તિવશે�, આખા રિદવસ-�ાતર્માં અવશ્ય કત� વ્ય-

સાર્માષિયકારિદ છ આવશ્યક જાર્ણવાં.

આશાતના ઃ અપભ્રાજના, અવહેલના, તિત�સ્કા�, અર્ણછાજતંુ વત�ન, દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્ર પ્રતે્ય

અયોગ્ય વત�ન ક�વંુ.

આસન્નભવ્ય ઃ બે-ચા� ભવોર્માં જ ર્મોકે્ષ જના�, નજીકના કાળર્માં ર્મોકે્ષ જના�.

આસન્નોપકા�ી બહુ જ નજીકના જ ઉપકા�ી, જેર્મ કે પ્રભુ ર્મહાવી� સ્વાર્મી.

આસ્થિસ્તકતા ઃ જીવ, પૂવ�ભવ, પ�ભવ, આરિદ છે એવી ર્માન્યતા.

આળપંપાળ ઃ ર્માથા ઉપ�નો બોજેા, તિન�થ� ક ચિચંતા, ચા�ે બાજુની લિબનજરૂ�ી ઉપાષિધઓ.

ઈસ્થિચ્છત ઃ ર્મનગર્મતંુ, ર્મનવાંલિછત, ર્મનર્માન્યંુ.

ઈત્વ�કષિથત ઃ અલ્પકાળ ર્માટે ક�ાતંુ પચ્ચકખાર્ણ, અલ્પકાલીન પ્રતિતજ્ઞા.

ઈત્વ� પરિ�ગૃતિહતાગર્મન : કોઈ અન્ય પુરુ�ે અલ્પકાળ ર્માટે ભાડેથી �ખાત �ાખેલી સ્ત્રીની સાથે સંસા�વ્યવહા�

ક�વો તે.

ઈન્દ્ર ઃ સવ� દેવોનો �ાજા, દેવોનો સ્વાર્મી, ઐશ્વય� વાળો.

ઈયા�સષિર્મતિત ઃ જ્યા�ે જ્યા�ે ચાલવાનંુ આવે ત્યા�ે ત્યા�ે પગ નીચેની ભૂષિર્મને બ�ાબ� જેાતાં

ચાલવંુ જેથી સ્વ-પ� એર્મ બન્નેની �ક્ષા થાય.

ઈષ્યા� ઃ દાઝ, અદેખાઈ, અંદ�ની બળત�ા, અસહનશીલતા.

ઈશાન ઃ વૈર્માતિનક દેવોર્માં બીજેા દેવલોક, તેના ઈન્દ્રનંુ નાર્મ ઈશાનેન્દ્ર.

ઈ�ત્પ્રાગ્ભા�ા ઃ લિસદ્ધલિશલા, લિસદ્ધભગવન્તો જેનાથી એક યોજન ઉપ� લિબ�ાજે છે તે �ત્નર્મય પૃથ્વી.

ઈષ્ટફલલિસલિદ્ધ ઃ ર્મનવાંલિછત ફલની પ્રાતિy, ર્મનગર્મતંુ પ્રાy થવંુ તે.

ઈષ્ટતિવ�ય ઃ ર્મનગર્મતો તિવ�ય, ર્મનગર્મતો પદાથ� .

ઈહા ઃ ચિચંતવર્ણા, તિવચા�ર્ણા, ર્મતિતજ્ઞાનનો એક ભેદ.

ઉખ� ભૂષિર્મ ઃ વાવેલંુ બીજ જ્યાં ઊગે નહી, તેવી વંધ્યભૂષિર્મ.

ઉગ્રતા ઃ આવેશ, જેા�દા�પણંુ, તાલાવેલી, અતિતશય �લિસકતા.

ઉનોદરિ�કાઃ ભૂખ ક�તાં ઓછંુ ખાવંુ, પુરૂ�નો ૩૨ કવલ, અને સ્ત્રીનો ૨૮ કવલ આહા� શાસ્ત્રોર્માં

કહ્યો છે. તેનાથી બે-પાંચ-દશ કોલિળયા આહા� ઓછો ક�વો તે.

ઉર્ણોદરિ� તપ ઃ આહા� અને શ�ી� ઉપ�ની રૂ્મછા� છોડવા ર્માટે જ ઓછો આહા� ક�વો તે.

ઉતૃ્કષ્ટ ઃ સવ� થી અષિધક, વધુર્માં વધુ, સૌથી અણિન્તર્મ.

ઉત્તર્મ સર્માષિધ ઃ અનુકૂળ-પ્રતિતકૂળ ભાવો પ્રતે્ય જ્યાં હ�� -શોક નથી. ઊંચાર્માં ઊંચો સર્મભાવ છે તે ઉત્તર્મ સર્માષિધ.

ઉત્તર્મોત્તર્મ ઃ સવ� થી ઉત્તર્મ, સવ� શે્રષ્ઠ, સૌથી ગુર્ણોર્માં ચતિઢયાતંુ.

ઉત્ત�કુરુકે્ષત્ર ઃ ર્મહાતિવદેહકે્ષત્રર્માં આવેલ, ચોથા આ�ા જેવા કાળવાળંુ એક કે્ષત્ર.

ઉત્પાદ ઃ ઉત્પલિત્ત, જન્ર્મ, પદાથ� નંુ ઉત્પન્ન થવંુ.

ઉત્સર્પિપરં્ણી ઃ ચઢતો કાળ, જેર્માં ર્મનુષ્ય-તિતય� ચોનાં બુલિદ્ધ-બળ-સંધયર્ણ-આયુષ્યારિદ વધતાં જાય તે.

ઉત્સાહપૂવ� ક ઃ ર્મનની પ્રસન્નતાપૂવ� ક, અતિતશય �સપૂવ� ક.

ઉતુ્સકતા ઃ અધી�ાઈ, જાર્ણવાની તર્મન્ના, જાર્ણવાની ભૂખ.

ઉતે્સધાંગુલ ઃ અંગુલના ત્રર્ણ પ્રકા�ોર્માંનંુ એક અંગુલ, પ્રભુ ર્મહાવી� સ્વાર્મીના અંગુલથી અધા�

ર્માપનંુ અંગુલ.

ઉદય ઃ આબાદી, ચડતી, પૂવ� બાંધેલા કર્મો�ને ભોગવવાં તે.

ઉદ�ભ�ર્ણારિદ : પોતાના પેટને ભ�વંુ વગે�ે સ્વાથ� ર્માત્રનાં કાયો�.

ઉદ્ ભટ્ટ ઃ ન શોભે તેવંુ, તોફાની, અર્ણછાજતંુ, અનુષિચત વેશ, પરિ�વેશ, વત�ન વગે�ે.

ઉદ્ વત�નાક�ર્ણ : બંધાતા કર્મ� ની નાની સ્થિIતિત ર્મોટી ક�વી, રં્મદ�સ તીવ્ર ક�વો, તેર્માંવપ�ાતંુ વીય� તિવશે�.

ઉદ્ વલનાક�ર્ણ : અરુ્મક તિવવલિક્ષત કર્મો�ને તેને અનુરૂપ અન્ય કર્મો�ર્માં સંક્રર્માવાવની જે પ્રતિક્રયા તે. જેર્મકે

સમ્યક્ ત્વ અને ષિર્મશ્રર્મોહનીયને ષિર્મથ્યાત્વર્માં સંક્રર્માવવી તે ઉદ્ વલના અને

તેર્માં વપ�ાતંુ જે યોગાત્મક વીય� તે ઉદ્ વલનાક�ર્ણ.

ઉદ્ વેગ ઃ ઉદાસનતા, કંટાળો, વસ્તુ પ્રતે્ય અરુષિચભાવ.

ઉન્ર્મત્ત ઃ ઉન્ર્માદવાળો, તિવવેક તિવનાનો, ગાંડો, ર્મદથી ભ�ેલેો.

ઉન્ર્માદ ઃ અહંકા�, ર્મદ, અણિભર્માન, તિવવેકશૂન્યતા.

ઉન્ર્માગ� ઃ ખોટો �સ્તો, અવળો ર્માગ� , સાધ્યથી તિવરુદ્વ ર્માગ� .

ઉપક�ર્ણ ઃ સાધન, તિનષિર્મત્ત, સાધ્ય સાધવાર્માં સહાયક.

ઉપકા�ક ઃ ઉપકા� ક�ના�, ર્મદદગા�, સહાયક, તિહત ક�ના�.

ઉપચય ઃ વૃલિદ્ધ, વધા�ો, અષિધકતા થવી.

ઉપચા� ક�વો : આ�ોપ ક�વો, જે વસ્તુ જે રૂપે ન હોય તેને તે રૂપે સર્મજવી, જેર્મ કે વ�સાદ વ�સે છે

ત્યા�ે “સોનંુ વ�સે છે” એર્મ આ�ોપ ક�વો તે.

ઉપધાનતપ ઃ નવકા�રં્મત્રારિદના અધ્યયન ર્માટે ક�ાતો એક પ્રકા�નો તિવલિશષ્ટ તપ, અઢા�-અઢા�-

છ-અને ચા� રિદવસનો તપ. તથા અઠયાવીસ અને પાંત્રીસ રિદવસનો તિવલિશષ્ટ તપ.

ઉપપાત જન્ર્મ ઃ દેવ-ના�કીનો જન્ર્મ, પોતપોતાના તિનયતIાનર્માં જન્ર્મ.

ઉપભોગ-પરિ�ભોગ : એક વા� ભોગવાય તેવી ચીજ તે ઉપભોગ અને વા�ંવા� ભોગવાય તેવી ચીજ

તે પરિ�ભોગ અને ભોગ-ઉપભોગ શબ્દ જ્યા�ે વપ�ાય ત્યા�ે એક વા� ભોગવાય તે

ભોગ અને વા�ંવા� વપ�ાય તે ઉપભોગ કહેવાય છે.

ઉપષિર્મતિત ભવપ્રપંચ : તે નાર્મનો ર્મહાગ્રંથ, સંસા�ના પ્રપંચને નાટકની ઉપર્મા.

ઉપયોગ ઃ જ્ઞાનર્માં ષિચત્ત પ�ોવવંુ, ધ્યાન આપવંુ, જ્ઞાનારિદ પ્રાતિyકાલે ર્મનને તેર્માં જ લીન ક�વંુ,

કાય� ર્માં એકાગ્રતા.

ઉપયોગશૂન્ય ઃ જે કાય� ક�ીએ તે કાય� ર્માં ર્મન ન હોય ને.

ઉપવાસ ઃ આહા�ની ર્મર્મતાના ત્યાગપૂવ� ક રિદવસ-�ાત આહા�ત્યાગ ક�વો.

ઉપશર્મ ઃ ક�ાયોને દબાવવા, ક�ાયોને શાન્ત ક�વા.

ઉપશર્મશે્રર્ણી ઃ ક�ાય-નોક�ાયોને દબાવતાં દબાવતાં ઉપ� ૮-૯-૧૦-૧૧ર્મા ગુર્ણઠારે્ણ ચડવંૃ.

ઉપશાન્તર્મોહગુર્ણIાનક :સવ�થા ર્મોહ જેનો ઉપશર્મી ગયો છે તેવંુ બા�રંુ્મ ગુર્ણIાનક.

ઉપાંગ ઃ બા� અંગના આધા�ે �ચાયેલાં શાસ્ત્રો, ઉવવાઈ, �ાયપસેર્ણી જીવાણિભગર્મ વગે�ે

શાસ્ત્રો. અથવા શ�ી�ના અવયવોના પેટા અવયવો, જેર્મકે હાથની આંગળીઓ.

ઉપાદેવ ઃ આદ�વા લાયક, પ્રાy ક�વા લાયક, તિહતકા�ી.

ઉપાષિધયુ`ત ઃ રુ્મશ્કેલીઓથી ભ�પૂ�, સંકટોથી વ્યાy, અથવા રિડગ્રીવાળંુ, પદવીવાળંુ

ઉપાધ્યાય ઃ ભર્ણાવના�, સર્મજાવના�, લિશક્ષક, અથવા ર્મહાન સાધુ.

ઉપાશ્રય ઃ ધર્મ� તિક્રયા અને વ્યાખ્યાન આરિદ ક�વા ર્માટેનંુ Iાન.

ઉપાસના ઃ આ�ાધના, ધર્મ� કાય� ર્માં એકાગ્રતા, લીનતા.

ઉભયતિક્રયા ઃ બન્ને ટાઈર્મ સવા� સાંજે ક�ાતી ધર્મ� તિક્રયા. પ્રતિતક્રર્મર્ણ-દશ� ન-પૂજન-સ્વાધ્યાયારિદ.

ઉભયટંક ઃ સવા�-સાંજ, બન્ને ટાઈર્મ, પ્રભાત અને સાયંકાળ.

ઉ� પરિ�સપ� ઃ પેટે ચાલના�ા જીવો, સપ� , અજગ� વગે�ે.

ઊર્ણ�યોગ ઃ પ્રતિતક્રર્મર્ણ-ચૈત્યવંદનારિદ તિક્રયાનાં રૂ્મળ સૂત્રો અતિતશય સ્પષ્ટ બોલવાં, બોલતી

વખતે તેર્માં ઉપયોગ �ાખવો.

ઊધ્વ�લોક ઃ ઉપ�નો લોક,સર્મભૂતલાથી ૯૦૦ યોજન પછીનો વૈર્માતિનક-ગ્રૈવેયક આરિદ દેવો

વાળો લોક.

ઉવવુહ ઃ ગુર્ણીના ગુર્ણોની પ્રશંસા ક�વી, પ્રે�ર્ણા ક�વી.

ઉહાપોહ ઃ ચિચંતન-ર્મનન, તક� , તિવતક� , સૂક્ષ્ર્મજાર્ણવાનો પ્રયત્ન.

ઋજુતા ઃ સ�ળતા, ર્માયા�તિહતતા, તિનષ્કપટતા.

ઋર્ણરુ્મ`તઃ દેવાથી રુ્મકાયેલો, જેના ર્માથે ક�જ નથી તે.

ઋલિદ્ધગા�વ ઃ ધનની આસસ્થિ`ત, પૈસાની ર્મર્મતા.

ઋ�ભના�ાયસંધયર્ણ : જેના શ�ી�ર્માં હાડકાંની ર્મજબૂતાઈ એવી હોય કે જારે્ણ બે હાડકાં સાર્મસાર્માં

ર્મક� ટબંધની જેર્મ વીંટાયાં હોય અને ઉપ� ર્મજબૂત પાટો લપેટ્યો હોય તેવી ર્મજબૂતાઈ.

ઋષિ�ભાલિસત ઃ ઋષિ�-રુ્મતિનઓને કહેલંુ, તેઓએ બતાવેલંુ

એકર્મના ઃ સવ� એક ર્મનવાળા, એકષિચત્તવાળા થઈને.

એકલઆહા�ી : એક જ ટંક ભોજન એકાસણંુ ક�વંુ તે. પાદચા�ી સંધર્માં છ “�ી” પાળવાર્માં આ એક અંગ.

એકલઠાણંુ ઃ એક જ ટાઈર્મ ભોજન ક�વંુ. પ�ંતુ રુ્મખ અને હાથ તિવના અન્ય અંગો ન હલાવવાં.

એકલપેટંુ ઃ પોતાનંુ જ પેટ ભ�ના�, પોતાનુ જ જેાના�.

એકલતિવહા�ી ઃ જે રુ્મતિનઓ એકલા તિવચ�ે, સાથીદા� ન હોય તે.

એક લિસદ્ધઃ લિસદ્ધના પંદ� ભેદોર્માંનો એક ભેદ, ર્મોકે્ષ જતી વખતે જે એકલા હોય તે, જેર્મકે

ર્મહાવી� સ્વાર્મી.

(ર્મૌન) એકાદશી : અગ્યા�સ, ર્મૌન એકાદશી, ર્માગસ� સુદ અગ્યા�સ.

એકાશણંુ ઃ એક જ ટાઈર્મ ભોજન ક�વંુ શે� સર્મયે ભોજનત્યાગ.

એકેષિન્દ્રય ઃ જે જીવોને ફકત એક સ્પશ� ષિન્દ્રય (ચાર્મડી) જ છે તે.

એઠંુ રૂ્મકવંુઃ ભોજન ક�તાં છાંડવંુ, જેર્માં જીવોની કિહંસા થાય છે.

એવંભૂત નય ઃ જે શબ્દનો જેવો વાક્ય અથ� થતો હોય તેવા અથ� સાથે તેવી તિક્રયા સ્વીકા�ે તે,

તિક્રયા પરિ�ર્ણત અથ� ને જે ર્માને તે, જેર્મ કે અધ્યયન ક�ાવતા હોય ત્યા�ે જ અધ્યાપક.

એ�ર્ણાસષિર્મતિત ઃ તિનદો�� આહા� લાવવો તે, બેતાલીસ દો��તિહત ગોચ�ીની પ્રાતિy, ગૃહIને

આશ્રયી બની શકે તેટલો વધા�ે તિનદો�� આહા� બનાવવો.

ઐતિતહાલિસક ઃ ઈતિતહાસથી લિસદ્ધ થના�, ઈતિતહાસજન્ય તિવ�ય.

ઐ�ાવર્ણ ઃ ઈન્દ્ર ર્મહા�ાજાનો હાથી.

ઐ�ાવતકે્ષત્ર ઃ ભ�ત જેવંુ જ જંબૂદ્વીપારિદ દ્વીપોર્માં આવેલંુ ઉત્ત� રિદશાર્માં �હેલંુ એક કે્ષત્ર, જંબૂ દ્વીપર્માં ૧,

ઘાતકીખંડર્માં ૨, અધ� પુષ્ક�ર્માં ૨, કુલ પ.

ઐતિતહ ભય ઃ આ ભવસંબંધી ભવ, �ાજા ત�ફથી આવના�ા દંડ-લિશક્ષાનો ભય,કા�ાવાસ નો

લોકતિનન્દાનો ભય, લોકપ�ાભવનો ભય વગે�ે.

ઓઘ ઃ સરૂ્મહ, સાર્માન્ય, વગ� , ભેગંુ ર્મળવંુ.

ઓઘસંજ્ઞાઃ સાર્માન્ય સંજ્ઞા,બહુ તિવચા� તિવનાની, અલ્પર્માં અલ્પ જ્ઞાનર્માત્રા, જેર્મ વેલડીઓ

ભીંત ઉપ� વળે તે.

ઓજાહા�ઃ સવ� જીવો ઉત્પલિત્તના પ્રથર્મ સર્મયે તૈજસકાર્મ�ર્ણ શ�ી�થી જે આહા� ગ્રહર્ણ ક�ે તે.

ઓદન ઃ ભાત, �ંધાયેલા તંદુલ(ચોખા).

ઓળખાર્ણ ઃ પરિ�ચય, સંપક� , એકબીજાની પ�સ્પ� જાર્ણકા�ી.

ઔષિચત્ય ઃ ઉષિચત લાગે તેટલંુ યોગ્ય, જ્યાં જે શોભે તે.

ઔત્પાતિતકી બુલિદ્ધ અકસ્માત્ થના�ી બુલિદ્ધ, હાજ�જવાબી, તત્કાલ બુલિદ્ધ.

ઔદષિયક ભાવ : પૂવ� બાંધેલા કર્મ� ના ઉદયથી પ્રાy થતા ભાવો. ર્મનુષ્ય-દેવ આરિદ અવIાઓ.

ઔદારિ�ક વગ�ર્ણા : ઔદારિ�ક શ�ી� બનાવનાને યોગ્ય પુદ્ ગલ જથ્થો. અભવ્યથી અનંત

ગુર્ણા પ�ર્માણુઓથી તિનષ્પન્ન સ્કંધો.

ઔદારિ�ક શ�ી� : ર્મનુષ્ય-તિતય� ચોનંુ શ�ી�, હાડ-ર્માંસ-ચ�બી રુષિધ�-વીય� આરિદથી બનાવાયેલંુ શ�ી� તે.

ઔપશષિર્મક ચારિ�ત્ર : ચારિ�ત્ર-ર્મોહનીય કર્મ� ના ઉપશર્મથી આત્માર્માં પ્રગટ થતંુ ઉત્તર્મ ક્ષર્મા-નમ્રતા-

સ�ળતા આરિદ વાળંુ ચારિ�ત્ર. કે જે ચારિ�ત્ર ૯- ૧૦- ૧૧ ગુર્ણઠારે્ણ આવે છે.

ઔપશષિર્મક સમ્યક્ ત્વ : દશ� ન - ર્મોહનીય અને અનંતાનુબંધી ક�ાય એર્મ સાતના ઉપશર્મથી આત્માં પ્રગટ

થતી તત્વરુષિચ.

ઔ�ધ ઃ દવા, ઓસડ, �ોગ ર્મટાડવાનંુ જે તિનષિર્મત્ત.

કચવાટ ઃ ખેદ થવો, ર્મનદુ ખ થવંુ, ઈચ્છા ન થવી તે.

કડાતિવગઈઃ તળેલી વસ્તુ, જેર્માં ચૂલા ઉપ� કડાઈ ચડાવવી પડે તેવી તિવગઈ, તિવકા�

ક�ના�ો પ્રદાથ� .

કણ્ઠI ઃ રુ્મખપાઠ ક�વો, ગોખી લેવંુ, યાદ ક�ી લેવંુ.

કણ્ઠાગ્ર ઃ ગળાના અગ્રભાગે �હેલંુ, ર્મોઢે ક�ેલંુ, રુ્મખપાઠ ક�ેલંુ.

કથાચ્છેદ ઃ આ દો� છે. ગુરૂજી કથા ક�તા હોય ત્યા�ે વચ્ચે બીજીવાત ઊભી ક�ીને કથાને તોડી પાડવી.

કથાનુયોગ ઃ ચા� અનુયોગર્માંનો એક, જેર્માં પૂવ� થઈ ગયેલા ર્મહાન સ્ત્રી-પુરુ�ોની કથાઓ હોય તે.

કન્દરૂ્મલ ઃ જે વનસ્થિસ્પત અનંતકાય હોય, અનંતા જીવોનંુ બનલંુ જે શ�ી� હોય, જેર્મ કે

બટાકા, ડંુગળી, લસર્ણ, ગાજ�.

કપટર્માયાઃ હૈયાર્માં જુદા ભાવ હોય અને હોઠે જુદા ભાવ બોલવા. છેત�કિપંડી, બનાવટ.

કપાટ ઃ કર્માડ, ભગવાન જ્યા�ે કેવલી-સરુ્મદ્ ઘાત ક�ે ત્યા�ે બીજા સર્મયે આત્મપ્રદેશોની

પૂવ� -પણિ�ર્મ (અથવા દલિક્ષર્ણ-ઉત્ત�) લોકાન્ત સુધી લંબાવવાની પ્રતિક્રયા.

કપોલ કસ્થિલ્પત ઃ ગાર્મને ગરે્મ તેવંુ, ર્મનર્માં આવ્યંુ તેર્મ કલ્પેલંુ.

ક�કાંડે ઃ હાથના કાંડે, પ્રભુની નવ અંગે પૂજા ક�તાં ત્રીજી પૂજા વખતે સ્પશ� ક�ાતંુ પ્રભુનંુ અંગ.

ક�ર્ણ ઃ અધ્યવસાય, તિવચા�, પરિ�ર્ણાર્મ, (ક�ર્ણ ૩ હોય છે.)

ક�ર્ણલષિબ્ધ ઃ અપૂવ� ક�ર્ણારિદ ક�ર્ણો ક�વાની આત્માર્માં શસ્થિ`ત પ્રગટે તે.

ક�ર્ણપયા� yા ઃ ઈષિન્દ્રયો પૂર્ણ� ક�વાનંુ કાર્મકાજ જેઓએ કહુ કયુ� નથી પ�ંતુ ઈષિન્દ્રયોનંુ કાર્મ ચાલુ છે તે.

કર્મ� ઃ ષિર્મથ્યાત્વારિદ હેતુઓ વડે જે બંધાય તે, આત્માના ગુર્ણોને ઢાંકના�, અથવા

સુખ-દુ ખ આપના�. કર્મ�

કર્મ� બંધ ઃ આત્માની સાથે કર્મો�નંુ ચોંટવંુ, જેાડાવંુ, વળગવંુ.

કર્મ� ભૂષિર્મ ઃ જ્યાં અલિસ-ર્મલિસ-કૃષિ�નો વ્યવહા� છે તેવાં કે્ષત્રો. પાંચ ભ�ત, પાંચ ઐ�ાવત અને

પાંચ ર્મહાતિવદેહ.

કર્મ� તિવપાકઃ પ્રથર્મ કર્મ�ગ્રંથ(પુસ્તક)નંુ આ નાર્મ છે. બાંધેલાં કર્મો� ઉદયર્માં આવે તો શંુ શંુ ફળ

આપે તેનંુ વર્ણ�ન જેર્માં છે તે.

કલહ ઃ કલિજયો, કંકાસ,કડવાશ, વે�ઝે�.

કલિલ કલહ ઃ કલિલયુગર્માં થતાં વધા�ે ઝે�ી ઝઘડા, ભા�ે કલિજયો.

કલિલકાલ ઃ કલિળયુગનો કાળ, કલિલયુગનો સર્મય.

કલિલકાસવ�જ્ઞ ઃ કલિલયુગર્માં જારે્ણ સવ�જ્ઞ જ જન્મ્યા હોય તેવા આ. હેર્મચંદ્રાચાય� .

કલ્પવૃક્ષ ઃ ઈચ્છાઓને સંતો�ે તેવંુ વૃક્ષ, ર્મનર્માગ્યંુ આપના�.

કલ્પસૂત્ર ઃ આચા�ને સર્મજાવનારંુ સૂત્ર, સાધુસર્માચા�ી કહેનારંુ તથા ર્મહાવી�સ્વાર્મી

આરિદ તીથ� ક� પ�ર્માત્માઓનંુ ચારિ�ત્ર.

કલ્પાતીત દેવ : અનુત્ત� અને ગ્રૈવેયક દેવો, સ્વાર્મી-સેવક સંબંધી આચા� તિવનાના,

સવ� સ�ખા અહષિર્મન્દ્ર દેવો.

કલ્પાન્તકાલ ઃ કળીયુગનો અણિન્તર્મ કાળ, પ્રલયકાળ, સવ�થી જઘન્ય કાળ.

કલ્પોપપન્ન ઃ નોક�-શેઠના સંબંધવાળા દેવો, જ્યાં સ્વાર્મી-સેવકભાવનો સંબંધ હોય

તેવા આચા�વાળા દેવો, ૧૨ દેવલોક સુધી.

કલ્યાર્ણક ઃ તીથ� ક� ભગવન્તોના ચ્યવન, જન્ર્મ દીક્ષા, કેવલજ્ઞાન અને તિનવા�ર્ણ એર્મ

કલ્યાર્ણ ક�ના�ા પ પ્રસંગો.

કલ્લોલ ઃ પાર્ણીના ત�ંગો, ર્મોજેા, દરિ�યાઈ ભ�તી વગે�ે.

કવલાહા�ઃ કોલિળયાથી લેવાતો આહા�, ર્મનુષ્ય, પશુ, પક્ષી આરિદનો જે આહા� તે.

ક�ાય ઃ જન્ર્મ- ર્મ�ર્ણની પ�ંપ�ા વધા�ાના�, ક્રોધ-ર્માનારિદ.

ક�ાય પાહુડ ઃ રિદગંબ� સંપ્રદાયર્માન્ય ર્મહાગ્રંથતિવશે�.

ક�ાયર્મોહનીય : અનંતાનુબંધી આરિદ ૧૬ પ્રકા�નંુ ર્મોહનીય કર્મ� .

ક�ાયસરુ્મદ્ ઘાત પૂવ� બાંધેલા ક�ાયોને ઉદયર્મા લાવીને ભોગવવા. જે ભોગવતાં જૂના ક�ાયોનો

તિવનાશ થાય છે પ�ંતુ નવા ઘર્ણા બંધાય છે.

કાઉસ્સગ્ગ ઃ કાયાની ચેષ્ટાનો ત્યાગ ક�વો, કાયાનો વ્યવસાય અટકાવવો, અતિતશય સ્થિI� થવંુ.

કાંક્ષા ઃ ઈચ્છા, આશા, ર્મર્મતા.

કાજેા કાઢવો ઃ પરિડલેહર્ણ કયા� પછી Iાનનો કચ�ો ભેગો ક�વો, અંદ� કોઈ જીવાત નથી ને

તે બ�ાબ� તપાસવંુ.

કાપોતલેશ્યા ઃ કૃષ્ર્ણારિદ ક�તાં સા�ા અને શુકલારિદ ક�તાં હલકાં જે આત્મપરિ�ર્ણાર્મ તે. નાની નાની

વૃક્ષની શાખાને કાપવાના પરિ�ર્ણાર્મવાળા પુરુ�ોના દ્રષ્ટાન્ત, તે આત્માના પરિ�ર્ણાર્મ.

કાર્મ�ાગ ઃ કાર્મ�ાગ,સ્નેહ�ાગ, અને દૃતિષ્ટ�ાગઆ ત્રર્ણર્માંનો અણિન્તર્મ �ાગ, ભોગસુખ સંબંધી જે �ાગ.

કાર્મવાસના ઃ ર્મોહભ�ેલી તિવકા�ક એવી આત્માની પરિ�ર્ણતિત.

કાર્મોતે્તજક ઃ વાસનાને દેદીપ્યર્માન ક�ે એવી વાતા� , સર્માગર્મ તથા એવા આહા�ારિદનંુ સેવન.

કાયકલેશઃ કાયાને ર્મોહના તિવનાશ ર્માટે કષ્ટ આપવંુ. છ પ્રકા�ના બાહ્યતપોર્માં પાંચર્મો તપતિવશે�.

કાયોત્સગ� ઃ કાયાની ચેષ્ટાનો ત્યાગ ક�વો, કાયાનો વ્યવસાય અટકાવવો, સ્થિI� થવંુ,

સંસ્કૃતર્માં કાયોત્સગ� જે શબ્દ છે તેનંુ જ પ્રાકૃતર્માં કાઉસગ્ગ બને છે.

કા�ર્ણ ઃ તિક્રયા ક�વાર્માં ર્મદદગા�, સહાયક, તિનષિર્મત્ત.

કાર્મ�ર્ણશ�ી� ઃ આત્માએ બાંધેલા કર્મો�નંુ બનેલંુ શ�ી�. એક ભવથી બીજા ભવર્માં જતાં જે સાથે હોય છે

તે અથવા સવ� સંસા�ી જીવોને સદાકાળ જે હોય છે તે.

કાર્મિર્મકંીબુલિદ્ધ ઃ કાર્મ ક�તાં ક�તાં જે બુલિદ્ધ ઉતપન્ન થાય તે. જેર્મ કે દ�જીની કલા, સોનીની કલા,

હજાર્મની કલા વગે�ે.

કાલચક્ર ઃ ઉત્સર્પિપરં્ણી-અવસર્પિપંર્ણીના ૬+૬ = ૧૨ આ�ાનંુ બનેલંુ ગાડાના પૈડા જેવંુ,

કાળનંુ ચક્રતિવશે�.

કાલપરિ�પાક ઃ કોઈ પર્ણ વસ્તુ નીપજવાનો પાકેલો કાળ. જેર્મ કે ઘી બનવા ર્માટે ધાસ-દૂધ-દહીં ક�તાં

ર્માખર્ણર્માં વધુ કાલપરિ�પાક છે તેર્મ આસન્નભવ્ય જીવર્માં ર્મોક્ષનો કાલ પરિ�પાક છે.

કાલપ્રર્માર્ણતા ઃ કોઈ પર્ણ કાય� બનવાર્માં સ્વભાવ, તિનયતિત, પ્રા�બ્ધ (તિનષિર્મત) અને પુરુ�ાથ� આ

ચા� જેર્મ કા�ર્ણ છે, તેર્મ કાલ પર્ણ કા�ર્ણ છે. તે કાલપ્રર્માર્ણતા.

કાળલષિબ્ધ ઃ અપૂવ� ક�ર્ણારિદ ક�ર્ણો ક�વા દ્રા� સમ્યકત્વ પાર્મવાનો કાળ પાક્યો હોય તેવી લષિબ્ધ.

કાલાતિતક્રર્મ ઃ કાળનંુ ઉલ્લંઘન ક�વંુ તે, કાળને તિવતાવવો.

કાળી ચૌદશ ઃ ગુજ�ાતી આસો વદી ચૌદશ (ર્મા�વાડી કા�તક વદ ચૌદશ)

કલોદષિધ સરુ્મદ્ર : અઢી દ્વીપર્માંનો એક સરુ્મદ્ર. ઘાતકીખંડને ફ�તો બન્ને બાજુ આઠઆઠ લાખ

યોજન તિવસ્તા�વાળો.

કુક્કડીપાયપસા�ંત : કૂકડીની જેર્મ પગોને સંકોચીને �ાખીને સૂવાની તિક્રયા.

કુટલેખતિક્રયા ઃ કૂડા (ખોટા) લેખ લખવા, કૂડા કાગલિળયાં ક�વાં, ખોટા દસ્તાવેજ ક�વા વગે�ે.

કુણ્ડલદ્વીપ ઃ તે નાર્મનો એક દ્વીપ, જેર્માં શાશ્વત ચૈત્યો છે.

કુબ્જ ઃ એક પ્રકા�નંુ સંIાન, જેર્માં શ�ી�ના રુ્મખ્ય ચા� અવયવો અપ્રર્માર્ણોપેત હોય છે તે.

કુલદીપક ઃ કુલને દીપાવના�, કુલને શોભાવના�.

કુલાંગા� ઃ પોતાના કુળર્માં અંગા�ા જેવો, ઘણંુ દૂષિ�ત કાર્મ ક�ના�.

કૃતઘ્નતા ઃ જેરે્ણ આપર્ણા ઉપ� ઉપકા� કયો� હોય તેને ભૂલી જઈ તેને જ નુકસાન થાય તેવંુ

કાર્મ ક�વંુ તે.

કૃતજ્ઞતા ઃ જેરે્ણ આપર્ણા ઉપ� ઉપકા� કયો� હોય તેને સદા યાદ �ાખી પ્રતુ્યપકા� ક�વાની

બુલિદ્ધ �ાખવી તે.

કૃપા ઃ દયા, લાગર્ણી, કરૂર્ણા, પ�ોપકા�ની બુલિદ્ધ.

કેવલશ્રી ઃ કેવલજ્ઞાનરૂપી લક્ષ્ર્મી, પ�ર્મજ્ઞાનરૂપ આત્મધન.

કેવલજ્ઞાન કલ્યાર્ણક ઃ કેવલજ્ઞાન સ્વરૂપ તીથ� ક� ભગવન્તોનંુ ચોથંુ કલ્યાર્ણક.

કેવલી પ્રજ્ઞy ઃ કેવલજ્ઞાનીએ જર્ણાવેલો, સવ� જે્ઞ બતાવેલો અકિહંસા પ્રધાન ધર્મ� .

કેવલીસરુ્મદ્ ઘાત : કેવલજ્ઞાની ભગવંતો વેદનીય નાર્મ અને ગોત્રકર્મ� ને તોડી આયુષ્યની સાથે

સર્માન ક�વા ર્માટે જે દંડારિદ આઠ સર્મયની પ્રતિક્રયા ક�ે તે.

કોટાકોરિટ ઃ એક ક્રોડને એક ક્રોડે ગુર્ણવાથી જે થાય તે, અથા� ત્ એકડા ઉપ� ચૌદ ર્મીડાં લખવાથી

જે આંક બને તે ૧૦,૦૦,૦૦,૦૦,૦૦,૦૦,૦૦૦.

કોડાકોડી ઃ ઉપ�નો કોટાકોરિટનો જે અથ� છે તે જ અથ� જાર્ણવો.

કોલાહલ ઃ અતિવવેકથી થતો ઘોંઘાટ, કલિજયો બોલાચાલી.

ક્રર્મબદ્ધ ઃ લાઈનસ� ગોઠવાયેલુ, એક પછી એક ક્રર્મસ� જ આવનારંુ, પદ્ધતિતસ� �હેલંુ.

ક્રર્મબદ્ધ પયા� ય : સવ� દ્રવ્યોર્માં અતીત, અનાગત અને વત�ર્માનકાળના સવ� પયા� યો કેવલજ્ઞાનીની

અપેક્ષાનએ ક્રર્મસ� ગોઠવાયેલા છે અને ક્રર્મસ� આવે છે.

તિક્રયાપરિ�ર્ણતાથ� : જે શબ્દનો જે જે વાચ્ય અથ� થતો હોય તે પ્રર્મારે્ણ તિક્રયા પર્ણ ચાલુ હોય તો જ

શબ્દપ્રયોગ ર્માને તે.

ક્લિ`લષ્ટકર્મ� તિવનાશ : ભા�ે ચીકર્ણાં બાંધેલાં તીવ્ર કર્મ� નો� તિવનાશ.

ખગ ઃ પક્ષી, આકાશર્માં ઊડના�.

