Au Coeur Sauvage des Philippines de René Jouglet: Une Traduction en Filipino

1

CHAPITRE 1

INTRODUCTION

1.1 Cadre de l'étude

Les Igorots sont des groupes ethniques qui habitent dans le nord des Philippines,

particulièrement dans la région administrative de Cordillera. Leur nombre était environ 500

000 vers la fin du 20eme siècle. Les Igorots peuvent être subdivisés en deux groupes: ceux

qui restent dans le sud, dans l'ouest et dans la partie centrale, et ceux qui restent dans le nord

et dans l'est. Certains habitent dans les forêts tropicales, les autres dans la prairie ou dans les

forêts de pins. Les Igorots sont austronésiens, un mélange de malais et polynésien. Ils sont

célèbres pour leur habilité de cultiver en terrasses et connus pour chasser la tête.

Le traducteur souhaite ajouter à la liste des textes qui présentent la culture riche de ce

groupe ethnique philippin. Avec la traduction de l'œuvre de René Jouglet Au Coeur Sauvage

des Philippines, les lecteurs philippins auront l’occasion de lire et apprécier un livre qui

montre les observations d’un journaliste français et ses commentaires sur la culture des

Igorots. Toutes ces observations se passaient dans les années 1930, une période importante

dans l’histoire philippine. Durant cette période, les Philippines étaient en train d’obtenir leur

indépendance des Etats-Unis, grâce à la loi Hare-Hawes-Cutting. Les années 1930, c’étaient

également l’ère de Commonwealth où les Philippines ont été dévoués aux réglages

nécessaires à l’indépendance complète, comme des réformes de l’éducation et la promotion

de l’industrialisation.

La traduction sera intéressante pour les lecteurs philippins; des informations et des

descriptions à propos de la coutume de ce groupe ethnique permettent de les connaître mieux

et d’encourager le respect pour les Igorots.

2

Avec la traduction du livre Au Coeur Sauvage des Philippines, le traducteur voudrait

également élargir la liste courte de textes français traduits en filipino. On trouve beaucoup de

documents et de textes étrangers qui sont traduits en filipino. Grâce au livre de Mme Lilia

Antonio qui s'intitule Apat na Siglo ng Pagsasalin: Bibliograpiya ng mga Pagsasalin sa

Filipinas (1593-1998), on a pu survoler un vaste inventaire de différent textes traduits qui

couvrent quatre siècles. Les versions originelles de ces textes sont écrites en plusieurs langues

(l'espagnol, l'anglais, l'allemand et le français). Mais, par rapport à d'autres œuvres

étrangères, particulièrement les textes et les documents en anglais et en espagnol, peu de

textes en français ont été traduits. Donc, cette traduction permet d’enrichir la collection de

textes français traduits en filipino.

1.2 Présentation du problème

La figure de style est un problème pour les traducteurs à cause de <<la complexité de

porter le sens double ou les usages créatifs à travers les frontières linguistiques>> (Gentlzer,

941). La traduction de la métaphore ou l'expression figurative est le problème particulier le

plus important de la traduction. L'expression figurative comprend la personnification d'une

abstraction et la description de quelque chose en terme d’une autre chose (Newmark, 104). Le

dernier est un des traits de figures de styles, particulièrement la comparaison et, bien sûr, la

métaphore. La comparaison est une mise en relation de deux termes, le comparé et le

comparant, à l'aide d'une marque grammaticale. La métaphore est plus condensée que la

comparaison; il existe une suppression d'au moins un des trois éléments de la comparaison

(Français Lycée, 39).

À cause de <<la complexité de transmettre des significations doubles ou des

utilisations créatives à travers les frontières linguistiques>> (Gentzler, 941), ces figures de

style sont des soucis pour les traducteurs.

3

Un autre problème dans la traduction concerne les mots ou les termes culturels. La

lacune entre les cultures de la langue de départ et la langue d'arrivée est une source de

difficulté (Newmark, 95). Si la lacune entre les deux cultures est grande, il sera difficile à

traduire les termes ou les mots dans le texte source (Vinay et Darbelnet, 279).

Donc, la traduction des figures de style et des mots culturels exige la sélection

méticuleuse des procédés de traduction de la part du traducteur pour éviter le contresens et

l'incompréhension du texte source.

1.3 Énoncé de la problématique

Dans le but de présenter une traduction du livre en filipino, le traducteur vise à

répondre à cette question: pourquoi est-il nécessaire d’employer les deux méthodes de la

traduction, notamment directe et oblique, d'après Jean-Paul Vinay et J. Darbelnet, pour

traduire en filipino les figures de style, particulièrement la personnification, la métaphore, la

comparaison, et les termes culturels dans le livre Au Coeur Sauvage des Philippines?

1.4 Objectifs

En réponse à la déclaration de la problématique, le traducteur a formulé les objectifs

suivants:

• Identifier les extraits du texte source qui ont utilisé la comparaison, la

métaphore et la personnification dans la langue de départ.

• Identifier les termes culturels trouvés dans le texte.

• Déterminer les procédés de la traduction employés pour le figure de style et les

termes culturels.

• Donner les explications sur les procédés employés pour traduire les figures de

style et les mots culturels.

4

1.5 L'importance de l'étude

Au Coeur Sauvage des Philippines est un bon ajout à des œuvres qui donnent des

informations, des aperçus et des commentaires sur la culture philippine, particulièrement sur

un groupe ethnique. Donc, la traduction de ce livre sera utile à ceux qui voudraient étudier et

mieux connaître les Igorots, un groupe ethnique significatif aux Philippines. Ce travail peut

être aussi intéressant pour les historiens car les événements discutés dans le livre se déroulent

dans une période importante de l’histoire philippine, l’ère de Commonwealth.

Cette étude pourrait bénéficier les traducteurs car elle présente la mise en pratique de

certaines méthodes de traduction, celles de Vinay et Darbelnet, pour résoudre des problèmes

particuliers de traduction, notamment les figures de style et les mots culturels. L'étude

pourrait indirectement donner des conseils aux traducteurs face aux mêmes problèmes dans

leurs propres recherches.

1.6 Le public cible de la traduction

Les nuances anthropologiques et philosophiques du livre demandent aux lecteurs

d’entreprendre une réflexion approfondie, une analyse et une discussion détaillée sur des

cultures et des sociétés humaines. C’est pour cela que le traducteur a choisi les étudiants

universitaires comme public cible. Ceux-ci sont plus capables d’analyser et de discuter parmi

eux puisqu’ils sont exposés à une gamme de textes variés. La traduction peut également

intéresser les ethnologues et historiens qui souhaitent approfondir leurs connaissances sur

l’histoire des Igorots.

5

1.7 Méthodologie

La langue employée pour la traduction, c’est le filipino, car cette langue est plus

ouverte à l’idée de l’emprunt et elle est enrichie par les contributions de différentes langues

régionales philippines et des langues étrangères comme l'espagnol (Almario, 12).

Les procédés de traduction qui seront utilisés pour ce travail dirigé sont ceux qui sont

sous la traduction directe et la traduction oblique de Vinay et Darbelnet, telles qu'elles sont

discutées dans leur livre Stylistique comparée du français et de l’anglais: methode de

traduction.

Pour l'analyse, le traducteur groupera dans au premier temps les extraits qui emploient

les figures de style et qui appartiennent à la catégorie de la comparaison, de la métaphore et

de la personnification. Puis, le traducteur présentera les procédés de traduction employés pour

traduire les extraits.

Le traducteur fera aussi une liste de mots culturels utilisés par l'auteur. Pour les

explications de certains mots culturels, des notes de bas de page seront utilisées.

1.8 Délimitations du champ de l'étude

Cette étude est centrée sur des problèmes de traduction spécifiques, surtout sur les

trois figures de style (la comparaison, la métaphore, et la personnification) et les mots

culturels; certains mots qui appartiennent à la culture igorot ne sont pas inclus dans l’analyse

de cette étude. La traduction des passages sans les figures de style ou les mots culturels n’a

pas été discutée. L’étude est également centrée sur les sept procédés de traduction de Jean-

Paul Vinay et J. Darbelnet.

