Centrum voorLevenswetenschappen Chronobiologie ... · aan (ontbijt en diner) ‘s Nachts een...
Transcript of Centrum voorLevenswetenschappen Chronobiologie ... · aan (ontbijt en diner) ‘s Nachts een...
1
Verstoorde waak-slaap ritmes
Marijke C.M. Gordijn, PhD
Centrum voor Levenswetenschappen
Chronobiologie, Rijksuniversiteit Groningen
Tegen de klok in......
2. Uit fase zijn van externe
en interne signalen
� ploegendienst
� jet lag
1. Afwijkingen in circadiane
system
� chronotypes
� DSPS and ASPS
� Vrijlopend (b.v. blind)
� onregelmatig patroon
ExtrinsiekIntrinsiek
Circadiane ritme slaap stoornissen Individuele verschillen: chronotypes
Foto: De volkskrant
2
midden van de slaap (kloktijd in uren)
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
aantal mensen per categorie (%)
0
10
20
30
40
50
vrije dagen (n=7864)
werkdagen (n=7751)
Verdeling chronotypes in Nederland
Gordijn unpubl.
LAATVROEG
Doe zelf de test: www.chronobiologie.info
VERKLARINGEN VOORCHRONOTYPES
Chronotype, geslacht en leeftijd
Roenneberg, Merrow et al 2004
10 20 30 40 50 60 70 80
laat
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
5.5
Chronotype (local time,M
SFsc)
Age
7
vroeg
Slaaptijd richt zich naar zonsopkomst
lengtegraad (graden oosterlengte)
4 6 8 10 12 14 16
chronotype (tijdstip m
idden van de slaap)
3.8
4.0
4.2
4.4
4.6
4.8
5.0
5.2
Duitsland (Roenneberg et al 2007)
OostWest
Roenneberg, Kumar & Merrow 2007
3
Nederland ligt in verlengde
lengtegraad (graden oosterlengte)
4 6 8 10 12 14 16
chronotype (tijdstip m
idden van de slaap)
3.8
4.0
4.2
4.4
4.6
4.8
5.0
5.2
Duitsland (Roenneberg et al 2007)
Nederland (Gordijn database)
EastWest
Roenneberg, Kumar & Merrow 2007
Nederland ligt in verlengde
lengtegraad (graden oosterlengte)
4 6 8 10 12 14 16
chronotype (midden van de slaap in uren)
3.8
4.0
4.2
4.4
4.6
4.8
5.0
5.2
Duitsland (Roenneberg et al 2007)
Nederland (Gordijn database)
zonder stad Groningen
EastWest
Roenneberg, Kumar & Merrow 2007
Selectie chronotypes
vroeg type f
58 j
laat type f
23 j
Gemiddelde slaap Gemiddelde slaap
Klok tijd (u)
dagen
16:00 20:00 00:00 04:00 08:00 12:00 16:00
0
5
10
15
20
Melatonine ritmes in dim licht
clock time (h)
melatonin (% maximum)
0
20
40
60
80
100
018 6 12 18 0 6 12 18 0 6 12
late types (8)
early types (9)
habitual sleep phaseearly types
habitual sleep phaselate types
Gordijn et al 2006
4
Biologische klok chronotypes
Vroege chronotypes
(ochtendmensen) hebben
een klok die sneller loopt
dan late chronotypes
(avondmensen)
Maar met licht op het juiste moment is de klok bij te stellen
period of the melatonin rhythms (h)
23.5
24.5
25.5
24.0
25.0
early types late types
p < 0.05
Pilot blauw lichttherapie
M
M
M
M
M
M
Day
0
1
2
3
control 30 min
Geerdink, Gordijn in prep
-10
0
10
20
30
40
50
19 20 21 22 23 24 25
mela
tonin
(%
)
day 0 after 1 pulse after 3 pulses
n=13
30 min. average DLMO shifts
# Light pulses Received
0 1 2 3 4
min. Delay
min. Advance
-80
-60
-40
-20
0
20
40
60
80
*
Geerdink, Gordijn in prep
Verschuiven met 30 min puls
GEVOLGEN MISMATCH EN CHRONISCH SLAAP TEKORT
5
Functioneren na~3 uur langerwakker= functioneren met 0.05 % alcohol
(criterium in NL)
Rajaratnam & Arendt 2002
alcohol
Sleep deficit
Gevolgen van slaaptekort Mismatch en sociale jetlag
laat type f
23 j
Gemiddelde slaap
Klok tijd (u)
dagen
16:00 20:00 00:00 04:00 08:00 12:00 16:00
0
5
10
15
20
Gordijn unpubl
Late types slaapdronken op werkdagen
chronotype (midden slaap op vrije dagen, gecorrigeerd voor leeftijd)
tijd die nodig is om je wakker te voelen (uren)
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
2-3 3-4 4-5 5-6 6-7 7-8 8-9 9-10
31109337910205525111281206n=
werkdagen
Gordijn unpubl
Niet zomaar een beetje slaapdronken
Wertz et al 2006
6
Late types, stemming en stimulantia
21
Wittmann et al 2006
Verhoogd risico op overgewicht
Roenneberg et al 2012
Slaaptekort vermindert antilichaam aanmaak
4 dagen
4 uur slaap
1-5 am
2 dagen
4 uur slaap
1-5 am
7 dagen 12 uur slaap
Spiegel et al 2002
(1) het aanpassen van de werktijden aan
het chronotype
of
(2) het selecteren van het juiste
chronotype voor bepaalde werktijden
of
(3) lichttherapie
Voorkom mismatch en slaaptekort
7
PLOEGENDIENST
Nachtdienst in Nederland
% van de werkende populatie met nachtdiensten in NL, 2001
•Werken tijdens “inactieve periode” /subjectieve nacht
•Slapen tijdens “actieve periode”/subjectieve dag
• Licht tijdens “donkere” periode/subjectieve nacht
• Eten tijdens “inactieve periode”/subjectieve nacht
Ploegendienst kernproblemen:
Extreme sociale jetlag
Gezondheid en ploegendienst
Kivimäki et al 2001
In 10-25% van ploegendienst werkers
� Slaap stoornissen
� Depressie
� Maag-darmklachten
� Cardiovasculaireklachten
� Overgewicht en diabetis
� Verhoogd risico op (borst)kanker
8
Ploegendienst: desynchronisatie
WAT IS ER AAN TE DOEN
Behandeling ploegendienst syndroom
� Compromis fase verschuiving ?