ખગોળ ઃ જ્યોતિત�શાસ્ત્ર, ચંદ્ર, સૂૂય� આરિદની ચચા� .

ખાતરુ્મહૂત� ઃ કોઈપર્ણ રં્મરિદ�ારિદ ઉત્તર્મ કાર્મકાજ ર્માટે પાયો ચર્ણવા સારુ ખોદાવી ભૂષિર્મનંુ જે રુ્મહૂત� તે.

ખાર્મી યુ`ત ઃ ભૂલભ�ેલંુ ક્ષતિતઓથી યુ`ત.

ખુદ પોતે ઃ સ્વયં પોતે જાતે, આપરે્ણ સ્વયં પોતે જ.

ખેચ� ઃ આકાશર્માં ઊડના�, આકાશર્મા ચાલના�, પંખી વગે�ે.

ખેર્મકુશલઃ કે્ષર્મકુશલ, સુખશાણિન્તના સર્માચા�.

ખેલખેલ્યાં ઃ ણિભન્ન ણિભન્ન જાતના તર્માશા, �ર્મત, ગર્મત ક�ી હોય; અતિતચા�ર્માં “ખેલ

ખેલી” શબ્દપ્રયોગ આવે છે.

ખેશ ઃ કપડાં પહેયા� પછી જીવોની જયર્ણા પાળવા ર્માટે ગળે �ખાતંુ એક પ્રકા�નંુ

સફેદ વસ્ત્રતિવશે�.

ખોંખા�ો ઃ ઉધ�સ આવવી, ખાંસી થવી, એક પ્રકા�નો તિવલિશષ્ટ વાયુ.

ખોજ ક�વી ઃ ભાળ લેવી, સંભાળ �ાખવી, તપાસ ક�વી.

ગંગોદક ઃ ગંગાનદીનંુ પાર્ણી, ગંગાજલ, પ્રભુના અણિભ�ેક વખતે લવાતંુ પતિવત્ર ગંગાજળ.

ગચ્છ ઃ સરુ્મદાય, એકસ�ખી સર્માન ધર્મ� તિક્રયા ક�ના� વગ� . તપગચ્છ, અંચલ ગચ્છ,

પાયચંદગચ્છ વગે�ે.

ગચ્છાષિધપતિત ઃ પોતાના સરુ્મદાયર્માં સવો�પ�ી. (પોતાના ગચ્છના નાયક)

ગજદંતપવ� ત ઃ રે્મરૂપવ� તની ચા�ે રિદશાએ હાથીદાંતના આકા�ે સોર્મનસ આરિદ ચા� પવ�તો કે

જે ર્મહાતિવદેહર્માં આવેલા છે.

ગજવ� ઃ શે્રષ્ઠ હાથી, ચૌદ સ્વપ્નોર્માં પ્રથર્મ સ્વપ્ન.

ગર્ણ ઃ સરુ્મદાય, સાધુઓનો સરૂ્મહ, સ�ખી સર્માચા�ીવાળા.

ગર્ણધ� ઃ સરુ્મદાયના નાયક, ગૌતર્મસ્વાર્મી, સુધર્મા� સ્વાર્મી આરિદ.

ગર્ણધ��ષિચત ઃ ગર્ણધ� ભગવંતોનાં �ચેલાં શાસ્ત્રો, આગર્મો વગે�ે.

ગર્ણનાયકઃ ગચ્છના, સરુ્મદાયના નાયક, રુ્મખ્ય.

ગણિર્ણપદ ઃ ગર્ણને (ગચ્છને) સંભાળી શકે તેવંુ Iાન કે જે ભગવતીસૂત્ર આરિદના યોગવહન

પછી યોગ્યતાતિવશે� જર્ણાવાથી અપાય છે.

ગતાનુગતિતક ઃ ગાડરિ�યો પ્રવાહ, સર્મજ્યા તિવના એક બીજાને અનુસ�વંુ ઈત્યારિદ.

ગતિતસહાયકતા : જીવ-પુદ્ ગલને ગર્મન ક�વાર્માં અપેક્ષા કા�ર્ણપણંુ.

ગર્મનાગર્મન ઃ જવંુ-આવવંુ. આવ-જા ક�વી તે.

ગષિર્મકશુ્રતઃ જે શાસ્ત્રોર્માં પાઠોના આલાવા સ�ખેસ�ખા હોય તે.

ગ�ાનુષ્ઠાનઃ પ�ભવના સંસારિ�ક સુખની બુલિદ્ધપૂવ� ક ધર્મા� નુષ્ડાન ક�વાં તે.

ગ�લાનુષ્ડાન ઃ પ�ભવના સંસારિ�ક સુખની બુલિદ્ધપૂવ� ક ધર્મા� નુષ્ડાન ક�વાં તે.

ગરિ�હાષિર્મ ઃ હંુ ર્મા�ાં ક�ેલાં પાપો દેવ-ગુરુ સર્મક્ષ સતિવશે� તિનન્દા કરુ છંુ.

ગભ�જ ઃ સ્ત્રી-પુરુ�ની સંભોગ-તિક્રયાથી ને જન્ર્મ થાય તે. જેના જ�ાયુજ, અંડજ અને પોતજ

એર્મ ત્રર્ણ ભેદો છે.

ગર્ભિભંત ભાવ ઃ ઊંડા ભાવ, અંદ�, ભ�ેલાં �હસ્યો, સૂક્ષ્ર્મ હાદ� .

ગહા� ઃ પાપોની કિનંદા ક�વી તે, ક�ેલી ભૂલો સંભા�ી કિનંદવી.

ગવે�ર્ણા ઃ શોધવંુ, તપતસવંુ, ર્માગવંુ, તિવચા�વંુ.

ગળથૂથીથી ઃ નાનપર્ણથી, બચપર્ણથી, બાલ્ય આIાથી.

ગાથા ઃ શ્લોક, કાવ્યની પંસ્થિ`તઓ, પ્રાસવાળી લીટીઓ.

ગ્રાર્માનુગાર્મ ઃ એક ગાર્મથી બીજે ગારે્મ, એક ગાર્મ પછી એકેક ગાર્મ.

ગા�વ ઃ આસસ્થિ`ત, ર્મર્મતા, કોઈપર્ણ વસ્તુની અતિતશય ભૂખ. �સગા�વ, ઋલિદ્ધગા�વ, સાતા ગા�વ.

ગાહ� સ્થ્ય ઃ ગૃહIપણંુ, ગૃહI સંબંધી, ઘ�સંબંધી વ્યવસાય.

ગીવા�ર્ણ ઃ દેવ, વૈર્માતિનક તિનકાય આરિદના દેવો.

ગુચ્છ ઃ ગુચ્છો, પાત્રાં �ાખવા ર્માટે �ખાતી કપડાંની ઝોળી વગે�ે, અડ્ ઢાઈજ્જેસુ સૂત્રર્માં

‘�યહ�ર્ણગુચ્છ’ શબ્દ આવે છે.

ગુરિટકા ઃ ગોળી, પ્રભાવક ઔ�ષિધતિવશે�. સુલસા શ્રાતિવકાએ આવી ૩૨ ગુરિટકા પ્રાy

કયા� નંુ વર્ણ�ન છે.

ગુડ ઃ ગોળ, સાક�, ગળપર્ણ, છ તિવગઈર્માંની એક તિવગઈ.

ગુર્ણ ઃ દ્રવ્યની સાથે સદાકાળ �હેના� સ્વરૂપતિવશે�.

ગુર્ણશ્રેર્ણી ઃ ટંૂકા કાળર્માં વધા�ે વધા�ે કર્મો�નો ક્ષય ક�વા ર્માટે ગુર્ણોની અષિધક અષિધક ક્રર્મશ

પ્રાતિy ૧૧ ગુર્ણશ્રેર્ણી કહેવાય છે અથવા સ્થિIતિતઘાતારિદથી ઘાત થયેલ

કર્મ� પ�ર્માણુઓની ઉદય-સર્મયથી અસંખ્યાત ગુર્ણાકા�ે કર્મ� કલિલકની �ચના ક�વી તે.

ગુર્ણસંક્રર્મઃ અબધ્યર્માન (ન બંધાતાં) અશુભ કર્મો�ને બધ્યર્માન (બંધાતાં) શુભકર્મો�ર્માં

અસંખ્યાત ગુર્ણાકા�ે નાખવાં, સંક્રર્માવવાં તે.

ગુર્ણIાનક ઃ ગુર્ણોની ત�તર્માતા, હીનાષિધક ગુર્ણપ્રાતિy.

ગુર્ણાષિધક ઃ આપર્ણા ક�તાં ગુર્ણોર્માં જે ર્મોટા હોય તે.

ગુર્ણાનુ�ાગી ઃ બીજાના ગુર્ણો ઉપ� ઘર્ણો જ અનુ�ાગ ક�ના�.

ગુરુ ઃ ધર્મ� સર્મજાવે તે તિહત-કલ્યાર્ણકા�ી ર્માગ� સર્મજાવે તે. ઉપકા� ક�ાના�.

ગુરુઅક્ષ�ઃ જેાડાક્ષ�, બે વ્યંજનો વચ્ચે સ્વ� ન હોય તે.

ગુરુજનપૂજા ઃ વડીલોની, ઉપકા�ીઓની અને કલ્યાર્ણ ક�ના�ાઓની પૂજા ભસ્થિ`તબહુર્માન

ક�વંુ. જયવી�ાયસૂત્રર્માં આવે છે.

ગુરુદ્રવ્ય ઃ ગુરુની ભસ્થિ`ત, ગુરુની સેવા, અને ગુરુની વેયાવચ્ચ ર્માટે �ખાયેલંુ દ્રવ્ય.

ગુરુધર્મ� ઃ લિશષ્યો પ્રતે્ય ગુરુએ સાચવવાલાયક સાયર્ણા, વાયર્ણા આરિદ ધર્મ� અથવા ર્મહાન

ધર્મ� , ર્મોટો ધર્મ� .

ગૂઢ ભાવોઃ સૂત્રોનાં ઊંડા �હસ્યો, અપવાદભૂત.

ગૂહI ઃ ઘ�બા�ી, પરિ�વા�વાળો જીવ, ઘ�ર્માં �હેના�ો.

ગૃહIસિલંગલિસલિદ્ધ : ગૃહIના વે�ર્માં જે જીવો હોય અને તિવલિશષ્ટ વૈ�ાગ્યથી ક્ષપકશે્રર્ણી ર્માંડી

કેવલી થયા તે.

ગૃતિહર્ણી ઃ પત્ની, સ્ત્રી, ઘ� સંભાળનારંુ પાત્ર.

ગોત્ર કર્મ� ઃ ઉચ્ચ-નીચ કુલ અપાવનારંુ જે કર્મ� તે.

ગો દોહાસન ઃ ગાયને દોહતી વખતે બે પગ ઉપ� જેર્મ બેસાય, તેના જેવંુ જે આસન .

ગો�સ ઃ ગાયના દૂધર્માંથી બનતા સવ� પદાથો� તથા દૂધ.

ગોમ્ર્મટસા� ઃ રિદગંબ� સંપ્રદાય ર્માન્ય કર્મ� તિવ�યક ર્મહાગ્રંથતિવશે�.

ગ્રષિન્થભેદ ઃ અનારિદકાળથી રૂઢ થયેલી �ાગ-દે્વ�ની જે ગાંઠ છે તેને ભેદવી, તેનો અપૂવ� ક�ર્ણ

વડે તિવનાશ ક�વો.

ગ્રહર્ણ ઃ ચંદ્ર-સૂય� ના તિવર્માનનંુ �ાહુના તિવર્માનથી પકડાવંુ. આભ્છારિદત થઈ જવંુ તે

ચંદ્રગ્રહર્ણ-સૂય� ગ્રહર્ણ.

ગ્રૈવેયક દેવ ઃ ગળાના ભાગે �હેના�ા જે દેવો, નવ ગ્રૈવેયક દેવો.

ઘનઘાતી કર્મ� ઃ જ્ઞાનાવ�ર્ણીયારિદ ચા� ર્મજાબૂત ઘાતીકર્મો�; આત્માના જ્ઞાનારિદ ગુર્ણોનો તિવનાશ

ઘનલોક ઃ ઘનીભૂત ક�ેલો આ લોક, જે ચૌદ �ાજ ઊંચો છે, તેના બુલિદ્ધથી તિવભાગો ક�ી ગોઠવતાં

બુલિદ્ધથી તિવભાગો ક�ી ગોઠવતાં જે સાત �ાજ પ્રર્માર્ણ થાય છે. તે ઘનીભૂત થયેલો લોક.

ઘનવાત ઃ ર્મજબૂત તોફાની પવન, જેના ઉપ� આ પૃથ્વી �હેલી છે.

ઘનોદષિધ ઃ જારે્મલંુ, થીજી ગયેલંુ, પોલાર્ણ તિવનાનંુ પાર્ણી,જેના ઉપ� પૃથ્વી છે અને નીચે ર્મહાવાયુ છે.

ઘમ્ર્મા ઃ સાત ના�કીર્માંની પ્રથર્મ ના�કી.

ઘાતકીખંડ ઃ લવર્ણસરુ્મદ્રને ફ�તો, વીંટળાયેલો દ્વીપ

ઘાતી કર્મ� ઃ આત્માના ગુર્ણોનો ઘાત ક�ના� જ્ઞાનાવ�ર્ણીયારિદ કર્મો�.

ઘો�ાતિત ઘો� ઃ ભયંક�ર્માં પર્ણ વધુ ભયંક�, વધા�ે ઊંડંુ.

ઘ્રારે્ણષિન્દ્રયઃ નાક, ગંધને સંૂઘના�ી એક ઈન્દ્રીયતિવશે�.

ચઉરિ�ષિન્દ્રય ઃ ચા� ઈષિન્દ્રયો જેઓને છે તે. ભ્રર્મ�, વીંછી, ર્માખી વગે�ે.

ચઉવીસત્થો ઃ ચોવીસ તીથ� ક� ભગવન્તોની સ્તુતિત-પ્રાથ� ના, લોગસ્સ.

ચકો� ઃ હોલિશયા�, ચાલાક, સર્મયજ્ઞ તથા એક પક્ષીતિવશે�.

ચક્ર�ત્ન ઃ ચક્રવતી�ના ૧૪ �ત્નોર્માંનંુ ૧ �ત્ન, જે �ત્નના ર્મતિહર્માથી �ાજા છ ખંડનંુ �ાજ્ય જીતી શકે.

ચક્રવતી� �ાજા ઃ ભ�ત, ઐ�ાવત,અને ર્મહાતિવદેહ કે્ષત્રની એકેક તિવજયના છએ છ ખંડ જીતના�ા�ાજાઓ.

ચતુર્પિવંશતિતસ્તવ : લોગસ્સ, ચોવીસે ભગવન્તોની સ્તુતિત-પ્રાથ� ના.

ચત્તારિ� ઃ ચા�, અથવા દુશ્ર્મનો જેરે્ણ ત્યજ્યા છે એવા પ્રભુ.

ચન્દ્રની પંસ્થિ`ત ઃ છાસઠ છાસઠ ચંદ્રોની (અને સૂયો�ની) પંસ્થિ`ત જંબુદ્વીપના રે્મરુપવ� તને પ્રદલિક્ષર્ણા આપે છે.

ચર્મ�ી ગાય ઃ તિવલિશષ્ઠ ગાય, જેના શ�ી�ના વાળની ચાર્મ� બને છે તે.

ચર્મ�ેન્દ્રનો ઉત્પાત : દશ અચ્છે�ાર્માંનંુ એક અચ્છેરંુ, સૌધર્મ� ન્દ્રને પોતાની ઉપ� બેઠેલો જેાઈ

ઉઠાવવા ચર્મ�ેન્દ્રનંુ ઊધ્વ�લોકર્માં જવંુ, જે ન બનવંુ જેાઈએ પર્ણ બન્યંુ.

ચ�ર્ણકર્મલસેવા : હે પ્રરુ્મ! તર્મા�ાં ચ�ર્ણોરૂપી કર્મલોની સેવા.

ચ�ર્મશ�ી�ી ઃ તે જ ભવે ર્મોકે્ષ જના�ા છેલ્લા શ�ી�વાળા, તદ્ ભવ ર્મોક્ષગાર્મી, જેને હવે જન્ર્મ-

ર્મ�ર્ણ નથી તે.

ચ�ર્માવતી�ઃ જેને હવે ફ`ત એક પુદ્ ગલપ�ાવત� જ સંસા� બાકી છે એવા જીવો, છેલ્લા

પુદ્ ગલપ�ાવત�ર્માં પ્રવેશેલા.

ચયા� પરિ��હ ઃ સાધુસંતોએ નવકલ્પી તિવહા�ક�વો, પ�ંતુ ખાસ અતિનવાય� કા�ર્ણ તિવના એક Iાને

સ્થિI� ન �હેવંુ.

ચાતુર્મા�સ ઃ ચોર્માસંુ, ચા� ર્મતિહના, ચા� ર્મતિહનાનો કાળ.

ચાતુર્મા� લિસક પ્રતિતક્રર્મર્ણ : ચોર્માસી પ્રતિતક્રર્મર્ણ, કા�તક, ફાગર્ણ અને અ�ાડ સુદર્માં આવતંુ પ્રતિતક્રર્મર્ણ.

ચાર્મ� ઃ પ્રભુજીની બન્ને બાજુ વીંઝાતંુ એક સાધન તિવશે�.

ચારિ�ત્રાચા� ઃ ઈષિન્દ્રયો, તિવ�યો અને ક�ાયોના તિવજયવાળંુ પ્રશંસનીય ત્યાગી જીવન,

પાંચ સષિર્મતિત આરિદવાળંુ.

ષિચત્ર-તિવષિચત્ર ઃ જુદી જુદી જાતનંુ, અનેક પ્રકા�નંુ, �ંગબે�ંગી.

ચીકર્ણાં કર્મો� ઃ તીવ્ર�સવાળાં, ભા�ે કર્મો�, અવશ્ય ભોગવવા યોગ્ય.

ચેતનવંતા ઃ ચૈતન્ય જેનાર્માં છે તે, ચેતનાવાળા, જ્ઞાનયુ`ત.

ચૈત્ય ઃ ર્મષિન્દ�, રૂ્મર્પિત,ં જ્ઞાન, જ્ઞાનનંુ Iાન.

ચૈત્યવંદન ઃ રૂ્મર્પિત-ંરં્મરિદ�ને ભાવથી નર્મસ્કા� ક�વા અથાવ જ્ઞાન અને જ્ઞાનનાં સાધનોને ભસ્થિ`તથી

નર્મસ્કા� ક�વા તે.

ચૈત્યાલય ઃ લિજનાલય, લિજનેશ્વ� પ્રભુની પ્રતિતર્માવાળંુ રં્મરિદ�.

ચોર્માસી પ્રતિતક્રર્મર્ણ : કા�તક, ફાગર્ણ,અને અ�ાડ સુદ ૧૪ના ક�ાતંુ પ્રતિતક્રર્મર્ણ કે જેર્માં ૨૦

લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ગ આરિદ આવે છે તે.

ચૌયા�સી લાખ યોની : જીવોને ઉત્પન્ન થવાનાં વર્ણ� , ગંધ, �સ, સ્પશ� ની ણિભન્નતાના કા�રે્ણ જુદાં જુદાં Iાનો.

ચૌરુ્મખ પ્રતિતર્મા ઃ ચા�ે રિદશાર્માં છે રુ્મખ જેનંુ એવી પ્રભુપ્રતીર્મા.

ચ્યવનકલ્યાર્ણક : તીથ� ક� પ્રભુ પૂવ�ભવથી ચ્યવીને ર્માતાની કુલિક્ષર્માં પધા�ે તે, જગતના

કલ્યાર્ણને ક�ના�ો પ્રસંગ.

છ કાય જીવની : પૃથ્વીકાય, અપ્ કાય, તેઉકાય, વાઉકાય, વનસ્થિસ્પકાય અને ત્રસકાય, એર્મ જીવોના

કાય આશ્રયી છ ભેદો.

છત્રત્રય ઃ પ્રભુજીના ર્માથે �ખાતાં ત્રર્ણ છત્રો, જારે્ણ પ્રભુ ત્રર્ણ લોકનાં સ્વાર્મી છે એર્મ સૂચવતંુ હોય તે.

છદ્મI ઃ જ્ઞાનાવ�ર્ણીયારિદ કર્મો�થી યુ`ત, ઘાતીકર્મ� વાળા જીવો.

છદ્મIાવIા ઃ અકેવલી અવIા, ૧ થી ૧૨ ગુર્ણઠાર્ણાંવાળી અવIા.

છતિવચ્છેદ ઃ પ્રાર્ણીઓનાં આંખ-કાન-નાક કાપવાં અથવા વીંધવાં, ચાર્મડી કાપવી,

ખસી ક�વી વગે�ે.

લિછન્નણિભન્ન ઃ અસ્ત વ્યસ્ત, જ્યાંત્યાં, છેદાયેલંુ, વે�ાયેલંુ.

છેદ પ્રાયણિ�ત ઃ ચારિ�ત્રર્માં હોઈ દો� સેવાઈ જવાથી ચારિ�ત્રનાં જે વ�ો� થયાં હોય, તેર્માં અરુ્મક

વ�ો� છેદવાં.

છેદોપIાપનીય : એક પ્રકા�નંુ ચારિ�ત્ર, જેર્માં પૂવ� કાળનંુ ચારિ�ત્ર છેદીને નવંુ ચારિ�ત્ર આ�ોતિપત ક�ાય તે.

છેવટ્ ઠુ સંઘયર્ણ :છ સંઘયર્ણર્માંનંુ છેલ્લુ, જેર્માં ફ`ત બે હાડકાંના છેડા સાર્મસાર્મા અડીને જ �હ્યા હોય,

થોડોક ધક્કો લાગતાં જે ખસી જાય તે.

જંગર્મ તીથ� ઃ હાલતંુ ચાલતંુ તીથ� , ચતુર્પિવંધ શ્રી સંઘ.

જંઘાબાળઃ જંાઘર્માં પ્રાy થયેલંુ, બળ, શા�ીરિ�ક બળ.

જંઘાચા�ર્ણ રુ્મતિન : જંઘાર્માં (પગર્માં) છે આકાશ સંબંધી વેગવાળી ગતિતનંુ બળ જેર્માં તે.

જંજાળ ઃ ઉપાષિધ, બોજેા, લિબનજરૂરિ�યાતવાળો ભા�.

જંતુ�તિહત ભૂષિર્મ :જીવાત તિવનાની ભૂષિર્મ, તિનજી�વ પૃથ્વી.

જંબાલ ઃ કચ�ો, કાદવ, એઠવાડ, ફંેકી દેવા યોગ્ય પદાથ� .

જંભાઈએરં્ણ ઃ બગાસંુ આવવાથી, કાઉસ્સગ્ગનો આગા�.

જગસત્થવાહ ઃ જગતના જીવોને સંસા�રૂપી અટવી પા� ક�ાવવાર્માં સાથ� વાહ સર્માન છે.

જન્ર્મકલ્યાર્ણક : તીથ� ક� ભગવંતોનો ત્રરે્ણ જગતના જીવોનંુ કલ્યાર્ણ ક�ના�ો જન્ર્મનો પ્રસંગ.

જમ્બૂદ્વીપ ઃ ર્મધ્યલોકના ર્મધ્યભાગર્માં આવેલો લાખ યોજનની લંબાઈ-પહોળાઈવાળો દ્વીપ.

જયર્ણાયુ`ત ઃ જીવોની �ક્ષાના પરિ�ર્ણાર્મપૂવ� ક કાર્મકાજ ક�વંુ.

જલચ� જીવો ઃ પાર્ણીર્માં ચાલના�ા જીવો; ર્માછલાં, ર્મગ�ર્મચ્છ, દેડકાં વગે�ે.

જલષિધ ઃ સરુ્મદ્ર પાર્ણીનો ભંડા�, દરિ�યો; ભવજલષિધ એટલે સંસા�રૂપી ર્મહાસાગ�.

જાતિતભવ્ય ઃ જે જીવોર્માં ર્મોકે્ષ જવાની યોગ્યતા છે, પ�ંતુ તિનગોદર્માંથી ન નીકળવાના કા�રે્ણ

જેઓ ર્મોકે્ષ જવાના જ નથી તે.

જાતિતર્મદ ઃ આઠ ર્મદર્માંનો એક ર્મદ, પોતાની જાતિતનંુ અણિભર્માન.

જાતિતસ્મ�ર્ણ જ્ઞાન : ગયા જન્ર્મનંુ સ્મ�ર્ણ. પાછળલા ભવો યાદ આવવા.

જાપતિવષિધ ઃ રં્મત્રોનંુ સતત સ્મ�ર્ણ ક�વા ર્માટેની જે તિવષિધ.

જાવંત કેતિવ સાહૂ : અઢી દ્વીપર્માં જે કોઈ સાધુભગવંતો છે તે સવ� ને.

જાવંતિત ચેઈયાઈં : ત્રરે્ણ લોકર્માં જે કોઈ પ્રભુનાં ચૈત્યો છે તે સવ� ને.

જાવજ્જીવ ઃ યાવજ્જીવ, સિજંદગી સુધી,જ્યા સુધી આ શ�ી�ર્માં જીવ હોય ત્યાં સુધી, રૃ્મતુ્યકાળ

આવે ત્યાં સુધી.

લિજનચૈત્ય ઃ લિજનેશ્વ� પ�ર્માત્માનંુ ચૈત્ય, લિજનાલય, લિજનરં્મરિદ�.

લિજનાલય ઃ જૈનર્મષિન્દ�, પ�ર્માન્ર્માતી રૂ્મર્પિતવંાળંુ Iાન.

જીવ ઃ શ�ી�ધા�ી આતર્મા, ઈષિન્દ્રયારિદ બાહ્ય પ્રાર્ણવાળો આત્મા.

જીવIાનક ઃ જીવોના ચેતનાની અપેક્ષાએ પાડેલા ભાગો, સૂક્ષ્ર્મ એકેષિન્દ્રયારિદ કુલ ૧૪ જીવIાનકો.

જૈન ધર્મ� ઃ વીત�ાગ પ�ર્માત્માએ બતાવેલો સંસા�સાગ� ત�વા ર્માટેનો ર્માગ� , �ાગારિદને

હર્ણના�ો �ત્નત્રયીનો ર્માગ� .

જૈનસાધુ ઃ વીત�ાગ પ�ર્માત્માના ર્માગ� ચાલના�ા, વૈ�ાગી સાધુ-સંતો, સંસા�ના સવ�થા

ત્યાગી અને ત્યાગના ઉપદેશક.

જેાગાનુજેાગ ઃ સર્મયસ� જેના યોગની અપેક્ષા �ખાતી હોય તેનો જ અથવા તેના સદૃશનો સંયોગ

થઈ જાય તે.

તત્વસંવેદનજ્ઞાન : જ્ઞાનાવ�ર્ણીય,દશ� નર્મોહનીય અને ચારિ�ત્રર્મોહનીય આ ત્રરે્ણ કર્મો�ના ક્ષયોપશર્મવાળંુ,

આત્માના ભવવાળંુ સાચંુ તાષિત્ત્વક જે જ્ઞાન તે.

તત્ત્વ જ્ઞાન ઃ નવ તત્ત્વો, દ્રવ્ય, ગુર્ણ, પયા� રિદનંુ જે પા�ર્માર્મિથંક જ્ઞાન.

તત્ત્વાથ�શ્રદ્ધાન :તત્ત્વભૂત પદાથો�ની રુષિચ ક�વી, પ્રીતિત ક�વી, શ્રદ્ધા ક�વી, તિવશ્વાસ ક�વો.

તત્ત્વાથ� ષિધગર્મસૂત્ર : પૂજ્ય ઉર્માસ્વાતિતજી�ષિચત સૂત્રાત્મક ર્મહાગ્રંથ રિદગંબ�-શ્વેતાંબ� એર્મ બન્નેને ર્માન્ય છે.

તથ્ય જીવન ઃ સત્યજીવન, સાચંુ જીવન, વાસ્તતિવક સાચંુ જીવન.

તદ્ ભવર્મોક્ષગાર્મી : તે જ ભવે ર્મોકે્ષ જના�ા, ભવાન્ત� ન ક�ના�ા.

તનવાત ઃ પાતળો વાયુ, ઘનોદષિધધનવાતનો જે આધા�.

તપ�યા� ઃ આહા�ારિદનો યથાયોગ્ય ત્યાગ તે બાહ્ય તપ, અને તિવ�ય-ક�ાયનો યથાયોગ્ય ત્યાગ

તે અભ્યંત� તપ.

તપસ્વી ર્મહાત્મા : જે આત્માઓએ ઘણંુ ઉગ્ર તપ કયુ� હોય તે.

તર્મ પ્રભા ઃ છઠ્ઠી ના�કી, ર્મઘા ના�કીનંુ બીજંુ નાર્મ.

તહલિત્ત ઃ તેર્મ જ છે, તેર્મ જેર્મ કહો છો તે વસ્તુ તે પ્રર્મારે્ણ જ છે.

તાર્મસી પ્રકૃતિત ઃ ગ�ર્મ સ્વાભાવ, ઉગ્ર સ્વભાવ, ક્રોધાતુ� સ્વાભાવ.

તા�ર્ણહા�ઃ તા�ના�, સંસા� સાગ�ર્માંથી બહા� કાઢના�.

તિત�સૃ્કત ઃ તિત�સ્કા� પારે્મલ, અપર્માતિનત થયેલ.

તિતય� ગ્ગર્મન ઃ તિતચ્છા� ચાલવંુ, વાંકા ચાલવંુ, તિવવેક તિવનાનંુ.

તિતય� ચ ઃ પશુ-પક્ષીઓ, દેવ-ર્મનુષ્ય-ના�કી તિવનાના સવ� જીવો.

તિતય� ગ્જ્રૂંભક દેવો : વ્યંત� તિનકાયના દેવો, જેઓ વૈતાઢ્યપવ� ત ઉપ� વસે છે અને ઈન્દ્રની

આજ્ઞાથી તીથ� ક� પ્રભુના ઘ�ર્માં દાટેલંુ, ર્માલિલક તિવનાનંુ ધન લાવે છે.

તીથ� ઃ જેનાથી સંસા� ત�ાય તે, પ્રથર્મ ગર્ણધ�, દ્વાદશાંગી અથવા શતંુ્રજય,

ષિગ�ના�, સમ્રે્મતલિશખ� આરિદ.

તીથ� ક� પ્રભુ ઃ તીથ� ની Iાપના ક�ના�ા અરિ�હંત પ્રભુ.

તીથ� લિસદ્ધ ઃ અરિ�હંત પ�ર્માત્માનંુ તીથ� Iપાયા પછી જે જે જીવો ર્મોકે્ષ જાય તે. જેર્મ

ગર્ણધ�-ભગવન્તો.

તીથ� કે્ષત્ર ઃ પતિવત્ર કે્ષત્ર, તીથ� ત�ીકે પ્રલિસલિદ્ધ પારે્મલંુ કે્ષત્ર.

તીવ્રકાર્માણિભતિનવેશ : કાર્મવાસનાની અતિતશય તીવ્ર અણિભલા�ા.

તીવ્રરે્મધાવી જીવો : અતિતશય સૂક્ષ્ર્મ બુલિદ્ધશાળી જીવો, (ર્મહાત્મા).

તુચ્છ સ્વભાવ ઃ હલકો સ્વભાવ, અલ્પ કા�ર્ણથી ર્મોટો ઝઘડો ક�ે, અપર્માન ક�ે ઉતા�ી પાડે

એવો સ્વભાવ.

તૂણ્ડતાણ્ડવ ઃ વાચાલપરે્ણ વધા�ે પડતંુ બોલવા ર્માટેની રુ્મખની પ્રતિક્રયા, અધરિટત, ઘણંુ બોલવંુ તે.

તુલ્યર્મનોવૃલિત્ત ઃ ઉપસગ� ક�ના� અને ભસ્થિ`ત ક�ના�, એર્મ બન્ને ઉપ� જેની સ�ખી ર્મનોદશા છે

તેવા ભગવાન.

તૂ�ો �સ ઃ રિફક્કો �સ, એક પ્રકા�નો સ્વાદ.

તૃતીય પદઃ ત્રીજંુ પદ, પંચ-પ�રે્મષિષ્ઠર્માં આચાય� એ ત્રીજંુ પદ છે.

તેઈષિન્દ્રય ઃ સ્પશ� ન, �સના અને ઘ્રાર્ણ આ ત્રર્ણ ઈષિન્દ્રયો જેઓને છે તે, જેર્મ કે કીડી, ર્મકોડો,

ર્મચ્છ�, ર્માંકડ વગે�ે.

તેઉકાય ઃ અષિ¤રૂપ જીવો, આગર્મય છે શ�ી� જેનંુ તે.

તેજંતુ�ી ઃ એ નાર્મની એક ઐ�ષિધ છે. સ્પશ�થી લોખંડ પર્ણ સોનંુ થાય છે.

તેજેાલેશ્યા ઃ એક લષિબ્ધતિવશે� છે કે જેના પ્રતાપથી બીજાના ઉપ� ગુસ્સાથી આગર્મય શ�ી�

બનાવી બાળે તે અથવા અધ્યવસાય તિવશે� કે જંાબુના દ્રષ્ટાન્તર્માં જંાબુના સવ�

ઝૂર્મખાં પાડી નાખવાની ર્મનોવૃતિત.

તે�ાપંથ ઃ જૈન -શ્વેતાંબ� સંપ્રદાયનો એક ભાગતિવશે�, કે જેઓ રૂ્મર્પિત-ંરં્મદરિ�ર્માં પ્રભુપર્ણાનો આ�ોપ ક�ી પ્રભુત્વ સ્વીકા�તા નથી. તથા દયા-દાનની બાબતર્માં પર્ણ તિવચા�ભેદ ધ�ાવે છે. તે� સાધુઓથી આ પંથ શરૂ થયો ર્માટે તે�ાપંથ, અથવા ણિભકુ્ષસ્વાર્મીથી શરૂ થયેલ “હે પ્રભુ ! વો તે�ા હી પંથ હૈ” આ તા�ો જ ર્માગ� છે. એવા અથ�ર્માં પર્ણ આ નાર્મ છે.

તૈજસ શ�ી� ઃ તેજેાવગ�ર્ણાના પુદ્ ગલોનંુ બનેલંુ જે શ�ી� તે, કે જે ભુ`ત આહા�ની પાચનતિક્રયા

ક�ે છે. એક ભવથી બીજા ભવર્માં જતાં સાથે હોય છે.

ત્રર્ણ ગઢ ઃ ભગવાનના સર્મવસ�ર્ણકાલે દેવો વડે �ચાતા સોનારૂપા અને �ત્નના ત્રર્ણ ગોળાકા�ે ગઢ.

ત્રર્ણ છત્ર ઃ ભગવાનના ર્મસ્તક ઉપ� ત્રર્ણ લોકનંુ સ્વાષિર્મત્વ દશા� વવા�ખાતાં ઉપ�ાઉપ� ત્રર્ણ છત્રો.

ષિત્રકાળવતી� ઃ ભૂત, ભાતિવ અને વત�ર્માન એર્મ ત્રરે્ણ ર્માળર્માં તિવધર્માન.

ષિત્રપદી ઃ ઉપ્પન્નેઈ વા, તિવગરે્મઈવા, અને ધુવેઈવા આવાં પ્રભુજીના રુ્મખે બોલાયેલાં ત્રર્ણ પદો.

ષિત્રતિવધ ઃ ત્રર્ણ પ્રકા�ે, ર્મન, વચન કાયાથી (પ્રર્ણાર્મ કરંુ છંુ).

ત્રીજેા આ�ો ઃ છ આ�ાર્માંનો ત્રીજેા આ�ો, અવસર્પિપંર્ણીર્માં � કોડાકોડી સાગ�ોપર્મનો સુ�ર્માદુ�ર્મા

નાર્મનો અને ઉત્સર્પિપરં્ણીર્માં ૪�૦૦૦ વ�� ન્યૂન ૧ કોડાકોડી સાગ�ોપર્મનો

દુ�ર્મા સુ�ર્મા નાર્મનો આ આ�ો હોય છે.

ષિથર્ણલિદ્ધ તિનદ્રા ઃ દશ� નાવ�ર્ણીય કર્મ� ના નવ ભેદોર્માંનો ૧ ભેદ. રિદવસે ચિચંતવેલંુ કાય� જે તિનદ્રાર્માં ઊઠીને

ક�ી આવે, પાછો સૂઈ જાય, તોપર્ણ ખબ� પડે નહીં તે આ તિનદ્રા વખતે પ્રથર્મ

સંઘયર્ણવાળાને અધ�ચક્રીથી અધ�બળ પ્રાy થાય છે અને શે� સંઘયર્ણવાળાને

પર્ણ સાત-આઠગણંુ ફળ પ્રાy થાય છે.