1.9 Terminologie

• Langue de départ (LD) - langue dans laquelle le texte souce est rédigé

6

• Langue d'arrivée (LA) - langue dans laquelle la traduction est écrite

• Texte source - le texte original que l'on traduit

• Traduction directe - la méthode de traduction où le message de LD peut être

parfaitement transposer dans le message de LA parce qu'il repose sur le

parallélisme structurel ou le parallélisme métalinguistique.

• Traduction Oblique - la méthode de traduction où le traducteur utilise des

procédés plus complexes qui peuvent renverser la syntaxe ou le vocabulaire du

texte source parce que certains effets stylistiques ne peuvent pas être

transposés à la langue d'arrivée à cause des différences structurelles ou

métalinguistiques.

7

CHAPITRE 2

REVUE DE LA LITTÉRATURE

Pour certains écrivains, il semblerait que la traduction soit une activité facile et

simple. On peut penser que c'est une activité qui demande simplement la réécriture d'un texte

d'une langue en autre langue. Mais si l'on étudie et examine ce genre, on peut voir que la

traduction n'est pas aussi simple et facile qu’il y paraît. Au fil de l'histoire, de différents

théoriciens et penseurs présentent leurs propres vues sur le sujet, des vues divergentes et

changeantes.

2.1 Les théories de la traduction

Le livre Teksbuk sa Pagsasalin de Mme Aurora Batnag et M. Jayson Petras présente

des théories et des points de vue sur la traduction, à partir de l'Empire romain jusqu'au 20eme

siècle. Une de ces théories est celle du philosophe Cicero qui a dit que la traduction est

importante pour la rhétorique. Il a traduit les idées des Grecs mais il a conservé la fluidité de

sa propre langue, le latin. Il a évité la traduction <<verbum pro verbo>> ou une traduction

mot à mot et il n'a pas suivi la structure de la langue grecque. Sa traduction des idées

grecques est pour enrichir et ajouter plus de force au latin (98).

Saint Jérome, un prêtre chrétien latin, dans sa Lettre à Pammachius, a favorisé une

traduction sens-pour-sens, sauf pour la traduction de la bible:

For I myself not only admit but freely proclaim that in translating from the

Greek (except in the case of the holy scriptures where even the order of the

words is a mystery) I render sense for sense and not word for word.

(www.newadvent.org)

8

Pour Friedrich Schleiermacher, un théologien et philosophe allemand, le problème de

la traduction, c'est le gouffre conceptuel entre la langue du texte source et la langue dans

laquelle la traduction sera écrite. Ce problème rend difficile la réalisation du but de la

traduction, qui est la reproduction fidèle du sens. Pour le résoudre, il exploite la plasticité de

la langue, cela veut dire le pliage de la langue de la traduction vers l'original pour

communiquer autant que possible une impression du système des idées développées dans

l'original (Forster, www.philo.stanford.edu). Donc, pour Schleiermacher, une bonne

traduction est celle qui garde son étrangeté (Batnag, 99).

Pour le théoricien et le traducteur Eugene Nida, la traduction ou le texte traduit <<doit

produire le même effet sur le lecteur dans la culture présente ainsi que le texte original>>

(Gentzler, 100). Par rapport à cette vue, il présente deux concepts d’équivalence:

l'équivalence formelle et l'équivalence dynamique. Dans le premier, le traducteur reste fidèle

à la structure de la langue du texte source en gardant les caractéristiques et la culture de la

langue du texte originel (Batnag, 104). Dans l'équivalence dynamique, la relation entre le

message et les récepteurs doit être considérablement pareille avec celle de la relation entre le

message et les récepteurs du texte originel (Gentzler, 108).

Dans leur livre Thinking Translation, Sándor Hervey et Ian Higgins, lecteur de

linguistique et maître de conférence du français à l'Université de St. Andrews respectivement,

disent que le processus de la traduction peut être divisé en deux activités: comprendre un

texte source, et formuler une traduction. Pour eux, un traducteur extrait un message (par

compréhension et interprétation) d'un groupe de mots donnés, puis reformule les contenus du

message avec un différent groupe de mots (26).

9

Pour Peter Newmark, professeur anglais de traduction à l'Université de Surrey, la

traduction, c’est le transfert du sens d'une unité de la langue, le texte entier ou une partie de

cela, d'une langue en une autre langue (About Translation, 27). Sa contribution principale

repose sur la théorie de la traduction. Cette théorie comprend la traduction sémantique et la

traduction communicative (10). Dans la traduction communicative, le traducteur vise à

reproduire l'effet équivalent du texte source pour les lecteurs du texte traduit, tandis que

l'approche sémantique vise à transférer précisément le sens contextuel du texte original tout

en utilisant les structures sémantiques et syntactiques de la langue de départ.

Ces théories servent de guides pour les traducteurs en leur donnant de différentes

perspectives concernant la façon de traduire.

2.2 Traduction des figures de styles et des mots culturels

Une figure de style est une manière de s’exprimer. Elle modifie le langage ordinaire

pour le rendre plus expressif (www.etudelitteraire.com). Il existe beaucoup de types de

figures de style, comme la comparaison, la métaphore et la personnification. Ces figures de

style peuvent causer des problèmes pour le traducteur en raison de la <<transformation de la

signification des mots>> (Français Lycée, 38), car dans une figure de style, quelque chose est

décrite en parlant d’une autre et cette description est basée sur certaines similarités perçues

(Jensen, www.hum.aau.dk).

Dans son livre, Translation Studies: an Integrated Approach, la théoricienne Mary

Snell-Hornby présente même une raison pourquoi la métaphore, une des figures de style

mentionnées, peut être une source de problème pour les traducteurs. Selon elle, la métaphore

10

est souvent propre à la culture, cela veut dire que les différentes cultures et langues forment

leurs métaphores de plusieurs moyens (56).

Les traducteurs et théoriciens présentent de perspectives différentes sur la manière de

résoudre le problème de la métaphore ou l’expression figurative.

Dans son livre A Textbook on Translation, Peter Newmark a un chapitre extensif sur

la traduction de métaphore. Dans ce chapitre, il discute de différents types de métaphores et

les procédés de traduction que l’on emploie pour les traduire. Par exemple, pour les <<stock

metaphors>>, on emploie la transference ou l’équivalence.

Dans le livre Encyclopedia of Literary Translation into English, particulièrement dans

le chapitre <<Metaphor and Translation>>, Edwin Gentzler, un spécialiste de la traduction,

présente un avis qui est un ensemble de différents points de vue et conseils des théoriciens et

traducteurs sur la traduction des métaphores. Par exemple, Eugene Nida suggère que le

traducteur peut éviter le problème et que les métaphores doivent être traduites comme des

non-métaphores (941). En revanche Rolf Kloepfer, un spécialiste allemand de traduction, dit

qu’il est possible de traduire des métaphores parce que <<les structures de la fantasie>> sont

les mêmes pour tout le monde (942).

Dans leur livre Stylistique comparée du français et de l’anglais: methode de

traduction, Jean-Paul Vinay et J. Darbelnet parlent brièvement de la métaphore en rappelant

aux traducteur que <<la métaphore est un moyen et non pas une fin>>, et que les traducteurs

doivent <<d’abord rendre le sens, et la métaphore par surcroît, si c’est faisable>> (Stylistique

Comparée, 200).

Les termes culturels sont également sources des problèmes pour le traducteur. Ce sont

les termes qui sont basés exclusivement et fortement sur une culture (Mizani,

11

www.translationdirectory.com). La particularité de ces termes, qui se rapportent à leurs liens

forts à une culture spécifique, rend ces termes difficiles, sinon impossibles, à traduire. En fait,

Mary Snell Hornby déclare que le traducteur doit être <<biculturel>> pour comprendre le

texte source et produire une traduction, car la langue est une partie intégrante de la culture

(Translation Studies, 54).