� Goed getimed licht
� Goed getimed melatonine
� Goed getimed voeding
� Alertheid bevorderen (licht ?)
� Slaap verbeteren; vóór-slaap, powernaps, slaap hygiëne
Adviezen afhankelijk van ploegendienst schema en individu
LICHT IN DE NACHTDIENST
9
Twee funties van licht!
� Beeldvormend� Contrast
� kleuren
� Niet-beeld vormend� Verschuiven klok
� Verhogen alertheid
(Blauw) licht maakt alerter
Cajochenet al 2007
•Onderdrukt slaperigheid
•Onderdrukt melatonine
Hypothese:
Gezondheidsrisico !
Afhankelijk van ploegendienst rooster
1. Verschuif de “biologische nacht” naariets later ?
2. Verbeter alertheid en functionerenzonder de klok te verschuiven en melatonine te onderdrukken ?
Probleem
� De biologische klok verschuift niet snel
� Individuele verschillen in hoeveel je kuntverschuiven in ploegendienst
� Het is niet gezond de biologische klokveel heen en weer te schuiven
10
MEDILUX INTELLIGENT LICHT SCHEMA IN EEN SNEL VOORWAARTS ROTERENDROOSTER(CONTROLE KAMER)
Oplossing: dynamisch licht ? Mogelijkheden bij dynamisch licht
� Hogere intensiteiten, meer blauw overdag ?
� Hogere intensiteiten, minder blauw ‘s nachts ?
� Afhankelijk van rooster extra licht ‘s avonds, of ‘s avonds en ‘s morgens ?
8-Feb-13 38
VOEDING IN DE NACHTDIENST
Kern van het probleem:
� Eten op moment dat lichaam het nietgoed verwerkt
� Minder honger, meer (ongezonde) snacks
� Soms overslaan maaltijden (hongeren)
11
PLOEGENDIENST met NACHTDIENSTEN:
het bedrijfsrestaurantBijkomend probleem: restaurant faciliteiten in de nacht Advies voeding: Wat & wanneer?
� Houd zo veel mogelijke “normale” eetpatroonaan (ontbijt en diner)
� ‘s Nachts een eiwitrijke maaltijd ?
� Vermijd
� Ongezond snacken (tussendoortjes)
� Eten vlak voor het slapen gaan
SLAAPHYGIËNEtime in the night shift
0 2 4 6 8
sleepiness (KSS)
2.5
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
5.5
6.0
6.5
control
light
time in the night shift
0 2 4 6 8
sleepiness (KSS)
2.5
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
5.5
6.0
6.5
control
powernap
n=32 n.s.n=35 p<0.05
*
Effect powernap 20 min (2 en 4 am)
more sleepy
Less sleepy
Gordijn 2012
sleepy dozed off (near)accident
percentage over past 4 weeks
0
20
40
60
80
control
powernap
*
Politiekorps Drenthe
n=37
Verkeersveiligheid na de nachtdienst
12
Adviezen
� Optimaliseer slaapomgeving
� Doe dutje voor/in begin van de nachtdienst
� Zorg overdag voor voldoende licht
� ‘s Nachts “warm” licht van voldoende intensiteit
� Houd zoveel mogelijk normaal voedingspatroon aan; ‘s nachts een eiwitrijke maaltijd ?
Chronobiology Current group members Past group members
Domien Beersma Moniek Geerdink Melanie Rüger
Roelof Hut Maan van de Werken Andrei Zavada
Menno Gerkema Tom Woelders Marina Giménez
Serge Daan Bonnie de Vries
Thomas Kantermann
Munich Chrono@Work B.V.
Till Roenneberg Marijke Gordijn
Martha Merrow Pauline Bollen
Emma Wams
Politie & Wetenschap6th European Framework
Programma
Philips Lighting
Medilux
Aanbevelingen algemeen
� Voorwaarts roterend
� Voldoende rust tussen diensten
� Max 2-3 nachtdiensten achter elkaar
� Vroege diensten niet voor 7u beginnen
� Flexibiliteit en individuele aanpassingen
� Goede verdeling rustdagen
� Instructies mbt slaaphygiëne
� Powernap en/of voorslaap
� Cafeïne ter voorkoming slaperigheid
� Lichtbehandeling
� Combinatie van interventies
Akerstedt & Wright 2009
VOEDINGS ADVIEZEN !