ષિથ�ીક�ર્ણઃ દશ� નાચા�ના આઠ આચા�ોર્માંનો છઠ્ઠો એક આચા�તિવશે�, સમ્યકત્વથી

પડવાના પરિ�ર્ણાર્મવાળા જીવોને તત્ત્વ સર્મજાવી સર્મજાવી સ્થિI� ક�વા તે.

દંભ ઃ ર્માયા, કપટ, હૈયાર્માં જુદંુ અને હોઠે જુદંુ.

દગાબાજ પુરુ� : ર્માયાવી ર્માર્ણસ, કપટી પુરુ�, ઠગ, ધુતા�ો.

દત્તાદાન ઃ બીજાએ હ��થી આપેલી વસ્તુ લેવી.

દશ� નકા� ઃ શાસ્ત્રો બનાવના�, ણિભન્ન ણિભન્ન ર્માન્યતા પ્રવતા� વના�.

દશ� નર્મોહનીય કર્મ� :આત્માની વીત�ાગપ્રર્ણીત ધર્મ� ઉપ�ની રુષિચનો તિવનાશ ક�ે, રુષિચ થવા ન દે,

અથવા રુષિચને શંકા-કાંક્ષા આરિદથી દૂષિ�ત ક�ે તે, ષિર્મથ્યાત્વ-ષિર્મશ્ર-સમ્યકત્વ ર્મોહનીય.

દશ� નતિવશુલિદ્ધ ઃ સમ્યકત્વ ગુર્ણની તિનર્મ�ળતા, તિન�તિતચા�તા, સમ્યકત્વ ર્મોહનીયનો પર્ણ ઉપશર્મ

અથવા ક્ષય.

દશ� નશાસ્ત્ર ઃ ણિભન્ન ણિભન્ન ર્માન્યતાઓને બતાવના�ાં શાસ્ત્રો, ચાવા� ક, ન્યાય, વૈશેષિ�ક, બૌદ્ધ

જૈન અને વેદાન્ત ઈત્યારિદ દશ� નો, તેઓની ર્માન્યતા સર્મજાવના�ા ગ્રંથો.

દશ� નાવ�ર્ણીય કર્મ� : વસ્તુર્માં �હેલા સાર્માન્ય ધર્મ� ને જેાવાની આત્માની જે શસ્થિ`ત તે દશ� ન તેને ઢાંકનારંુ

જે કર્મ� તે.

દશ� નોપયોગ ઃ તિવ�યર્માં �હેલા સાર્માન્ય ધર્મ� ને જાર્ણવાવાળી આત્મશસ્થિ`તનો વપ�ાશ,

આ દશ� નોપયોગનંુ બીજંુ નાર્મ સાર્માન્યોપયોગ અથવા તિન�ાકા�ોપયોગ પર્ણ છે.

દાનાન્ત�ાય ઃ સંપલિત્ત હોય, ગુર્ણવાન્ પાત્ર લેવા આન્યંુ હોય, પ�ંતુ આપવાનંુ ર્મન ન થાય તે.

દાશ� તિનક ચચા� : દશ� નશાસ્ત્રો સંબંધી સૂક્ષ્ર્મ તિવચા�ર્ણા.

રિદગંબ� સંપ્રદાય : રિદશાએ જ છે વસ્ત્ર જેને, અથા� ત્ ન¤ાવIા, તેવી ન¤ાવIાર્માં જ સાધુતા,

રુ્મસ્થિ`ત આરિદ સ્વીકા�ના� ર્માનના� સંપ્રદાય.

રિદગ્વ્રત ઃ જીવનપય� ત ચા�ે રિદશાર્માં તથા ઉપ�-નીચે કેટલંુ જવંુ તેનો તિનયર્મ ધા�ર્ણ ક�વારૂપ વ્રત.

રિદવ્યધ્વતિનઃ પ્રભુ જ્યા�ે ધર્મો�પદેશ આપતા હોય ત્યા�ે દેવો તેઓની વાર્ણીર્માં ર્મધુ� સ્વ� પુ�ાવે

તે, વાસિજંત્ર તિવશે�.

રિદશાપરિ�ર્માર્ણવ્રત : ત્રર્ણ ગુર્ણવ્રતોર્માંનંુ પહેલંુ, રિદશાનંુ ર્માપ ધા�વંુ. જીવનપય� ન્ત સવ� રિદશાર્માં કેટલા

ર્માઈલ જવંુ તેની ધા�ર્ણા.

દીપાવલી ઃ દીવડાઓની હા�ર્માળા, રિદવાળીપવ� .

દીઘ� કાલિલકી સંજ્ઞા : લાંબા કાળનો તિવચા� ક�વાની શસ્થિ`ત, અતીત અનાગત કાળર્માં થયેલા

અનુભવ ઉપ�થી થતા તિવચા�ો.

દીઘ� દ્રતિષ્ટ ઃ લાંબી તિવચા�વાની દ્રતિષ્ટ, ભાતિવનો લાંબો તિવચા� ક�ીને કાય� ક�વાની જે દ્રતિષ્ટ તે.

દીક્ષાકલ્યાર્ણક : તીથ� ક� પ�ર્માત્માઓની દીક્ષાનો પ્રસંગ, ત્રીજંુ કલ્યાર્ણક.

દુ ખ દૌભા� ગ્ય ઃ દુ ખ અને દૌભાગ્ય, પ્રતિતકૂળતા અને લોકોની અપ્રીતિત.

દુ �ર્મા ઃ અવસર્પિપંર્ણીનો પાંચર્મો આ�ો, દુ ખવાળો કાળ.

દુ �ર્માદુ�ર્મા ઃ અવસર્પિપંર્ણીનો છઠ્ઠો આ�ો, દુ ખ જ દૂ ખ જેર્માં હોય તે.

દુ �ર્માસુ�ર્મા ઃ અવસર્પિપંર્ણીનો ચોથા આ�ો, જેર્માં દુ ખ વધા�ે અને સુખ ઓછંુ હોય તે ઉત્સર્પિપરં્ણીર્માં

આ ત્રરે્ણ આ�ા ઊલટા સર્મજવા.

દુ�ાચા� સેવન : દૃષ્ટ આચા�ોનંુ સેવવંુ, હલકંુ, પાતિપષ્ટ જીવન જીવવંુ.

દુભ� વ્ય ઃ જેને ર્મો�ે જવાનો અધ� પુદ્ ગલ પ�ાવત� નથી પર્ણ ઘર્ણો વધા�ે કાળ બાકી છે તે.

દુલ�ભભવ ઃ રુ્મશ્કેલીથી ર્મળી શકે તેવો ભવ, અનંતકાળે પર્ણ ન ર્મળી શકે તેવો (આ ર્મનુષ્ય) ભવ છે.

દુષ્કૃતગહા� ઃ આપર્ણાં ક�ેલા પાપોની કિનંદા ક�વી, ગહા� ક�વી તે.

દુષ્ટ ચિચંતવન ઃ ર્મનર્માં ર્માઠા તિવચા�ો કયા� હોય, (દુચ્ચિચ્ચંતિતય).

દુષ્ટ ચેષ્ટા ઃ કાયાથી ખોટી, હલકી અને પાપભ�ી ચેષ્ટા ક�ી હોય તે, (દુસ્થિચ્ચરિટ્ ઠય).

દુષ્ટ ભા�ર્ણ ઃ હલકંુ ભા�ર્ણ ક�વંુ, તુચ્છ, અસા�, પાતિપષ્ટ ભા�ા બોલવી.

દ્રતિષ્ટ ઃ જીવની તિવચા�કશસ્થિ`ત, વસ્તુ સર્મજવાની અપેક્ષા, અથવા ષિર્મથ્યા દ્રતિષ્ટ –

અને સમ્યગ્દ્રતિષ્ટ.

દ્રતિષ્ટ�ાગ ઃ એક વ્યસ્થિ`તનો બીજી વ્યસ્થિ`તઉપ� વા�ંવા� જેાવાનો અતિતશય �ાગ, નજ� ખંેચાય

એવો �ાગ.

દ્રતિષ્ટવાદ ઃ દ્વાદશાંગીર્માંનંુ બા�રંુ્મ અંગ, ચૌદ પૂવો�વાળંુ અંગ.

દ્રતિષ્ટવાદોપદેલિશકી સંજ્ઞા : શાસ્ત્રોર્માં કહ્યા પ્રર્મારે્ણ આત્માના તિહતાતિહતના તિવચા�વાળી જે સંજ્ઞા તે

(આ સંજ્ઞા સમ્યગદ્રતિષ્ટને હોય છે.)

દે�ાવાસી શ્રાવક : દે�ાસ�ને, પ્રભુની રૂ્મર્પિતનેં પ્રભુ ર્માની પૂજના�ા જીવો, રૂ્મર્પિત ંઅને રં્મરિદ� એ

શુભાલંબન છે એર્મ ર્માનના�ા.

દેવદ્રવ્ય ઃ પ્રભુજીની રૂ્મર્પિત ંઅને રં્મરિદ�ની સુ�ક્ષા ર્માટે �ચાતંુ દ્રવ્ય.

દેવલોક ઃ વૈર્માતિનક દેવોનાં Iાનો, તેઓને �હેવા ર્માટેના ચાગો, શ્વેતાંબ�ની દ્રતિષ્ટએ ૧૨,

અને રિદગંબ�ની દ્રતિષ્ટ એ ૧૬ દેવલોક છે.

દેવવંદન ઃ પ�ર્માત્માને ક�ાતંુ વંદન, નર્મસ્કા�, તથા ચોર્માસી ચૌદસ, જ્ઞાનપંચર્મી,

ર્મૌનએકાદશી આરિદ પતિવત્ર રિદવસોર્માં ક�ાતંુ તિવલિશષ્ટ દેવવંદન.

દેશઘાતી ઃ આત્માના જ્ઞાનારિદ ગુર્ણોને અંશથી હર્ણના�. ર્મતિત-જ્ઞાનવ�ર્ણીયારિદ,

ચકુ્ષદ�શ� નાવ�ર્ણીયારિદ વગે�ે.

દેશતિવ�તિતઃ સંસા�ના ભોગોનો અંશથી ત્યાગ ક�વો તે.

દેશતિવ�તિતધ� ઃ આંલિશક ચારિ�ત્રને સ્વીકા�ના�ા, શ્રાવક-શ્રાતિવકા, પાંચર્મા ગુર્ણIાનકવાળા.

દેશવ્યાપી ઃ શ�ી�ર્માત્રર્માં જ �હેના�, જૈનદશ� નકા� એર્મ જર્ણાવે છે કે આત્મા દેહર્માં જ

ર્માત્ર વ્યાપીને �હે છે, તે ન્યાયદશ� નારિદ આત્માને સ્વ� વ્યાપી ર્માને છે.

દેહાતીત ઃ દેહથી જુદો, શ�ી�થી ણિભન્ન, શ�ી�ર્માં �હેલો આ આત્મા શ�ી�થી ણિભન્ન દ્રવ્ય છે.

દેહાધ્યાસ ઃ શ�ી� ઉપ�ની ર્મર્મતા, શ�ી� ઉપ�ની રૂ્મછા� અતિત�ાગ.

દૈવલિસક પ્રતિત ઃ સવા�થી સાંજ સુધીર્માં લાગેલા પાપોનંુ સાંજે ક�ાતંુ પ્રતિતક્રર્મર્ણ, રિદવસ સંબંધી

પાપોની ક્ષર્માયાચના.

દૈવલિસકાતિતચા� : રિદવસ સંબંધી અતિતચા�ો, રિદવસર્માં થયેલી ભૂલો.

દો�તિનવા�ર્ણ ઃ દો�ોનંુ દૂ� ક�વંુ, તિનદો�� થવંુ.

દૌભા� ગ્ય ઃ દુષ્ટપાપકર્મો�ના ઉદયવાળંુ જીવન, સવ� ઠેકારે્ણ અપ્રીતિત પ્રાy થાય એવંુ જીવન.

દ્રવ્ય ઃ પદાથ� , દ્રવીભૂત થાય તે, નવા નવા પયા� યોને પારે્મ તે.

દ્રવ્યતિનકે્ષપ ઃ કોઈ પર્ણ વસ્તુના ભાવાન્ર્મક સ્વરૂપની આગળ પાછળની બન્ને અવIા,

ભાવાન્ર્મક સ્વરૂપની પૂવા� -પ� સ્થિIતિત.

દ્રવ્ય પ્રાર્ણ ઃ શ�ી�સંબંધી બાહ્ય પ્રાર્ણો, પાંચ ઈષિન્દ્રયો, શ્વાસોચ્છ્ વાસ,આયુષ્ય, ર્મન, વચન

અને કાયાનંુ બળ, એર્મ કુલ ૧૦ પ્રાર્ણો છે.

દ્રવ્ય કિહંસા ઃ અન્ય જીવોને ર્મા�ી નાખવા, પ્રાર્ણ�તિહત ક�વા, શ�ી�સંબધી દ્રવ્યપ્રાર્ણોનો

તિવયોગ ક�વો-ક�ાવવો, બીજાનંુ ર્મન દુ ખવવંુ.

દ્રવ્યાર્મિથંકનય ઃ દ્રવ્યને પ્રધાન ક�ીને વસ્તુના સ્વરૂપને સર્મજાવના�ી જે દ્રતિષ્ટ, વસ્તુના સ્થિI�

સ્વરૂપને પ્રધાનપરે્ણ જાર્ણના�ી જે દ્રતિષ્ટ તે.

દ્વાદશાંગી ઃ ગર્ણધ� ભગવંતોએ પ્રભુરુ્મખે દેશના સાંભળીને બનાવેલાં ૧૨ અંગો અથવા

૧૨ આગર્મો (શાસ્ત્રો) તે.

તિદ્વબ� ન્ધક ઃ જે આત્માઓનંુ ષિર્મથ્યાત્વ એવંુ નબળંુ છે કે જેઓ ષિર્મથ્યાત્વર્મોહનીયની ઉતૃ્કષ્ટ

૭૦ કોડાકોડીની સ્થિIતિત ફ`ત બે જ વખત બાંધવાના છે વધુ નહીં તેવા જીવો.

દ્વીપ-સરુ્મદ્ર ઃ જેની ચા�ે બાજુ પાર્ણી હોય તેની દ્વીપ-બેટ અને પાર્ણીનો ભંડા� તે સરુ્મદ્ર, જંબુદ્વીપ

અને લવર્ણસરુ્મદ્રરિદ.

ધજાદંડ ઃ રં્મરિદ� ઉપ� ચડાવાતો, ધજા લટકાવવા ર્માટેનો લાંબો દંડ તે ધજાદંડ.

ધનધાન્યપ્રર્માર્ણાતિતક્રર્મ : કડ નાર્ણાનંુ અને ધાન્યનંુ જે ર્માપ, તેનંુ ઉલ્લ્ઘન ક�વંુ, ધાયા� ક�તાં વધા�ે �ાખવંુ.

ધર્મ�ચક્રવતી� ઃ જે ચક્રવતી� ચક્ર�ત્ન વડે ભ�તારિદકે્ષત્રના છ ખંડને જીતે તેર્મ તીથ� ક� ભગવંતો

ધર્મ� વડે ચા�ે ગતિતનો અંત ક�ી ર્મોક્ષ પારે્મ છે તે, ધર્મ�ચક્રવતી�.

ધર્મ� �ાગ ઃ ધર્મ� ઉપ�નો જે સ્નેહ, ધર્મ� ઉપ�નો જે પ�ર્મસ્નેહ.

ધર્મ�ક્ષર્મા ઃ ક્ષર્મા �ાખવી એ આત્માનો ધર્મ� છે એર્મ સર્મજીને ક્રોધને દબાવવો, ક્રોધ ન ક�વો,

ક્ષર્મા. �ાખવી તે.

ધર્મા� નુષ્ઠાન ઃ ધર્મ� સંબંધી તિક્રયાતિવશે�; સાર્માષિયક, તિવનય, વૈયાવચ્ચ આરિદ.

ઘાતકી ખંડ ઃ લવર્ણસરુ્મદ્ર અને કાલોદષિધ સરુ્મદ્રની વચ્ચે આવેલો ચા�ચા� લાખ યોજનના

તિવસ્તા�વાળો, ઘંટીના પડના આકા�વાળો જે દ્વીપ તે.

ધા�ર્ણા ઃ ર્મતિતજ્ઞાનનો અંતિતર્મ ભેદ, તિનર્ણી�ત ક�ેલી વસ્તુને લાંબા સુધી યાદ �ાખવી તે,

આ ધા�ર્ણાના ૩ ભેદ છે. (૧) અતિવચ્યુતિત, (�) વાસના, (૩) સૃ્મતિત.

ધા�ર્ણાણિભગ્રહ ઃ ર્મનર્માં કોઈ પર્ણ જાતના ભોગોના ત્યાગનો પરિ�ર્ણાર્મ ક�ી તેના ર્માટે ક�ાતો

તિનયર્મ, અણિભગ્રહ.

ધાર્મિર્મકં સંસ્કા� પુરુ�ર્માં આવેલા ધર્મ�ર્મય સંસ્કા�ો, ધર્મ�ર્મય જીવન.

ધુર્મપ્રભા ના�કી પાંચર્મી ના�કી, રિ�ષ્ટા નાર્મની ના�કીનંુ બીજંુ નાર્મ.

ધૈય� ગુર્ણ ઃ ધી�જ નાર્મનો ગુર્ણતિવશે�, અતિતશય ધી�જપણંુ.

ધ્યાન ઃ ષિચત્તની એકાગ્રતા, ષિચત્તની સ્થિI�તા, કોઈ પર્ણ એક તિવ�યર્માં ર્મનનંુ પ�ોવાવંુ, આ

અથ� આત� -�ૌદ્ર-ધર્મ� ધ્યાન અને શુકલધ્યાનના બે પઠાર્માં લગાડવો. છેલ્લા બે

પાયાર્માં “આત્મપ્રદેશોની સ્થિI�તા” એવો અથ� ક�વો.

ધુ્રવ ઃ સ્થિI�, તિનત્ય, દ�ેક પદાથો�, ગુર્ણો, અને તેના પયા� યો પર્ણ દ્રવ્યાર્મિથંકનયથી

ધુ્રવ = સ્થિI� = અનારિદઅનંત છે.

ધુ્રવબંધી ઃ જે કર્મ� પ્રકૃતિતઓનો બંધ બીજા કર્મ�ગ્રંથ આરિદર્માં જે ગુર્ણઠાર્ણા સુધી કહ્યો છે

ત્યાં સુધી અવશ્ય બંધાય જ.

ધુ્રવસત્તા ઃ જે કર્મ� પ્રકૃતિતઓની સત્તા અનારિદ ષિર્મથ્યાન્વી જીવને સમ્યકત્વ પામ્યા પહેલાં

સદાકાળ હોય જ.

ધુ્રવોદયી ઃ જે કર્મ� પ્રકૃતિતઓનો ઉદય બીજા કર્મ�ગ્રંથ આરિદર્માં જ્યાં સુધી કહ્યો હોય ત્યાં સુધીનાં

સવ� ગુર્ણઠાર્ણાર્માં અવશ્ય હોય જ તે.

નંદનવન ઃ રે્મરુપવ� ત ઉપ� સર્મભૂતલાથી પાંચસો યોજનની ઊંચાઈએ પાંચસો યોજનના

ઘે�ાવાળંૃ સંુદ� વન.

નંદાવત� ઃ તિવલિશષ્ટ પ્રકા�નો સાષિથયો, જેર્માં આત્માનંુ સંસા�ર્માં ણિભન્ન ણિભન્ન �ીતે

પરિ�ભ્રર્મર્ણ સૂચવવાર્માં આવ્યંુ છે.

નંદીશ્વ�દ્વીપ ઃ જંબુદ્વીપથી આગળ ઘંટીના પડ જેવો ગોળાકા�ે આઠર્મો દ્વીપ, જેર્માં ૫૨ પવ�તો

અને ચૈત્યો છે.

નદીગોલ ઘોલ ન્યાય : પવ�તની પાસે વહેતી નદીર્માં ઉપ�થી પડેલા નાના નાના પથ્થ�ો નદીના વહેર્ણથી

તર્ણાતા છતા, આગળપાછળ અથડાયા છતા, જેર્મ સહજ �ીતે ગોળગોળ

થઈ જાય તે �ીતે સહજ પરે્ણ અનાયાસે જે વૈ�ાગ્ય આવે તે.

નપંુસકવેદઃ સ્ત્રી અને પુરુ� બન્નેની સાથે ભોગસુખની ઈચ્છા, અથવા શ�ી�ર્માં બન્ને

પ્રકા�ના લક્ષર્ણોનંુ હોવંુ.

નભIળ ઃ આકાશરં્મડળ, આકાશરૂપ Iળ.

નય ઃ દ્રતિષ્ટ, વસ્તુના સ્વરૂપને જાર્ણવાની ર્મનોવૃતિત, અનેક ધર્મા�ત્મક વસ્તુર્માં ઈત� ધર્મો�ના

અપલાપ તિવના દ્ વ્ય-કે્ષત્રારિદના કા�રે્ણ એક ધર્મ� ની પ્રધાનતા, વસ્તુતત્ત્વનો

સાપેક્ષપરે્ણ તિવચા�.

નયતિનપુર્ણઃ નયોના જ્ઞાનર્માં હોલિશયા�, નયોનંુ સૂક્ષ્ર્મ જ્ઞાન ધ�ાવના�.

નયતિનકે્ષપ ઃ વસ્તુને સર્મજવા ર્માટે ૭ નયો અને ૪ તિનકે્ષપાઓ.

નવકા�શી પચ્ચક્ખાર્ણ : સૂયો�દય પછી ૪૮ ષિર્મતિનટ બાદ ત્રર્ણ નવકા� ગર્ણીને જે પળાય, ત્યા� બાદ જ ભોજન

ક�ાય તે. (રૂ્મઠી વાળીને જે નવકા� રં્મત્ર ગર્ણાય છે તે નવકા�સીની અંદ� રુ્મટ્ ઠસીનંુ

પર્ણ પચ્ચક્ખાર્ણ સાથે હોય છે તેથી રૂ્મઠી વાળવાની હોય છે), (આ પચ્ચક્ખાર્ણ -

પાળવા ર્માટેના સંકેતતિવશે� છે).

નવ તિનષિધ ઃ ચક્રવતી�ના ભોગયોગ્ય નવ ભંડા�ો, જે વૈતાઢ્યપવ� ત પાસે પાતાળર્માં છે.

આગગાડીના ડબ્બા જેવા છે, પુણ્યોદયથી ચક્રવતી�ને ર્મળે છે.

નવ પદ ઃ અરિ�હંત - લિસદ્ધ - આચાય� - ઉપાધ્યાય - સાધુ - દશ� ન - જ્ઞાન - ચારિ�ત્ર અને તપ

આ આ�ાધવા યોગ્ય નવપદો.

નવ પદની ઓળી : આસો અને ચૈત્ર ર્માસના શુ`લપક્ષકાં સાતર્મથી પૂનર્મ સુધીની નવ રિદવસોની

આયંલિબલ ક�વાપૂવ� ક ક�ાતી નવ પદોની આ�ાધના, તે રૂપ પવ� તિવશે�.

નવ પદની પૂજા : અરિ�હંતપ્રભુ આરિદ ઉપ�ો`ત નવે પદોના ગુર્ણોનંુ વર્ણ�ન સર્મજાવતી

પૂ. યશોતિવજયજી ર્મ. આરિદની બનાવેલી �ાગ�ાષિગર્ણીવાળી પૂજાઓ.

નાર્ણ ર્માંડવી ઃ નાર્ણ એટલે જ્ઞાન, જ્ઞાનની Iાપના ક�વી તે; ત્રર્ણ ગઢ અને સિસંહાસન ગોઠવી

તેર્માં પ્રભુજીની રૂ્મર્પિત ંIાતિપત ક�ી, જારે્ણ તેઓ જ્ઞાન પ્રકાશ ક�તા હોય તેવી

ભવ્ય �ચના, સર્મવસ�ર્ણનંુ અનુક�ર્ણ તે.

નાથવંુ ઃ દાબવંુ, ઈષિન્દ્રયોને નાથવી, એટલે કંટ્ર ોલર્માં �ાખવી.

નાર્મકર્મ� ઃ શ�ી�, અંગોપાંગ અને તે સંબંધી સાર્મગ્રી અપાવનારંુ જે કર્મ� , અઘાતી અને

ભવોપગ્રાહી આ કર્મ� છે.

તિન કાંલિક્ષત ઃ અન્ય ધર્મ� ની ઈચ્છા ન ક�વી, ચર્મત્કા�ોથી ન અંજાવંુ.

તિન શંક ઃ શંકા તિવનાનંુ, સંશયરિ�હત, સમ્યકત્વના આઠ આચા�ર્માંનો પ્રથર્મ આચા�.

તિન સ્પૃહતા ઃ સ્પૃહા, ર્મર્મતા, રૂ્મછા� �તિહત અવIા, તિનષ્પરિ�ગ્રહી દશા.

તિનકાષિચત કર્મ� ઃ સકલક�ર્ણોને અસાધ્ય ક�ાયેલંુ કર્મ� , સવ�થા ભોગ યોગ્ય કર્મ� .

તિનગોદ ઃ અનંત અનંત જીવોવાળી વનસ્પતિતકાયર્માંની એક અવIા, એક શ�ી�ર્માં જ્યાં

અનંત જીવો છે, તેના � (બે)ભેદ છે; બાદ�તિનગોદ અને સૂક્ષ્ર્મતિનગોદ.

તિનત્થા� પા�ગાહો : તર્મા�ો આ સંસા�ર્માંથી તિનસ્તા�-ઉદ્ધા� થાઓ.

તિનત્યાતિનત્ય ઃ સવ� પદાથો� ઉભયાત્મક છે, દ્રવ્યાર્મિથંક નયની અપેક્ષાએ તિનત્ય છે અને

પયા� યાર્મિથંક નયની અપેક્ષાએ અતિનત્ય છે. સવ� ભાવો ઉભયાત્મક છે.

તિનધલિત્તક�ર્ણ ઃ કમ્ર્મપયડી-આરિદ ગ્રંતોર્માં આવતંુ એક ક�ર્ણતિવશે�, જેર્માં કર્મ� એવી સ્થિIતિતર્માં રુ્મકાય

કે ઉદ્વત� ના અને અપવ� તના વસ્ના બીજંા કોઈ ક�ર્ણો લાગે નહી તે તિનધલિત્ત,

તેર્માં વપ�ાતંુ આત્મવીય� .

તિન�ંજન-તિન�ાકા� : જે પ�ર્માત્માને �ાગારિદ નથી અને શ�ી� પર્ણ નથી તે અથા� ત્ વીત�ાગ-સવ�જ્ઞ

અને અશ�ી�ી.

તિન�વદ્યકર્મ� ઃ જે કાર્મકાજર્માં કિહંસા - જૂઠ આરિદ દ્રવયોપાપો, અને �ાગ-દે્વ� આરિદ ભાવપાપો નથી

તેવાં કાર્મો.

તિન�ાકા�ોપયોગ : વસ્તુર્માં �હેલા સાર્માન્ય ધર્મ� ને જાર્ણાવવાળો જે ઉપયોગ, અથા� ત્ દશ� નોપયોગ.

તિન�ાલંબન ધ્યાન : જે ધ્યાનની એકાગ્રતાર્માં પ્રતિતર્મા આરિદ બાહ્ય આલંબનો ન હોય, કેવલ આત્માર્મા

જ પ્રતિતર્મા આરિદ જેર્માં આલંબન છે એવી ઉત્કટ ધ્યાનદશા.

તિન�ાલંબન યોગ : બાહ્ય આલંબન તિન�પેક્ષ સમ્યગ્ જ્ઞાન-દશ� ન-ચારિ�ત્રરૂપ �ત્નત્રયીની સાથે આત્માનો

જે સંયોગ તે, સાધાનાકાલે જ્ઞાનારિદ ગુર્ણોની �ર્મર્ણતાર્મય આત્માનંુ થવંુ.

તિન�ાશંસ ભાવ : જે ધર્મ� કાય� ક�તાં ક�તાં સંસારિ�ક સુખોની વાંછાઓ નથી, કેવળ કર્મ�ક્ષયની જ બુલિદ્ધ

છે તે.

તિન�ીહ ભાવ ઃ સ્પૃહા તિવનાનો આત્મભાવ, સાંસારિ�ક પ્રલોભન તિવનાનો ભાવ.

તિનરુપક્રર્મી ઃ બાંધેલાં કર્મો� ઉપક્રર્મને યોગ્ય ન હોય તે.

તિનરુપભોગ ઃ જે શ�ી�થી સાંસારિ�ક સુખ - દુ ખો, આહા� -તિનહા�ારિદ ભોગો ભોગવી શકાતા નથી

તે કાર્મ�ર્ણશ�ી�. તત્ત્વાથ� સૂત્ર ‘તિનરુપયોગર્મન્ત્યર્્મ ’ સૂત્ર ૨-૪૫.

તિનરુપાષિધક સ્થિIતિત : જ્યાં પુદ્ ગર્ણ, કર્મ� કે શ�ી�ારિદની ઉપાષિધઓ નથી તે ર્મોક્ષાવIા.

તિનગ્ર�થ રુ્મતિન ઃ બાહ્યથી પરિ�ગ્રહ તિવનાના અને અભ્યંત�થી �ાગારિદ ર્મોહની ગાંઠ તિવનાના

જે સંસા�ના ત્યાગી, રુ્મતિન, ર્મહાત્મા.

તિનજ��ાતત્ત્વ ઃ પૂવ�બદ્ધકર્મો�નો બાહ્યઅભ્યંત� તપારિદ અને સ્વાધ્યાય આરિદ દ્રા�ા અંશે અંશે

ક્ષય ક�વો તે.

તિનજી�વ પદાથ� ઃ જેર્માંથી જીવ ર્મ�ી ગયો છે, ચાલ્યો ગયો છે તેવો પદાથ� .

તિનદો�� અવIા :જીવનર્માં કોઈ પર્ણ દો�ો ન લાગે તેવી અવIા.

તિનના� યક સ્થિIતિત : જે ગાર્મર્માં, સંઘર્માં, સર્માજર્માં, �ાષ્ટ્રર્માં કે દેશર્માં સંચાલક રુ્મખ્ય નાયક ન હોય

તેવી પરિ�સ્થિIતિત.

તિનવા�ર્ણ કલ્યાર્ણ : તીથ� ક� ભગવન્તો ર્મોકે્ષ પધા�ે તે પ્રસંગ.

તિનવા�ર્ણર્માગ� ઃ ર્મોકે્ષ જવાનો પ્રભુજીએ બતાવેલો �સ્તો (�ત્નત્રયી).

તિનર્પિવભંાજ્ય કાળ : જે કાળના બે ટુકડા ન કલ્પી શકાય તેવો અત્યન્ત સૂક્ષ્ર્મ કાળ, અથા� ત્ એક સર્મય.

તિનવ� દ ઃ સંસા�નાં સુખો ઉપ� તિત�સ્કા� કંટાળો, અપ્રીતિત ; સુખ એ જ દુ ખ છે, ભોગ એ જ �ોગ છે

આભ�ર્ણો ને ભા� છે એવી ષિચત્તની સ્થિIતિત; સમ્યકત્વનાં પાંચ લક્ષર્ણોર્માંનંુ ૧ લક્ષર્ણ છે.

તિનવૃલિત્તક�ર્ણ ઃ એક જ સર્મયવતી� જીવોના અધ્યવસાય Iાનોર્માં �હેલી ત�તર્મતા, �ટ્ Iાન પતિતત

અધ્યવસાયોનંુ હોવંુ,અધ્યવસાયોની ણિભન્નણિભન્નતા, આઠર્મા ગુર્ણIાનકનંુ આ બીજંુ નાર્મ છે.

તિન�ય નય ઃ વસ્તુની વાસ્તતિવક સ્થિIતિત સર્મજાવે, સહજ-સ્વભાવ રુ્મખ્ય ક�ે, આન્તરિ�ક જે સ્વરૂપ

હોય તે, ઉપચા��તિહત અવIા, વસ્તુનંુ રૂ્મળ સ્વરૂપ.

તિનસગ� ઃ બાહ્ય તિનષિર્મત્તોની અપેક્ષા તિવના જે થાય તે, અભ્યંતક તિનષિર્મત્ત, (ક્ષયોપશર્મારિદ) તો

કા�ર્ણ હોય જ છે, તથાતિપ જ્યાં બાહ્ય કા�ર્ણો નથી ર્માટે તિનસગ� = સહજ,

તત્ત્વાથ� સૂત્ર. ૨-૩ સમ્યકત્વના બે ભેદર્માંનો આ એક ભેદ છે.

તિન�વ ઃ પ્રભુજીનાં વચનોને ઓળવના�, પ્રભુજીનાં સાપેક્ષ વચનોને છુપાવી એકાન્તે

ગ્રહર્ણ ક�ના�.

તિનકે્ષપ ઃ વસ્તુને સર્મજાવવાના �સ્તા, પ્રકા�ો, (ચા� તિનકે્ષપા).

નીચગોત્રકર્મ� ઃ જે કર્મ� આત્માને અસંસ્કા�ી કુળોર્માં લઈ જાય તે કર્મ� .

નીતિતર્મત્તા ઃ પ્રર્માણિર્ણકતા, સંસ્કારિ�તા, ન્યાયસંપન્નતા.

નીવી ઃ એક ટાઈર્મ ભોજન ક�વંુ, પ�ંતુ તિવગ�ાઈઓ ન વાપ�તાં તિવગ�ાઈઓના તિવકા�ો

હર્ણીને બનબવેલાં નીવીયાતાં ર્માત્ર લેવાં.

નૈગર્મનય ઃ ઉપચરિ�ત વસ્તુને જે ગ્રહર્ણ ક�ે તે ; આ �સ્તો અર્મદાવાદ જાય છે, વ�સાદ સોનંુ

વ�સાવે છે ;પ્રભુની રૂ્મર્પિત ંપર્ણ પ્રભુ છે ઈત્યારિદ આ�ોતિપત વસ્તુને પર્ણ વસ્તુ સ્વરૂપ

જર્ણાવે તે.

નૈવેધ ઃ પ્રભુજીની આગળ ત્યાગભાવનાની વૃલિદ્ધ ર્માટે તથા અર્ણાહા�ી અવIાની પ્રાતિy

ર્માટે ભસ્થિ`તભાવે સર્મર્પિપતં ક�ાતી ખાધ સાર્મગ્રી.

નૈ�ષિયક ઃ તિન�યદ્રતિષ્ટવાળંુ, તાષિત્ત્વક, ર્માર્મિર્મંક, યથાથ� સ્વરૂપ; જેર્મ ભર્મ�ો રુ્મખ્યપરે્ણ કાળો

હોવા છતાં પ વર્ણ�વાળો છે એર્મ કહેવંુ.

નોક�ાય (ર્મોહનીય) : જે સાક્ષાત્ ક�ાયરૂપી નથી, પ�ંતુ ક�ાયોને લાવે, ક�ાયોને પ્રે�ે, ક�ાયોને ર્મદદ ક�ે,

પ�ંપ�ાએ ક�ાયોનંુ જ કા�ર્ણ બને તે હાસ્ય, �તિત આરિદ છ ; અહીં નો શબ્દ

પ્રે�ર્ણારિદ અથ�ર્માં છે.

નોભવ્ય નોઅભવ્ય : ર્મોકે્ષ પહોંચી ગયેલા આત્માઓ હવે ભવ્ય પર્ણ નથી તેર્મજ અભવ્ય પર્ણ નથી,

કા�ર્ણ કે જ્યાં સુધી વસ્તુની પ્રાતિy ન થઈ હોય ત્યાં સુધી જ યોગ્યતાનો વ્યવહા�

થાય છે. એવી જ �ીતે નોસંજ્ઞી નોઅસંજ્ઞી અને નોચરિ�ત્તા નો અચરિ�ત્તા વગે�ે

શબ્દોના અથો� પર્ણ જાર્ણી લેવા.

ન્યગ્રોધ પરિ�રં્મડળ : છ સંIાનોર્માંનંુ બીજંુ સંIાન કે જેર્માં નાણિભથી ઉપ�ના અવયવો સપ્રર્માર્ણ હોય છે

અને નીચેના અવયવો અપ્રર્માર્ણ હોય છે તે.

ન્યાયસંપન્ન દ્રવ્ય : શ્રાવકના ૩૫ ગુર્ણોર્માંનો પહેલો ગુર્ણ, ન્યાય-નીતિત અને પ્રર્માણિર્ણર્મતાથી રે્મળવેલંુ ધન.

ન્યાસાપહા� ઃ બીજા ર્માર્ણસોએ જર્મા રૂ્મકેલી થાપર્ણને પચાવી પાડવી, પાછી ન આપવી અને

તરે્મ આપી જ નથી એર્મ બોલવંુ તે.

પંચાંગપ્રણિર્ણપાત : બે ઢીંચર્ણ, બે હાથ, ર્મસ્તક એર્મ પાંચે અંગો નર્માવવાપૂવ� ક નર્મસ્કા� ક�વો તે.