De plus, dans le livre Teksbuk sa Pagsasalin, les traducteurs Aurora Batnag et Jayson

Petras disent que la traduction est compliquée parce que le traducteur doit être attentif à de

différents aspects de la culture qui jouent un rôle dans l’intégration des expériences et la

vision du monde de la langue d’arrivée (10).

Dans le livre Encyclopedia of Literary Translation in English, il existe un chapitre sur

des pertes de traduction. Selon ce chapitre, certaines pertes de traductions sont dûes à des

différences insurmontables entre la culture source et la culture cible. Cela veut dire qu’il

existe des éléments dans le texte source qui sont spécifiques à une culture pour laquelle on ne

peut pas trouver des expressions exactes dans la langue d’arrivée (1413).

Dans le livre A Textbook on Translation de Peter Newmark, il existe un chapitre sur la

culture. Dans ce chapitre, Newmark donne les catégories que le traducteur emploie pour

classer les mots culturels. Il donne également des conseils sur la traduction des mots culturels

en proposant des procédés de traduction comme la naturalisation, la traduction littérale et

l’analyse componentielle.

Dans leur livre Thinking Translation, Sándor Hervey et Ian Higgins discutent la

transposition culturelle, leur terme général pour des stratégies que le traducteur peut

employer pour transférer les contenus du texte source à la culture de la traduction. Les

stratégies comprend le calque, l’emprunt culturel, la traduction communicative et la

transplantation culturelle (39).

12

Les articles Cultural Translation de Samira Mizani, titulaire d’un master en

traduction de l’Université d’Iran, et Translation of Cultural Terms: Possible or Impossible

d’Ioana Durdureanu de l’Université d’Iasi en Roumanie discutent la culture par rapport à la

traduction. Les deux articles présentent la définition de la culture, les théories sur la

traduction culturelle et des stratégies de traduction d’après différents théoriciens et

traducteurs.

2.3 Manuels de traduction en filipino

On trouve également quelques livres et documents qui peuvent aider les traducteurs

philippins. Ces livres et documents contiennent des théories, des méthodes et des procédés de

traduction, ainsi que des articles sur l'analyse des traductions qui sont utiles pour les

traducteurs. Ils présentent aussi des informations sur le bon usage en filipino.

Il s'agit de deux livres et trois documents: Teksbuk sa Pagsasalin par Mme Aurora

Batnag et M. Jayson Petras, Pagsasalin: Teorya at Praktika (édité par Mme Lilia Antonio et

Mme Aurora Batnag), Pilipino sa Pamantasan par M. Rolando Tinio, Ang Suliranin ng

Pilipino sa Panghihiram ng mga Salita sa Ingles par M. Alfonso Santiago et Isang Pagsusuri

sa mga Teknik na Ginamit ni Rustica Carpio sa Pagsasalin ng Maikling Kwentong Doubt ni

Wong Meng Voon par Mme Wilfreda P. Jorge-Legaspi.

2.4 Études précédentes

Quatre diplomés du programme MA French de l'Université des Philippines ont réalisé

un travail de traduction en filipino: Mlle Rosalinde Zapata, M. Mel Baizas Jr., Mlle Jennifer

Legaspi et M. Glenn de Leon. Mlle Zapata a traduit en 2002 le livre de Gaston Willoquet,

l'Histoire des Philippines. L'œuvre présente les événements historiques philippins que

13

l'ancien ambassadeur voulait partager avec lecteurs français et d'autres européens pour

exposer la lutte contre la colonisation aux Philippines (Zapata, 4).

En 2005, M. Baizas a traduit un livre de Georges Fischer, Jose Rizal, Philippin 1861-

1896: Un Aspect du Nationalisme. Le texte est essentiellement argumentatif. Dans sa

traduction, M. Baizas a insisté sur l'invisibilité du traducteur et la fluidité de la traduction en

filipino.

En 2010, Mlle Legaspi a traduit Un cas de décolonisation: les États-Unis et les

Philippines par Georges Fischer, un livre qui parle de la relation philippine-américaine depuis

la fin de la Première Guerre Mondiale. Elle a employé les procédés de traduction de Jean

Paul Vinay et Jean Darbelnet pour traduire l’œuvre.

En 2013, M. de Leon a traduit Les Nouvelles Orientales par l'écrivain français

Marguerite Yourcenar. Il a employé l'approche sémantique de Peter Newmark pour traduire

l'œuvre. Dans son travail, M. de Leon a également présenté les procédés de traduction qu'il a

utilisés pour résoudre les problèmes de traduction comme les mots culturels et les

métaphores.

14

CHAPITRE 3

CADRE THÉORIQUE

Ce chapitre présente les deux méthodes de traduction de Vinay et Darbelnet et leurs

procédés de traduction employés par le traducteur pour traduire les figures de style et les

mots culturels. Il présente également les catégories de Peter Newmark utilisées pour classer

les mots culturels. Le traducteur s’est servi de ces catégories pour grouper les mots culturels

trouvés dans le texte source.

3.1 La théorie de traduction de Vinay et Darbelnet

Selon Jean Paul Vinay et Jean Darbelnet, la traduction, c’est transposer le message de

la langue de départ sans forcer les moyens disponibles dans la langue d’arrivée (Comparative

Stylistics, 235). En plus, selon eux, la traduction est une discipline exacte, avec ses propres

techniques et problèmes (Stylistique Comparée, 23). La traduction est utile aussi dans

l'acquisition d'une langue et des informations (traduction scolaire) et pour faire connaître ce

qui a été exprimé en langue étrangère. La traduction, selon Vinay et Darbelnet, a un

<<troisième rôle>> et c'est dans le domaine linguistique. A l'aide de la traduction, on peut

comparer de près les deux langues afin d'identifier plus efficacement les caractéristiques et

les comportements de ces langues (8). Donc, Vinay et Darbelnet soulignent la relation entre

la traduction et la stylistique comparée.

Dans la stylistiques comparée, on identifie les moyens expressifs ou les démarches de

deux langues en exposant les différences. Le traducteur peut ainsi identifier les problèmes

trouvés, les classer avec les catégories ad hoc et fournir des solutions systématiques pour les

problèmes de traduction. <<La stylistique comparée part de la traduction pour dégager ses

lois; le traducteur utilise les lois de la stylistique comparée pour bâtir sa traduction.>>

15

(Thompson, 451). C'est la contribution importante de Vinay et Darbelnet à la théorie de

traduction, particulièrement dans l'approche linguistique ou structurelle.

Avant de discuter les méthodes et les procédés de traduction, Vinay et Darbelnet

parlent de certains concepts de bases qui sont essentiels pour les traducteurs. D'abord, le

signe ou l'union inséparable d'un concept et sa forme linguistique écrite ou parlée

(Comparative Stylistics, 12). Un signe a deux parties: le signifié ou la partie conceptuelle et

le signifiant ou la partie linguistique. La tâche des traducteurs est de lier l'interaction entre ces

deux parties: du signifiant au signifié dans la compréhension du message du texte source, et

du signifié au signifiant de la langue de départ dans la traduction.

D'autres concepts que Vinay et Darbelnet présentés dans leur livre sont la servitude et

l'option. La servitude se réfère aux limitations imposées par la langue et ses règles. Mais

parmi ces limitations, grâce à la parole, qui est dans <<les faits de style>> (Stylistique

Comparée, 31), le traducteur a la liberté de choisir. Cette liberté se rapporte à l'option. Donc,

quand un traducteur n'a pas reconnu une servitude et l'a confondue avec une option, le

résultat peut être une surtraduction (quand on traduit <<aller chercher>> comme <<to go and

look for>> plûtot que <<to fetch>>, par exemple). Alors, il est important qu'un traducteur

regarde attentivement ses options pendant son analyse du texte source et les servitudes

pendant l'écriture de sa traduction.

Un autre concept significatif, c'est l'unité de traduction ou l'unité avec laquelle le

traducteur travail. Selon Vinay et Darbelnet, l'unité de traduction ne doit pas être

exclusivement définie par les critères formelles puisque des traducteurs partent du sens et

travail dans le domaine sémantique et qu'ils travaillent avec des idées et des sentiments, pas

avec des mots. Donc, l'unité de traduction, c’est une unité de pensée. <<L'unité de traduction

est le plus petit segment de l'énoncé dont la cohésion des signes est telle qu’ils ne doivent pas

être traduits séparément>> (Stylistique Comparée, 37).

16

3.2 Méthodes et procédés de traduction

Selon Vinay et Darbelnet, les traducteurs peuvent choisir entre deux méthodes de

traduction: la traduction directe et la traduction oblique. Dans la première, le message de la

langue de départ est transposé parfaitement dans la langue d'arrivée, grâce au parallélisme

structurel et au parallélisme métalinguistique entre les deux langues. En revanche, la

traduction oblique se réfère aux procédés plus complexes qu'un traducteur emploie quand

certains effets stylistiques ne peuvent pas être transposés dans la langue d'arrivée, à cause des

différences structurelles ou métalinguistiques.

Il existe trois procédés de traduction sous la traduction directe: l'emprunt, le calque et

la traduction littérale.

Voici la liste de procédés de traduction directe d’après Vinay et Darbelnet:

3.2.1 L'emprunt

C'est le transfert d’un mot ou d’une expression de la langue de départ à la langue

d'arrivée. Selon Vinay et Darbelnet, des traducteurs emploient de temps en temps ce procédé

pour l'effet stylistique.

Ex: Bon voyage! (une expression empruntée de l'anglais)

3.2.2 Le calque

Le calque est un type spécial de l'emprunt: une langue emprunte la forme expressive

ou la syntagme d'une autre langue et traduit littéralement ses éléments.

Ex: Compliments of the Season! ---> Compliments de la saison!

17

3.2.3 La traduction littérale

C'est le transfert direct du texte source à une traduction à la fois correcte et

idiomatique.

Ex: L'encre est sur la table. ---> The ink is on the table.

Selon Vinay et Darbelnet, le traducteur doit recourir à une traduction oblique si la

traduction littérale est reconnue inacceptable. La traduction est inacceptable si le message tel

qu’il se laisse rédiger littéralement:

1. donne un autre sens

2. n’a pas de sens

3. est impossible pour des raison structurelles

4. ne correspond à rien dans la métalinguistique de la langue d’arrivée

5. correspond bien à quelque chose, mais non pas au même niveau de langue.

(Stylistique Comparée, 49)

La traduction oblique se réfère aux procédés plus complexes qu'un traducteur emploie

quand certains effets stylistiques ne peuvent pas être transposés dans la langue d'arrivée, à

cause des différences structurelles ou métalinguistiques.

On trouve quatre procédés de traduction sous cette méthode: la transposition, la

modulation, l'équivalence et l'adaptation.

Voici la liste des procédés de traduction d’après Vinay et Darbelnet:

3.2.4 La transposition

Il s'agit du remplacement d'une partie de discours par une autre partie (e.g. du verbe à

un nom) sans changer le sens du message.

18

Ex: Ex: Expéditeur ---> From

3.2.5 La modulation

Il s'agit d'une variation dans le message qui est un résultat d'un changement de point

de vue. Selon Vinay et Darbelnet, le procédé est utilisé quand une traduction qui est

grammaticalement correcte n'est pas idiomatique ou qui est maladroite.

Ex: Peu profond = Shallow

3.2.6 L'équivalence

Quand deux textes avec de différents moyens structuraux et stylistiques rendent

compte d'une même situation, il s'agit de l'équivalence.

Ex: Like a bull in a china shop. ---> Comme un chien dans un jeu de quilles.

3.2.7 L'adaptation

Quand un traducteur crée une nouvelle situation, une situation equivalente, parce que

la situation à laquelle le message du texte source se refère est inconnue dans la culture de la

langue d'arrivé, il s'agit de l'adaptation.

Ex: Culture française: cyclisme ---> Culture américaine: baseball

3.3 Les catégories de Peter Newmark pour les mots culturels

Peter Newmark, professeur de traduction à l'Université de Surrey, dans son livre

Textbook on Translation, présente des catégories pour classer les mots culturels ou les mots

qui sont basés fortement et exclusivement sur une culture (Mizani, translationdirectory.com).

19

Ces catégories sont utilisées dans ce travail pour classer les mots culturels dans le texte

source.

Voici les catégories de Newmark:

1. Écologie (flore, faune, collines, vents, etc.)

2. Culture matérielle (nourritures, vêtements, maisons et villes, transport)

3. Culture sociale (travail et loisirs)

4. Organisations, coutumes, activités, procédures, concepts (politique et

administrative, réligieux, artistique), et

5. Gestes et habitudes

20

CHAPITRE 4

REGARD SUR L'AUTEUR

L'auteur, René Jouglet (1884-1961), est écrivain et traducteur français. Il a écrit de

nombreux romans et livres sur les cultures des pays. Il a aussi écrit pour 303 publications.

Ces œuvres ont été traduites en 9 langues et sont dans 852 collections de la bibliothèque. Il a

écrit aussi pour Lisez-Moi, une magazine littéraire bihébdomadaire. Jouglet est devenu

conscient politiquement pendant son séjour au collège du Quesnoy où il a été témoin de

beaucoup d’inégalités. Il est devenu aussi professur à Honnechy. Comme beaucoup

d'écrivains qui étaient jeunes et relativement inconnus à cette epoque là, c’était difficile pour

lui de faire publier ses œuvres.

Avec l'aide d'un ami, Jouglet a pu travailler pour le magazine Figaro Illustré et le

magazine litéraire Mercure de France. Travailler pour ces magazines était le début d'une

carrière fructueuse en tant qu’écrivain. Il a écrit des récits de voyage qui étaient des

chroniques de ses voyages à de différents pays comme le Japon, les États-Unis, et les

Philippines. Il a écrit aussi des romans et des articles pour des journaux et des magazines. Il a

eu aussi une émission de radio, et était même en charge de la maison d'édition Grasset. Il a

traduit aussi quelques œuvres de l'écrivain autrichien Joseph Roth et l'auteur allemand

Léonhard Frank.

Au Coeur Sauvage des Philippines n'est pas la seule œuvre sur les Philippines que

Jouglet a écrite. Il existe aussi Aventure aux Philippines (un journal sur ses voyages au pays

susdit), et les articles Une Nuit Chez les Sauvages et La Soirée de Manille.

21

CHAPITRE 5

LE TEXTE SOURCE

Au Coeur Sauvage des Philippines est un livre qui présente les observations et les

descriptions de l'auteur René Jouglet de la culture igorot pendant son voyage et son séjour

avec une tribu dans le Mountain Province. Le livre a 13 éditions publiées entre 1934 et 1937,

en anglais et en français. Le titre est procuré par 42 bibliothèques mondialement.

Le livre commence par les raisons pour lesquelles l'auteur a voyagé au nord de Luçon.

Elles sont les suivantes: une invitation d'un ami, la curiosité, le désir de renseigner les

Européens sur les Philippines. L'auteur parle également de différents aspects de la culture

igorot, leurs croyances, leurs coutumes (la décapitation d'ennemis par exemple), leur réligion

(i.e. le polythéisme), etc. Le livre adopte un ton anthropologique puisqu’il compare la culture

igorot avec celle d'Europe, et qu'il soulève le problème d'être civilisé: les Igorots, sont-ils

vraiment sauvages? Les Blancs, d'une certaine manière, sont-ils sauvages aussi? Le livre

adopte un ton un peu philosophique car il invite les lecteurs à réfléchir à leur prochain,

particulièrement à leurs semblables.

22

CHAPITRE 6

LES PROBLÈMES DE TRADUCTION

Dans ce chapitre, le traducteur présente les problèmes de traduction qu’il a essayé de

résoudre en employant les procédés de traduction de Vinay et Darbelnet, particulièrement les

problèmes qui reposent sur les figures de style (la comparaison, la métaphore, et la

personnification) et même les mots culturels. Le traducteur présente également les procédés

utilisés pour les traduire.