પંચાચા� ઃ જ્ઞાનાચા�-દશ� નાચા� આરિદ પાંચ પ્રકા�ના આચા�ો.

પખ્ખી પ્રતિતક્રર્મર્ણ : પંદ� રિદવસે ક�ાતંુ ર્મોટંુ પ્રતિતક્રર્મર્ણ.

પચ્ચક્ખાર્ણ ઃ કોઈ વસ્તુનો તિનયર્મ લેવા ર્માટે બોલાતંુ સૂત્ર. નવકા�સી-પોરિ�સી આરિદ ર્માટેનાં સૂત્રો.

પજુસર્ણ ઃ ધર્મ� ની પુતિષ્ટ-વુલિદ્ધ ક�ના�ા પવ�ના રિદવસો.

પરિડર્મા ઃ શ્રાવક-શ્રાતિવકાની ધર્મ�ર્મય તિવલિશષ્ટ અવIા, શ્રાવકની અગ્યા� પરિડકાઓ,

સાધુના જીવનર્માં પર્ણ પરિડર્મા હોય છે.

પરિડલહેર્ણ ઃ વસ્ત્રો અને પ્રત્રા વગે�ે ઉપષિધને સવા� સાંજ બ�ાબ� જેાવી. પંુજવી અને પ્રર્માજ�વી તે.

પતિતતપાવન ઃ પડેલા આત્માઓને પતિવત્ર ક�ના�.

પદાનુસારિ�ર્ણી લષિબ્ધ : કોઈ પર્ણ શાસ્ત્રનંુ એક પદ ર્માત્ર ભર્ણવાથી આખંુ શાસ્ત્ર આવડી જાય તેવી

અપૂવ� જ્ઞાનની લષિબ્ધ.

પદ્માસન ઃ કર્મળના જેવંુ શ�ી�નંુ એક તિવલિશષ્ટ આસન.

પન્ન્યાસપદ ઃ સાધુ-ર્મહાત્માને ભગવતી આરિદ સૂત્રોના યોગવહનની તિક્રયા ક�ાવ્યા પછી

ક�ાતંુ તિવલિશષ્ટ પદા�ોપર્ણ, સાધુ-ર્મહાત્માઓની તિવલિશષ્ટ એક પદવી.

પ�દા�ા ઃ પ�ની સ્ત્રી, અન્યની સાથે તિવવાતિહત થયેલી સ્ત્રી.

પ�દા�ાતિવ�ર્મર્ણ વ્રત : શ્રાવકનાં ૧૨ વ્રતોર્માંના ચોથા વ્રતનો એ પ્રકા� કે જેર્માં પ�ની સાથે પ�રે્ણલી એવી

જે સ્ત્રી તેની સાથે સંસા�ભોગ ક�વાનો ત્યાગ ક�વો તે સ્વરૂપ વ્રત.

પ�પરિ�વાદ ઃ બીજાની કિનંદા-ટીકા-કૂથલી ક�વી, હલકંુ બોલવંુ, અઢા� પાપIાનકર્માંનંુ

સોળરંુ્મ પાપIાનક.

પ�ભાવદશા ઃ પુદ્ ગલ સંબંધીના સુખ-દુ ખર્માં આત્માની �તિત-અ�તિત, ક્રોધારિદ ક�ાયોનો

અને તિવ�ય વાસનાનો જે પરિ�ર્ણાર્મ તે.

પ�ર્મ તિવદુ�ી ઃ અતિતશય પંરિડત એવાં પૂ. સાધ્વીજી ર્મ. ર્મહાસતીજી અથવા શ્રાતિવકા.

પ�ર્માણુ ઃ પ�ર્મ એવો અણુ, અતિતશય સૂક્ષ્ર્મ અણુ, જે અણુના કેવલીની દ્રતિષ્ટએ બે ભાગ ન

કલ્પાય, અતિતતિનર્પિવભંાજ્ય અણુ.

પ�રે્મષિષ્ઠ ઃ ઊંચાIાને લિબ�ાજર્માન,સવ� વ્યસ્થિ`તઓથી શે્રષ્ઠ, અરિ�હંત લિસદ્ધ આચાયા� રિદ પાંચ

પદે લિબ�ાજર્માન.

પ�લોકભય ઃ આવતા ભવર્માં દુ ખી- દરિ�દ્રી-�ોગી-થવાનો ભય.

પ�વશતા ઃ પ�ાધીનતા, બીજાની આધીનતા,આત્માનંુ કર્મ� ,શ�ી� અને પરિ�વ�ારિદને વશવતી�પણંુ.

પ�ાવત� ના ઃ પુન પુન સંભાળી જવંુ તે, સ્વાધ્યાયના પ ભેદર્માંનો ત્રીજેા ભેદ.

પ�ાવલંબી ઃ બીજાના જ આલંબનવાળંુ, જેર્માં બીજાનો જ આધા� �ાખવો પડે તે, પ�ાશ્રય,

પ�ાધીન, બીજાને આધીન.

પરિ�હાસ ધાર્મ ઃ ર્મશ્ક�ીનંુ પાત્ર, ર્મશ્ક�ીનંુ Iાન. (ભ`તાર્મ�ર્માં).

પ�ોક્ષ પ્રર્માર્ણ ઃ ચકુ્ષ�ારિદ પાંચ ઈષિન્દ્રયો અને ર્મનથી તથા ભર્ણાવના� ગુરુજી આરિદ પ�ના

આલંબનથી આત્માને જે જ્ઞાન થાય તે, અથા� ત્ ર્મતિતજ્ઞાન અને શુ્રતજ્ઞાન.

પય� કાસન ઃ શ�ી�નંુ એક આસનતિવશે�, પ્રભુજીની પ્રતિતર્મા જે આસનવાળી છે તે, જ્યાં

જર્મર્ણા પગનો અંગૂઠાવાળો ભાગ , ડાબા સાથળ ઉપ� �ખાય અને ડાબા

પગનો અંગૂઠાવાળો ભાગ જર્મર્ણા પગની સાથળ ઉપ� �ખાય તે.

પય� વસાન ઃ છેડો, અણિન્તર્મ ભાગ, રૃ્મતુ્ય.

પલ્યોપર્મ ઃ કૂવાની ઉપર્માવાળો કાળ, એક યોજન લાંબા-પહોળા અને ઊંડા કૂવાર્માં ર્માર્ણસના

સાત રિદવસર્માં ઊગેલા એકેક વાળના અસંખ્ય ટુકડા ક�ી, ભ�ી, સો સો વ��

એકેક વાળ કાઠવાથી જેટલો કાળ લાગે તેટલા કાળનંુ.

પ�ાનુપૂવી� ઃ ઊલટો ક્રર્મ, નવકા�રં્મત્રનાં પદો ઊલટી �ીતે બોલવાં તે.

પાંડુક વનઃ રે્મરુપવ� તના લિશખ� ઉપ�નંુ વન, જે ૧૦૦૦ યોજન લાંબુ -પહોળુ છે, જેર્માં

તીથ� ક� ભગવન્તોનો જન્ર્માણિભ�ેક થાય છે.

પાખંડી પુરુ�ો ઃ ર્માયાવી, કપટી, ઊલટ સૂલટ સર્મજાવવાર્માં બળવાળા.

પાઠભેદ ઃ જ્યાં સૂત્રોર્માં શ્લોકોર્માં શબ્દોની �ચના જુદી જુદી હોય તે.

પાઠશાળાઃ જ્યાં ધર્મ� નંુ જ્ઞાન ભર્ણાવાતંુ હોય તેવંુ Iાન.

પાદતિવહા�ી ઃ પગે ચાલના�, તિવહા� ક�ના�, વાહન તિવના ચાલના�.

પાપાનુબંધી પાપ : જે કર્મ� ના ઉદયથી વત�ર્માન કાળે દુ ખી - દરિ�દ્રી હોય અને કિહંસા અને જૂઠ આરિદ તથા ક્રોધાદી-�ાગારિદ ક�ીને નવંુ પાપ બંધાતંુ હોય તે, પાપોને બાંંધે તેવંુ ઉરિદતપાપ.

પાપાનુબંધી પુણ્ય : જે કર્મો�ના ઉદયથી વત�ર્માન કાળે સુખ સૌભાગ્ય હોય પ�ંતુ કિહંસારિદ અને ક્રોધારિદ ક�ી

નવંુ પાપ બંધાતંુ હોય તે, પાપોનો બંધ ક�ાવે તેવંુ પુણ્ય, અનાય� દેશના ધનાઢય ર્મનુષ્યો

પા�સર્મણિર્ણ ઃ એક પ્રકા�નંુ �ત્ન ; જે લોખંડને અડાડવાથી લોખંડ સોનંુ થાય તે.

પારિ�ર્ણાષિર્મકીબુલિદ્ધ ઉંર્મ�ને દીધે અનુભવો થવાથી પ્રગટ થયેલી બુલિદ્ધ, વૃદ્ધ વડીલોર્માં અનુભવથી

આવેલી બૃલિદ્ધ.

પારિ�ષ્ઠાપતિનકા સષિર્મતિત : ર્મળ, રૂ્મત્ર, થંૂક આરિદ શા�ીરિ�ક રે્મલો જ્યાં નાખવાના હોય ત્યાંની ભૂષિર્મ બ�ાબ�

જેાવી, પંુજવી અને પ્રર્માજ�વી.

કિપંડપ્રકૃતિતઃ કર્મો�ની જે પ્રકૃતિતઓના પેટાભેદ થઈ શકતા હોય તે, જેર્મ કે નાર્મકર્મ�ર્માં ગતિત, જાતિત, શ�ી�નાર્મકર્મ� વગે�ે.

પીઢ ઃ અનુભવી, ઉંર્મ�થી તિવલિશષ્ટ પ્રભાવશાળી પુરુ�.

પુણ્યકર્મ� ઃ જે કર્મ� ઉદયર્માં આવ્યંુ છતંુ આત્માને સાંસારિ�ક સુખ-સગવડતા અને અનુકૂળતાઆપે તે.

પુણ્યાનુબંધી પાપ : જે પાપકર્મ� ઉદયર્માં આવ્યંુ છતંુ સાંસારિ�ક દુ ખ-પ્રતિતકૂળતા આપે પ�ંતુ તે વખતે

સર્મભાવ-ક્ષર્મા-ર્મોહ-તિવજય આરિદ ક�ાવવા દ્વા�ા ભાવપુણ્યનંુ કા�ર્ણ બને તે, જેર્મ કે

ચંડકોલિશક સપ� ની પ્રતિતબોધ પામ્યા પછીની કીડીઓના ચટકા સહન ક�વાવાળી સ્થિIતિત.

પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય : જે પુણ્યકર્મ� ઉદયર્માં આવ્યંુ છતંુ સાંસારિ�ક સુખ-સગવડ હોવા છતાં પર્ણ તેર્માં આસસ્થિ`ત

ન હોય, તિનલ� પ દશા હોય, ત્યાગી થઈ આત્મકલ્યાર્ણ ક�વાની વૃલિત્ત તે, જેર્મ શાલિલભદ્રજી.

પુદ્ ગલ ઃ જેર્માં પુ�ર્ણ-ગલન થાય, પ�ર્માણુઓ આવે અને જાય, જડ દ્રવ્ય, તિનજી�વ દ્રવ્ય,

જેના સ્કંધ-દેશારિદ ચા� ભેદો છે.

પુદ્ ગલપ�ાવત� ન : અનંતકાળ, આ જગતર્માં �હેલી તર્માત વગ�ર્ણાઓનાં પુદ્ ગલોને ઔદારિ�ક શ�ી�ારિદ

રૂપે ગ્રહર્ણ ક�ીને રૂ્મકે તેર્માં જેટલો કાળ થાય તે, અથવા સર્મસ્ત લોકાકાશના પ્રદેશે

પ્રદેશે ક્રર્મશ રૃ્મતુ્ય પાર્મી સ્પશી�ને પૂ�ાં ક�ે તે, અથવા એક કાળચક્રના પ્રતિતસર્મયોર્માં

ક્રર્મશ ર્મ�ર્ણ પાર્મીને પૂર્ણ� ક�ે તે, અથવા �સબંધનાં સવ� અધ્યવસાયIાનોર્માં

ક્રર્મશ રૃ્મતુ્ય વડે સ્પશ� ક�ે તે.

પુદ્ ગલાનંદીજીવ : પુદ્ ગલના સુખોર્માં જ �ચ્યોપચ્યો �હેના�ો જીવ, સાંસારિ�ક ભૌતિતક સુખોર્માં જ

આનંદ ર્માનના�.

પુદ્ ગલાસ્થિસ્તકાય : વર્ણ� -ગંધ-�સ-સ્પશ�વાળંુ જડરૂપી દ્રવ્યતિવશે�.

પુન�ાવત� ન ઃ એકની એક વસ્તુ ફ�ી ફ�ી ક�ી જવી તે, કંઠI ક�ેલંુ ફ�ી ફ�ી બોલી જવંુ તે,

તેનંુ જ નાર્મ પુન�ાવૃલિત્ત પર્ણ છે.

પુરિ�ર્મટ્ ઠ ઃ પચ્ચક્ખાર્ણતિવશે�, સૂયો�દય અને સૂયા� સ્ત વચ્ચેનો અધો� ભાગ ગયા પછી ત્રર્ણ

નવકા� ગર્ણી ભોજન લેવંુ તે.

પુરુ�વેદ ઃ પુરુ�ના જીવને સ્ત્રી સાથેના સંભોગસુખની જે ઈચ્છા તે.

પુષ્ક�વ� દ્વીપ ઃ અઢી દ્વીપર્માંનો ત્રીજેા દ્વીપ, જે ઘંટીના પડની જેર્મ જંબૂદ્વીપારિદને વીંટાયેલો છે,

જેના અધ�ભાગર્માં ર્મનુષ્યો છે તે.

પુષ્પદંત ઃ ફૂલની કળી જેવા દાંત છે જેના તે, સુતિવષિધનાથ પ્રભુનંુ આ બીજંુ નાર્મ છે.

(લોગસ્સર્માં આવે છે).

પૂજ્યપાદ ઃ પૂજનીય છે પગ જેના એવા આચાય� .

પૂર્ણ� સર્મપ�ર્ણભાવ :પોતાના આત્માને દેવ અથવા ગુરુજીના ચ�રે્ણ સ્પૂર્ણ�પરે્ણ સર્મર્પિપતં ક�ી દેવો તે,

અલ્પ પર્ણ પોતાનંુ ડહાપર્ણ ન ક�તાં તેઓની આજ્ઞા અનુસા�ે જ જીવવંુ, સંપૂર્ણ�

પરે્ણ તેઓએ બતાવેલી રિદશાને વફાદા�પરે્ણ વત� વંુ,.

પૂવ� ક્રોડ વ�� ઃ ચોયા� સી લાખને ચોયા�સી લાખે ગુર્ણવાથી જે આવે તે ૧ પૂવ� , ૮૪,૦૦,૦૦૦ ,

૮૪,૦૦,૦૦ = ૭૦૫૬,૦૦,૦૦,૦૦૦,૦૦૦ આટલા વ�ો�નંુ જે ૧ પૂવ� થાય તેવાં

એક ક્રોડ પૂવો�, “૭૦૫૬” ઉપ� ૧૦ ઠ ૭ = ૧૭ શૂન્ય

પૂવ�ધ� ઃ ચૌદ પૂવો� ભરે્ણલા ર્મહારૃ્મતિન, દ્રતિષ્ટવાદના જાર્ણકા�.

પૂવા� ચાય� તિવ�ષિચત : પૂવ� ભૂતકાળર્માં થઈ ગયેલા શ્રી ભદ્રબાહુસ્વાર્મી, શ્રી ઉર્માસ્વાતિતજી, શ્રી લિસદ્ધસેનજી,

શ્રી લિજનભદ્રગણિર્ણજી, શ્રી હરિ�ભદ્રસૂરિ�જી, શ્રી હેર્મચંદ્રાચાય�જી આરિદ આચાય� નાં

બનાવેલા શાસ્ત્રો.

પૂવા� પ� પયા� ય ઃ દ્રવ્યનંુ આગળ-પાછળ થયેલંુ અને થવાવાળંુ જે પરિ�ર્ણર્મન, જેર્મકે સોનાનાં

કડુ-કંુડળ આરિદ પયા� યો.

પૃચ્છના ઃ ગુરુજી પાસે વાચના લીધા પછી તેર્માં જે શંકા થાય તે તિવનયભાવે પૂછવી,

સ્વાધ્યાયના પ ભેદોર્માંનો બીજેા ભેદ.

પૃથ્વીકાય ઃ ર્માટીરૂપે કાયા છે જેની તેવા જીવો, અથવા ર્માટીના જીવો ર્માટી-પથ્થ�-કાંક�ા-

�ેતી. ધાતુઓ વગે�ે કક� શ સ્પશ�વાળા.

પૈશુન્ય ઃ ચાડી ખાવી, ચાડીચૂગલી ક�વી, ચૌદરંુ્મ પાપIાનક.

પોરિ�લિસપચ્ચક્ખાર્ણ : પુરુ�ના શ�ી�પ્રર્મારે્ણ સૂય� ની છાયા પડે ત્યા�ે નવકા� ગર્ણીને જે પળાય તે,

પ્રાય સૂયો�દય પછી ૩ાા કલાક બાદ.

પૌદ્ ગલિલક સુખ : પાંચ ઈષિન્દ્રયોના તિવ�યનંુ સાંસારિ�ક ભોગસુખ.

પૌ�ધવ્રત ઃ ધર્મ� ની પુતિષ્ટ ક�ે તે પૌ�ઘ,ચોવીસ કલાક સાંસારિ�ક સંબંધ છોડી, સાવધયોગનાત્યાગ

વાળંુ સાધુ જેવંુ જીવન, શ્રાવકનાં બા� વ્રતોર્માંનંુ ૧ વ્રત, ચા� લિશક્ષાવ્રતોર્માનંુ ૧ વ્રત.

પ્રકૃતિતબંધઃ પ્રતિતસર્મયે બંધાતાં કર્મો�ર્માં જુદા જુદા સ્વભાવો નક્કી ક�વા તે, જ્ઞાનાવ�કત્વ

આરિદનો બંધ ક�વો તે.

પ્રચલાપ્રચલા ઃ ચાલતાં ચાલતાં જે ઊંઘ આવે તે.

પ્રણિર્ણપાત ઃ નર્મસ્કા�, પ્રર્ણાર્મ ક�વો તે, પગે પડવંુ તે.

પ્રત� ઃ ના�કી અને દેવોને �હેવા ર્માટેના આવા સોના ર્મજલા. (ર્માળ).

પ્રતિતક્રર્મર્ણઃ ક�ેલાં પાપોની આલોચના ક�વી, ષિર્મચ્છર્મષિર્મ દુક્કડં ર્માગવંુ.

પ્રતિતક્રર્મર્ણાવશ્યક : સવા� સાંજે તિનયત ક�વા લાયક, તથા પંદ� રિદવસે, ચા� ર્મતિહને અને બા�

ર્મતિહને તિવશે�પરે્ણ ક�વા લાયક.

પ્રતિતભાસંપન્ન ઃ તેજસ્વી ર્માર્ણસ, ઓજસ્વી, જે સત્ય �જૂ ક�ી શકે, કોઈનાથી ખોટી �ીતે ડ�ે

નહીં તિવ�ોધીઓ પર્ણ દબાઈ જાય તે.

પ્રતિતવાસુદેવ ઃ જે ત્રર્ણ ખંડનો અષિધતિપત (સ્વાર્મી) હોય, વાસુદેવનો તિવ�ોધી, વાસુદેવના હાથે જ ર્મ�ે

તે, જેર્મ કે �ાવર્ણ.

પ્રતિતષ્ઠાર્મહોત્સવ : પ્રભુજીની રૂ્મર્પિતરં્માં પ્રભુત્વનંુ અંજન આંજ્યા પછી અથા� ત્ (અંજનશલાકા કયા� પછી)

રં્મરિદ�ર્માં પ્રભુજીની Iાપના ક�વી તે, પ્રતિતષ્ઠા અને તેના તિનષિર્મત્તે ક�ાયેલ ર્મહોત્સવ.

પ્રતિતજ્ઞા ભંગ ઃ ક�ેલી પ્રતિતજ્ઞા ભાંગવી, લીધેલ પ્રતિતજ્ઞાથી ચલિલત થવંુ તે, ન્યાયશાસ્ત્રર્માં આવતંુ

એક પ્રકા�નંુ તિનગ્રહIાન.

પ્રતીક ઃ તિનશાની, ષિચ�, સિલંગ, વસ્તુને ઓળખવાની તિનશાની.

પ્રત્યાહા� ઃ યોગનાં આઠ અંગોર્માંનંુ એક અંગ, ઈષિન્દ્રયોનો અસંયર્મ �ોકવો.

પ�દેશ બંધ ઃ પ્રતિતસર્મયે ર્મન, વચન, કાયાના યોગને અનુસા�ે દલિલકોનંુ બંધાવંુ.

પ્રદેશોદય ઃ તીવ્ર કર્મો�ને હળવા �સવાળાં ક�ી સજાતીય એવી પ� પ્રકૃતિતર્માં સંક્રર્માવીને

પ�રૂપે ભોગવવાં તે.

પ્રભાવક ઃ પ્રભાવ વધા�ના�, જૈનશાસનની શોભા વધા�ના�ા, સમ્ય`ત્વની સડસઠ

બોલની સજ્ઝાયર્માં આવતા આઠ પ્રભાવક.

પ્રર્મત્તસંયત ઃ સવ� તિવ�તિત સંયર્મ આવતા છતાં જીવન પ્રર્માદવશ હોય તે, છઠ્ઠું ગુર્ણIાનક,

પ્રર્માદયુ`ત સંયર્મ.

પ્રર્માદ ઃ ર્મોહને આધીન થવંુ તે, કર્મ� બંધનો એક હેતંુ.

પ્રર્મોદભાવના ઃ આપર્ણાથી જે જે જીવો ગુર્ણાષિધક છે. અષિધક તિવકલિસતાવIાવાળા છે. તેઓને

જેાઈને પ્રસન્ન થવંુ, હર્મિ�તં થવંુ.

પ્રવચન ઃ પ્રકૃષ્ટ વચન, સવો�ત્તર્મ વચન, વીત�ાગ પ્રભુનંુ વચન, જૈનશાસન, દ્વાદશાંગી.

પ્રવચનર્માતા ઃ પાંચ લિસર્મતિત અને ત્રર્ણ ગુતિy એ આઠ પ્રવચનર્માતા કહેવાય છે કા�ર્ણકે

તેનાથી આત્મધર્મ� રૂપ પુત્રનો જન્ર્મ થાય છે

પ્રશસ્ત ક�ાય ઃ જેા કે ક�ાયો સંસા�વધ� ક હોવાથી તિન�યથી અપ્રશસ્ત જ છે તથાતિપ જયા�ે ગુર્ણોની

�ક્ષા કે ગુર્ણોની વૃલિદ્ધ પૂ�તો તેનો આશ્રય ક�ાયો હોય તો તે વ્યવહા�થી (ઉપચા�થી) પ્રશસ્ત છે.

પ્રજ્ઞાપનીય ઃ સર્મજાવવા યોગ્ય, ગુરુજી સર્મજાવે તે પ્રર્મારે્ણ સર્મજવાની જેની ર્મનોવૃતિત છે તે,

સ�ળતાસ્વભાવી, યોગ્યતાવાળો જીવ.

પ્રાર્ણાતિતપાત ઃ પ� પ્રાર્ણીના પ્રાર્ણો હર્ણવા, જીવઘાત ક�વો, બીજાને ર્મા�ી નાખવા, અઢા�

પાપIાનકર્માનંુ પહેલંુ.

પ્રાર્ણાતિતપાતિતકી તિક્રયા : અન્ય જીવોની જેર્માં કિહંસા થાય તેવી આ�ંભસર્મા�ંભવાળી તિક્રયા, ૨૫ તિક્રયાર્માંની

પાંચર્મી તિક્રયા.

પ્રાથષિર્મક ભૂષિર્મકા : શરૂઆતની અવIા, બાળજીવો, જેનો હજુ વધા�ે તિવકાસ થયો નથી તેવા જીવો.

પ્રાપ્ય ઃ રે્મળવવા યોગ્ય, તેને જ પ્રાyવ્ય પર્ણ કહેવાય છે.

પ્રેષ્યગર્ણ ઃ આપરે્ણ જેનંુ પો�ર્ણ ક�વાનંુ છે એવા નોક�-ચાક�ોનો સરૂ્મહ, પાલવા યોગ્યનો સરુ્મદાય.

ફર્ણીઘ� ઃ નાગ, સપ� .

ફલતિનષ્પાદક ઃ ફળ ઉત્પન્ન ક�ના�, અવશ્ય ફળ આપના�.

ફલોપધાયક ઃ જે બીજર્માંથી અવશ્ય ફળ આપે જ એવંુ બીજ.

બદ્ધાયુ ઃ પ�ભવનંુ આયુષ્ય જે જીવે બાંધી ધંુ છે તે.

બન્ધ ઃ આત્મા સાથે કર્મ� નંુ બંધાવંુ.

બન્ધન ઃ અટકાયત, પ્રતિતબંધ ક�ના�, �ોકના�.

બન્ધ Iાનક ઃ એકજીવ એકીસાથે જ્ઞાનાવ�ર્ણીયારિદ એકેક કર્મ� ની કેટલી કેટલી પ્રકૃતિતઓ બાંધે તે.

બન્ધ સ્વાષિર્મત્વ : ત્રીજા કર્મ�ગ્રંથનંુ નાર્મ, ન�કગતિત આરિદ ૬૨ ર્માગ�ર્ણાઓર્માં કઈ કઈ ર્માગ�ર્ણાર્માં

વત�તો જીવ કેટલાં કેટલાં કર્મ� બાંધે?

બહુધા ઃ ઘણંુ ક�ીને, પ્રાય , બહુ પ્રકા�ે, અનેક �ીતે.

બાદ� ઃ એક જીવનંુ શ�ી�, અથવા અનેક જીવોનાં અનેક શ�ી�ો ભેગાં થયાં છતાં જે

ચકુ્ષથી દેખી શકાય તે, એવી �ીતે ચકુ્ષથી દેખી શકાય તેવા પુદ્ ગલસ્કંધો.

બાદ�પયા� yા ઃ જે જીવોનાં શ�ી�ો ચકુ્ષગો�ચ� છે અને પોતાના ભવને યોગ્ય - ૪/૫/૬ પયા� તિyઓ

જેરે્ણ પૂ�ી ક�ી છે અથવા પૂ�ી ક�વા સર્મથ� છે તે.

બાદ� એકેષિન્દ્રય ઃ સ્પશ� ના એક જ ઈષિન્દ્રય જેને ર્મળી છે. તેવા Iાવ� જીવોર્માં જે ચકુ્ષથી ગોચ� થાય

તેવા શ�ી�વાળા.

બા� પ�� દા ઃ ભગવાનના સર્મવસ�ર્ણ વખતે નીચે રુ્મજબ ૧૨ જાતના જીવોનો સરૂ્મહ વ્યાખ્યાન

સાંભળના� હોય છે. (૧) ભવનપતિત,(૨) વ્યંત�,(૩) જ્યોતિત�ક, (૪) વૈર્માતિનક દેવો,

(૫ થી ૮) આ ચા�ે દેવોની દેવીઓ, (૯) સાધુ (૧૦) સાધ્વી, (૧૧) શ્રાવક (૧૨) શ્રાતિવકા.

બાલતપ ઃ અજ્ઞાનતાથી તિવવેક તિવના ક�ાતો તપ, જેર્મ કે પંચાષિ¤ તપ , અષિ¤પ્રવેશ, જલ

પ્રવેશ, પવ�ત ઉપ�થી પડતંુ રૂ્મકવંુ વગે�ે.

બાહ્ય તપ ઃ ઉપવાસ ક�વો, ઓછંુ ભોજન ક�વંુ વગે�ે છ પ્રકા�ના તપ, જે તપ શ�ી�ને

તપાવે, બહા�ના લોકો જેાઈ શકે તે.

બાહ્ય તિનષિર્મત્ત :સમ્યકત્ત્વારિદ ગુર્ણો પાર્મવાર્માં સહાયક થના� બહા�નાં કા�ર્ણો, જેર્મ કે રૂ્મર્પિત ં

ગુરુજી, સર્મજાવના�, કે વડીલો વગે�ે.

લિબનજરૂ�ી પાપ : જેની જરૂરિ�યાત નથી એવંુ પાપ, જેર્મ કે નાટક - લિસનેર્મા જેાવાં.

બુદ્ધબોષિધત ઃ જે જ્ઞાની ર્મહાત્માઓ પ્રતિતબોધ પારે્મલા છે. તેઓની પાસે ઉપદેશ સાંભળવાથી

જે પ્રતિતબોધ પારે્મ તે.

બેઈષિન્દ્રય ઃ જેના શ�ી�ર્માં સ્પશ� ના અને �સના એર્મ બે ઈષિન્દ્રયો છે તે, શંખ-કોડાં-અલિળસયાં વગે�ે.

બે ઘડી કાલ ઃ ૪૮ ષિર્મતિનટનો સર્મય, ૨૪ ષિર્મતિનટની ૧ ઘડી.

બોષિધ બીજ ઃ સમ્ય`ત્વરૂપી ર્મોક્ષનંુ અવન્ધ્યકા�ર્ણ, અવશ્યફળ આપે જ તેવંુ જે કા�ર્ણ તે.

બોષિધસત્ત્વ ઃ બૌદ્ધદશ� નર્માં “સમ્યગ્દ્રતિષ્ટ જીવ” ર્માટે પ્રલિસદ્ધ પારિ�ભાષિ�ક આ શબ્દ છે.

ર્મોક્ષનંુ સાચંુ કા�ર્ણ જે તત્ત્વબોધ અને તેની રુષિચ જે આત્માને પ્રાy થઈ છે તે જીવ.

બ્રહ્મચય� ઃ સંસા�ના ભોગોનો ત્યાગ, આત્મ સ્વભાવર્માં વત�ન, જ્ઞાનારિદ ગુર્ણોર્માં જ લીન થવંુ તે.

બ્રહ્મલોક ઃ વૈર્માતિનક દેવોર્માં પાંચર્મો દેવલોક.

બ્રહ્મહત્યા ઃ બ્રાહ્મર્ણની કિહંસા ક�વી, બ્રાહ્મર્ણોને દુ ખ આપવંુ તે.

ભસ્થિ`તભાવ ઃ પ્રભુ પ્રતે્યની ભસ્થિ`ત ક�વાનો હૃદયર્માં �હેલો ભાવ.

ભસ્થિ`તયોગ ઃ પ્રભુની ભસ્થિ`ત ક�વી એ પર્ણ આત્માને ર્મોક્ષની સાથે જેાડના� હોવાથી પ્રથષિર્મક

કક્ષાએ યોગ કહેવાય છે.

ભટ્ટા�ક ઃ રિદગંબ� સંપ્રદાયને ર્માન્ય ન¤ સાધુઅવIા સ્વીકા�તાં પૂવ� કુ્ષલ્લ્કાવIા અને

તેની પૂવ� ની અવIાતિવશે� કે જેઓ લાલવસ્ત્રધા�ી હોય છે.

ભદ્ર શાલવન ઃ રે્મરુપવ� તની તળેટીર્માં આવેલંુ એક સંુદ� વન.

ભ�તકે્ષત્ર ઃ જંબૂદ્વીપર્માં દલિક્ષર્ણ-ભાગર્માં આવેલંુ બીજના ચંદ્રર્માના આકા�ે ૫૨૬, ૬/૧૯ યોજન

ઉત્ત�-દલિક્ષર્ણ લાંબંુ એક કે્ષત્ર. પૂવ� -પણિ�ર્મ અતિનયત લાંબંુ, તે જ �ીતે ઘાતકીખંડ

અને પુષ્ક�વ�દ્વીપર્માં પર્ણ ૨ + ૨ ભ�તકે્ષત્રો છે.

ભવચક્ર ઃ સંસા�રૂપી ચક્ર, જન્ર્મ જન્ર્મર્માં ફ�વા-ભગકવાપણંુ.

ભવનપતિતદેવ ઃ ચા� તિનકાયના દેવોર્માંની પ્રથર્મ તિનકાય, જેના અસુ�કુર્મા� આરિદ ૧૦ ભેદો છે.

ભવતિનવ� દ ઃ સંસા� ઉપ�થી કંટાળો, સંસા�સુખની લિબન�લિસકતા.

ભવપરિ�પાક ઃ ભવોનંુ પાકી જવંુ, ર્મોક્ષ ર્માટેની યોગ્યતા પાકવી.

ભવભીરુ આત્મા : સંસા�ના (સુખ- દુ ખર્મય) ભાવોથી ડ�ના�ો આત્મા.

ભવાણિભનંદી ઃ સંસા�ના ભૌતિતક સુખર્માં જ ઘર્ણો આનંદ ર્માનના�.

ભતિવતવ્યતા ઃ તિનયતિત, ભાતિવર્માં તિનષિશ્ભત થનારંુ, દ્રવ્યના કેવલજ્ઞાનીની દ્રતિષ્ટએ થના�ા પયા� યો.

ભવ્યાતિતભવ્ય ઃ સંુદ�ર્માં ઘણંુ સંુદ�, અતિતશય સંુદ�.

ભાટકર્મ� ઃ ગાડી, ગાડાં, �થ વગે�ે વાહનો ભાડે આપવાં, ભાડાથી ચલાવવાં, પંદ� કર્મા� દાનર્માનંુ

એક કર્મ� દાન.

ભાટ ચા�ર્ણ ઃ પ્રશંસા ક�ના�ા, ગુર્ણાવલિલ ગાના�ા, વધુ પડતાં તિવશે�ર્ણો વાપ�ી સારંુ સારંુ

જે બોલના�ા.

ભાર્ણ ઃ સૂય� , �તિવ, તેજપંુજ.

ભારં્મડળ ઃ પ્રભુજીની રુ્મખરુ્મદ્રાની પાછળ �ખાતંુ એક તેજના સરૂ્મહાત્મક ચક્ર, જે

પ્રભુજીના રુ્મખના તેજને આક�ી� લે છે.

ભા�તી ઃ સ�સ્વતી, વાર્ણી, વાર્ણીની દેવી, પ્રવચન.

ભા�ા�ોપર્ણ ઃ બીજા જીવ ઉપ� ભા�નંુ આ�ોપર્ણ ક�વંુ, ભા� નાખવો.

ભાવ ઃ હૈયાના પરિ�ર્ણાર્મ, અંદ�ના તિવચા�ો તથા કર્મ� ના ઉપશર્મ ક્ષયોપશર્મ-ક્ષય ઉપશર્મ -

આરિદથી આવેલંુ સ્વરૂપ તથા વસ્તુનંુ સહજસ્વરૂપ (જેને પારિ�ર્ણાષિર્મકભાવ કહેવાય છે).

ભાવતિનકે્ષપ ઃ વસ્તુની વાસ્તતિવક યથાથ� પરિ�સ્થિIતિત, જેર્મ કે તીથ� ક� ભગવાનની કેવલી અવIા

હોય ત્યા�ે તેઓને તીથ� ક� કહેવા તે.

ભાવ પાપઃ ચા� ઘાતીકર્મો�નો ઉદય, તિવશે�ે ર્મોહનીય કર્મ� નો ઉદય,અજ્ઞાનતા, ક્રોધ, ર્માન,

ર્માયા, લોભ, �ાગ, દે્વ� આરિદ.

ભાવ પુણ્ય ઃ ચા� ઘાતીક્રર્મો�નો ક્ષયોપશર્મ, તિવશે�ે ર્મોહનીયનો ક્ષયોપશર્મ. સમ્યગ્ જ્ઞાન,

ક્ષર્મા, નમ્રતા, સ�ળતા, સંતો�, તિવનય, શીયળ આરિદ.

ભાવ પૂજા ઃ આત્માના ઉચ્ચતર્મ પરિ�ર્ણાર્મોપૂવ� ક પ્રભુજીને નર્મસ્કા� આરિદ પૂજા ક�વી તે,

અથવા ક�ાયોનંુ અતિતશય દર્મન.

ભાવ પ્રાર્ણ ઃ જ્ઞાન-દશ� ન-ચારિ�ત્ર-વીય� આરિદ આત્માના ગુર્ણો.

ભાવ કિહંસા ઃ બીજાનંુ ખ�ાબ ક�વાના અથવા કિહંસા ક�વાના પરિ�ર્ણાર્મ ક�વા, ર્મનર્માં

ક�ાયોનો આવેશ, ક�ાયોની તીવ્રતા.

ભાતિવ ભાવ ઃ ભાતિવર્માં કેવલજ્ઞાની ભગવાનની દ્રતિષ્ટએ જે ભાવો બનવાના તિનયત છે તે,

(ભાતિવર્માં તિનયત થના�ા).