6.1 Les figures de style

Pour ce travail, le traducteur a choisi trois types de figure de style à discuter: la

comparaison, la métaphore et la personnification. A partir de différents tableaux, le traducteur

présente la traduction de chaque extrait avec ces figures de style et le procédé utilisé pour

traduire les extraits.

Qu'est-ce qu'une figure de style? Ce sont les utilisations rhétoriques différentes de la

langue qui s'écartent de la construction, l'ordre ou la signification ordinaire. Une figure de

style rend le langage plus expressif afin de mettre en valeur, clarifier ou l’embellir

(www.etudelitteraire.com).

Comme l’on a vu précédemment ces figures de style sont des soucis pour les

traducteurs à cause de <<la complexité de transmettre des significations doubles ou des

utilisations créatives à travers des frontières linguistiques>> (Encyclopedia, 941).

6.1.2 La comparaison

La comparaison est une mise de relation de deux termes, le comparé et le comparant,

à l'aide d'une marque grammaticale (comme, tel, semblable à, etc.). Dans le texte, l'auteur,

23

René Jouglet, a employé cette figure de style pour donner une description plus expressive de

ses observations.

Le tableau ci-dessous présente des extraits qui utilisent la comparaison, la traduction

de ces extraits et le procédé de traduction utilisé:

l'Extrait La traduction Le procédé de traduction

Les hommes, à moins qu'il

soient habillés eux en

Europe, éclatent comme des

jardins. (p.15)

Parang namumukadkad na

hardin ang mga kalalakihan,

maliban na lamang kung

nakadamit silang wari'y

nasa Europa.

Traduction littérale

Les montagnes s’élèvent à

la façon des murailles d’une

fortresse… (p. 22)

Nakatirik ang mga bundok

na parang mga pader ng

isang muog, lantad at

patayo.


Nous le trouvâmes nu

comme un ver… (p. 34)

Dinatnan namin siyang

hubo’t hubad…

Modulation

Elles étaient belles comme

les mauvais archanges. (p.

40)

Magaganda sila, parang

mga pilyang arkanghel.


On cuit là-dedans comme

dans la cuve des sorcières.

(p. 171)

Maluluto sa loob nito na

parang sa loob ng kawa ng

mga mangkukulam.


…elle était de petite taille,

maigre, dure et brune

comme une fourmi.(p. 178)

Maliit siya, payat, malakas,

at maitim tulad ng isang

langgam.


Le monde, tout à coup,

fleurit comme un jardin.

Bigla na lang namulaklak

ang mundo na parang isang

hardin.


24

…ses yeux brûlaient

comme des flammes noires

et comme devait brûler son

corps. (p.179)

Nag-aalab ang kanyang

mga matang parang

madidilim na apoy at

parang sinusunog ang

kanyang katawan


Elle ployait sous Miguel

dans la musique et dans le

vertige des sons, creusée

comme le buisson de liane

sous l’orage. (p.180)

Napapayuko siya sa bisig ni

Miguel sa saliw ng musika

at sa pagkahilo sa mga

tunog, parang isang kumpol

ng baging na nabunot sa

bagyo.

Modulation

…dans une fière chaleur qui

me faisait m’évaporer

comme une éponge

s’évapore , qu’on poserait

sur le sable des Tropiques, à

l’heure de midi. (p. 152)

…sa ilalim ng isang

matinding init na

nagpapatuyot sa akin, tulad

ng isang basahan na

natutuyot, na maaaring

ilatag sa mga buhangin ng

mga Tropiko sa tanghaling

tapat.


Elle se tenait renversée

contre une colonne, tout

adhérente à ce montant de

bois comme une proie de

sacrifice. (p.180)

Sumandal siya sa isang

haligi, nakadikit sa isang

posteng kahoy, parang isang

hayop na iaalay.


25

Il n’apparaissait plus, à ma

gauche, que comme une

ombre, une ombre tout à fait

muette. (p.189)

Mukha na lamang siyang

anino sa aking kaliwa, isang

aninong sadyang tahimik.


Elles éclosent comme les

fleurs des champs. (p.222)

Umuusbong ang mga ito na

parang mga bulaklak sa

mga bukirin


Ils vivent au soleil, il

poussent comme leurs

bananiers. (p. 228)

Namumuhay sila sa sikat ng

araw, lumalaki tulad ng

kanilang mga puno ng

saging.


… sa porte refermée sur les

jeunes gens la contrainte

qu’on aurait exercée sur eux

disparait comme une

ombre; (p. 50)

ang mga pinto nitong

muling isinara sa kabataan,

ang pagbabawal na

maaaring itakda sa kanila,

na nawawala na parang

anino,


L’eau me ruisselait sur le

corps comme si elle y fut

descendue de la pomme

d’une douche… (p. 172)

Umaagos ang pawis sa

katawan na parang

bumabagsak mula sa isang

dutsa.


26

Tableau 1: Les extraits qui emploient la comparaison

6.1.3 La métaphore

La métaphore est une figure de style qui est plus condensée par rapport à la

comparaison à cause de la suppression d'au moins un des trois éléments de la comparaison (le

comparé, le comparant ou la marque grammaticale.

Le tableau ci-dessous présente des extraits qui utilisent la métaphore, la traduction de

ces extraits et le procédé de traduction employé:

La température au fond de

ces cuves longues et

profondes, où nulle brise ne

pénètre, devient vite celle

d’un four. (p. 107)

Ang init sa loob nitong

mahahaba at malalalim na

kawang hindi pinapasok ng

hangin ay mabilis na

nagiging katulad ng init sa

isang hurno.


On cuit là-dedans comme

dans la cuve des sorcières.

(p. 171)

Maluluto sa loob nito na

parang sa loob ng kawang

ng mga mangkukulam.


L’eau me ruisselait sur le

corps comme si elle y fut

descendue de la pomme

d’une douche. (p. 172)

Umaagos ang pawis sa

aking katawan na parang

bumabagsak mula sa isang

dutsa.


27


…divine flèches que la terre

lance vers le ciel. (p.7)

…mga banal na palasong

pinapana ng lupa papunta sa

langit.


…l’un des plus précieux qui

me soient au monde,

Beauvallon; (p.8)

… na para sa akin ay isa sa

mga pinakamahalaga sa

mundo, isang Beauvallon;


…toute bordée d’hibiscus et

de flamboyants, un fleuve

rouge. (p.8)

…napapaligiran ng

gumamela at kabalyero,

parang isang pulang ilog.

Modulation

Les Philippines: sept mille

îles, îlots, et rochers, la

Riviera de l’Orient. (p.9)

Ang Pilipinas: pitong libong

pulo, mga maliliit na pulo,

at mga bato, ang Riviera ng

Silangan,


…elle est vraiment la soeur

de nos villes-frontières

dessinées par Vauban.

(p.13)

…kakambal talaga ito ng

mga bayang nasa mga

hangganan ng ating bansa at

idinisenyo ni Vauban.

Modulation

Les coqs, ce sont des pions

sur un échiquier; ce sont, ce

ne sont plutôt que les signes

de la chance. (p.17)

Ang mga tandang ang mga

peon ng ahedres; simbolo

lamang sila ng suwerte.


28

Lumawig, le Bouddah de

ces êtres primitifs. (p.31)

si Lumawig, ang Buddha

nitong mga sinaunang

nilalang.


…à ses pins qui baignent

dans la mer, à ce nid de

verdure. (p.8)

...ang kanyang mga pinong

sinasalamin ng dagat, itong

pugad ng luntian.


…du mont Pulog, son ciel

et son Olympe, (p.31)

… mula sa Bundok Pulag,

ang kanyang langit at

kanyang Olimpus,


La montagne, au temps de

la récolte du riz, c’est cet

escalade de verdure qui

s’étend à perte de vue…

(p.55)

Sa panahon ng anihan ng

palay, itong bundok ay

isang hagdan ng mga

halaman na lumalatag sa

lahat ng lugar na

matatanaw…


…a mis à la voile vers l’une

ou l’autre de ces Thébaïdes

de la sauvagerie. (p.79)

ang naglayag papunta sa

bawat isa sa mga Thébaïdes

ng kabangisan.


Il coupa donc le mal dans sa

racine… (p.81)

Pinutol na niya ang

kasamaan sa ugat pa lang…


…ces enfants d'une autre

Arcadie. (p.84)

…ang mga batang ito ng isa

pang Arcadie.


29

sol de la nouvelle Golconde

(p.91)

ang lupa ng bagong

Golconde


…fauchés à chaque seconde

par une sarabande d’éclairs.

(p.103)

… pinutol sa bawat segundo

ng isang sayaw ng mga

kidlat.


Le Dieu vit dans son

Olympe (p.166)

Nakatira ang Diyos sa

kanyang Olimpus


Mais dans les territoires de

la Mountain Province, dans

ces villages encaissés de

quinze cents et de deux

mille mètres, c’est en mai et

en juin, vers le midi, un

avant-goût de la rotisserie

du diable. (p. 173)

Ngunit ang mga lupain ng

Mountain Province, dito sa

mga binakurang nayong

may isang libo’t limang

daang katao at may lawak

na dalawang libong metro,

tuwing Mayo at Hunyo,

bandang tanghaling tapat,

ay parang isang patikim ng

impyerno.

Modulation

…une sorte de feu

d’enfer… (p. 190)

isang uri ng mala-

impyernong init


…fit un détour par Macao,

ce Monte-Carlo de

l’Extrême-Orient…(p. 217)

…lumiko papuntang

Macao, ang Monte Carlo ng

Dulong Silangan…


30

Tableau 2: Les extraits qui emploient la métaphore

6.1.4 La personnification

La personnification est la figure de style qui attribue à une chose abstraite les

caractéristiques d'un être animé (homme, animal).

Le nouveau pacha n’avait

rien pu contre une telle

force. (p. 84)

Walang nagawa ang bagong

pacha para labanan ang

ganitong puwersa.


Les moeurs des hommes,

voila une autre nourriture.

(p. 86)

Ang mga kaugalian ng mga

tao, iyan ang ibang putahe.


C’était une nuit chaude,

épaisse et noire, partout

rayée du vol des lucioles,

une pluie de petites étoiles.

(p. 122)

Mainit ang gabi, malalim at

madilim. Gumuguhit sa

lahat ng dako ang paglipad

ng mga alitaptap na parang

isang ulan ng mga munting

bituin

Modulation

Elle le fit avec un débit

rapide, une sorte d’autorité

mécontente. (p.124)

Ginawa ito ng babae habang

mabilis na nagsasalita, na

parang isang di-kuntentong

opisyal.

Modulation

Quant à Miguel, il n’avait

fait que passer dans la

tenaille. (p. 126)

Kinailangan lang ni Miguel

na dumaan sa mga sipit

Modulation

31

Le tableau ci-dessous présente les extraits qui utilisent la personnification, la

traduction de ces extraits et le procédé de traduction utilisé:


Elle se réjouissait le temps

coulait dans cette félicité.

(p. 45)

Nagalak siya at masayang

dumaan ang panahon.


La civilisation fraie son

chemin, et la croûte de

vernis dont elle recouvre

parfois ce dur fonds de

rancune, ne manque pas de

craquer à l’occasion. (p.71)

Ang sibilisasyon ang

gumagawa ng sarili nitong

daan, at nabibiyak, dahil sa

naipong galit, ang aspaltong

kadalasang tumatakip rito.


L'odeur à laquelle on ne

s'habitue pas roule sur le

dos de la brise. (p.113)

Dala ng hangin ang amoy

na hindi makasanayang

malanghap;

Modulation

La renommée va plus vite

que le son des trompettes.

(p. 134)

Mas mabilis kaysa sa tunog

ng mga trumpeta ang

reputasyon.


Au moment où l’on

n’espère plus, il arrive que

la chance luise. (p.158)

Sa sandali ng kawalang

pag-asa nagliliwanag ang

pagkakataon.


…comme si la fièvre de la

vie ne pouvait aboutir qu’au

massacre. (p.7)

…na para bang wala nang

ibang patutunguhan ang

silakbo ng damdamin ng

buhay kundi patayan.

Modulation

32

La bonne humeur nous

ouvrit quelques portes. (p.

30)

Ang magandang palagayan

ng loob ay nagbukas ng

ilang pinto para sa amin.


La mélancolie du silence

emplissait un coeur,

l'auberge et le monde.

(p.180)

Pinupuno ng lumbay ng

katahimikan ang puso, ang

otel, at ang mundo.


Puis le silence se fit, un

silence qui rejoignit celui de

la nuit, qui s’y fondit. (p.

123)

Tapos, nagkaroon ng

katahimikan, isang

katahimikang sumama sa

katahimikan ng gabi’t

humalo rito.


…que ce village, qui nous

avait paru endormi, ne

l’était pas le moins du

monde; il veillait, en

silence, dans la nuit. (p.35)

At bigla naming napansin

na itong nayong inakala

naming tulog ay hindi

naman pala; tahimik itong

nagmamatyag sa gabi.


…la nuit regna. (p.41) …naghari ang gabi. Traduction littérale

…l’ivresse fraîche et

joyeuse ne fait pas de ces

distinctions. (p.60)

hindi napapansin ng

masarap at masayang

pagkalasing ang ganitong

mga pagkakaiba.


33

Tableau 3: Les extraits qui emploient la personnification

6.1.5 Explication sur les procédés utilisés pour traduire les figures de style

La plupart des extraits avec les figures de style sont traduits avec la traduction

littérale, un procédé de la traduction directe. En faisant ce procédé, les lecteurs se

familiariseront avec le style de l’auteur. Le texte source contient les observations et les

descriptions de l’auteur sur les lieux, l’environnement et les gestes, et certaines descriptions

emploient les figures de style; c’est le style de Jouglet. Donc, il est important d’employer la

traduction littérale pour garder ce style de l’auteur.

Pour certains extraits, le traducteur a employé la modulation, qui fait partie de la

méthode de la traduction oblique, car si l’on ne fait pas cela, la traduction causera une

confusion. L’emploi de la modulation rend l’expression plus naturelle à la langue d’arrivée,

cela veut dire idiomatique. L’emploi de ce procédé rend également la traduction claire.

…un petit village perdu

dans les rizières, cuit par le

soleil et désert à cette heure.

(p. 65)

…isang maliit na nayong

nakatago sa mga palayan,

sinusunog ng araw at isang

disyerto sa ganitong oras.


Le soir tombe. Les phares

clignotent. La mer s’est

assoupie. (p.226)

Sumapit na ang gabi.

Kumukuti-kutitap ang mga

parola. Naging payapa ang

dagat.

Modulation

34

6.2 Les mots culturels

Un autre problème de traduction concerne les mots culturels ou les termes qui sont

basés exclusivement et fortement sur une culture. A cause de cela, il est difficile à les traduire

en une autre langue (Mizani, translationdirectory.com).

Le traducteur a classé les mots culturels dans le texte source selon les catégories de

Peter Newmark dans le livre Textbook on Translation.

a. Écologie (flore, faune, collines, vents, etc.)