ભાવેષિન્દ્રયઃ ર્મતિત-શુ્રતજ્ઞાનાવ�ર્ણીય કર્મ� ના ક્ષયોપશર્મથી આત્માર્માં પ્રાy થયેલી

(ઈષિન્દ્રયો દ્વા�ા) તિવ�ય જાર્ણવાની શસ્થિ`ત.

ભા�ાસષિર્મતિત ઃ તિપ્રય, તિહતકા�ક, સત્ય વચન બોલવંુ અને તે પર્ણ પરિ�ષિર્મત-પ્રર્માર્ણસ� જ બોલવંુ.

ભાષ્ય ઃ સૂત્રકષિથત અથ� જેર્માં સ્પષ્ટ કયો� હોય તે, સૂત્રર્માં કહેલા સંલિક્ષy અથ� ને જેર્માં

તિવસ્તા�થી સર્મજાવ્યો હોય તે, જેર્મ કે તત્ત્વાથ� ભાષ્ય, તિવશે�ાવશ્યક ભાષ્ય વગે�ે.

ભુજપરિ�સપ� ઃ જે પ્રાર્ણીઓ હાથથી ચાલે તે, જેના હાથ બેઠેલી અવIાર્માં ભોજનારિદ ર્માટે

અને ચાલવાની અવIાર્માં પગ ર્માટે કાર્મ આવે તે, વાંદ�ા, ણિખસકોલી વગે�ે.

ભૂચ� ઃ પૃથ્વી ઉપ� ચાલના�ા જીવો, ર્મનુષ્ય - પશુ વગે�ે.

ભૂતપંચક ઃ પાંચ ભૂતો, પૃથ્વી-પાર્ણી-તેજ-વાયુ અને આકાશ.

ભૂષિર્મશયન ઃ પૃથ્વી ઉપ� ઊંઘવંુ, ગાદી - ગાદલાં ન �ાખતાં નીચે શયન ક�વંુ.

ભેદાભેદ ઃ કોઈ પર્ણ બે વસ્તુઓ વચ્ચે અપેક્ષાએ ભેદ અને અપેક્ષાએ અભેદ; જેર્મ કે પશુ

અને ર્મનુષ્યપરે્ણ ભેદ અને પંચેષિન્દ્રયપરે્ણ અભેદ.

ભોગોપભોગ ઃ એક વા� ભોગવાય તે ભોગ અને વા�ંવા� ભોગવાય તે ઉપભોગ, તે બન્નેનંુ સાથે

વત� વંુ તે ભોગોપભોગ.

ભૌતિતક દ્રતિષ્ટ ઃ સંસા�સુખ એ જ સા� છે, રે્મળવવા યોગ્ય છે એવી દ્રતિષ્ટ.

ભ્રર્મ� વૃલિત્ત ઃ ભર્મ�ાની જેર્મ, સાધુસંતોનો આહા� ભર્મ�ાની જેર્મ હોય છે. જેર્મ ભર્મ�ો જુદાં

જુદાં ફૂલોર્માંથી �સ ચૂસે પ�ંતુ કોઈ ફૂલનો તિવનાશ ન ક�ે, તેર્મ સાધુ સંતો જુદાં

જુદાં ઘ�ોથી અલ્પ અલ્પ આહા� લે, કોઈને પર્ણ દુ ખ ન આપે.

ભ્રષ્ટ ઃ નાશ પારે્મલ, ખોવાયેલ, ર્માગ� થી ભૂલો પડેલ હોય તે.

ભ્રાણિન્ત થવી ઃ સા�ર્માં અસા� બુલિદ્ધ થવી, અજ્ઞાનદશા.

રં્મગળ ઃ સુખ આપના�, આત્માને ધર્મ�ર્માં જેાડે તે, ર્મને આ સંસા�થી જે ગાળે

(પેલે પા� ઉતા�ે) તે રં્મગળ.

રં્મગલસૂત્ર ઃ રં્મગળ ક�નારંુ પતિવત્ર સૂત્ર અથવા કંઠર્માં પહે�ાતંુ અને વ્યવહા�થી રં્મગલર્મય

એવંુ આભૂ�ર્ણ.

રં્મડલ ઃ ર્માંડલંુ, ગોળાકા�ે �હેલંુ ચક્ર, જંબૂદ્વીપર્માં સૂય� -ચંદ્રારિદને ફ�વાનાં ર્માંડલાં સૂય� ના

૧૮૩, અને ચંદ્રના ૧૫ રં્મડલ.

રં્મડલકે્ષત્ર ઃ ર્માંડલાનંુ કે્ષત્ર, સૂય� -ચંદ્રને ફ�વાર્માં �ોકાયેલુ કે્ષત્ર, ઉપ� કહેલા ર્માંડલાંનંુ

૫૧૦, ૪૮/૬૧ ચા�કે્ષત્ર.

રં્મથન ઃ વલોવવંુ, રં્મથન ક�વંુ જેા�જેા�થી ગોળગોળ ફે�વવંુ.

ર્મ¤તા ઃ એકાકા�, ઓતપ્રોત, તન્ર્મયતા.

ર્મઘાના�કી ઃ સાત ના�કીર્માંની ૧ ના�કી, છઠ્ઠી ના�કી.

ર્મતિતકલ્પના ઃ પોતાની બુલિદ્ધ પ્રર્મારે્ણ વસ્તુની કલ્પના ક�વી તે.

ર્મતિતતિવભ્રર્મ ઃ ઊલટી બુલિદ્ધ થવી તે, ર્મતિતર્માં ખોટી વાત ઘૂસી જવી.

ર્મત્સ્ય ગલાગલ ન્યાય : નાના ર્માછલાને ર્મોટંુ ર્માછલંુ ગળે, ર્મોટા ર્માછલાને તેનાથી પર્ણ ર્મોટંુ ર્માછલંુ ગળે,

તેર્મ નાનાને ર્મોટો દબાવે, તેને તેનાથી ર્મોટો હોય તે દબાવે, ગળી જાય.

ર્મદ ઃ અણિભર્માન, [અહંકા�], જાતિતનો, કુળનો, રૂપનો, તિવદ્યાનો, ધનનો જે અહંકા� તે, ર્મદ કુલ

૮ જાતના છે.

ર્મદોન્ર્મત્ત ઃ અણિભર્માનથી ગર્પિવષં્ઠ બનેલ, અહંકા�ી.

ર્મધ્યર્મ ઃ વચ્ચેનંુ, જધન્ય પર્ણ નહીં અને ઉતૃ્કષ્ટ પર્ણ નહીં.

ર્મનનીય પ્રવચન : જે વ`તાનંુ ભા�ર્ણ ર્મનન ક�વા યોગ્ય હોય તે ભા�ર્ણ.

ર્મનવાંસ્થિચ્છત ફલપ્રદ : ર્મનગર્મતા ફળને આપના�.

ર્મનોગત ભાવ ઃ ર્મનર્માં �હેલા તિવચા�ો, ર્મનના સંકલ્પો.

ર્મન્દ ષિર્મથ્યાત્વી : જેનંુ ષિર્મથ્યાત્વ ર્મોહનીય કર્મ� ઢીલંુ પડંુ્ય છે, હળવંુ થયંુ છે તે.

ર્મન્ર્મથ ઃ કાર્મદેવ, કાર્મતિવકા�, કાર્મવાસના.

ર્મ�ર્ણ સદ્ ઘાત ઃ રૃ્મતુ્યકાલે ઉત્પલિત્ત Iાન સુધી આત્મપ્રદેશોને લંબાવવા તે.

ર્મ�ર્ણાશંસા ઃ ર્મ�વાની ઈચ્છા થવી, દુ ખ આવે ત્યા�ે વહેલંુ રૃ્મતુ્ય આવે તેવી ઈચ્છા ક�વી.

ર્મર્મ� વેધક વચન : આત્માનાં ર્મર્મ�Iાનોને વીંધી નાખે એવાં વચનો.

ર્મર્મ� Iાનઃ જ્યાં આત્માના ઘર્ણા પ્રદેશોનંુ અસ્થિસ્તત્વ છે. જે ભાગના છેદન-ભેદનથી રૃ્મતુ્ય જ

થાય તેવો ઘષિર્મષ્ઠ ભાગ.

ર્મહસેન વન ઃ લિબહા�પ્રદેશર્માં આવેલંુ સંુદ� એક વન, કે જ્યાં પ્રભુ ર્મહાવી� સ્વાર્મીની પ્રથર્મ

દેશના અને સંઘની Iાપના થઈ હતી.

ર્મહા આગા� ઃ કાયોત્સગ�ર્માં આવતી ચા� ર્મોટી છૂટો, કે જે અન્નત્થ સૂત્રર્માં ‘એવંર્માઈએકિહં’

શબ્દર્માં આરિદ શબ્દથી જર્ણાવેલ છે. (૧) પંચેષિન્દ્રયનંુ છેદનભેદન, (૨) પ્રાર્ણ

ઘાતક પ્રાર્ણીઓનો ઉપદ્રવ, (૩) અષિ¤-જલારિદનો ભય અને (૪) સપા� રિદનો ડંશ

ર્મોટી છૂટ.

ર્મહાતર્મ પ્રભા ઃ નીચે આવેલી સાત ના�કીઓર્માંની છેલ્લી સાતર્મી ના�કી.

ર્મહાદુલ�ભ : આ સંસા�ર્માં અતિતશય રુ્મશ્કેલીથી ર્મળી શકે તેવી - ર્મનુષ્યભવ વગે�ે ૪ વસ્તુઓ.

ર્મહાતિવગઈ ઃ અતિતશય તિવકા� ક�ના�ી, તે તે વર્ણ�વાળા અસંખ્ય જીવોથી રુ્મ`ત એવી ર્મધ,

ર્માંસ, રં્મરિદ�ા અને ર્માખર્ણ એર્મ ચા� ર્મોટી તિવગઈ.

ર્મહાતિવદેહ કે્ષત્ર ઃ જંબુદ્વીપર્માં અતિતશય ર્મધ્યભાગર્માં પૂવ� -પણિ�ર્મ એક લાખ યોજન લાંબંુ કે્ષત્ર,

એ જ પ્રર્મારે્ણ ઘાતકી ખંડ અને અધ� પુષ્કવ� દ્વીપર્માં અતિનયષિર્મત ર્માપવાળાં

૨-૨-ર્મહાતિવદેહ છે.

ર્મહાશુક્રદેવલોક : વૈર્માતિનક દેવોર્માં આવેલો સાતર્માો દેવલોક.

ર્માતંગપતિત ઃ હાથીઓનો સ્વાર્મી ચંડાળોર્માં અગ્રસે�.

ર્માધ્યIભાવ ઃ તટIપણંુ, બન્ને પક્ષોર્માંથી કોઈ પર્ણ પક્ષર્માં ન ખંેચાવંુ, બન્નેની વચ્ચે ન્યાયર્માં વત� વંુ તે.

ર્માયારૃ્મ�ાવાદ ઃ પેટર્માં કપટ �ાખવાપૂવ� ક જૂઠંુ બોલવંુ, અઢા� પાપIાનકોર્માંનંુ સત્ત�રંુ્મ એક પાપIાનક.

ર્માયાશલ્ય ઃ ત્રર્ણ શલ્યોર્માંનંુ એક, હૈયાર્માં કપટ �ાખવંુ તે.

ર્માગ�ર્ણા Iાનક : કોઈપર્ણ વસ્તુનો તિવચા� ક�વા ર્માટે પાડેલા પ્રકા�ો, દ્વા�ો, તિવચા�ર્ણાનાં Iાનો,

રૂ્મળ ૧૪, ઉત્ત�ભેદ ૬૨.

ર્માગ� પતિતત ઃ અધ� પુદ્ ગલ પ�ાવત� નકાળની અંદ� આવવાથી સંસા� ત�વાના સાચા ર્માગ�

ઉપ� આવેલો.

ર્માગ� નુસારિ�તા ઃ લિજનેશ્વ� ભગવંતે બતાવેલા ર્માગ� ને અનુસ�વાપણંુ.

ર્માગા� ણિભરુ્મખ ઃ સંસા� ત�વાના સાચા ર્માગ� ની સન્રુ્મખ આવેલો જીવ.

ર્માદ� વતા ઃ કોર્મળતા, હૈયાની સ�ળતા, કપટ તિવનાની અવIા.

ર્માર્મિર્મંક ભા�ા ઃ ર્મીઠંુ બોલાતંુ હોય પ�ંતુ અંદ� ઝે� હોય, વ્યંગવચનો અને તિદ્વઅથી� બોલાતી ભા�ા.

ર્માર્મિર્મંક યુસ્થિ`ત ઃ સારે્મના પ્રતિતપક્ષના ર્મર્મ� ને જ કાપી નાખે તેવી તીવ્ર યુસ્થિ`ત.

ર્માર્મિર્મંક શબ્દ ઃ ર્મર્મ�ર્માં લાગી આવે, ઘા લાગે તેવો ઝે�યુ`ત શબ્દ.

ર્માલકોશ �ાગ : એક સંુદ� તિવલિશષ્ટ �ાગ, ધ્વતિન કે જેનાથી વ�સાદ આવે.

ષિર્મચ્છાષિર્મ દુક્કડં : ર્મારંુ પાપ ષિર્મથ્યા થજેા, ર્મા�ી ભૂલ ક્ષર્મા હોજેા.

ષિર્મથ્યાત્વ શલ્ય : કુદેવ, કુગુરુ અને કુધર્મ� ની રુષિચ, ત્રર્ણ શલ્યોર્માંનંુ એક શલ્ય એટલે ડંખ,

આત્માને જેનાથી કર્મો�નો ડંખ લાગે તે.

ષિર્મથ્યાદ્રતિષ્ટગુર્ણIાનક : ચૌદ ગુર્ણIાનકોર્માંનંુ પહેલંુ ગુર્ણIાનક કે જ્યાં આત્માની રુષિચ ઊલટી હોય છે.

ષિર્મથ્યા રુષિચવાળો જીવ.

રુ્મ`તાવIા ઃ આત્માની કર્મો� તિવનાની અવIા, શ�ી� તિવનાનો આત્મા.

રુ્મરુ્મક્ષા ઃ સંસ�નાં બંધનોર્માંથી છૂટવાની ઈચ્છા.

રુ્મહપત્તી ઃ રુ્મખ આડો �ખાતો વસ્ત્રપાટો, વાયુકાયના જીવોની �ક્ષા ર્માટે રુ્મખની આગળ �ખાતંુ

એક વસ્ત્રતિવશે�.

રુ્મહૂત� ઃ પૂર્ણ� ૪૮ ષિર્મતિનટનો કાળ અથવા શુભ સર્મય.

રૂ્મછા� યુ`ત ઃ બેભાન અવIા, બેહોશ દશા, ચૈતન્ય આવુત્ત થાય તે.

રૂ્મર્પિતપૂંજક ઃ રૂ્મર્પિતનેં પ્રભુ જ છે એર્મ ર્માની પૂજના�ો વગ� .

રૃ્મગજળ ઃ ઝાંઝળવાનંુ જળ, �સ્તા ઉપ� સૂય� નાં તિક�ર્ણોથી થતો પાર્ણીનો આભાસર્માત્ર,

પાર્ણીના જેવંુ ચર્મકવંુ.

રૃ્મતાવIાઃ રુ્મતુ્ય પારે્મલી, ર્મ�ી ગયેલાની જે અવIા તે.

રૃ્મ�ાનુબંધી ઃ જૂઠંુ બોલવા સંબંધી તિવચા�ો, અતિતશય કપટપૂવ� ક અસત્ય ઉચ્ચા�વાળંુ એક �ૌદ્રધ્યાન.

રૃ્મ�ાવાદ ઃ જૂઠંુ બોલવંુ તે, ૧૮ પાપIાનકોર્માંનંુ બીજંુ પાપIાનક.

રે્મરુતે�સ ઃ પો� વદ ૧૩ (ગુજ�ાતી). શ્રી ઋ�ભદેવ પ્રભુનો તિનવા�ર્ણ રિદવસ.

રે્મરુપવ� ત ઃ ર્મહાતિવદેહ કે્ષત્રર્માં આવેલો, એક લાખ યોજન ઊંચો પવ�ત.

રૈ્મત્રીભાવ ઃ એકબીજા જીવો ઉપ� પ�સ્પ� ષિર્મત્રતા �ાખવી.

ર્મો�કિપંછી ઃ રિદગંબ� સાધુઓ વડે જીવોની જયર્ણા ર્માટે �ખાતંુ સાધન.

ર્મોહનીયકર્મ� ઃ આત્માને રંૂ્મઝવે, તિહતાતિહતના તિવવેકથી શૂન્ય ક�ે તે, આઠ કર્મો�ર્માંનંુ ૧ ચોથંુ કર્મ� .

ર્મોક્ષ ઃ કર્મ� અને સંસા�નાં તર્માર્મ બંધનોર્માંથી છુટકા�ો.

ર્મોક્ષર્માગ� ઃ સવ� થા કર્મો�નો તિવનાશ ક�ી રુ્મસ્થિ`તએ જવાનો �સ્તો.

ર્મૌનવ્રતપાલન ઃ ભા�ાથી બોલવંુ નહીં, તિવ�ય-ક�ાયર્માં જવંુ નહીં, ર્મૌન �હેવંુ એવા પ્રકા� ના

વ્રતનંુ પાલન.

ર્મૌલિલક લિસદ્ધાન્ત : રૂ્મલભૂત જે લિસદ્ધાન્ત, પાયાની ર્માન્યતા.

યંુજન ક�વંુ ઃ જેાડાવંુ, જ્યાં જે વસ્તુ જે �ીતે જરૂ�ી હોય ત્યાં તે વસ્તુ તે �ીતે જેાડાવી,

જેથી સાધ્ય લિસદ્ધ થાય તે.

યતિતધર્મ� ઃ ક્ષર્મા, નમ્રતા વગે�ે દશ પ્રકા�ના સાધુના ધર્મો�.

યથાખ્યાતચારિ�ત્ર : લિજનેશ્વ� ભગવંતોએ જેવંુ કહ્યું છે તેવંુ વીત�ાગ અવIાવાળંુ ચારિ�ત્ર,

સંપૂર્ણ� તિનદો�� ચારિ�ત્ર.

યથા પ્રવૃત્તક�ર્ણ : પવ�ત પાસે વહેતી નદીના વહેર્ણથી તર્ણાતા પથ્થ�ના ગોળ થવાના ન્યાયે

અનાયાસે આત્માને સહજ વૈ�ાગ્ય આવે તે, કે જેનાથી સાત કર્મો�ની સ્થિIતિત લધુ થાય.

યથાથ� વાદઃ સ્યાદવાદ, અનેકાન્તવાદ, જે વસ્તુ જેર્મ છે તે વસ્તુને તેર્મ જ જાર્ણવી, સર્મજવી

અને કહેવી તે.

યદ્રચ્છોપલષિબ્ધ :ર્મ�જી રુ્મજબ શાસ્ત્રોના અથો� ક�વા, ઈચ્છાનુસા� અથો� લગાડવા.

યાતિકની ર્મહત્ત�ા : શ્રી હરિ�ભદ્રસૂરિ�જીને પ્રતિતબોધ ક�ના�ાં ર્મહાન સાધ્વીજી ર્મહા�ાજશ્રી,

જેર્મનંુ નાર્મ “યાતિકની” હતંુ.

યાતિકની ર્મહત્ત�ાસૂનુ : ઉપ�ો`ત યાતિકની નાર્મનાં સાધ્વીજી ર્મહા�ાજથી પ્રતિતબોધ પારે્મલ હોવાથી

જારે્ણ તેર્મના ધર્મ� પુત્ર હોય તેવા આચાય� શ્રી હરિ�ભદ્રસૂ�ીશ્વ�જી ર્મહા�ાજા.

યાગ ઃ પૂજા, રં્મરિદ�ોર્માં ક�ાતી પૂજાઓ અથવા હોર્મ-હવન વગે�ે.

યાવજ્જીવ ઃ આ શ�ી�ર્માં જ્યાં સુધી જીવ હોય ત્યાં સુધીનાં જે પચ્ચક્ખાર્ણ તે, કોઈ પર્ણ પ્રકા�ની

તિવ�તિત ર્માનવભવના અંત સુધી જ હોય છે, રૃ્મતુ્ય પામ્યા પછી જીવ અતિવ�ત થાય છે.

યાવત્કષિથત ઃ સાર્માષિયક ચારિ�ત્રનો બીજેા ભેદ છે, જે �� તીથ� ક�પ્રભુના શાસનર્માં તથા સદા

ર્મહાતિવદેહ કે્ષત્રર્માં હોય છે, દીશા ગ્રહર્ણ ક�તાં જ જીવન પય� ન્તનંુ જે વ્રત અપાય તે.

યુસ્થિ`તયુ`ત ઃ દલીલપૂક� વની જે વાત, અતિતશય સંગતિતવાળી વાત.

યોગ ઃ આ શબ્દના ઘર્ણા અથો� છે. યોગ એટલે જેાડાવંુ, ષિર્મલન થવંુ, યોગ થવો, અથવા

યોગ = પ્રવૃલિત્ત-હલન ચલન ર્મન-વચન-કાયા દ્વા�ા આત્મપ્રદેશોનંુ હલનચલન, કે જે

કર્મ� બંધનંુ કા�ર્ણ છે અથવા “આત્માને ર્મોક્ષની સાથે જેાડે તે યોગ.” આ કર્મ�ક્ષયનંુ

કા�ર્ણ છે. અથવા અન્ય દશ� ન શાસ્ત્રોર્માં ષિચત્તવૃલિત્તનો તિન�ોધ તે યોગ,

અથવા કુશલ કાયો�ર્માં પ્રવૃતિત . તે યોગ કહેવાય છે.

યોગતિન�ોધ ઃ કેવલજ્ઞાની ભગવન્તો તે�ર્મા ગુર્ણઠાર્ણાના અંતે તે�ર્મા ગુર્ણઠાર્ણાના અંતે કર્મ� બંધના

કા�ર્ણભૂત સૂક્ષ્ર્મ અને બાદ� ર્મન-વચન અને કાયાના યોગોને જે �ોકે. અટકાવે યોગવહનઃ ભગવતીજી, ઉત્ત�ાધ્યયન અને કલ્પસૂત્રારિદ અપૂવ� ર્મહાગ્રંથોના અધ્યયન

ર્માટે ઈષિન્દ્રયોના દર્મન સારુ પૂવ� કાલર્માં તપ�યા� પૂવ� ક ક�ાવાતી ધર્મ� ક્રીયા.

યોગાનુ યોગ ઃ એક કાય� થતંુ હોય, તેર્માં સાર્માન્યથી જેની અપેક્ષા �ખાતી હોય તે જ વસ્તુ તે જ

સર્મયે આવી ર્મળે તે.

યોગાભ્યાસ ઃ યોગનાં શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ ક�વો, અધ્યયન ક�વંુ.

યોગી ઃ યોગધર્મ� જે ર્મહાત્માઓર્માં તિવકાસ પામ્યો છે તેવા આત્માઓ. અહીં તથા હવે પછીના

શબ્દોર્માં યોગના ત્રર્ણ અથ� સર્મજવા. ૧ જૈનદશ� નની દ્રતિષ્ટએ “આત્માને ર્મોક્ષની સાથે

જેાડે તે યોગ. ૨. પાતંજલારિદ ઋષિ�ની દ્રતિષ્ટએ ષિચત્તવૃલિત્તનો તિન�ોધ તે યોગ.૩. બૌદ્ધ

દશ� નની દ્રતિષ્ટએ કુશલર્માં પ્રવૃલિત્ત તે યોગ. આવો ઉત્તર્મ યોગ જેઓર્માં તિવકસ્યો છે તે યોગી. યોજન ઃ ચા� ગાઉનો ૧ યોજન, જેા દ્વીપ-સરુ્મદ્ધ-નદી આરિદનંૃ ર્માપ જાર્ણવંુ હોય તો

૩૨૦૦ ર્માઈલો ૧ યોજન, અને શ�ી�ારિદનંુ ર્માપ જાર્ણવંુ હોય તો ૮ ર્માઈલનો ૧ યોજન.

યોજન ભૂષિર્મ ઃ એક યોજન પ્રર્માર્ણ ચા�ે રિદશાની ભૂષિર્મ કે જ્યાં તીથ� ક� ભગવાનની વાર્ણી

સવ� ને એકસ�ખી સંભળાય છે.

યોતિન Iાન ઃ જીવોને ઉત્પન્ન થવાનંુ Iાન, આ સંસા�ર્માં કુલ ચોયા�સી લાખ યોતિનIાનો છે.

ગભ�જ જીવો ર્માટે ગભા�શય. જે ઉત્પલિત્તIાનના વર્ણ� -ગંધ-�સ-સ્પશ� અને સંIાન

ણિભન્ન ણિભન્ન હોય તેની યોતિન જુદી ગર્ણવી.

�`તવર્ણ� નાર્મકર્મ� : શ�ી�ર્માં લાલ �ંગ આપનારંુ કર્મ� , નાર્મકર્મ� નો ભેદ છે.

�જેાહ�ર્ણ ઃ કર્મ� �જને હ�ર્ણ (દૂ�) ક�વાનંુ સાધન, જૈન શ્વેતાંબ� સાધુઓ વડે જીવોની જયર્ણા

પાળવા ર્માટે �ખાતંુ સાધન.

�તિત-અ�તિત ઃ પ્રીતિત-અપ્રીતિત, ઈષ્ટ વસ્તુઓ પ્રતે્ય પ્રેર્મ અને અતિનષ્ટ વસ્તુઓ પ્રતે્ય નાખુશીભાવ.

�ત્નત્રયી ઃ જ્ઞાન, દશ� ન અને ચારિ�ત્ર એર્મ કુલ ત્રર્ણ �ત્નો.

�ત્નપ્રભા ના�કી : નીચે આવેલી સાત ના�કીઓર્માં પહેલી ના�કી.

�ત્નાક� ઃ સરુ્મદ્ર, �ત્નોનો ભંડા�, �ત્નોનો સાગ�; સ્યાદ્ વાદ �ત્નાક� એટલે સ્યાદ્ વાદનો દરિ�યો.

�સગા�વ ઃ ગા�વ એટલે આસસ્થિ`ત ખાવા-પીવાની ઘર્ણી જ આસસ્થિ`ત, ત્રર્ણ પ્રકા�ના ગા�વર્માંનો

એક ગા�વ.

�સત્યાગ ઃ છ પ્રકા�ના બાહ્ય તપર્માંનો એક તપ, ખાવા લાયક પદાથો�ર્માં જે તિવલિશષ્ટ

�સવાળી વસ્તુ હોય, તેનો ત્યાગ.

�સબંધ ઃ કર્મો�ની તીવ્રરં્મદતા, ફળ આપવા ર્માટેની શસ્થિ`તતિવશે�. ચઉઠાર્ણીયો,

ત્રર્ણઠાર્ણીયો, બેઠાર્ણીયો અને એકઠાર્ણીયો �સ બાંધવો.

�હસ્યાભ્યાખ્યાન : કોઈએ આપર્ણા ઉપ� તિવશ્વાસ �ાખી પોતાની ગુy વાતો એકાન્તર્માં આપર્ણને

કહી હોય તેને ખુલ્લી ક�વી, બીજા વ્રતના પાંચ અતિતચા�ોર્માંનો ૧ અતિતચા�.

�ાઈઅ પ્રતિતક્રર્મર્ણ : �ાષિત્રર્માં લાગેલા દો�ોની ક્ષર્માયાચના ક�વા ર્માટે પ્રભાતે ક�ાતંુ �ાઈઅ પ્રતિતક્રર્મર્ણ.

�ાઈસી પ્રતિતક્રર્મર્ણ :Iાનકવાસી સંપ્રદાયર્માં આ સવા�ના પ્રતિતક્રર્મર્ણને જ �ાઈસી પ્રતિતક્રર્મર્ણ કહેવાય છે.

�ાગ ઃ સ્નેહ, પ્રેર્મ, કંઠનો અવાજ.

�ાજ ઃ અસંખ્યાત યોજન એટલે એક �ાજ, તિતચ્છા� લોકાર્માં સ્વયંભૂ�ર્મર્ણસરુ્મદ્રના

પૂવ� છેડાથી પણિ�ર્મ-છેડા સુધીની લંબાઈ અથવા ઉત્ત�-દલિક્ષર્ણની પહોળાઈ તે ૧ �ાજ.

(ચૌદ) �ાજલોક : ચૌદ �ાજની ઊંચાઈવાળો, ધર્મા� સ્થિસ્તકાયારિદ દ્રવ્યોવાળો, નીચે ૭ �ાજ

આરિદ પહોળાઈવાળો આ લોક.

�ાજ્યતિવરુદ્ધ ગર્મન : �ાજ્યના જે કાયદા - કાનૂન હોય, તેનાથી ઊલટંુ આચ�ર્ણ ક�વંુ તે, �ાજ્યની

ર્મયા� દાનંુ ઉલ્લંઘન, ત્રીજા વ્રતનો અતિતચા�.

�ાધાવેધ ક�વો : તેલના કડાયાર્માં નીચે દ્રતિષ્ટ �ાખી ઉપ� ચા�ે બાજુ ફ�તી પૂતળીઓની

વચ્ચેથી ઉપ�ની પૂતળી(�ાધા)ની આંખ વીંધવી.

�ાલિશ અભ્યાસ ઃ કોઈ પર્ણ તિવવલિક્ષત સંખ્યાને તે જ સંખ્યા તેટલી વા� લખી પ�સ્પ� ગુર્ણા કા� ક�વાથી

જે �કર્મ આવે તે, જેર્મ કે ૪ ટ ૪ ટ ૪ ટ ૪ = ૨૫૬, ૫ ટ ૫ ટ ૫ ટ ૫ ટ ૫ = ૩૧૨૫ વગે�ે.

રુષિચ ઃ પ્રીતિત, તિવશ્વાસ, શ્રદ્ધા, પ્રેર્મ, ધર્મ�રુષિચ, ધર્મ� નો પ્રેર્મ.

રૂતિઢચુસ્ત ઃ પ્રચીનકાળથી ચાલી આવતી અજ્ઞાનપ્રથાઓનો આગ્રહી.

રૂચકદ્વીપ ઃ તિતચ્છા� લોકર્માં નંદીશ્વ� પછી આવેલો દ્વીપ કે જેર્માં ચા�ે રિદશાર્માં ચા� પવ�તો

ઉપ� શાશ્વત ચા� રં્મરિદ�ો છે.

રૂચક પ્રદેશ ઃ લોકાકાશના અતિતર્મધ્યભાગે સર્મભૂતલાના ૮ આકાશપ્રદેશો, અથવા આત્માના

અસંખ્ય પ્રદેશો પૈકી અતિતશય ર્મધ્યભાગવતી� ૮ આત્મ-પ્રદેશો.

રૂપાતીતાવIા ઃ પ�ર્માત્માની શ�ી� અને રૂપ તિવનાની રુ્મ`ત�ાગ જે લિસદ્ધ અવIા છે, તેની

ભાવના ભાવવી.

લઘુ અક્ષ� ઃ જે વ્યંજનો સ્વ� સાથે હોય તે, જેાડા અક્ષ� ન હોય તે.

લઘુ આગા� ઃ નાની છૂટછાટ, કાયોત્સગ�ર્માં જે Iાને કાઉસ્સગ્ગર્માં ઊભા હોઈએ તે Iાન તજ્યા

તિવના સેવવી પડતી છૂટ. જેર્મ કે અન્નત્થ સૂત્રર્માં કહેલા ઉલિસસએરં્ણ આરિદ ૧૨ આગા�.

લઘુ દીક્ષાઃ પ્રથર્મ અને ચ�ર્મ તીથ� ક� ભગવન્તોના શાસનર્માં ભ�ત-ઐ�ાવતકે્ષત્રર્માં

પ્રથર્મ અપાતી દીક્ષા, અથવા ઈત્વ�કષિથત સાર્માષિયક ચારિ�ત્ર છે તે.

લઘુ નીતિતઃ પેશાબ, બાથરૂર્મ, ર્માત્રુ.

લઘુ તિવગઈ ઃ ર્મહાતિવગઈઓની અપેક્ષાએ જેર્માં ઓછો તિવકા� અને ઓછી કિહંસા છે તે, છ

લઘુતિવગઈ છે જેર્મકે ઘી-તેલ-દૂધ-દહીં-ગોળ અને કડાહ.

લજ્જાળુતા ઃ શ્રાવકના ૨૧ ગુર્ણોર્માંનો એક ગુર્ણ, શ�ર્માળપણંુ, વડીલો અને ઉપકા�ીઓની

લજ્જાના કા�રે્ણ પર્ણ ઘર્ણાં પાપોથી બચી જવાય.

લબ્ધ લક્ષ્ય ઃ જેઓએ પોતાનંુ લક્ષ્ય (સાધ્ય) પ્રાy કયુ� છે તે.

લષિબ્ધ પયા� y ઃ જે જીવો પોતાની પયા� તિyઓ પૂર્ણ� ક�તાં પહેલોં જ રૃ્મતુ્ય પારે્મ છે તે.

લાજ ર્મયા� દા ઃ વડીલો અને ઉપકા�ીઓની સારે્મ બોલવાર્માં, બેસવાર્માં વત�વાર્માં તિવવેક

�ાખવો, તિવનય-તિવવેક સાચવવાં.

લાટદેશ ઃ સાડા પચ્ચીસ આય� દેશોર્માંનો ૧ દેશ.

લાન્તક દેવલોક : વૈર્માતિનક દેવલોકર્માં છઠ્ઠો દેવલોક.

લાભાન્ત�ાય ઃ લાભર્માં અંત�ાય થાય તે, દાનેશ્વ�ીને ઘે� જઈએ, તિવનયથી ર્માગર્ણી ક�ીએ

છતાં આપર્ણને ન ર્મળે તે, અથવા પ્રાy થયંુ હોય તો પર્ણ લંુટા�ા આરિદ લંુટી લે તે.

લેશ્યા ઃ આત્માનો ક�ાયારિદના સહકાવાળો યોગપરિ�ર્ણાર્મ. કૃષ્ર્ણ-નીલ-કાપોત વગે�ે,

જેનાથી આત્મા કર્મો�થી લેપાય તે.

લોકપાલ દેવ ઃ ચા�ે રિદશાના પાલક દેવો, સોર્મ-યર્મ-વરુર્ણ-કુબે�.

લોકતિવરુદ્ધ ત્યાગ : લોકાચા�ની દ્રતિષ્ટ જે તિવરુદ્ર આપ�ર્ણ કહેવાતંુ હોય, જેર્મ કે જુગા�-પ�સ્ત્રીગર્મન

વગે�ે, તેનો ત્યાગ.

લોકવ્યાપી ઃ જે દ્રવ્યો સર્મસ્ત ચૌદે �ાજલોકર્માં વ્યાપી �હે છે તેવાં દ્રવ્યો, ધર્મ� સ્થિસ્તકાય વગે�ે.

લોકસંજ્ઞા ઃ લોકવ્યવહા�ને ર્માત્ર અનુસ�ના�ી જે બુલિદ્ધ, જેર્મ કે પીપળાને પૂજવો, જેટલા

પથ્થ� એટલા દેવ ર્માનવા.

લોકાકાશવ્યાપી : ચૌદ �ાજ પ્રર્માર્ણ જે લોકરૂપી આકાશ છે તેર્માં વ્યાપીને �હેના�ાં ધર્મ� સ્થિસ્તકાયારિદ દ્રવ્યો.

લોકાણિન્તક દેવો : પાંચર્મા દેવલોકની બાજુર્માં �હેના�ા,સા�સ્વતારિદ નાર્મવાળા,

પ�ર્મપતિવત્ર દેવો, ભગવાનને દીક્ષા લેવાની તિવનંતી કા�વાના આચા�વાળા.

લોકોન્ત� ધર્મ� : સંસા�ના સુખથી તિવરુ્મખ, આત્માસુખની અપેક્ષાવાળો ધર્મ� .

લોચ ક�વો ઃ સાધુ-સાધ્વીજી ર્મહા�ાજાઓ વ��ર્માં ઓછાર્માં ઓછી ૧ વા�, સંવચ્છ�ી પહેલાં

ર્માથાના વાળ કાથથી જ ખંેચી લેવા દ્વા�ા રંુ્મડન ક�ાવવંુ તે.

લોર્માહા� ઃ શ�ી�ના રૂંવાટાથી લેવાતો આહા�, વાયુ-દવા વગે�ે.

લૌતિકક ધર્મ� ઃ સંસા�સુખની અણિભલા�ાએ ક�ાતો ધર્મ� , અથવા લોકના વ્યવહા�ો આચ�વા

પૂ�તો ક�ાતો ધર્મ� .

વંશાના�કી ઃ સાત ના�કીઓર્માં બીજી ના�કી.

વક્રગતિત ઃ એક ભવથી બીજા ભવર્માં જતા જીવને સર્મશે્રર્ણીને બદલે આકાશપ્રદેશોર્માં

વળાંક લેવો પડે તે.