Les mots culturels Traduction Procédé

le delta de Tonkin (p.29) delta ng Tonkin emprunt

les calebasses de riz (p.31) mga kalabasa modulation

geyser (p.192) geyser emprunt

prairie (p.210) parang traduction littérale

Tableau 4: Les mots culturels sous la catégorie Écologie

b. Culture matérielle (nourritures, vêtements, maisons et villes, transport)


douves, parapets,

échauguettes (p.13)

bangbang, mga pader na

nagsisilbing pananggalang,

mga tore ng bantay

modulation

carromatas (p.14) mga kalesa modulation

La bure des Cordeliers

(p.14)

damit ng mga Cordeliers modulation

à gigot (p.15) palapad modulation

banlieue (p. 210) sa karatig-lugar ng lungsod modulation

35

autostrade (p.19) isang kalsadang modulation

auberge (p. 23) otel equivalence

aubergiste (p. 24) ang tagapamahala ng otel equivalence

pasteurisée (p. 126) pinakuluan modulation

lard (p. 164) baboy modulation

hareng (p. 164) tamban traduction littérale

bunggalow (p.181) bunggalo traduction littérale

patisseries (p.220) mga tinapay modulation

beef-tea (p. 231) beef-tea emprunt

apéritif (p.231) apéritif emprunt

des bonbons (p. 36) mga candy traduction littérale

sucrecries (p. 37) mga candy modulation

le rez-de-chaussée (p. 20) ang silong modulation

les dortoirs des pensionnats

(p. 179)

mga dormitoryo ng mga

paaralan kung saan

nangangasera ang mga

mag-aaral

modulation

boulevard (p. 18) lansangan modulation

chaise-longue (p.230) upuang pahaba calque

Tableau 5: Les mots culturels sous la catégorie Culture matérielle

36

c. Culture sociale (travail et loisirs)


en faux-bourdon (p.38) estilong faux-bourdon emprunt

un jazz-hot (p. 133) isang jazz-hot emprunt

phonographe (p. 133) ponograpo traduction littérale

bel canto (p. 133) bel canto emprunt

grand opera (p. 133) grand opera emprunt

cantonnier (p. 137) mga gumagawa ng daan modulation

hammam (p. 190) hammam emprunt

coolie (p. 223) coolie emprunt

Bordelaise (p. 225) isang babae mula sa

Bordeaux

modulation

Yankee (p. 225) Yankee emprunt

moï (p. 185) moï emprunt

fantan (p. 18) fantan emprunt

tango (p. 180) tango emprunt

livret (p. 215) livret emprunt

operette (p. 215) operette emprunt

sarabande (p. 103) sayaw modulation

wagonnet électrique (p.

133)

trolley traduction littérale

Tableau 6: Les mots culturels sous la catégorie Culture sociale

37

d. Organisations, coutumes, activités, procédures, concepts (politique et administrative,

réligieux, artistique)


d’un Pan asiatique (p. 12) ng isang Asyanong Pan emprunt

bill d’indépendence (p. 16) panukalang-batas patungkol

sa kalayaan

traduction littérale

la joie de vivre (p.25) joie de vivre emprunt

les hallebardes des Suisse

d'église (p.18)

mga sibat ng mga bantay na

Suwiso ng Santo Papa

modulation

cornette blanche (p. 46) puting Kornet traduction littérale

pacha (p. 80) pacha emprunt

Titans (p. 54) mga Titan emprunt

nymphes (p. 101) nimpa traduction littérale

Moyen Age (p. 123) Gitnang Panahon traduction littérale

benedicite (p. 140) panalangin bago kumain modulation

Rogations (p. 142) mga Rogation emprunt

classicisme (p. 182) Klasisismo traduction littérale

Bourse (p. 188) Pamilihang Sapi traduction littérale

Chambre du Commerce (p.

215)

Tanggapan ng Komersiyo calque

l’oncle Sam (p. 217) Uncle Sam traduction littérale

Immigration des États-Unis

(p. 227)

Imigrasyon ng Estados

Unidos

calque

aide-de-camp (p. 216) aide-de-camp emprunt

38

attachés militaires (p.59) mga kinatawang pandigma calque

Conquistadors (p.13) mga Conquistador emprunt

Hellenique (p. 153) Hellenic traduction littérale

Tableau 7: Les mots culturels sous la catégorie <<Organisations>>

6.2.1 Explication sur les procédés utilisés pour traduire les mots culturels

Pour traduire les mots culturels, le traducteur a utilisé les deux procédés de traduction,

directe et oblique. Les procédés de traduction directe, l'emprunt, le calque et la traduction

littérale, ont été utilisés pour présenter et préserver le milieu culturel de l'auteur en tant

qu'écrivain européen. C'est important parce que le texte source a une nuance anthropologique:

un tribu ethnique philippin est décrit, et de temps en temps, la culture de ce tribu est comparé

avec la culture européenne, aux yeux d'un européen; la préservation du point de vue européen

est importante à ce ton anthropologique de l’œuvre, essentiel à la comparaison de deux

cultures. La traduction littérale, un procédé de la traduction directe, rend possible cette

préservation.

Les procédés de traduction oblique sont utilisés pour éviter la confusion et

l'incompréhension, car certains mots se réfèrent à <<rien dans la métalinguistique de la

langue d’arrivée> (Vinay et Darbelnet, 49). Le traducteur a employé par exemple la

modulation pour donner les termes plus généraux que certains mots culturels, pour rendre les

extraits plus compréhensibles, comme <<les pâtisseries>> par exemple. L’utilisation de

l’adaptation est faite à cause de la manque des termes exacts en filipino pour quelques mots

culturels dans le texte originel, comme <<auberge.>> Donc, le traducteur a employé ce

procédé, autrement dit reproduire une même situation des moyens stylistiques et structuraux

différents, pour préserver le message ou le sens de l’extrait original.

39

CHAPITRE 7

LA TRADUCTION D’AU COEUR SAUVAGE DES PHILIPPINES:

<<SA SENTRO NG PAGIGING DI-SIBILISADO SA PILIPINAS>>

40

Galing Canton, papunta ako sa Hong Kong kung saan wala ng ibang pinag-usapan

kundi ang giyerang panlabas at sibil, na para bang wala nang ibang patutunguhan ang silakbo

ng damdamin ng buhay kundi patayan. Gabi na. Habang nakadapa sa isang upuang gawa sa

tela sa gilid ng Peak, naririnig kong umaalingawngaw sa paligid ang mga boses ng mga taong

nag-imbita sa akin. Simula hapunan, wala na kaming ibang pinag-usapan kundi ang Pasipiko,

isang paksang kakaiba’t napakasensitibo, medyo mas kumplikado, nakakatakot, at

mapanganib, at para ako’y matahimik, kailangan kong magbigay ng aking kuro-kuro tungkol

dito. Ngunit nababagot ako ngayon sa pakikinig sa mga pagpapaliwanag ukol sa mga baril at

kanyon. Iniisip ko ang kalikasan, ang aking kailangang kailangan: ang mga puno, ang mga

dagat, ang Colombo at ang Kandy, ang mga puno ng niyog at mga bunga nito, mga banal na

palasông pinapana ng lupa papunta sa langit. Naiisip ko ang daan mula Phnom Penh

papuntang Angkor, iyong nasa silangan, isang tumpok, isang bunton ng mga buhay,

makakapal, matataba, at nakalalasong dahon, ang pamamayani ng mga halaman, ang mga

gabing puno ng bituin sa karagatan ng bansang Hapon, ang mga mapuputlang umaga ng lawa

ng Chuzenji, ang mga mapupulang banging nagsisilbing mga bundok sa paanan ng Sinai, ang

mga kulay-abong dapithapon ng Messine, ang baybayin ng mga Maures, ang kanyang mga

pinong sinasalamin ng dagat, itong pugad ng luntian na para sa akin ay isa sa mga

pinakamahalaga sa mundo, isang Beauvallon1; at nagkukubli talaga ako rito upang lalong

iwasan ang pakikinig sa mga away ng mga tao.

Tamang-tama, kakatanggap ko lang ng sulat mula sa Pilipinas: “Hindi ako naiinggit

sa iyo, ikaw na nagbabalik sa aming bansang banayad ang klima. Kapag nakabalik ka na sa

Paris, kailangan mo pang subukang ilarawan sa iyong isip ang daan papunta sa aking bahay

1 Isang lugar sa timog-silangan ng Pransya, sa bayan ng Saint Tropez, na may magagandang dalampasigan

41

na napapaligiran ng gumamela at kabalyero, parang isang pulang ilog. Pero bakit hindi ka na

lang pumarito para makita ito? Dalawang araw lamang ang Maynila mula sa Hong Kong.”