વક્ર - જડઃ અવસર્પિપંર્ણીર્માં અંતિતર્મ તીથ� ક�ના અનુયાયીઓ કુતક� ક�ના�ા વાંકા અને

બુલિદ્ધથી જડ છે, રૂ્મખ� છે.

વચનયોગઃ ભા�ા છોડવા ર્માટે આત્મપ્રદેશોર્માં થતી બોલવાની તિક્રયા.

વચનક્ષર્માઃ “ક્ષર્મા �ાખવી” એર્મ તીથ� ક�ભગવન્તોનંુ વચન (આક્ષા) છે એર્મ ર્માની ક્ષર્મા �ાખે તે.

વચનાતિતશય ઃ સાર્માન્યપરે્ણ લોકર્માં કોઈની પર્ણ ન સંભવી શકે તેવી ઉત્તર્મ ૩૫ ગુર્ણોવાળી

સવો�ત્તર્મ જે વાર્ણી તે.

વજ્રઋ�ભનાભયસંઘયર્ણ : જે હાડકાર્માં ર્મક� ટબંધ-પાટો અને ખીલી ર્મા�ેલા જેવી અતિતશય ઘર્ણી જ

ર્મજબૂતાઈ હોય તે પ્રથર્મ સંઘયર્ણ.

વડી દીક્ષાઃ અવસર્પિપંર્ણી કાળર્માં પ્રથર્મ અને અંતિતર્મ તીથ� ક�ના શાનસર્માં છ ર્મતિહનાની

અંદ� યોગ્યતા લાગવાથી ફ�ીથી અપાતી પાંચ ર્મહાવ્રતોના ઉચ્ચા�ર્ણપૂવ� કની દીક્ષા.

વનસ્પતિતકાય ઃ ઝાડ-ફૂલ-ફળ-શાખા-પ્રશાખા વશય�ે વનસ્પતિતરૂપે છે કાયા જેની એવા જીવો,

આ પ્રતે્યક વનસ્પતિતકાય -સાધા�ર્ણ વનસ્પતિતકાય બે પ્રકા�ે છે.

વન્દન આવશ્યક : છ આવશ્યકોર્માંનંુ ત્રીજંુ આવશ્યક, ગુરુજીને નર્મવંુ.

વન્ધ્યબીજ ઃ જે બીજર્માં ફળ બેસે નહીં તે, ઉગાડવા છતાં અંકુ�ાને ર્માટે અયોગ્ય.

વન્ધ્યા સ્ત્રી ઃ જે સ્ત્રીને પુરૂ�નો યોગ થવા છતાં પર્ણ સંતાન-પ્રાતિy ન થાય તે, સંતાન

પ્રાતિyર્માં અયોગ્ય સ્ત્રી.

વર્મન થવંુ ઃ ઊલટી થવી, ક�ેલંુ ભોજન રુ્મખથી ઉદાનવાયુ દ્વા�ા બહા� આવે તે,

તપાચા�ના અતિતચા�ર્માં “વર્મનહુઓ” શબ્દ આવે છે તે.

વ�સીદાન ઃ પ્રભુ જ્યા�ે જ્યા�ે દીક્ષા લે છે ત્યા�ે ત્યા�ે એક વ�� સુધી દીન-દુણિખયાઓને

સતત દ્રવ્યનંુ (ધન-વસ્ત્ર-આરિદનંુ) દાન આપે છે તે.

વગ�ર્ણા ઃ સ�ખેસ�ખા પ�ર્માણંુઓવાળા સ્કંધો, અથવા તેવા સ્ક્ંધોનો સરુ્મહ. તેના

ઔદારિ�કારિદ ૮ ભેદો છે. ઔદારિ�ક શ�ી�ને યોગ્ય સ્કંધો તે ઔદારિ�`વગ�ર્ણા ઈત્યારિદ.

વત�ર્માન ચોવીસી : ભ�તકે્ષત્રર્માં આ અવસર્પિપંર્ણીર્માં ઋ�ભદેવ પ્રભુથી ર્મહાવી�સ્વાર્મી પ્રભુ સુધીના

થયેલા ચોવીસ તીથ� ક� ભગવન્તો તે.

વધ�ર્માન તપ ઃ જે તપ પછી પછી વધતો જાય તે, એક આયંબીલ પછી ઉપવાસ, બે આયંબીલ

પછી ઉપવાસ, એર્મ ૩-૪-૫ આયંબીલ ક�તાં ક�તાં છેવટે ૧૦૦ આયંબીલ

પછી ઉપવાસ. કુલ ૫૦૫૦ આયંબીલ અને ૧૦૦ ઉપવાસ.

વ�� ધ� પવ�ત ઃ સીર્માને ઘા�ર્ણ ક�ના�ા પવ�ત. ભ�તારિદ છ કે્ષત્રો જે સાર્મા છે તેની વચ્ચે વચ્ચે આડા

આવેલા પવ� તો,

(૧) તિહર્મવંત, (૨) ર્મહાતિહર્મવંત, (૩) તિન�ધ, (૪) નીલવંત, (પ) રૂતિકર્મ (૬) લિશખ�ી પવ�ત.

વલયાકૃતિત ઃ ચૂડી (બંગડી)ના જેવા ફ�તા ગોળાકા�ે લવર્ણસરુ્મદ્રારિદ દ્વીપ-સરુ્મદ્રો આવેલા છે

જેઓની વચ્ચે બીજા દ્વીપારિદ હોય અને પોતે બંગડીની જેર્મ ગોળાકા�ે હોય તે.

વક્ષસ્કા� પવ�ત : ર્મહાતિવદેહકે્ષત્રર્માં આઠ આઠ તિવજયોની વચ્ચે આવલા ૪-૪-૪-૪ =૧૬ પવ�તો,

પ્રા�ંભર્માં ઊંચાઈ ઓછી, છેડે વધા�ે, જેથી છાતી બહા� કાઢી હોય તેવા.

વાઉકાય જીવો : પવનના જીવો, પવનરૂપે જીવો, પવન એ જ જીવ.

વાચના ઃ ગુરુજીની પાસે લિશષ્યોનંુ ભર્ણવંુ, ગુરુજી ભર્ણાવે તે. પાંચ પ્રકા�ના સ્વાધ્યાયર્માંનો

પહેલો સ્વાધ્યાય.

વાત્સલ્ય ભાવ ઃ પ્રેર્મભાવ, તિનદો�� પ્રેર્મ, સ્વાથ� તિવના નાના ઉપ� ક�ાયેલી હાર્દિદકં લાગર્ણી તે.

વાયર્ણા (વા�ર્ણા) :અતિહત કય� ર્માં પ્રવત� તા લિશષ્યોને ગુરુજીએ સર્મજાવીને �ોકવા તે, ચા�

પ્રકા�ની સાધુસર્માચા�ીર્માંની આ બીજી સર્માચા�ી જાર્ણવી.

વાલૃકાપ્રભા ઃ સાત ના�કીર્માંની ત્રીજી ના�કી.

વાસકે્ષપ ઃ ચંદનનો રં્મષિત્રત ક�ેલો ભુક્કો, રં્મષિત્રત ચૂર્ણ� , જારે્ણ તેનાથી ગુર્ણોનો આત્માર્માં

વસવાટ થતો હોય તે.

તિવકલેષિન્દ્રય ઃ બેઈન્દ્રષિય, તેઈષિન્દ્રય અને ચઉરિ�ષિન્દ્રય આ ત્રર્ણ અથવા ઓછી ઈન્દ્રીયોવાળા જીવો.

તિવગઈ ઃ શ�ી�ર્માં તિવકા� ક�ે તે, ન�કારિદ તિવગતર્માં લઈ જાય તે, ઘી આરિદ ૬ લધુ તિવગઈ,

અને ર્માંસ વગે�ે ર્મહાતિવગઈ.

તિવગ્રહ ગતિત ઃ એક ભવથી બીજા ભવર્માં જતાં વચગાળાર્માં જીવનંુ પંસ્થિ`તપ્રર્મારે્ણ અથવા

વક્રતાએ જે ગર્મન થાય તે.

તિવધ્ન જય ઃ કોઈ પર્ણ આ�ંભેલા કાય� ર્માં આવતાં તિવધ્નોને જીતવાં.

તિવજાતીય વાયુ : પ�સ્પ� રે્મળ ન ર્મળે, �ોગ ઉત્પન્ન ક�ે એવો વાયુ, અથવા શ�ી�ની અંદ�થી

નીકળતો વાયુ અષિચત્ત અને બહા� �હેલો વાયુ સષિચત્ત એર્મ પ�સ્પ� તિવજાતીય.

તિવતક� ઃ શબ્દનો અથ� તિવરુદ્ધ તક� , તક� ની સારે્મ તક� ક�વો તે થાય છે. શુ`લધ્યાનર્માં

તિવતક� એટલે શુ્રતજ્ઞાન. તક� -તિવતકો� દ્વા�ા પ્રy ક�ાતંુ સૂક્ષ્ર્માતિતસૂક્ષ્ર્મ શુ્રતજ્ઞાન.

તિવદ્યાચા�ર્ણ રુ્મતિન : તિવદ્યા-જ્ઞાનના બળે આકાશર્માં છે વેગવાળી ગતિત જેની તે.

તિવદ્યાપ્રવાદપૂવ� ઃ જેર્માં રં્મત્રો-તંત્રો અને અનેક તિવદ્યાઓ લષિબ્ધઓનંુ વર્ણ�ન છે. તે ચૌદ પૂવો�ર્માંનંુ એક પૂવ� .

તિવષિધ તિન�પેક્ષ ઃ જે આત્માઓ અતિવષિધ સેવે છે અને તેના જ �લિસક છે તથા જે નથી ક�તા તેના ક�તાં

તો અરે્મ ઘર્ણા સા�ા છીએ એવંુ જેઓ ર્માનવ હન ક�ે છે તેઓ તિવ�ાધક છે

તિવષિધ પ્રધાન ઃ ધર્મ� કાયો�ર્માં જે જે તિવષિધ સાચવાવની કહી હોય તે તિવષિધ બ�ાબ� સાચવવી તે,

તે પૂવ� કનંુ જે જ્ઞાન અને કાય� .

તિવષિધ તિવધાન ઃ તિવષિધપૂવ� ક ક�ાતાં ધર્મ� કાયો�ના પ્રકા�ો.

તિવષિધસાપેક્ષ ઃ જે આત્માઓ અજ્ઞાનતાથી અતિવષિધ સેવે છે, પ�ંતુ તેઓને અતિવષિધ-સેવન ઘણંુ

દુ ખ છે અને કોઈ જ્ઞાની તિવષિધ સર્મજાવે તેની પૂર્ણ� અપેક્ષા છે તેઓ આ�ાધક છે.

તિવધેયાત્મક ઃ “આ કાય� ક�વંુ જેાઈએ.” આ પ્રર્મારે્ણ હકા�ાત્મક પ્રતિતપાદન.

તિવનય ઃ નમ્રસ્વભાવ, વડીલો અને ઉપકા�ીઓ પ્રતે્ય ગુર્ણજ્ઞ સ્વભાવ, છ અભ્યંત�

તપર્માંનો ૧ તપ.

તિવપાક ક્ષર્મા ઃ ક્રોધનંુ ફળ અતિતશય ભયંક� છે, તેનાથી બંધાયેલાં કર્મો�નંુ ફળ દુ ખદાયી છે

એર્મ તિવચા�ી ક્ષર્મા �ાખવી તે, ક્ષર્માના પાંચ ભેદોર્માંની ૧ ક્ષર્મા.

તિવભંગજ્ઞાન ઃ ષિર્મથ્યાદ્રતિષ્ટ આત્માઓને થયેલંુ તિવપ�ીત એવંુ અવષિધજ્ઞાન, અવષિધજ્ઞાન જ

ષિર્મથ્યાદ્રતિષ્ટ પાત્રના કા�રે્ણ તિવભંગ.

તિવભાવદશા ઃ આ આત્માનો ક્રોધર્માનારિદ ક�ાયને વશ જે પરિ�ર્ણાર્મ તે, અથવા પુદ્ ગલથી થતો

સુદ-દુ ખર્માં �તિત-અ�તિતનો જે પરિ�ર્ણાર્મ તે.

તિવર્માસર્ણ ઃ તિવચા�ર્માં ગંૂર્ણાઈ જવંુ, ઊંડા તિવચા�તિવશે�.

તિવ�તિત ઃ ત્યાગ, વસ્તુ ત્યજી દેવી, વસ્તુનો ત્યાગ ક�વો, તિવ�ાર્મર્ણ.

તિવ�તિતઘ� ઃ ત્યાગી આત્માઓ, દેશથી તિવ�તિત લેના�ા શ્રાવક અને શ્રાતિવકા તથા

સવ�થા તિવ�તિત લેના�ા સાધુ અને સાધ્વીજી.

તિવ�ર્મર્ણ ક�વંુ : અટકવંુ, છોડી દેવંુ Iૂલ પ્રાર્ણાતિતપાત, તિવ�ર્મર્ણ વ્રત એટલે ર્મોટા જીવોની

(ત્રસજીવોની) કિહંસાથી અટકવાવાળંુ વ્રત.

તિવ�હકાળઃ આંતરંુ થવંુ, વસ્તુની પ્રાતિy પછી ફ�ી પ્રાતિy ન થાય ત્યાં સુધીનો કાળ, જેર્મ કોઈ

જીવ ર્મોકે્ષ ગયા પછી બીજેા કોઈ જીવ ર્મોકે્ષ ન જાય તેવો વધુર્માં વધુ કાળ છ ર્માસ

તે તિવ�હકાળ.

તિવ�ાધના થવી : પાપ લાગવંુ, ભગવાનની આજ્ઞાતિવરુદ્ધ કાય� ક�વંુ, આશાતના ક�વી, કિહંસા-જૂઠ

આરિદ પાપકાયો� ક�વાં.

તિવલય થવો ઃ નાશ થવો, તિવધ્વંસ થવો, પૃથ્વીનો તિવલય = પૃથ્વીનો નાશ.

તિવવક્ષા ઃ પ્રધાનતા, વસ્તુર્માં અનેક ગુર્ણધર્મો� હોવા છતાં બીજાને ગૌર્ણ ક�ી અરુ્મક ધર્મ� ને

પ્રધાન ક�વા તે, જેર્મકે સાક� કેવી? ગળી, ર્મીઠંુ કેવંુ? ખારંુ ઈત્યારિદ.

તિવવલિક્ષત ધર્મ� : વસ્તુર્માં અનંતધર્મો� હોવા છતાં પર્ણ જે ધર્મ� ની પ્રધાનતા ક�વાર્માં આવે તે ધર્મ� ,

જેર્મકે ભ્રર્મ� કાળો છે.

તિવવાદ ઃ ચચા� , તક� તિવતક� , ઝઘડો, સાર્મસાર્મી દલીલ ક�વી તે, જેર્મ કે ધર્મ� તિવવાદ,

વારિદવવાદ, કર્મ� તિવવાદ વગે�ે.

તિવવેક ઃ ઉષિચત આચ�ર્ણ ક�વંુ, જ્યાં જે તિહતકા�ી હોય, અથવા શોભાસ્પદ હોય તેવંુ

આચ�ર્ણ ક�વંુ તે.

તિવવેકી ર્મનુષ્ય ઃ જ્યાં જે શોભાસ્પદ હોય ત્યા તેનંુ આચ�ર્ણ ક�ના�.

તિવશે�ગુર્ણ ઃ જે ગુર્ણ સવ� દ્રવ્યોર્માં ન હોય, પ�ંતુ અરુ્મક જ દ્રવ્યર્માં હોય તે.

તિવશે�ોપયોગ ઃ વસ્તુર્માં �હેલો તિવશે� ધર્મ� ને જાર્ણવાવાળો ઉપયોગ, આનંુ જ નાર્મ જ્ઞાનોપયોગ

અને સાકા�ોપયોગ છે.

તિવ�ર્મ પરિ�સ્થિIતિત : પ્રતિતકૂલ વાતાવ�ર્ણ, સહન થઈ શ�ે તેવા સંજેાગો, રુ્મશ્કેલીભયુ� કાય� .

તિવ�યપ્રતિતભાસ (જ્ઞાન) : જ્યાં ર્માત્ર જ્ઞાનવ�ર્ણીય કર્મ� ના ક્ષયોપશર્મથી તિવ�ય બ�ાબ� આવડે છે,

બોલી શકે છે, સર્મજાવી શકે છે પ�ંતુ દશ� નર્મોહનીય અને ચરિ�ત્ર-ર્મોહનીયનો

ક્ષયોપશર્મ ન હોવાથી તેના ઉપ� રુષિચ અને આચ�ર્ણ નથી તે.

તિવ�યાણિભલા� ઃ પાંચ ઈષિન્દ્રયોનાં તિવ�યસુખોને ભોગવવાની ઈચ્છા, આનંુ જ નાર્મ “તિવ�ય-વાસના”

તિવસંયોજના ઃ ર્મોહનીય કર્મ�ર્માં અનંતાનુબંધી ૪ કર્મો�નો નાશ કયો� છે પ�ંતુ તેના બીજ ભૂત

ષિર્મથ્યાત્વર્મોહનીય કર્મા� રિદ ૩ દશ� નર્મોહનીય નાશ કયો� નથી, જેના કા�રે્ણ

પુન અનંતાનુબંધી બંધાવાનો સંભવ છે તેવો અનંતાનુ બંધી ક્ષય.

તિવસંવાદી લખાર્ણ : પૂવા� પ� તિવરુદ્ધ લખાર્ણ, આગળ-પાછળ જુદંુ-જુદંુ લખાર્ણ, એ જ �ીતે પૂવા� પ�

તિવરુદ્ધ બોલવંુ તે તિવસંવાદી વચન.

તિવહાયોગતિતનાર્મ (કર્મ� ) : શ�ી�ર્માં પર્ણ દ્વા�ા ચાલવાની જે કળા તે, તેના શુભ અને અશુભ બે ભેદ છે. હાથી,

બળદ અને હંસ જેવી જે ચાલ તે શુભ અને ઊંટ - ગધેડા જેવી જે ચાલ તે અશુભ.

તિવકે્ષપ ક�વો ઃ જે પ�ર્માત્માએ “�જ” અને “રે્મલ” ધોઈ નાખ્યા છે તે.

તિવકે્ષપર્ણી કથા : જે કોઈ વ્યાખ્યાન કે વાતા� લાપર્માં અન્ય વ્યસ્થિ`તઓનંુ સીધી �ીતે કે આડકત�ી

�ીતે ભા�ોભા� ખંડન જ આવતંુ હોય તેવંુ વ્યાખ્યાન અથવા તેવો વાતા� લાપ.

વીત�ાગતા ઃ જેના આત્માંથી �ાગ, દે્વ�, ર્મોહ અને અજ્ઞાન આરિદ દો�ો ચાલ્યા ગયા છે તેવી

સંપૂર્ણ� તિનદો�� અવIા આનંુ જ નાર્મ “વીત�ાગ દશા” ૫ર્ણ કહેવાય છે.

વીત�ાગપ્રર્ણીત (તત્ત્વ) : વીત�ાગ પ�ર્માત્માએ બતાવેલંુ જે તત્ત્વ.

વીયા� ચા� ઃ પોતાના શ�ી�ર્માં પ્રાy થયેલી શસ્થિ`તનંુ ધર્મ� કાય� ર્માં વાપ�વંુ, શસ્થિ`ત છુપાવવી

નહીં તથા ઉલ્લંઘન ક�વંુ નહીં.

વૃત્ત ઃ બનેલુ, થયેલંુ, ચરિ�ત્ર, વૃત્તાંત એટલે કથા; થાળી જેવો ગોળ.

વૃલિત્ત સંકે્ષપ ઃ ઈચ્છાઓને કાબૂર્માં લેવી, ઈચ્છાઓ ઉપ� કંટ્ર ોલ ક�વોઈચ્છાઓને દાબવી,

છ બાહ્ય તપર્માંનો એક તપતિવશે�.

વુદ્ધાનુગાર્મી ઃ વડીલોને અનુસ�વંુ, ઉપકા�ીઓની પાછળ ચાલવંુ.

વેદનાસરુ્મધ્ધાત : શ�ી�ર્માં અસાતા-વેદનીયના ઉદયથી પીડા થાય ત્યા�ે સવ� આત્મ-પ્રદેશો સ્થિI� ક�ી,

સર્મભાવ �ાખી,પીડાભોગવી, અસાતાનાં દલીકોનો જલ્દી ત�ત નાશ ક�વો તે.

વેદનીય કર્મ� ઃ સાતા-અસાતારૂપે ભોગવાય તેવંુ ત્રીજંુ કર્મ� .

વૈતિક્રય શ�ી� ઃ એક શ�ી� હોતે છતે બીજંા અનેક શ�ી�ો બનાવવાની જે લષિબ્ધ-શસ્થિ`ત તે,

નાનાંર્મોટાં આરિદ નવાં નવાં આકા�ે શ�ી�ો બનાવવાં.

વૈતિક્રય સરુ્મદ્ ધાત : વૈતિક્રય શ�ી� બનાવતી વખતે આત્મપ્રદેશોસ્થિI� ક�ી, બીજા શ�ી�ની �ચના ક�ી,

તેર્માં આત્મપ્રદેશો Iાપી, તે શ�ી� ભોગવવા દ્વા�ા વૈ. શ. નાર્મકર્મ� નો તિવનાશ ક�વો તે.

વૈદક શાસ્ત્ર ઃ જેર્માં શ�ી�ના �ોગોની ષિચતિકત્સા બતાવેલી હોય તેવંુ આયુવ� દસંબંધી શાસ્ત્ર.

વૈર્માતિનક દેવ ઃ ઉચ્ચ કોરિટના દેવો, ૧૨ દેવલોકોર્માં, (રિદગંબ� સંપ્રદાય પ્રર્મારે્ણ ૧૬ દેવલોકોર્માં)

તથા ગ્રૈવેયક-અનુત્ત�ર્માં �હેના�ા દેવો.

વૈયાવચ્ચ ઃ ગુરુજી, વડીલો, ઉપકા�ીઓ, તપસ્વીઓ અને ર્માંદા-�ોગી આત્માઓની સેવા,

ભસ્થિ`ત સા�વા� ક�વી તે.

વૈ�ાનુબંધ ઃ પૂવ�ભવોનંુ પ�સ્પ� વૈ�, જેર્મકે અષિ¤શર્મા� -કર્મઠ વગે�ે.

વોલિસ�ાષિર્મઃ હંુ આવાં પાપોથી ર્મા�ા આત્માને દૂ� કરુ છંુ.

વ્યંગવચનઃ ર્મીઠી ભા�ા બોલતાં બોલતાં ઝે� આકવંુ. ર્મનર્માં ધા�ેલા કોઈ ગુy અથ� ને

ગુy �ીતે કહેતંુ અને બહા�થી સારંુ દેખાતંુ વચન.

વ્યંજનપયા� ય ઃ છએ દ્રવ્યોર્માં �હેલા (કંઈક દીઘ� કાળવતી�) Iૂલ પયા� યો, જેર્મકે ર્મનુષ્યના બાલ,

યુવત્વ અને વુદ્ધત્વ પયા� ય.

વ્યંજનાવગ્રહ ઃ જ્યાં ઈષિન્દ્રયો અને તેના તિવ�યોનો ર્માત્ર સંયોગ (સષિન્નક�� ) જ છે પ�ંતુ (સ્પષ્ટ)

બોધ નથી, ર્માત્ર નવા શ�ાવલાર્માં નખાતાં જલલિબન્દુઓની જેર્મ અવ્ય`ત બોધ છે તે.

વ્યંત�દેવ ઃ દેવોની એક જાત, જે હલકી પ્રકૃતિતવાળી છે. ર્મનુષ્યલોકથી નીચે વસે છે, દેવ હોવા

છતાં ર્માનવની સ્ત્રીઓર્માં ર્મોતિહત થઈ વળગે છે. ર્માટે અંત� (ર્માનર્મોભા) તિવનાના.

વ્યતિત�ેકધર્મ� ઃ વતુ� ન હોતે છતુ જે ધર્મ� ન હોય તે, જેર્મ કે આ ગાઢ જંગલર્માં ર્મનુષ્ય ન હોવાથી

(૧) ખ�જ ખર્ણવી (૨) હાથપગ હલાવવા (૩) વગે�ે ધર્મો� નથી. તે વ્યતિત�ેક ધર્મો�.

વ્યવહા�નય ઃ વસ્તુઓનંુ પુથક્ક�ર્ણ ક�ે, ભેદને રુ્મખ્ય ક�ે, ઉપચા�ને પર્ણ સ્વીકા�ે, આ�ોતિપત ભાવને

પર્ણ ર્માન્ય �ાખે, બાહ્ય ભાવ. અભૂતાથ� તા, જેર્મ કે જીવોના બે ભેદ ત્રસ અને Iાવ�.

સોનંુ વ�સે છે. ઘી જ આયુષ્ય છે. હંુ કાળો-ગો�ો-રૂપાળો છંુ. આત્મા જ સુખ-દુ ખારિદ

અને ઘ�ારિદનો કતા� છે.

વ્યવહા��ાલિશ ઃ જે જીવો એક વખત તિનગોદનો ભવ છોડી બીજેા ભવ પાર્મી પુન તિનગોદ આરિદર્માં

ગયા છે તેવા જીવો.

વ્યાy ઃ વ્યાપીને સવ�ત્ર �હેના�ા, જેર્મકે ધર્મા� સ્થિસ્તકાય લોકવ્યાy છે. એટલે સર્મગ્ર

લોકર્માં વ્યાપીને �હેના� છે.

વ્યાતિy ઃ જ્યાં જ્યાં હેતંુ હોય ત્યાં ત્યાં સાધ્યનંુ અવશ્ય હોવંુ અથવા જ્યાં સાધ્યાભાવ હોય

ત્યાં હેતુના અભાવનંુ હોવંુ તે બે પ્રકા�ે છે (૧) અન્વયવ્યાતિy, (૨) વ્યતિત�ેકવ્યાતિy.

શંકાકુશંકા ઃ પ�ર્માત્માનાં વચનોર્માં (જાર્ણવાની બુલિદ્ધ તિવના) શંકા ક�વી, અથવા અશ્રદ્ધાભાવે

શંકા ક�વી, ખોટી શંકા ક�વી તે.

શક્ય પ્રયત્ન ઃ બની શકે તેવો અને તેટલો પ્રયત્ન.

શબ્દનય ઃ શબ્દને પકડીને તેની રુ્મખ્યાતાએ જે વાત ક�ે તે, સિલંગ-જાતિત-વચનર્માં

વ્યવહા�ને તિવશે� પ્રધાન ક�ે તે.

શબ્દાનુપાત ઃ દેશાવગાલિસક વ્રત-ગ્રહર્ણ કયા� પછી તિનયષિર્મત ભૂષિર્મકા બહા� ઊભેલા ર્મનુષ્યને

અંદ� બોલનવવા ર્માટે ખોંખા�ો ખાવો, ઉધ�સ ખાવી, તાળી પાડવી, અવાજ

ક�વો, શબ્દને બહા� ફંેકવો તે. દશર્માં વ્રતનો ૧ અતિતચા�તિવશે�.

શર્મભાવ ઃ ક�ાયોને ઉપશર્માવવા પૂવ� કનો જે પરિ�ર્ણાર્મ તે.

શય્યાત�કિપંડ ઃ સાધુ-સાધ્વીજી ર્મહા�ાજાઓએ જે ગુહIને ઘે� શય્યા(સંઘા�ો) કયો� હોય , �ાષિત્રવાસ

કયો� હોય તેના ઘ�નો બીજા રિદવસે આહા� લેવો તે, સાધુજીવનર્માં તેનો ત્યાગ હોય છે.

શ�ાવલંુ ઃ કોરિડયંુ, ચપ્પણિર્ણયંુ, ર્માટીનંુ વાસર્ણ. વ્યંજનાવગ્રહર્માં આ શ�ાવલાનંુ

દ્રષ્ટાન્ત આપવર્માં આવે છે.

શલાકાપુરુ� ઃ સાર્માન્ય ર્માર્ણસોર્માં સવો�ત્તર્મ પુરુ�ો, ૨૪ તીથ� ક� ભગવંતો, ૨૩ ચક્રવતી�ઓ,

૯ વાસુદેવો, ૯ પ્રતિતવાસુદેવો, અને ૯ બળદેવો.

શલ્ય ઃ કપટ, ર્માયા, જુઠ, બનાવટ.

શલ્ય�તિહત ઃ કપટ તિવનાનંુ, ર્માયા-જૂઠ તિવનાનંુ, બનાવટ વગ�નંુ.

શાશ્વત સુખ ઃ સદા �હેનારંુ સુખ, કોઈ રિદવસ નાશ ન પાર્મનારંુ.

શાસન ઃ આજ્ઞા, પ�ર્માત્માની આજ્ઞા તેર્મના કહ્યા પ્રર્મારે્ણ ચાલવંુ.

શાસનપે્રર્મ ઃ પ�ર્માત્માના શાસન પ્રતે્યનો અતિતશય પ્રેર્મ, બહુર્માન.

શાસન�ક્ષક (દેવ) :શાસનની �ક્ષા ક�ના�ા અષિધષ્ઠાદાયક દેવ-દેવીઓ.

શાસ્ત્રતિનષિ�દ્ધ ભાવ : શાસ્ત્રોર્માં તિન�ેધેલા જે ભાવો, ન ક�વા લાયક ભાવો.

શાસ્ત્રતિવતિહત ભાવ :શાસ્ત્રોર્માં કહેલા જે ભાવો, શાસ્ત્રોર્માં કહેલાં જે તત્ત્વો

લિશષિથલાચા� ઃ ઢીલા આચા�, જે જીવનર્માં જે આચા�ો શોભાપાત્ર ન હોય છતાં તેવા આચા� સેવના�.

લિશલા�ોપર્ણતિવષિધ : લિજનાલય-જૈનઉપાશ્રય આરિદ ધર્મ�Iાનો બંધાવવા ર્માટે પાયો ખોદીને લિશલા રૂ્મકવાની

જે તિવષિધ ક�ાય તે, તેને જ લિશલાIાપન તિવષિધ અથવા લિશલાન્યાસતિવષિધ પર્ણ કહેવાય છે.

લિશષ્ય ઃ આજ્ઞા પાળવાને યોગ્ય, આજ્ઞાંતિકત, ગુરુ પ્રતે્ય સદ્ ભાવવાળો.

શીત લેશ્યા ઃ બળતી વસ્તુને ઠા�વા ર્માટેની એક લષિબ્ધ.

શુ`લલેશ્યા ઃ અતિતશય ઉજ્જવળ પરિ�ર્ણાર્મ, જંાબૂના દ્રષ્ટાન્તર્માં ભૂષિર્મ ઉપ� પડેલાં જ

ખાવાની વૃલિત્તવાળાની જેર્મ.

શુદ્ધ ગોચ�ી ઃ તિનદો�� આહા�ની પ્રાતિy, ૪૨ દો� તિવનાનો આહા�.

શુદ્ધ દશા ઃ સવ� થા ર્મોહ તિવનાની આત્માની જે અવIા, અથવા સવ� કર્મ� �તિહત અવIા.

તેને જ શુદ્ધાત્મા કહેવાય છે.

શુભ ભાવ ઃ પ્રશસ્ત ક�ાયોવાળો ર્માનલિસક પરિ�ર્ણાર્મ, દેવ-ગુરુ શાસ્ત્ર અને ધર્મ� ઉપ�નો

�ાગવાળો આત્મપરિ�ર્ણાર્મ.

શુભાશુભકર્મ� ઃ સુખ આપે તેવાં પુણ્યકર્મ� અને દુ ખ આપે તેવાં પાપકર્મો�, એર્મ ઉભય કર્મો�.

શુશૂ્ર�ા ઃ ધર્મ� સાંભળવાની અતિતશય ઉતં્કઠા.

શે� અંગોઃ બાકીના અવયવો, જે અંગો પ્રર્માર્ણસ� હોય તેના તિવનાનાં બાકીનાં અંગો

કે જે પ્રર્માર્ણસ� ન હોય તે.

શે� કર્મો� ઃ બાકી �હેલાં કર્મો�, જે કર્મો�નો ક્ષયારિદ થયો હોય તેના તિવના બાકીનાં કર્મો�.

શે� ધર્મો� ઃ જે ધર્મ� ની વાત ચાલતી હોય તેનાથી બાકીના ધર્મો�.

શૈલેશીક�ર્ણ ઃ રે્મરુપવ� ત જેવી સ્થિI� અવIા, અયોગીગુર્ણIાનક.

શૌચધર્મ� ઃ શ�ી� અને ર્મનની પતિવત્રતા, દશ યતિતધર્મો�ર્માંનો એક ધર્મ� , પતિવત્ર ધર્મા� નુષ્ઠાન.

શ્રદ્ધા ઃ તિવશ્વાસ, પ્રેર્મ, આIા, આ જ સત્ય છે જે ભગવન્તે કહ્યુ છે.

શે્રર્ણી ઃ પંસ્થિ`ત, ક્રર્મસ�, આકાશ-પ્રદેશોની પંસ્થિ`ત અથવા ર્મોહનીય કર્મ� ને દબાવવાપૂવ� ક કે

ખપાવવાપૂવ� કની શે્રર્ણી, દબાવવાવાળી ઉપશર્મ શે્રર્ણી અને ખપાવવાવાળી ક્ષપકશે્રર્ણી.

શુ્રત કેવલી ઃ ચૌદ પૂવ� નંુ પરિ�પૂર્ણ� જ્ઞાન ધ�ાવના�, એટલંુ તિવશાળ શુ્રતજ્ઞાન કે જારે્ણ કેવલજ્ઞાની

જ હોય શંુ ? તે.

શ્લાઘા ઃ પ્રંશસા, વખાર્ણ, સ્વશ્લાઘા = પોતાની પ્રશંસા,

લિશ્લષ્ટ ઃ બળખો, થંૂક, અથવા નાક-કાનનો રે્મલ.

શ્વેતાંબ� ઃ શ્વેત વસ્ત્ર પહેના� જૈન સાધુ-સાધ્વીજી.

�ટ્ કાય ઃ છ કાયારૂપે જીવોના ભેદો, પૃથ્વીકાય વગે�ે.

�ડ્ ગુર્ણહાતિન-વૃલિદ્ધ : છ જાતની હાતિન, અને છ જાતની વૃલિદ્ધ, અધ્યવસાય Iાનોર્માં જધન્ય અધ્યાવસાય

Iાનથી (૧) અનંત ભાગ અષિધક (૨) અસંખ્યાત ભાગ અષિધક, (૩) સંખ્યાત

ભાગ અષિધક,(૪) સંખ્યાતગુર્ણ અષિધક,(૫) અસંખ્યાતગુર્ણ અષિધક, (૬) અનંતગુર્ણ

અષિધક તિવશુલિદ્ધની વુલિદ્ધ, તેવી જ �ીતે ઉપ�થી છ જાતની હાતિન સર્મજવી.

�ડ્ Iાનક ઃ જૈનદશ� નને ર્માય જીવનાં છ Iાનો (૧) જીવ છે (૨) જીવ તિનત્ય છે. (૩) જીવ

કર્મો�નો કતા� છે (૪) જીવ કર્મો�નો ભો`તા છે. (૫) ર્મોક્ષ છે અને (૬) ર્મોક્ષના ઉપાયો છે.

સંકુષિચત દશા ઃ ર્મન ટંૂકુ હોવંુ, ટંૂક તિવચા�ો સંકોચવાળી ભાવના.

સંકેતપચ્ચક્ખાર્ણ : કોઈ ને કોઈ તિનશાની ધા�ીને પચ્ચક્ખાર્ણ ક�વંુ તે, જેર્મ કે રુ્મટ્ ઠસી, ગંઠસી,

દીપ સતિહઅં વગે�ે.

સંક્રર્મર્ણક�ર્ણ ઃ જે વીય� તિવશે�થી (શસ્થિ`તથી) તિવવલિક્ષત કર્મ� ને (દાખલા ત�ીકે સાતાવેદનીયને)

બાંધતા સજાતીય કર્મ�ર્માં (અસાતાર્માં) નાખવંુ, તે વીય� તિવશે� સંક્રર્મર્ણક�ર્ણ.

સંક્રર્મર્ણ થવંુ ઃ એક કર્મ� નંુ સજાતીય એવા બીજા કર્મ�ર્માં પલટાવંુ.

સંક્લિ`લષ્ટ પરિ�ર્ણાર્મ :ક�ાયોવાળા, �ાગ-દે્વ�-ર્મોહ અને અજ્ઞાનવાળા તિવચા�ો.

સંક્લિ`લષ્ટાધ્યવસાયIાનક : ક�ાયોવાળા, �ાગ-દે્વ�-ર્મોહ અને અજ્ઞાનવાળા તિવચા�ો

સંગ્રહનય ઃ તિવતિવધ વસ્તુઓને એકીક�ર્ણ ક�વાની જે બુલિદ્ધ તે. જેર્મ કે ત્રસ હોય કે Iાવ�,

પ�ંતુ “સવ� જીવો છે.”

સંઘ. ઃ સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાતિવકા એર્મ ચા� પકા�નો સંઘ.

સંઘયર્ણ ઃ હાડકાંની �ચના, હાડકાંનો બાંધો, તેની ર્મજબૂતાઈ.

સંઘયર્ણ નાર્મકર્મ� : જે કર્મ� ના ઉદયથી વજ્રઋ�ભારિદ સંઘયર્ણોની પ્રાતિy થાય તે.

સંઘાત ઃ જથ્થો, સરૂ્મહ, વસ્તુને એકઠી ક�વી તે.

સંઘાતન નાર્મકર્મ� : જે કર્મ� ના ઉદયથી ઔદારિ�કારિદ શ�ી�ને યોગ્ય પુદ્ ગલોના જથ્થા એકઠા ક�ાય તે.

સંષિચત કર્મ� ઃ પૂવ� બાંધેલાં કર્મ� , પૂવ� એકઠાં ક�ેલાં કર્મો�.

સંજીવની ઔ�ષિધ : એક પ્રકા�ની તિવલિશષ્ટ ઔ�ષિધ, કે જે ખાવાથી બળદ પર્ણ ર્મનુષ્ય થઈ જાય,

લાગેલા ઘા રૂઝઈ જાય તે.

સંજ્વલન ક�ાય : અતિતશય આછા-પાતળા ક�ાય, ચારિ�ત્ર-જીવનર્માં પર્ણ કંઈક કલુષિ�તતા લાવે,

યથાખ્યાતચારિ�ત્રને �ોકે તે.

સંરિદગ્ધ ઃ શંકાવાળંુ, હૃદયર્માં શંકા હોય તે, ર્મતિતજ્ઞાનના બહુઅબહુ વગે�ે ૧૨ ભેદોર્માંનો ૧ ભેદ.

સંદેહાત્મકઃ ડાર્માઠોળ, અસ્થિI�, જે વાતર્માં સંદેહ છે તે.

સંપદા ઃ સૂત્રો બોલતાં તિવશ્રાર્મ લેવાનાં Iાનો, સૂત્રો બોલતાં બોલતાં અટકવાનાં Iાનો,

જેર્મ કે નવકા� ની ૮ સંપદા.

સંપ�ાય ઃ ક�ાય, ક્રોધારિદ, સૂક્ષ્ર્મ-સંપ�ાય = ઝીર્ણો - પાતળો ક�ાય.

સંપ્રજ્ઞાત સર્માષિધ : પ્રક�� ને પારે્મલ અધ્યાત્મયોગ, ક્ષપકશે્રર્ણી, આત્માની ર્મોહની ર્મોહક્ષયવાળી

કેવલજ્ઞાન નજીકની જે અવIા.

સંરૂ્મર્જિછંર્મ ઃ ર્માત-તિપતાના સંયોગ તિવના જેનો જન્ર્મ થાય તે.

સંયર્મIાન ઃ ચારિ�ત્રવાળા જીવોર્માં પ�સ્પ� અધ્યવસાય Iાનોની ત�તર્મતા.

સંયોષિગકભાંગા બે-ત્રર્ણ-ચા�-વસ્તુઓનો સંયોગ ક�વાથી જે ભાંગા થાય તે.

સં�ંભ ઃ પાપ ક�વાની ઈચ્છા, ખોટંુ ક�વાની ર્મનોવૃલિત્ત.

સં�ક્ષર્ણાનુબંધી : સ્ત્રી અને ધનને સાચવવાની અતિતશય રૂ્મછા� -ર્મર્મતા-�ૌદ્રધ્યાનનો ચોથા ભેદ.

સંલાપ ઃ વા�ંવા� બોલાવવંુ તે, “આલાવે-સંલાવે.”

સંલીનતા ઃ શ�ી�ને સંકોચી �ાખવંુ, ઈષિન્દ્રયોને કાબૂર્માં �ાખવી, ર્મનને તિવ�ય-ક�ાયથી દૂ� �ાખવંુ

સંલેખના ક�વી : ઈચ્છાઓને સંકોચવી, ટંૂકાવવી, ધા�ેલાં વ્રતોર્માં લીધેલી છૂટછૂટાને પર્ણ ટંૂકાવવી.

સંવચ્છ�ી પ્રતિતક્રર્મર્ણ : બા� ર્મતિહને ક�ાતંુ, વાર્મિ�ંક પ્રતિતક્રર્મર્ણ, પજુસર્ણર્માં છેલ્લે રિદવસે ક�ાતંુ પ્રતિતક્રર્મર્ણ

સંવ�તત્ત્વ ઃ આવતાં કર્મો�ને �ોકવાં, પાંચ સષિર્મતિત, ત્રર્ણ ગુતિy આરિદ ૫૭ પ્રતિતભેદો,

આશ્રવતિવ�ોધી જે તત્ત્વ.

સંવાસાનુર્મતિત ઃ પોતાના પરિ�વા� અને ધનારિદ ઉપ� ર્મર્મતાપાત્ર હોય તે તેની વાત ક�ે નહીં,

સાંભળે નહીં, પ�ંતુ ર્મર્મતાપાત્ર હોય તે. ર્મતિત

સંવેગપરિ�ર્ણાર્મ ઃ ર્મોક્ષતત્ત્વની અતિતશય રુષિચ-પ્રીતિતવાળો પરિ�ર્ણાર્મ.

સંસા�સાગ� ઃ સંસા�રૂપી દરિ�યો, જન્ર્મર્મ�ર્ણર્મય સંસા�રૂપ સાગ�.

સંલિસલિદ્ધ થવી : સમ્યગ્ પ્રકા�ે વસ્તુની લિસલિદ્ધ થવી, વસ્તુની પ્રાતિy.

સં�થાનતિવચય (ધર્મ�Iાન) : ચૌદ �ાજલોકર્મય સંસા�ર્માં �હેલાં છ એ દ્રવ્યોનો તિવચા� તે,

ધર્મ� ધ્યાનના ૪ ભેદોર્માંનો ૧ ભેદ.

સંજ્ઞા ઃ સર્મજર્ણ, ચેતના, જ્ઞાન, આહા�ારિદ ૪ સંજ્ઞા તથા ક્રોધારિદ સંજ્ઞા તથા

હેતુવાદો-પદેલિશકી આરિદ સંજ્ઞા.

સંજ્ઞી પંચેષિન્દ્રય : દીઘ� કાલિલકી સંજ્ઞાવાળા પંચેષિન્દ્રય જીવો.

સકલતીથ� વંદંુ (ક�જેાડ) : શતંુ્રજય-ષિગ�ના� આરિદ સર્મસ્ત તીથો� ને હંુ બે હાથ જેાડીને ભાવથી વંદના કરંુ છંુ.

સકલ સંઘ ઃ સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાતિવકારૂપ સર્મસ્ત શ્રીસંઘ.

સકલાદેશઃ સવ� નયનો સાથે સાથે �ાખીને વસ્તુનંુ સ્વરૂપ સર્મજાવવંુ અથા� ત્ પ્રર્માર્ણથી

જર્ણાતંુ વસ્તુનંુ સ્વરૂપ.

સક�ાયી જીવ ઃ ક�ાયવાળો જીવ, એકથી દસ ગુર્ણIાનક સુધીના જીવો, ક�ાયયુ`ત જીવ

કર્મો�ર્માં સ્થિIતિત - �સ બાંધે છે.

સષિચત્ત પરિ�હા�ી : જીવવાળી સષિચત્ત વસ્તુઓનો ત્યાગ ક�ના�.

સચેલક રુ્મતિન ઃ વસ્ત્રવાળા રુ્મતિન- શ્વેતાંબ� રુ્મતિન.

સજ્જન પુરુ� : સા�ો ર્માર્ણસ, ગુણિર્ણયલ ર્માર્ણસ, ન્યાય-નીતિતસંપન્ન.

સજ્ઝાય કરંુ ઃ હે ગુરુજી ! હંુ સ્વાધ્યાય કરંુ!

સત્ ઃ ઉત્પાદ-વ્યય અને ધુ્રવધર્મ� વાળો પદાથ� , વસ્તુ, ચીજ, વસ્તુરૂપે હોવંુ.

સત્તા ઃ હોવંુ, તિવધર્માનતા, અસ્થિસ્તત્વ, આત્માની સાથે કર્મો�ની તિવધર્માનતા, તે કર્મો�ની સત્તા.

સત્તાગતકર્મ� ઃ બાંધ્યા પછી ભોગવાય નહીં ત્યાં સુધી સત્તાર્માં �હેલાં કર્મો�.

સત્તાગત પયા� ય : જે પયા� યો થઈ ચૂક્યા છે અને જે પયા� યો ભાતિવર્માં થવાના છે તે સવ� પયા� યો

દ્રવ્યર્માં તિત�ોભાવે સત્તારૂપે �હેલા છે.

સત્ત્વ ઃ પ�ાક્રર્મ, બળ, શસ્થિ`ત, તાકાત.

સત્ત્વશાળી ઃ બળવાળો, ઘર્ણા પ�ાક્રર્મવાળો પુરુ�.

સત્ત્વહીનઃ બળ �તિહત, પ�ાક્રર્મ�તિહત, શસ્થિ`તતિવનાનો પુરુ�.

સત્ય ઃ યથા� થ, સાચંુ, પ્રર્માણિર્ણક જીવન, ૧૦ યતિતધર્મ�ર્મા� નો એક.

સદા આ�ાધક : હંરે્મશાં ધર્મ� ની આ�ાધના ક�ના�ા, ધર્મ�ર્મય પરિ�ર્ણાર્માવળો.

સદાચા� ઃ ઉત્તર્મ આચા�, જ્ઞાનાચા�ારિદ પંચતિવધ આચા�.

સદા તિવ�ાધક ઃ હંરે્મશાં પાપર્મય આચ�ર્ણ ક�ના�ા, તિવ�ાધના ક�ના�ો જીવ.

સદ્ ગતિત ઃ ઉત્તર્મ ગતિત, સાંસારિ�ક સુખની અપેક્ષાએ દેવગતિત.

સધવા સ્ત્રી ઃ પતિતવાળી સ્ત્રી, સૌભાગ્યવતી સ્ત્રી, ધવ એટલે પતિત.

સનાતન ઃ જેની આરિદ નથી તે, અનારિદ.

સષિન્નક�� ઃ ઈષિન્દ્રય અને પદાથ� નો સંપક� , બન્નેનંુ જેાડાવંુ.

સન્ર્માગ� ઃ લિજનેશ્વ� પ�ર્માત્માએ બતાવેલો સંસા� ત�વાનો સાચો ર્માગ� .

સંન્યાસવ્રત ઃ સંન્યાસ એટલે ત્યાગ, ત્યાગવાળંુ જે વ્રત તે. ધર્મ� સંન્યાસ એટલે ક્ષયોપશર્મભાવવાળા

ધર્મો�નો ક્ષપકશે્રર્ણીર્માં ક�ાતો ત્યાગ તે ધર્મ� સંન્યાસ અને તે�ર્મા ગુર્ણઠાર્ણાના છેડે

ક�ાતો ત્રર્ણ યોગોનો ત્યાગ તે યોગ સંન્યાસ.

સપય� વલિસતશુ્રત : જે શુ્રતજ્ઞાનનો અંત આવે તે, અન્તવાળંુ શુ્રત, દ્રવ્યથી એક વ્યસ્થિ`તને આશ્રયી, કે્ષત્રથી

ભ�ત ઐ�ાવત આશ્રયી, એર્મ કાલભાવથી જે શૂ્રતજ્ઞાનનો અંત આવવાનો હોય તે.

સyભંગી ઃ “સ્યાદ્ અસ્થિસ્ત” વગે�ે સાત ભાંગાઓનો સરૂ્મહ.

સર્મતિકતપ્રાતિy ઃ લિજનેશ્વ� પ�ર્માત્માના ધર્મ� ની યથાથ� રુષિચ થવી, સાચા દેવ, ગુરુ અને ધર્મ� પ્રતે્ય

પ્રીતિત, તિવશ્વાસ જાર્મવો.

સર્મચતુ�ત્ર સંIાન : જેના શ�ી�ના ચા�ે ખૂર્ણા સર્માન ર્માપના છે તે, જર્મર્ણા ઢીંચર્ણથી ડાબો ખભો,

ડાબા ખભાથી જર્મર્ણો ઢીંચર્ણ, કપાલના ર્મધ્યભાગથી પલોંઠીનો ર્મધ્યભાગ,

પલોંઠીનંુ અંત�. આ ચા�ે ર્માપો જ્યાં સર્માનપરે્ણ છે તે.

સર્મતોલ વૃતિત ઃ જેનંુ ર્મન કોઈના પક્ષર્માં ખંેચાતંુ નથી તે, બન્ને બાજુ સર્માન ર્મનનો પરિ�ર્ણાર્મ છે તે.

સર્મન્વય ક�વો : પ�સ્પ� તિવ�ોધી દેખાતી બે વસ્તુઓને જુદી જુદી તિવધાક્ષાથી બ�ાબ�

સર્મજીને યથાથ� પરે્ણ બેસાડવી તે.

સર્મન્વયવાદ ઃ અપેક્ષાવાદ, સ્યાદ્ વાદ, તિવ�ોધી દેખાતા ધર્મો�ર્માં પર્ણ અપેક્ષાથી સર્મન્વય

સર્મજાવના� વાદ.

સર્મભાવ રુ્મદ્રા ઃ જેની રુ્મખરુ્મદ્રા ઉપ� �ાગ કે દે્વ� લિબલકુલ નથી તે.

સર્મણિભરૂઢનય ઃ જે શબ્દનો ધાતુપ્રત્યયથી જેવો અથ� થતો હોય તે જ પ્રર્મારે્ણ શબ્દ પ્રયોગ ક�ના�ી

દ્રતિષ્ટ, જેર્મ કે ર્મનુષ્યોનંુ પાલન ક�ે તે નૃપ અને પૃથ્વીનંુ પાલન ક�ે તે ભૂપ.

સર્મભૂતલા પૃથ્વી : લોકનો અતિતશય ર્મધ્યભાગ, જે ભૂષિર્મથી ઉપ�-નીચે સાત સાત �ાજ થાય અને

પૂવા� રિદ ચા�ે રિદશાર્માં અધો� અધો� �ાજ હોય તેવી સવ� બાજુથી ર્મધ્યના ૮

આકાશ-પ્રદેશવાળી ભૂષિર્મ.

સર્મયકે્ષત્ર ઃ અઢીદ્વીપ, જ્યાં ર્મનુષ્યોનંુ જન્ર્મ-ર્મ�ર્ણ છે તેવંુ કે્ષત્ર, ચંદ્ર-સૂય� આરિદની ગતિતથી

�ાષિત્ર-રિદવસનો કાળ જ્યાં છે તે.

સર્મપ�ર્ણભાવ ઃ આપર્ણા ઉપ� જેનો ઉપકા� છે તેને સવ�થા આધીન થઈ જવંુ તે.

સર્મવાયીકા�ર્ણ :જે કા�ર્ણ પોતે કાય� રૂપે બની જાય તે કા�ર્ણને સર્મવાયી કહેવાય છે.

જેર્મ કે ઘડાનંુ સર્મવાયીકા�ર્ણ ર્માટી.

સર્મવેત ઃ સતિહત, યુ`ત, ધર્મ�સર્મવેત એટલે ધર્મ�થી યુ`ત તથા સર્મવાય સંબંધથી �હેલ.

સર્મશે્રર્ણી ઃ જ્યા�ે આત્મા તિનવા�ર્ણ પાર્મી ર્મોકે્ષ જાય છે ત્યા�ે આજુ બાજુના વધા�ાના એક

પર્ણ પ્રદેશને સ્પશ્યા� તિવના, જેટલા આકાશપ્રદેશોર્માં પોતાની અવગાહના છે

તેટલા જ આકાશપ્રદેશોને સ્પશ� તો સ્પશ� તો સર્માન પંસ્થિ`તથી ઉપ� જાય છે તે.

સર્મસ્ત ચેષ્ટા ઃ કાષિયકા સભળી પ્રવુલિત્તઓ, કાયા સંબંધી સઘળી ચેષ્ટાઓ.

સર્માષિધર્મ�ર્ણ ઃ રૃ્મતુ્યકાલે જ્યાં સર્મતા �હે, આત� -�ૌદ્રધ્યાન ન થાય તે.

સર્મા�ંભ ઃ પાપો ક�વા સાધન-સાર્મગ્રી ભેગી ક�વી, પાપો ક�વા ર્માટે તત્પ� થવંુ તે.

સર્માલોચના ઃ ક�ેલાં પાપોની સમ્યગ્ પ્રકા�ે આલોચના ક�વી, પ�ાત્તાપ ક�વો,

દંડ સ્વીકા�વો, પસ્તાવો ક�વો.

સષિર્મતિત ઃ આત્મતિહતર્માં સમ્યગ્ પ્રકા�ે પ્રવૃલિત્ત ક�વી તે ઈયા�સષિર્મતિત આરિદ પાંચ સષિર્મતિત જાર્ણવી.

સરુ્મષિચત્ત ઃ સાથે ર્મળેલંુ, એકઠંુ થયેલંુ, �ાલિશરૂપે બનેલંુ.

સરુ્મદ્ ઘાત ઃ સત્તાર્માં �હેલાં કર્મ� નો બળાત્કા�ે જલ્દી તિવનાશ ક�વો તે વેદના-ક�ાય આરિદ

૭ સરુ્મદ્ ઘાત છે.

સમ્યક્ ત્વ ઃ સાચી દ્રતિષ્ટ, વસ્તુસ્વરૂપે યથાથ� પરે્ણ સદ્ હવંુ, સુદેવ-સુગુરુ અને સુધર્મ� પ્રતે્યની

અતિવચલ રુષિચ.

સમ્યગ્ ચારિ�ત્ર ઃ વીત�ાગની આજ્ઞાનુસા� હેય ભાવોનો ત્યાગ અને ઉપાદેયભાવોનંુ આચ�વંુ તે.

સમ્યગ્દશ� ન ઃ સમ્ક્ ત્વ, સાચી દ્રતિષ્ટ, તત્ત્વભૂત પદાથો�ની શ્રદ્ધા.

સમ્યગ્દ્રતિષ્ટઃ સમ્યક્ ત્વ જે આત્માને પ્રાy થયંુ હોય તે.

સમ્યગ્જ્ઞાન ઃ સમ્યક્ ત્વપૂવ� કનંુ જે જ્ઞાન તે.

સંયોગીદશા ઃ યોગવાળી આત્માની દશા. ૧ થી ૧૩ ગુર્ણઠાર્ણાવાળી આત્માની દશા.

સવ�ઘાતી ઃ આત્માના ગુર્ણોનો સવ�થા ઘાત ક�ના�ાં કર્મો�.

સવ�લોકવ્યાપી ઃ ચૌદ �ાજલોકપ્રર્માર્ણ સર્મસ્ત લોકર્માં વ્યાપીને �હેના�, ધર્મ� સ્થિસ્તકાય આરિદ.

સવ� તિવ�તિતઃ કિહંસા, જૂઠ-ચો�ી આરિદ પાપોનો સવ�થા ત્યાગ, સૂક્ષ્ર્મ કે Iૂલ એર્મ સવ� પાપોનો ત્યાગ.

સવ� તિવ�તિતધ� ઃ સવ� થા પાપોનો ત્યાગ ક�ના� ર્મહાત્માં, પંચ-ર્મહાવ્રતધા�ી સાધુ-સાધ્વીજી ર્મ.

સવ� સંવ�ભાવ કર્મો�નંુ આવવાનંુ સવ�થા અટકી જવંુ. ષિર્મથ્યાત્વ આરિદ કર્મ� બંધના

કોઈ હેતુ જ્યાં ન હોય તે, ચૌદરુ્મ ગુર્ણIાપક.

સહજલિસદ્ધ ઃ જે કાય� ક�વાર્માં કતા� ને વધા�ે પ્રયત્ન ક�વો ન પડે, સ્વાભાતિવક �ીતે જ થઈ જાય તે.

સહજાનંદી ઃ કર્મ� તિવનાનો આ આત્મા સ્વાભાતિવક અનંત આનંદવાળો છે, ગુર્ણોના આનંદર્માં

�ર્મના�ો છે.

સહસા ઃ ઉતાવળે ઉતાવળે, લાંબા તિવચા� તિવનાનંુ.

સાંવ્યવહારિ�ક તિનગોદ : તિનગોદર્માંથી જે જીવો એક પર્ણ નીકળ્યા છે અને અન્ય ભવ ક�ીને પુન તિનગોદર્માં

ગયા છે તેવા જીવો.

સાંવ્યહારિ�ક પ્રત્યક્ષ ઃ જે તિવ�ય આત્માને સાક્ષાત્ ન દેખાય, પ�ંતુ ઈષિન્દ્રયોની ર્મદદથી અનુર્માન

તિવના સાક્ષાત્ જર્ણાય તે.

સાંશષિયક ષિર્મથ્યાત્વ : લિજનેશ્વ� પ�ર્માત્માનાં વચનો ઉપ� શંકા ક�વાવાળંુ ષિર્મથ્યાત્વ. ષિર્મથ્યાત્વના

પાંચ પ્રકા�ોર્માંથી એક.

સાકા�ોપયોગ : વસ્તુર્માં �હેલા તિવશે�ધર્મ� ને જાર્ણવાવાળો બોધ, જ્ઞાનોપયોગ, અથા� ત્ તિવશે�ોપયોગ,

જે જ્ઞાનર્માં જે્ઞયનો આકા� જર્ણાય તે.

સાગ�ોપર્મ ઃ ૧૦ કોડાકોડી પલ્યોપર્મનંુ એક સાગ�ોપર્મ થાય છે. સાગ�ની ઉપર્માવાળો જે કાળ તે.

સારિદ સંIાન ઃ નાણિભથી નીચેના અવયવો જ્યાં પ્રર્માર્ણસ� હોય અને નાણિભ ઉપ�ના અવયવો

જ્યાં પ્રર્માર્ણસ� ન હોય તે, ત્રીજંુ સંIાન, તેનંુ બીજંુ નાર્મ સારિદસંIાન.

સાઢપોરિ�સી પચ્ચક્ખાર્ણ : સૂય� ના પ્રકાશથી પુરુ�ના શ�ી�ની અધ�છાયા પડે ત્યા�ે પચ્ચક્ ખાર્ણનો જે ટાઈર્મ થાય

અથા� ત્ સૂયો�દય પછી આશ�ે પાંચેક કલાક બાદ પચ્ચક્ ખાર્ણ પા�વાનો સર્મય થાય તે.

સાત નય ઃ નય એટલે સાપેક્ષ દ્રતિષ્ટ, તેના સાત ભેદ છે. નૈગર્મ, સંગ્રહ, વ્યવહા�, ઋજુસૂત્ર,

શબ્દ, સર્મણિભરૂઢ અને એવં ભૂત નય.

સાત સરુ્મદ્ ઘાત : સત્તાર્માં �હેલાં કર્મો�નો બળાન્કા�ે જલ્દી તિવનાશ ક�વો તે સરુ્મદ્ ઘાત તેના સાત

ભેદ છે. (૧) વેદના, (૨) ક�ાય, (૩) ર્મ�ર્ણ (૪) વૈતિક્રય (૫) તૈજસ, (૬) આહા�ક અને

(૭) કેવલી સરુ્મદ્ ઘાત.

સાત �ાજલોક ઃ અસંખ્યાત યોજનનો એક �ાજ થાય છે. એવા સાત �ાજ પ્રર્માર્ણ સર્મભૂતલાથી

નીચે લોક છે અને તેટલો જ ઉપ� લોક છે.

સાતાતગા�વ ઃ સુખની અતિતશય આસસ્થિ`ત, સુખશેલીયાપણંુ, શ�ી�ને અલ્પ પર્ણ તકલીફ ન

આપવાની વૃલિત્ત.

સાતાવેદનીય ઃ એક પ્રકા�નંુ પુણ્યકર્મ� , સાનુકૂળ સંયોગની પ્રાતિy, શ�ી� ની�ોગી હોવંુ, સુખનો

અનુભવ થવો તે.

સારિદ ઃ પ્રા�ંભવાળી વસ્તુ, છ સંIાનર્માંથી ત્રીજંુ સંIાન. જેનંુ બીજંુ નાર્મ સારિદ છે.

સારિદ-અનંત ઃ જેની આરિદ (પ્રા�ંભ) છે પ�ંતુ અંત નથી તે, જેર્મ કે ક્ષાષિયકસમ્યક્ ત્વ - લિસદ્ધત્વ અવIા.

સારિદ-સાન્ત ઃ જેની આરિદ (પ્રા�ંભ) પર્ણ છે અને અંત પર્ણ છે તે, જેર્મ કે જીવની દેવ-ન�ક આરિદ અવIાઓ.

સાધકદશા ઃ આત્મા ર્મોહનીયારિદ ઘાતી કર્મો�નો ક્ષય ક�વા ત�ફ પ્રવત� તો હોય તે વખતની અવIા.

સાધનશુલિદ્ધ ઃ જે સાધ્ય સાધવંુ હોય તેને સાધી આપે તેવંુ યથાથ� જે સાધન તે સાધનશુલિદ્ધ,

ર્મોક્ષર્માધ્ય હોય ત્યા�ે ર્મોહક્ષયાણિભરુ્મખ �ત્નત્રયીની આ�ાધના.

સાધા�ર્ણ કા�ર્ણ : અનેક કાયો�નંુ જે કા�ર્ણ હોય તે, એક કા�ર્ણથી ણિભન્ન-ણિભન્ન અનેક કાયો� થતાં હોય

તે કા�ર્ણને સાધા�ર્ણ કા�ર્ણ કહેવાય છે.

સાધા�ર્ણ દ્રવ્ય : ધાર્મિર્મકં સવ� કાયો�ર્માં વાપ�વાને યોગ્ય એવંુ સર્મર્પિપતં ક�ેલુ જે દ્રવ્ય તે.

સાધા�ર્ણ વનસ્પતિતકાય : અનંતા જીવો વચ્ચે એક જ ભોગ્ય શ�ી� પ્રાy થાય તે, એક જ ઔદારિ�કર્માં

અનંતા જીવોનંુ હોવંુ તે, તેના સૂક્ષ્ર્મ અને બાદ� બે ભેદ છે.

સાધુ ઃ સાધના ક�ે તે, આત્મતિહતનંુ આચ�ર્ણ ક�ે તે. પંચર્મહાવ્રતારિદ પાળે તે (જૈન) સાધુ.

સાધ્યશુલિદ્ધ ઃ આત્માને કર્મ� અને ભવના. બંધનર્માંથી રુ્મ`ત ક�ાવપર્ણાનંુ જે સાધ્ય તે,

સાધ્યશુલિદ્ધ �ાગારિદ ર્મોહ-દશાના ત્યાગની જ જે દ્રતિષ્ટ તે.

સાનુબંધ ઃ ગાઢ, તીવ્ર, અતિતશય ર્મજબૂત, સાનુબંધ કર્મ� બંધ એટલે તીવ્ર ચીકર્ણો, ગાઢ કર્મ� નો બંધ.

સાપેક્ષવાદ ઃ અપેક્ષાસતિહત બોલવંુ અપેશાવાળંુ વચન, અનેકાન્તવાદ સ્યાદ્ વાદ, જેર્મ કે �ાર્મચંદ્રજી

લવ-કુશની અપેક્ષાએ તિપતા હતા, પ�ંતુ દશ�થની અપેક્ષાએ પુત્ર (પર્ણ)હતા.

સાર્માષિયક ચારિ�ત્ર :સર્મતાભાવની પ્રાતિyવાળંુ જે ચારિ�ત્ર, ઈષ્ટાતિનષ્ટની પ્રાતિy-અપ્રાતિyર્માં જ્યાં

હ�� -શોક નથી તેવંુ ચારિ�ત્ર. જેના ઈત્વ�કષિથત અને યાવત્કષિથત એર્મ બે ભેદો છે.

સાર્માન્ય કેવલી : જે ર્મહાત્માઓ ર્મોહનીય કર્મ� નો ક્ષય ક�ી, બા�રે્મ ગુર્ણઠારે્ણ જઈ, શે� ત્રર્ણ ઘાતી

કર્મો� ખપાવીને કેવલજ્ઞાન પારે્મલા છે પ�ંતુ તીથ� ક�-અવIા પ્રાy થઈ નથી તે, સાર્મ

સાર્માન્ય ગુર્ણ ઃ સવ� દ્રવ્યર્માં વત�તા જે ગુર્ણો હોય તે.

સામ્યતા ઃ સર્માનતા, બન્નેર્માં સ�ખાપણંુ તુલ્યતા.

સાલંબનયોગ ઃ આત્મસાધનાર્માં કોઈ ને કોઈ પ�દ્રવ્યનંુ આલંબન લેવાર્માં આવે તેવો યોગ, તે

સાવદ્યકર્મ� ઃ જે કાય� ર્માં કિહંસા-જૂઠ-ચો�ી-રૈ્મથુન અને પરિ�ગ્રહારિદ પાપો હોય તે પાપવાળાં કાયો�.

સાવદ્યભાવ ઃ પાપવાળા ર્મનના તિવચા�ો, ર્મનના પાતિપષ્ટ ભાવો.

સાવદ્યયોગ ઃ પાપવાળી ર્મન-વચન અને કાયાની પ્રવૃતિત.

સાસ્વાદન ઃ અનંતાનુબંધી ક�ાયના ઉદયને લીધે સમ્યક્ ત્વથી વર્મતાં ર્મલિલન આસ્વાદ હોય

તે, બીજંુ ગુર્ણIાનક.

લિસદ્ધચક્ર ઃ અરિ�હંત-લિસદ્ધ-આચાય� આરિદ નવ પદોનંુ બનેલંુ જે ચક્ર તે લિસદ્ધચક્ર.

લિસદ્ધપદ ઃ નવ પદોર્માંનંુ બીજંુ પદ, બીજંુ Iાન, લિસદ્ધ પ�ર્માત્માઓનંુ Iાન.

લિસદ્ધભગવાન્ ઃ આઠ કર્મો�થી �તિહત શુદ્ધ-બુદ્ધ-તિન�ંજન અશ�ી�ી પ�ર્માત્મા.

લિસદ્ધલિશલા ઃ લોકના ઉપ�ના અગ્રીર્મ ભાગથી એક યોજન નીચે તિપસ્તાલીસ લાખ યોજન લાંબી-

પહોળી, વચ્ચેથી આઠ યોજન જાડી, ચા�ે બાજુ ઊંડાઈર્માં ઘટતી અંતે અતિતશય

પાતળી સ્ફરિટક-�ત્નર્મય જે લિશલા તે, તેનંુ જ બીજંુ નાર્મ ઈં�દ્ પ્રાગ્ભા�ા છે.

લિસદ્ધાયતન ઃ શાશ્વત રૂ્મર્પિતઓં જેર્માં છે એવાં રં્મરિદ�ો. કુટો ઉપ�, નંદનવન આરિદર્માં, નંદીશ્વ� દ્વીપર્માં

અને દેવલોકના તિવર્માનારિદર્માં આવાં જે શાશ્વત ચૈત્યો છે તે.

લિસલિદ્ધતપ ઃ એક પ્રકા�નો તિવલિશષ્ટ તપ, જેર્માં એક ઉપવાસ પછી બેસણંુ, બે ઉપવાસ પછી

બેસણંુ એર્મ યાવત્ આઠ ઉપવાસ સુધી જવંુ તે.

સુકૃતક�ર્ણી ઃ ઉત્તર્મ કાયો� આચ�વાં, આત્માતિહતનાં કાયો� ક�વાં. સુકૃતાનુર્મોદના :

ક�ેલાં સા�ા કાયો�ની પ્રશંસા ક�વી, અનુર્મોદના ક�વી, સા�ાં કાયો� ક�ીને �ાજી થવંુ.

સુખશેલિલયાપણંુ : આ�ાર્મીપણંુ, શ�ી�ને ઘણંુ સાચવીને કાર્મ ક�વાપણંુ.

સુદીપક્ષ ઃ અજવાલિળયાવાળંુ પખવારિડયંુ, જે રિદવસોર્માં રિદન-પ્રતિતરિદન ચંદ્રની વૃલિદ્ધ થાય તે.

સુધી� ઃ અતિતશય ધી�જવાળો, ગંભી�, ઊંડા ચિચંતનવાળો.

સુર્મનસ ઃ ફૂલ અથવા દેવ તથા સા�ા ર્મનવાળો.

સુ�પુષ્પવૃતિષ્ટ ઃ દેવોએ ક�ેલાં ફૂલોની વૃતિષ્ટ, પ્રભુજીના સર્મવસ�ર્ણકાલે દેવો ફૂલો વ�સાવે છે તે.

સુ�ણિભગંધ ઃ અતિતશય સુગંધ, ઊંચી ગંધ.

સુ�ર્મા ઃ સુખવાળો કાળ, અવસર્પિપંર્ણીનો બીજેા આ�ો જેનંુ ર્માપ ત્રર્ણ કોડાકોડી સાગ�ોપર્મ છે.

સુ�ર્મા દુ�ર્મા ઃ સુખ અણિભક અને દુ ખ ઓછંુ છે એવો કાળ, અવસર્પિપંર્ણીનો ત્રીજેા આ�ો, જેનંુ ર્માપ

બે કોડાકોડી સાગ�ોપર્મ છે.

સુ�ર્માસુ�ર્મા ઃ સુખ જ સુખવાળો જે કાળ, અવસર્પિપંર્ણીનો પહેલો આ�ો, જેનંુ ર્માપ ચા�

કોડાકોડી સાગ�ોપર્મ છે.

સુસ્વ� ઃ કોયલના જેવો ર્મધુ� કંઠ પ્રાy થાય તે.

સૂષિચશે્રર્ણીઃ એક આકાશપ્રદેશની જાડી અને પહોળી, સાત �ાજ લાંબી સોય જેવી

આકાશ-પ્રદેશોની પંસ્થિ`ત.

સૂક્ષ્ર્મ અંગો ઃ શ�ી�ર્માં �હેલાં અતિતશય ઝીર્ણાં અવયવો-અંગો.

સુક્ષ્ર્મ એકેષિન્દ્રય : જે જીવોનંુ શ�ી� (સરૂ્મહ હોવા છતાં પર્ણ) ચર્મ� -ચકુ્ષથી ન દેખી શકાય

એવા પૃથ્વીકાયારિદ પાંચ Iાવ� જીવો.

સૂક્ષ્ર્મકાળપુદ્ ગલ પ�ાવત� ન : ઉત્સર્પિપરં્ણી અને અવસર્પિપંર્ણીના સવ� સર્મયોને એકજીવ રૃ્મતુ્ય વડે ક્રર્મશ

સ્પશી�સ્પશી�ને પૂ�ા ક�ે તેર્માં જેટલો કાળ લાગે તેટલો સર્મય, અનંત ઉ.અ. કાળ.

સૂક્ષ્ર્મદ્રવ્યપુદ્ ગલ પ�ાવત� ન ઔદારિ�ક આરિદ વગ�ર્ણાઓરૂપે સંસા�ર્માં �હેલા તર્માર્મ પુદ્ ગલાસ્થિસ્તકાય

દ્રવ્યને ઔદારિ�કરૂપે અથવા વૈતિક્રયરૂપે એર્મ કોઈ પર્ણ એક રૂપે ગ્રહર્ણ ક�ીને

પૂર્ણ� ક�તાં જે કાળ થાય તે કાળનંુ નાર્મ સૂ.દ્ર. પુદ્ ગલ પ�ાવત� ન.

સૂક્ષ્ર્મ તિનગોદ ઃ અનંતા જીવોનંુ એક શ�ી� તે તિનગોદ અથવા સાધા�ર્ણ વનસ્પતિતકાય, તેવાં અસંખ્ય

શ�ી�ોની લંુબ ભેગી થાય તો પર્ણ જે ચર્મ�ચકુ્ષથી ન દેખાય તે સૂક્ષ્ર્મ તિનગોદ.

સૂક્ષ્ર્મ ભાવ પુદ્ ગલ પ�ાવત� ન : �સબંધનાં સવ� અવ્યવસાયIાનોને આ એકજીવ ક્રર્મશ રૃ્મતુ્ય વડે

સ્પશી� સ્પશી�ને પૂર્ણ� ક�ે તેર્માં જેટલો કાળ થાય ને સૂક્ષ્ર્મ ભાવ પુ. પ�ાવત� ન.

સૂક્ષ્ર્મ શ�ી� ઃ અસંખ્ય શ�ી�ો ભેગાં ર્મળે તો પર્ણ જે ચર્મ�ચકુ્ષથી ન દેખી શકાય તે.

સૂક્ષ્ર્મ સંપ�ાય ઃ દસરંુ્મ ગુર્ણIાનક, જેર્માં સંજ્વલન લોભ સૂક્ષ્ર્મરૂપે જ ર્માત્ર બાકી હોય, બાકીના

સવ� ક�ાયો જેર્માં ઉપશાન્ત હોય અથવા ક્ષીર્ણ થયેલા હોય તે.

સોપાક્રર્મી ઃ જે કર્મ� અપવત� ના વડે તૂટીને નાનંુ થાય ત્યા�ે તેર્માં કંઈ ને ક્ઈ ઉપક્રર્મ (એટલે તિનષિર્મત્ત )

ર્મળે જ તે, અથા� ત્ તિનષિર્મત્ત ર્મળવા વડે કર્મ� તૂટીને નાનંુ થાય તે, અથવા ભલે નાનંુ

ન થાય તો પર્ણ રૃ્મતુ્ય વખતે તિનષિર્મત્ત ર્મળે તે.

સૌભાગ્ય ઃ સુખવાળી સ્થિIતિત, લોકો વહાલ ઉપજાવે તેવી સ્થિIતિત, પુણ્યોદયવાળો કાળ, ઓછંુ

વતંુ્ત કાર્મ ક�વા છતાં લોકોને જે ગરે્મ જ, રુચે જ, જેને જેાઈને લોકો આનંદ પારે્મ તે.

સ્કંધ ઃ બે અથવા બેથી અષિધક અનેક પુદ્ ગલપ�ર્માણુઓનો કિપંડસરૂ્મહ તે સ્કંધ.

સ્તવન ઃ પ્રભુના ગુર્ણગાન ક�વા, પ્રભુ પાસે આત્મદો�ો પ્રદર્જિશંત ક�ી પ્રભુજીના ઉપકા�ને ગાવા.

સ્તુતિત તિપ્રય ઃ જેને પોતાની પ્રશંસા જ અતિતશય વ્હાલી હોય તે.

સ્તેનપ્રયોગ ઃ ચો�ને ચો�ી ક�વાના કાર્મર્માં ર્મદદગા� થવંુ તે.

સ્તેયાનુબંધી �ૌદ્રધ્યાન : ચો�ી ક�વા ર્માટેનો પ્લાન દો�વા સતત તેના જ તિવચા�ોર્માં ગંૂથાઈ �હેવંુ.

સ્ત્યાનગૃલિદ્ધ ઃ થીર્ણલિદ્ધ, કિપંડીભૂત થઈ છે આસસ્થિ`ત જેર્માં તે, એક પ્રકા�ની ઘો� કિનંદ્રા, તેનંુ જ

નાર્મ સ્ત્યાનર્મિધં પર્ણ છે.

સ્ત્રીવેદ ઃ પુરુ�ની સાથે ભોગની અણિભલા�ા થાય તે, અથવા સ્ત્રી આકા�ે શ�ી�ની પ્રાતિy થાય તે.

Iંરિડલભૂષિર્મ ઃ તિનદો�� ભૂષિર્મ, જ્યાં જીવકિહંસા આરિદ ન થાય તેર્મ હોય તેવી ભૂષિર્મ.

Iલચ� ઃ ભૂષિર્મ ઉપ� ચાલનાં�ા પ્રાર્ણી ગાય, ભંેસ, બક�ી, ઘોડો, હાથી કૂત�ા, લિબલાડાં વગે�ે.

Iાનકવાસી ઃ Iાનર્માં જે (ઉપાશ્રય આરિદર્માં જ) �હીને ધર્મ� ક�ના�, રૂ્મર્પિતનેં ભગવાન ત�ીકે

ન સ્વીકા�ના�, રૂ્મર્પિત-ંરં્મરિદ�ને પૂજ્ય ત�ીકે ન ર્માનના�.

Iાનાન્ત� ઃ એક Iાનેથી બીજા Iાને જવંુ તે, ચાલુ Iાનનો ત્યાગ ક�વો તે.

Iાપનાતિનકે્ષપ :રુ્મખ્ય વસ્તુની ગે�હાજ�ીર્માં તેની સૃ્મતિત તિનષિર્મત્તે તે આકા�વાળી અથવા તે

આકા� તિવનાની વસ્તુર્માં રુ્મખ્ય વસ્તુનો આ�ોપ ક�ી રુ્મખ્ય વસ્તુની કલ્પના ક�વી તે,

જેર્મ કે પ્રભુની પ્રતિતર્માને પ્રભુ ર્માનવા.

Iાવ� જીવ ઃ સુખ અને દુ ખના સંજેાગોર્માં પોતાની ઈચ્છા પ્રર્મારે્ણ જે જીવ હાલીચાલી ન શકે,

સ્થિI� જ �હે તે.

Iાવ� તીથ� ઃ જેનાથી સંસા� ત�ાય તે તીથ� , એક જ Iાને સ્થિI� જ �હે તેવંુ તીથ� તે Iાવ�

તીથ� , જેર્મ કે શતંુ્રજય, ષિગ�ના�, આબુ, સમ્રે્મતલિશખ�, �ર્ણકપુ� ઈન્યારિદ.

સ્થિIતિતઘાત ઃ કર્મો�ની લાંબી-લાંબી બાંધેલી સ્થિIતિતને તોડીને નાની ક�વી તે, સ્થિIતિતના અષિગ્રર્મ

ભાગથી ઉતૃ્કષ્ટપરે્ણ સંેકડો સાગ�ોપર્મપ્રર્માર્ણ અને ધન્યથી પલ્યોપર્મનો

અસંખ્યાતર્મો ભાગપ્રર્માર્ણ, સ્થિIતિત તોડવી, નાની ક�વી તે.

સ્થિIતિતબંધ ઃ કર્મો�ર્માં સ્થિIતિતનંુ નક્કી ક�વંુ તે. બંધાયેલંુ કર્મ� આત્મા સાથે ક્યાં સુધી �હેશે એ

નક્કી થવંુ તે.

સ્થિI�બુલિદ્ધ ઃ ઠ�ેલ બુલિદ્ધ, સા�ા-ન�સા અનુભવોથી ઘડાયેલ બુલિદ્ધ, અતિતશય સ્થિI� ગંભી� બુલિદ્ધ.

Iૂલ વ્રત ઃ ર્મોટાંર્મોટાં કિહંસા, જૂઠ, ચો�ી આરિદ પાપોનો ત્યાગ ક�વાપૂવ� કના શ્રાવકનાં વ્રત.

સ્નાત્રાણિભ�ેક ઃ દેવોએ પ્રભુજીને જન્ર્મ સર્મયે રે્મરુપવ� ત ઉપ� જેર્મ નવ�ાવ્યા, તેના

અનુક�ર્ણરૂપે સ્નાત્રર્મહોત્સવ ક�વો તે.

ષિસ્નગ્ધ સ્પશ� ઃ કોઈ પર્ણ વ્યસ્થિ`ત (અથવા વસ્તુ) પ્રતે્યના સ્નેહર્માત્રથી જે �ાગ થાય તે.

સ્નેહાંધ ઃ વ્યસ્થિ`ત પ્રતે્યના સ્નેહર્માં અંધ બનેલ ર્માનવી.

સ્પધ� ક ઃ સ�ખેસ�ખા �સાતિવભાગ જેર્માં હોય તેવા કર્મ� પ�ર્માણંુઓનો સરુ્મદાય તે

વગ�ર્ણા, એકોત્ત� વૃલિદ્ધના ક્રરે્મ થયેલી વગ�ર્ણાઓનો જે સરુ્મદાય તે સ્પધ� ક.

સ્પૃહા ઃ ઝંખના, વાસના, ઈચ્છા, અણિભલા�ા, આસસ્થિ`ત.

સૃ્મતિતભં્રશઃ યાદશસ્થિ`ત ન હોવી, સ્મ�ર્ણશસ્થિ`તનો અભાવ.

સ્યાદ્ વાદ ઃ અપેક્ષાપૂવ� ક બોલાવંુ, જગતના સવ� ભાવો અપેક્ષાપૂવ� ક જ છે તેથી જેર્મ છે

તેર્મ સર્મજવા-સર્મજાવવા.

સ્વચ્છંદતાઃ ર્મોહને લીધે તિવવેક તિવના, તિહતાતિહતની દ્રતિષ્ટ તિવના ર્મ�જી રુ્મજબ વત� વંુ.

સ્વતંત્રતા ઃ પ�વશતા ન હોવી, પ�ાધીનતાનો અભાવ.

સ્વદા�ાસંતો� ઃ નાત-જાતના સાંસારિ�ક-સાર્માલિજક વ્યવહા�ોથી પ્રાy થયેલી પોતાની સ્ત્રીર્માં જ

સંતોષ ર્માનવો. એવી જ �ીતે સ્ત્રીએ સ્વપુરુ�ર્માં જ સંતો� ર્માનવો.

સ્વપ� કલ્યાર્ણકા�ી : પોતાનંુ અને પા�કાનંુ કલ્યાર્ણ ક�ના�ી વસ્તંુ.

સ્વભાવદશા ઃ ક્રોધારિદ ક�ાયો અને તિવ�ય વાસનાનો ક્ષય ક�વાપૂવ� ક આત્મગુર્ણોની

ઉપાદેયતા ત�ફની જે દ્રતિષ્ટ તે, પ�ભાવદશાના ત્યાગપૂવ� કની જે દ્રતિષ્ટ.

સ્વયં સંબુદ્ધ ઃ જે ર્મહાત્માઓ પોતાની રે્મળે જ સ્વયં પ્રતિતબોધ પાર્મી, વૈ�ાગી બની, સંસા� ત્યાગ ક�ે તે.

સ્વરૂપ સૂચક ઃ વસ્તુના સ્વરૂપર્માત્રને બતાવનારંુ જે તિવશે�ર્ણ હોય પ�ંતુ ઈત�નો વ્યવચ્છેદ

ન ક�તંુ હોય તે.

સ્વસિલંગલિસદ્ધ ઃ પંચર્મહાવ્રતધા�ી એવા સાધુપર્ણાના સિલંગર્માં જે જીવો કેવલજ્ઞાન પાર્મી ર્મોકે્ષ જય તે.

સ્વસ્થિસ્તક ઃ સાષિથયો, રં્મગળ, કલ્યાર્ણ કલ્યાર્ણનંુ પ્રતીક.

સ્વાધ્યાય ઃ આત્માનંુ જેર્માં અધ્યયન હોય તે, આત્માનંુ ચિચંતન-ર્મનન જેર્માં હોય તેવંુ

આધ્યાત્મિત્મક જ્ઞાન ભર્ણવંુ.

સ્વાધ્યાય�લિસક અધ્યાત્મજ્ઞાનના જ �સવાળો આત્મા.

હરિ�યાળી ઃ લીલી લીલી ઊગેલી ગાઢ વનસ્પતિત.

હ�� નાદ ઃ અતિતશય હ�� થવાથી ક�ાતી ઘો�ર્ણા.

કિહંસાનુબંધી ઃ કિહંસાના જ તિવચા�ો, કિહંસાત્મક તિવચા�ોનો ગાઢ અનુબંધ.

તિહતકા�ી ઃ આત્માના કલ્યાર્ણને ક�ના�ા, સર્માજ આરિદના કલ્યાર્ણને ક�ના�.

તિહતાવહ ઃ આત્માના કલ્યાર્ણને આપના�.

હીનબલ ઃ ઓછા બળવાળંુ, જેનંુ બળ ન્યૂન છે તે.

હીનબુલિદ્ધ ઃ ઓછી બુલિદ્ધવાળંુ જેની બુલિદ્ધ ન્યૂન છે તે.

હીનશસ્થિ`તક ઃ ઓછી શસ્થિ`ત છે જેર્માં તે.

હંુડક સંIાન ઃ છઠ્ઠું સંIાન, જેર્માં બધાં જ અંગો પ્રર્માર્ણ તિવનાનાં હોય છે તે.

હૃદયગત ભાવ : હૈયાર્માં �હેલા ભાવ, પેટર્માં �હેલી વાત.

હેતુ ઃ સાધ્યને સાધના�ી તિનદો�� પ્રબળ યુસ્થિ`ત.

હેતુવાદોપદેલિશકી : ર્માત્ર વત�ર્માન કાળનો જ તિવચા� ક�વાવાળી જે સંજ્ઞા-અલ્પતિવચા�ક શસ્થિ`ત.

હેય ઃ ત્યજવા લાયક, છોડી દેવા યોગ્ય.

ક્ષર્ણવતી� ઃ એક ક્ષર્ણર્માત્ર �હેના�, એક સર્મયર્માત્ર વત�ના�.

ક્ષણિર્ણકવાદ ઃ સવ� વસ્તુઓ ક્ષર્ણર્માત્ર Iાયી છે, બીજા જ સર્મયે અવશ્ય નાશ પાર્મના� જ છે

એવો એકાન્તર્મત અથા� ત્ બૌદ્ધદશ� ન.

ક્ષપક શે્રર્ણી ઃ ર્મોહનીય કર્મ� નો નાશ ક�તાં ક�તાં ગુર્ણઠાર્ણાં ચડવાં. ૮ થી ૧૨ ગુર્ણIાનક સુધી

આ ક્ષપકશે્રર્ણી કહેવાય છે.

ક્ષર્મા ઃ ક્રોધના પ્રસંગો હોવ છતાં ક્રોધ ન ક�વો. ગળી જવંુ, ર્માફી આપવી અને ર્માફી ર્માગવી.

ક્ષર્માયાચના ઃ આપર્ણાથી થયેલા અપ�ાધની ર્માફી ર્માગવી.

ક્ષર્માશ્રર્મર્ણ ઃ ક્ષર્માની પ્રધાનતાવાળા રુ્મતિન.

ક્ષયજન્ય ઃ કર્મો�ના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલા (ગુર્ણારિદ) ભાવો.

ક્ષયોપશર્મ ઃ ઉદયર્માં આવેલાં કર્મો�ની તીવ્ર શસ્થિ`તને હર્ણીને રં્મદ ક�ીને ભોગવવી અને અનુરિદત

કર્મો� જે ઉદી�ર્ણા આરિદથી ઉદયર્માં આવે તેર્મ છે તેને ત્યાં જ દબાવી દેવાં તે.

ક્ષાષિયક ભાવ ઃ કર્મો�ના ક્ષયથી થના�ો જે ભાવ, કેવલજ્ઞાન, કેવળદશ� ન, ક્ષાષિયક સમ્યકત્વારિદ ગુર્ણો.

ક્ષાષિયક વીત�ાગ : ર્મોહનીય કર્મ� નો સવ�થા ક્ષય થવાથી બનેલા વીત�ાગ, ૧૨-૧૩-૧૪ ર્મા

ગુર્ણIાનકવાળા જીવો.

ક્ષાષિયકસમ્યકત્વ : દશ� નર્મોહનીય સyકતા સવ�થા ક્ષયથી પ્રાy થયેલંુ જે સમ્યકત્વ તે.

ક્ષાયોપશષિર્મકભાવ : ઉદયર્માં આવેલા કર્મ� ને હળવંુ (રં્મદ�સવાળંુ) ક�ીને ઉદય દ્વા�ા ભોગવવંુ

અને અનુરિદતને (જે કર્મ� અત્યા�ે ઉદયર્માં નથી પ�ંતુ ઉદી�ર્ણાના બળે ઉદયર્માં

આવી શકે તેર્મ છે તેને) ત્યાં જ ઉપશર્માવી દેવંુ તે ક્ષયોપશર્મથી ર્મળેલા જે જે ગુર્ણો તે.

ક્ષયોપશષિર્મક સમ્યકત્વ : દશ� નસyકની સાત પ્રકૃતિતઓના ઉરિદત કર્મા�શને રં્મદ�સવાળંુ ક�ી ભોગવી ક્ષય

ક�વો અને અનુરિદત અંશને ઉપશર્માવવો તે દ્વા�ા પ્રાy થયેલંુ જે સમ્યકત્વ તે.

ક્ષીર્ણ જંધાબળ ઃ જેના શ�ી�ર્માં હાલવાચાલવાનંુ અથા� ત્ તિવહા�ારિદ ક�વાનંુ બળ ક્ષીર્ણ થયંુ છે તે.

ક્ષીર્ણર્મોહ ગુIાનક : ર્મોહનીય કર્મ� સવ�થા જેર્મનંુ ક્ષીર્ણ થઈ ગયંુ છે તે.

ક્ષી�સરુ્મદ્રઃ દૂધ જેવંુ છે પાર્ણી જેનંુ એવો સરુ્મદ્ર તે ક્ષી�સરુ્મદ્ર, જેના પાર્ણીથી દેવો રે્મરુપવ� ત

ઉપ� પ્રભુનો જન્ર્મર્મહોત્સવ ઊજવે છે.

કુ્ષધાપરિ�ગ્રહ ઃ ગરે્મ તેવી ભૂખ લાગી હોય તોપર્ણ સાધુને કલ્પે તેવો શુદ્ધ-તિનદો�� આહા� ન ર્મળે

તો પર્ણ સર્મતા �ાખે પ�ંતુ ક્રોધારિદ નહીં તથા દોષિ�ત આહા� લે નહી.

કુ્ષલ્લક ભવ : નાનાર્માં નાના આયુષ્યાવળો જે ભવ તે કુ્ષલ્લક ભવ. ૨૫૬ આવલિલકાનો ૧

કુ્ષલ્લક� ભવ થાય છે.

કે્ષત્રવૃલિદ્ધ ઃ શ્રાવકનાં બા� વ્રતોર્માં છઠ્ઠા વ્રતનો એક અતિતચા�, એક રિદશાના ર્માપર્માં બીજા

રિદશાનંુ ર્માપ ઉરે્મ�વંુ.

જ્ઞતિy ઃ જ્ઞાનપણંુ, જાર્ણપણંુ, જાર્ણવંુ.

જ્ઞાતભાવ ઃ જાર્ણીબૂઝીને પાપ ક�ાય તે.

જ્ઞાન ઃ જાર્ણવંુ, જાર્ણકા�ી, વસ્તુસ્થિIતિતની સર્મજ.

જ્ઞાનદ્રવ્ય ઃ જ્ઞાનની, જ્ઞાનનાં સાધનો-પુસ્તકારિદની સુ�ક્ષા ર્માટે �ખાતંુ દ્રવ્ય.

જ્ઞાનપંચર્મી ઃ જ્ઞાનની આ�ાધના ર્માટેની પાંચર્મ, કા�તક સુદ પાંચર્મ.

જ્ઞાનતિપપાસા ઃ જ્ઞાન ભર્ણવાની ઈચ્છા, જ્ઞાન રે્મળવવાની તાલાવેલી.

જ્ઞાનાચા� ઃ પોતાનાર્માં, પ�ર્માં, અને ઉભયર્માં જ્ઞાન કેર્મ વધે- એવા જ્ઞાનવધ� ક આચા�ો.

જ્ઞાનાતિતચા� ઃ જ્ઞાનની, જ્ઞાનીની અને જ્ઞાનનાં સાધનોની આશાતના તિત�સ્કા�-અપર્માન આરિદ ક�વાં

જ્ઞાનાતિતશય ઃ જગત્ ના સાર્માન્ય કોઈ પર્ણ ર્માનવીર્માં ન સંભવી શકે એવંુ અદ્ ભૂત સંપૂર્ણ�

ષિત્રકાળવતી� જ્ઞાન.

જ્ઞાનાવ�ર્ણીય કર્મ� :જ્ઞાનને ઢાંકે એવંુ જે કર્મ� તે.

જ્ઞાનોપયોગ ઃ વસ્તુર્માં �હેલા તિવશે� ધર્મ� ને જાર્ણવાવાળો ઉપયોગ, તેનંુ બીજંુ નાર્મ

સાકા�ોપયોગ. અથવા તિવશે�ોપયોગ છે.

જે્ઞય ઃ જાર્ણવાલાયક, જાર્ણવાલાયક પદાથ� .

પરિ�પાટી ઃ ક્રર્મ, અનુક્રર્મ.

પંરિડતર્મ�ર્ણ ઃ સંલેખના આરિદ તિવલિશષ્ઠ તપ અને સર્માષિધ પૂવ� કનંુ રૃ્મતુ્ય.

અથા� પલિત્ત ત્યાય : જે અથ� શબ્દથી સ્પષ્ટ ન કહેવાયો હોય પ�ંતુ અથ�થી સર્મજાતો હોય તે.

કાલાણુ ઃ એકેક આકાશપ્રદેશર્માં �હેલા કાલદ્રવ્યના એએક છૂટા છૂટા અણંુ

(એર્મ રિદગંબ� આમ્નાય ર્માને છે.)

કુલક� ઃ યુગલિલક કાળની સર્માતિy થવાના આવસ� ઉપ� �ાજ્ય, લ¤, નીતિત આરિદના

પ્રવત� ક પુરુ�ો, ર્મયા� દાઓ પ્રવતા� વના�.

ચ�ર્મશ�ી�ી ઃ છેલ્લંુ જ શ�ી� જેને છે તે, અથા� ત્ આ ભવ પછી જેને બીજેા ભવ ક�વાનો નથી તે

ત્રસ�ેણંુ ઃ સૂક્ષ્ર્મ ૨જ. અનન્ત પ�ર્માણુઓનો સરુ્મદાય.

ત્રસનાડી ઃ ૧ �ાજ પૂવ� -પણિ�ર્મ ઉત્ત�-દલિક્ષર્ણ પહોળી અને ચૌદ �ાજ ઊંચી એવી ભૂષિર્મ કે જે

ભૂષિર્મર્માં જે ત્રસજીવો જન્રે્મ - ર્મ�ે છે તે ભૂષિર્મ.

ન�ક પાલદેવ ઃ ના�કીના જીવોને દુ ખ આપના�ા દેવો, અથા� ત્ પ�ર્માધાર્મી દેવો.

પક્ષધર્મ� તાઃ હેતુનંુ પક્ષર્માં હોવંુ, જેર્મ કે ઘૂર્મવાળો આ પવ�ત છે.

ભવાષિબ્ધતારિ�ર્ણી : સંસા�રૂપી સરુ્મદ્રથી તા�ના�ી વાર્ણી.

કૃત-કારિ�ત-ર્મોદન : રંે્મ જે જે પાપો કયા� હોય, ક�ાવ્યાં હોય અને અનુર્મોદ્યાં હોય, તે પાપો.

ભવદુ ખભંજક : સંસા�નાં સવ� દુ ખોને તોડી નાખના�ા.

સસ્થિચ્ચદાનંદસ્વરૂપ :પ�ર્માત્મા સમ્યગ્જ્ઞાનના આનંદસ્વરૂપ છે, પૂર્ણ�જ્ઞાનર્મય સ્વરૂપવાળા છે.

લિજન શાસનોન્નતિતક�ા : જૈન શાસનનો પ્રભાવ વધા�ના�ા.

�ત્નત્રયા�ાધકા : જ્ઞાન-દશ� ન અને ચારિ�ત્ર આ �ત્નત્રયીનંુ આ�ાધન ક�ના�ા.

લિજનપાદયુગં ઃ લિજનેશ્વ� પ�ર્માત્માનંુ ચ�ર્ણયુગલ.

સ્વગ� સોપાનં ઃ પ�ર્માત્માનંુ દશ� ન એ સ્વગ� નંુ પગચિથંયુ છે.

પાર્ણક્કર્મરે્ણ ઃ પ્રાર્ણ ચાંપ્યા હોય.

બીયક્કર્મરે્ણ ઃ બીજ ચાંપ્યાં હોય.

કમ્ર્મઠ્ઠ તિવર્ણાસર્ણ : આઠ કર્મો�નો તિવનાશ ક�ના�ા.

જગભાવ તિવઅક્ ખર્ણ : જગતના ભાવોને જાર્ણવાર્માં તિવચક્ષર્ણ.

દુહદુરિ�અ ખંડર્ણ : દુ ખ અને પાપોનો તિવનાશ ક�ના�ા.

ગુર્ણગર્ણ�ત્નભંડા� હે પ્રભુ ! તરે્મ ગુર્ણોના સરૂ્મહરૂપી �ત્નોના ભંડા� છો.

દેખે તિનજગુર્ણહાર્ણ ઃ પોતાનાર્માં ગુર્ણો ઓછા જ છે એર્મ જે દેખે તે.

ત્રાસ ધ�ે ભવભય થકી સંસા�ની (સાનુકૂળ કે પ્રતિતકૂળ) તર્માર્મ પરિ�સ્થિIતિત દુ ખ જ આપના�ી છે

એર્મ સર્મજી તેના ભયથી સદા કાળ ર્મનર્માં દુ ખ ધા�ર્ણ ક�ે તે.

ભવ ર્માને દુ ખ ખાર્ણ સંસા� એ દુ ખોની ખાર્ણ જ છે એર્મ ર્માને.

બાહ્યાભ્યંત� તિનગ્ર�થ : બહા�થી અને અંદ�થી (દ્રવ્યથી અને ભાવથી) તિનગ્ર�થ(સાધુ) થવંુ તે.

ઔદાલિસન્યવૃતિત ઃ સુખ અને દુ ખ ઉપ� �ાગ દે્વ� છોડી પ�ર્મ ર્મધ્યIપણંુ �ાખવંુ તે.

અજ્ઞાનતિતષિર્મ�ાન્ધાનાંઃ અજ્ઞાનરૂપી અંધકા�થી અંધ બનેલાને.

જ્ઞાનાંજનશલાક્યા ઃ જ્ઞાનરૂપી અંજનની સળી આંજવા વડે.

ચકુ્ષરુન્ર્મીલિલતં યેન ઃ જેના વડે ચકુ્ષ ઉઘાડાય છે તે ગુરુજીને.

ભવસ્થિIતિત પરિ�પાક ઃ સંસા�ર્માં જન્ર્મ-ર્મ�ર્ણ થવાની જે સ્થિIતિત, તેનંુ પાકી જવંુ, પૂર્ણ� થવા આવવંુ.

ર્મગસેલિલયો પથ્થ� ઃ એક એવો તિવલિશષ્ટ પથ્થ� કે જે ગરે્મ તેવો રે્મઘ વ�સે તો પર્ણ ભીંજે નહીં.

પ્રશર્મ�સ તિનર્મ¤ અતિતશય શાન્ત�સર્માં ડૂબેલંુ.

કાષિર્મની સંગશૂન્ય સ્ત્રીના સંયોગથી �તિહત. સ્ત્રી તિવનાના.

અકિકંચનતા ઃ સંપૂર્ણ� અપરિ�ગ્રહ દશા.

અણિર્ણર્મા લષિબ્ધ ઃ શ�ી� નાનાર્માં નાનંુ ક�ી શકવાની ચર્મત્કારિ�ક જે શસ્થિ`ત તે.

અંડજ ઃ ઈંડા સ્વરૂપે જન્ર્મ થાય તે.

અતિતષિથ ઃ જેના આગર્મનર્માં તિતષિથ અજ્ઞાત હોયતે. અથા� ત ર્મહેર્માન.

અપવગ� ઃ ર્મોક્ષ - રુ્મસ્થિ`ત- લિસદ્ધાવIા.

આયતન ઃ આધા�, ઘ�, રં્મરિદ�, આશ્રય.

ઈંષિગનીર્મ�ર્ણ ઃ તિવલિશષ્ઠ સર્માષિધપૂવ� કનંુ રૃ્મતંુ્ય.

ઉદુમ્બ� ઃ એક ફળ તિવશે�, જે અનંતકાય ગર્ણાય છે.

ઉપષિધ ઃ જ્ઞાનારિદ ગુર્ણોની વૃલિદ્ધકા�ક સાર્મગ્રી

ઉપાસક ઃ શ્રાવક, ઉપાસના ક�ના�.

કાલચક્ર ઃ બા� આ�ાનો સરૂ્મહ, ઉત્સર્પિપરં્ણી

કુલક� ઃ યુગલિલક કાળના અંત સર્મયે નીતિત તિનયર્મો ઘડના�ા �ાજાઓ.

ક્ષપર્ણ ઃ ઉપવાસ

ખાદ્ય ઃ ખાવા લાયક આહા�.

ગણિર્ણની ઃ સરુ્મદાયનાં વડીલ સાધ્વીજી ર્મ.

ચતુથ� ભ`ત ઃ ચોથ ભ`ત, આગળ પાછળ એકાસર્ણાવાળો ઉપવાસ.

જુગુપ્સા ઃ કિનંદા, ધુર્ણા, અપ્રીતિતભાવ.

ત્રસનાડી ઃ એક ગજ લાંબી-પહોળી અને ચૌદ�ાજ ઉંચી એવી ત્રસ જીવોને

જન્ર્મ-ર્મ�ર્ણની જગ્યા (ભૂષિર્મ)

ત્રસ�ેણુ ઃ પારિ�ભાષિ�ક એક ર્માપ, આઠ બાદ� પ�ર્માણુ બ�ાબ� એક ત્રસ�ેણુ.

ધર્મ� ધ્વજ ઃ ઈન્દ્રધ્વજ, ધર્મ� નો સુચક એવો ધ્વજ.

તિનરે્મ� ઃ આંખનો પલકા�ો.

પશ્વાનુપૂવી� ઃ ઉલટા ક્રરે્મ વસ્તુ કહેવી.

પૂવા� નુપૂવી� ઃ છૂટા - છવાયા તિવ�યો, પ�ચુ�ર્ણ પ્રસંગો.

પ્રાસુક ઃ તિનદો�પ, કલ્પે તેવંુ

લિજનાલય ઃ લિજન + આલય = લિજનેશ્વ�નંુ રં્મરિદ�.

તીથ� ઃ જે તા�ે તેને તીથ� કહેવાય.

તીથ� ક� ઃ ધર્મ� તીથ� Iાપ�ા.

અનણિભજ્ઞ ઃ અજ્ઞાની-અજાર્ણ.

અવજ્ઞા ઃ અતિવનય.

પ્રક્ષાલ ઃ અણિભ�ેક.

અંગ લંૂછર્ણાં ઃ પ્રતિતર્માજી લંૂછવાનાં વસ્ત્રો�

પાટ લંુછર્ણાં ઃ ભગ.ની બેઠક લૂછવાનાં કપડાં.

ચૈત્ય ઃ દે�ાસ� તથા પ્રતિતર્મા.

આશાતના ઃ અતિવનય - અતિવવેક.

લિસદ્વાયતન ઃ દે�ાસ�-લિજનાલય.

અપવગ� ઃ ર્મોક્ષ.

પરિ�ગ્રહ ઃ વસ્તુનો સંગ્રહ.

શક્રસ્તવ ઃ નરુ્મત્થુરં્ણ સ્તોત્ર.

નર્મો લિજર્ણારં્ણ ઃ લિજનેશ્વ� ભગ. ને નર્મસ્કા� થાઓ.

આષિધ ઃ ચિચંતા.

વ્યાષિધ ઃ �ોગ.

ઉપાષિધ ઃ અચાનક આવી પડતંુ કષ્ટ.

ટીકા ઃ તિવવેચન.

પૃચ્છા ઃ ખબ� - સર્માચા�.

અવગ્રહ ઃ અંત�.

ષિત્રકાળ ઃ ત્રર્ણ ટાઈર્મ.

�ાઈ ઃ �ાષિત્ર સંબંધી.

દેવસી ઃ રિદવસ સંબંધી.

તિનહા� ઃ ર્મળનંુ તિવસજ�ન.

તિવ�ાધના ઃ કિહંસા.

સમ્યગ્ દશ� ન ઃ શ્રદ્ધા - ફૈથ.

સવ� તિવ�તિત ઃ રુ્મતિનજીવન.

દેશ તિવ�તિત ઃ શ્રાવક જીવન.

અધ્યવસાય ઃ ર્મનના પરિ�ર્ણાર્મ-ભાવ.

વસંુધ�ા ઃ પૃથ્વી.

હરિ�યાળી ઃ લીલી વનસ્પતિત.

આસસ્થિ`ત ઃ �ાગ.

અનંત ઃ જેનો છેડો નથી તેવંુ.

સંરૂ્મર્ચ્છિચ્છંર્મ ઃ ર્મા-બાપના સંયોગ તિવના ઉત્પન્ન થના� બાળક.

જયર્ણા ઃ જીવોની યતના - સંભાળ.

શાસ્ત્રકા� ઃ શાસ્ત્ર બનાવના�.

અભક્ષ્ય ઃ નતિહ ખાવા યોગ્ય.

પચ્ચક્ ખાર્ણ ઃ પ્રતિતજ્ઞા.

નવોરિદત ઃ નવા - પહેલ વહેલા.

પા�ાવા� ઃ સરુ્મદ્ર - દરિ�યો.

પંચીયંુ ઃ એક પ્રકા�નંુ પહે�વાનંુ વસ્ત્ર.

વસ્ત્ર યુગ્ર્મઃ બે વસ્ત્ર.

�ટ્ કાય ઃ છ પ્રકા�ના જીવો.

સંર્માજ�ન ઃ વ્યવસ્થિIત ક�વંુ.

અનાષિર્મકાઃ અંગુઠાથી ત્રીજી આંગળી.

સાધર્મિર્મકં ઃ સર્માન ધર્મ� વાળા.

ઢંઢે�ો ઃ જાહે�ાત.

ન� શાદૂ� લ ઃ ર્મનુષ્યરૂપી સિસંહ.

પ્રાંગર્ણ ઃ આંગણંુ, ચોક.

નવર્ણજલઃ પ્રભુનાં અણિભ�ેકનંુ જલ.

ધા�ાવહી ઃ ગાર્મર્માં ફ�તાં અપાતી પાર્ણીની ધા�ા.

ઉખેવવંુ ઃ ધ�વંુ.

પબાસર્ણ ઃ વેરિદકા, વ્યાસપીઠ.

તિવત્ત ઃ ધન.

વડાઈ ઃ ર્મહત્તા.

વીત�ાગી ઃ �ાગ તિવનાના.

અઠ્ઠર્મ ઃ લાગટ (સળંગ)ત્રર્ણ ઉપવાસની આ�ાધના.

સંખા�ો ઃ પાર્ણી ગાળ્યા બાદ છેલ્લે ગળર્ણાર્માં �હેલંુ થોડંુ પાર્ણી.

આલેખવાઃ દો�વા - ચીત�વા.

કલર્ણ ઃ કાદવ.

ષિત્રગઢા ઃ ૩ ગઢ (વ્યાસપીઠ)

ષિર્મથ્યાદ્રતિષ્ટ ઃ ખોટી ર્માન્યતાર્માં �ાચવંુ.

રૂપાનાણંુ ઃ પૈસા-સાોનાર્મહો�-રૂપાર્મહો�.

અષિધષ્ઠાયક ઃ શાસન �ક્ષક દેવો.

સાગ�ોપર્મ ઃ કાળનંુ ર્માપ.

પલ્યોપર્મર્મ ઃ કાળનંુ ર્માપ.

કેવળજ્ઞાનઃ ત્રરે્ણકાળનંુ સવ� તિવ�યક જ્ઞાન.

અવષિધજ્ઞાન ઃ તિવલિશષ્ટ જ્ઞાન.

ઘંુર્મટ ઃ ડોર્મ.

ર્મન પય� વજ્ઞાન : તિવલિશષ્ટ જ્ઞાન.

ઉપસગ� ઃ અન્ય દ્વા�ા ક�ાતી પીડા.

પરિ��હ ઃ સ્વેચ્છાએ સહન ક�વાની ચેષ્ટા.

કંુજ� ઃ હાથી.

પ્રવ્રજ્યા ઃ દીક્ષા.

ષિત્રપદી ઃ ૩ પદો.

દ્વાદશાંગી ઃ બા� અંગો.

અનુત્ત� ઃ સવ� શે્રષ્ઠ.

ઔદારિ�ક ઃ ર્માનવીય કાયા.

તૈજસ ઃ શા�ીરિ�ક ઉજા� .

કાર્મ�ર્ણ ઃ કર્મ� નો જથ્થો.

શૈલેશીક�ર્ણ ઃ યોગની પ્રતિક્રયા.

�જેાહ�ર્ણ ઃ ઓઘો. જૈન રુ્મતિનઓનંુ ષિચન્હ.

વાસકે્ષપ સુગંધી ચૂર્ણ� .

રુ્મરુ્મક્ષુ ઃ દીક્ષાથી�.

અંશ ઃ ખભો.

ભુજા ઃ હાથ.

તિવવ� ઃ પોલાર્ણ.

ઓ�સીયોઃ કેશ� ઘસવાનો પત્ત્થ�.

સાર્મ�ર્ણ ઃ લિશખ� જેવો દેખાવ.

સોર્મપુ�ા ઃ લિશલ્પી, રં્મરિદ� ઓર્પિકટેં`ટ.

અવા� ચીન ઃ નવા.

લૂર્ણ ઃ ર્મીઠંુ.

પોથી ઃ પુસ્તક.

વૈયાવચ્ચ ઃ સેવા-ભસ્થિ`ત.

ચૈત્ય પરિ�પાટી : લિજનરં્મરિદ�ોની દશ� નયાત્રા.

અભયદાન ઃ જીવન્તદાન.

વસહી ઃ વસ્તી - દે�ાસ�, ઉપાશ્રય.

પ્રાયણિ�ત ઃ ભૂલના બદલાર્માં અપાતો દંડ.

તિનકે્ષપ ઃ પ્રકા�.

�ત્નક�ંડક ઃ �ત્નનો ક�ંડીયો.