Kinakausap ako muli ng aking kaibigang alam ang kanyang ginagawa, at isang

magandang pagkabalisa ang pagkabalisang matuto mula sa kagandahan ng rehiyong umaabot

hanggang sa hilaga ng Luzon, isang uri ng tumpok na mabundok, kung saan, dagdag niya,

may mga tribong hindi gaanong kilala, na namumuhay sa tunay na kawalang-kabihasnan.

Papadaliin niya raw itong pagtuklas para sa akin.

Nagpaalam ako sa mga taong nag-imbita sa akin. Sa otel, dinala ko itong listahan ng

mga pupuntahan at mga pansamantalang titigilan, na ang kakayahang mang-akit ay alam na

alam ng mga travel agency. Sa pamamagitan ng pagbabasa nito magsisimula, magpapatuloy

sa pamamagitan ng paggawa ng itineraryo, at, bilang pagtatapos, magpapakaligaw, sapagkat

nabubuo ang lahat sa oras na magkaroon ng konting lakas ng loob, at hindi halatang ang lakas

ng loob sa paglalakbay ang nawawala sa manlalakbay.

Ang Pilipinas: pitong libong pulo, mga maliliit na pulo, at mga bato, ang Riviera2 ng

Silangan, ayon sa mga polyeto. Wala na akong iba pang alam tungkol dito bukod sa mga

sumbrerong gawa sa Maynila, na walang kasinggaan, at mga tabakong sinasabing napakataas

ng kalidad. Sa huli, walang akong ibang alam sa kapuluang ito maliban doon sa mga galing

sa mga libro.

Ngayon, naintindihan kong kailangan ang maraming sulatin, at bubuuin ang bawat isa

ng maraming tomo, para bigyang impormasyon ang mga tao sa Europa tungkol sa bansang

2 Baybayin sa timog ng Pransya na nakaharap sa dagat Mediterano.

42

ito na malawak, may hiwa-hiwalay at magkakaibang mga pulo, Katoliko at erehe, Malay,

Mahometans, mga Hitano ng dagat, at itong mga di-pangkaraniwang maliliit na patyo.

Pasasabikin ko talaga ang mga manlalakbay at mga mananalaysay. Para sa akin, dadalhin ako

ng aking mga paa --- dahil naglakbay nga ako --- sa isang rehiyong para sa akin ay tila

pinaka-nakamamanghang puntahan, ang hilagang Luzon, ang Mountain Province ng mga

Amerikano, ang bayan ng mga Igorot, ng mga kagandahang likas at ng mga sinaunang tao.

43

I Maynila

Dumating ako sa Pilipinas sa isang punlaan ng mauulap na islang nakukumutan ng

mga gubat na mistulang walang nakatira, at binutas ng mga maliliit na look kung saan

nililipad ng hangin at inuugoy ang bangkang pangisdang may dalawang patulis na layag, na

labis na gumigiwang-giwang.

Sa abot-tanaw, may matataas at bilugang tuktok na sinasabing walang iba kundi mga

bulkan, dahil sa itsura ng mga ito. At totoo naman, bagaman ang mga ito’y natutulog. Sa

Maynila, paminsan-minsan, yumayanig ang lupa sa ilalim ng iyong mga paa. Tumatagal ito

nang mga sampu o dalawampung segundo, o isang minuto. Mawawalan ka ng balanse.

Biglang humihinto nang sabay-sabay ang mga maliliit na kabayong Filipino. Pagkatapos,

magsisimula ulit ang buhay.

Nasa gitna ng look ng Cavite, na sinasabing isa sa mga pinakamagagandang look sa

mundo, ang Maynila. Sa nasabing look, winasak kamakailan ng isang iskuwadrang

Amerikano ang isang pulutong na Kastila mula sa Pasipiko. Tatlong barko: gawa sa kahoy

ang dalawa, ang pangatlo sa bakal ngunit walang armas. Sinikap nilang paputukin ang ilang

balang hindi umaabot sa mga barkong pandigma ng kalabang nakakapagpaputok nang di-

hamak mas malayo. Tinupok agad ng apoy ang mga barkong kahoy. Isa itong malaking

labanang pandagat, ayon sa mga pahayagan.

Sa pagtanaw sa mga lupaing nakapaligid sa look ng Cavite at sa mga pulong

nakakalat dito, mararamdaman agad ang isang ugnayan sa lupang hindi pa nabubungkal,

44

basal pa, ang huling kublihan ng isang Asyanong Pan3, isang lupaing sadyang ginawa upang

ako’y pasayahin. Mararamdaman ang isang lupang madaling gumuho, maitim, masagana,

isang lupa na ubod ng baho, at mga gubat ng mga baging kung saan nakakakilos nang payapa

ang mga hayop. Ngunit isa lamang ito sa mga malikmatang pinagtutuunan natin nang lubos

sa pamamagitan ng pagbibigay-layaw sa ating mga sarili. Mga lambak at mga burol na

karaniwang mabato ngunit sagana, sapagkat naglalaman ang mga ito ng pangunahing pagkain

ng tao: ang ginto.

Bilog na bilog ang ilalim ng look. Nakasandal ang bayan sa mga bundok na ang mga

tuktok ay naglalaho sa mga ulap.

***

Habang papasok ng Maynila, may naramdaman akong kakaiba. Naalala ko bigla ang

isang bayan kung saan ako lumaki, napapaligiran ng mga kanal at mga pader, ang bayang

dating bantay-sarado. Ito ang sinaunang bayan ng mga Heswita at mga Conquistador4, na

nananatiling buo, tago sa loob ng mga pader nito: Intra-Muros. Dahil sa mga bangbang nito,

mga pader na nagsisilbing pananggalang, mga tore ng bantay, kakambal talaga ito ng mga

bayang nasa mga hangganan ng ating bansa at idinisenyo ni Vauban.

Napaliligiran ang makikipot na kalsada ng mga kumbento at makukulay na simbahan

kung saan dinadamitan ang mga imahen. Nagkukumahog doon ang mayayamang Kastila

bilang penitensya para sa mga nagawa ng mga anak nilang magulong namumuhay sa Madrid.

Si Primo de Rivera, bukod sa iba pa, ang maririnig na naglalakad sa isa sa mga daang

3 Ang diyos ng mga pastol, ng pangangaso at mga hayop at halamang naninirahan sa mga bundok sa mitolohiyang Griyego. 4 Tawag sa isang Kastilang mananakop

45

aspaltado. Sinasabing may kinalaman siya sa kasaysayan ni Aguinaldo, isang rebolusyonaryo

ng makabayang panahon at unang pangulo ng isang republikang wala na sa pangangasiwa ng

mga Kastila.

Dumating ang mga Amerikano. Nagpatayo sila sa paligid ng unang bayan ng

pangalawang bayang hindi naiiba sa ating naiisip: malalapad na abenida at mga bunggalong

gawa sa kahoy.

Napaliligiran ang mga daang ito ng mga kabalyero at mga gumamela, isang mapulang

Pasipiko sa ilalim ng matinding liwanag. Sa kalsada, kasama ng mga kotseng galing ng

Detroit at Chicago, bumibiyahe ang mga lumang sasakyang inaarkila, yaong maliliit na

kalesang ginayakan ng mga ipinintang bulaklak; walang puwedeng magsabing salat sa

bulaklak ang Maynila.

Makikita ang mga dalagang nakaputi at nakabughaw, ang iba nama'y nakasuot ng

damit ng mga Cordeliers5. Makikita rin ang mga naka-bestidang makukulay, ngunit kulay-

rosas ang namumukodtangi. Nakadamit na parang mga taga-Europa ang karamihan.

Matingkad ang kanilang mga kutis, lalo’t higit ang kanilang mga mata.

Ang matatandang babae at ang mga malayang aristokrata ay laging nakasuot --- at

tama rin naman sila --- nitong damit Filipinong nagpapaalala sa akin ng parehong kasuotan

ng mga babae sa mga kahariang Pranses at Kastila noong ika-17 siglo: alampay na manipis,

mga manggas na palapad, mahahabang buntot. Naroon din ang mga nakasuot ng

5 Isang samahan sa Pransya noong ika- 18 siglo na nakipaglaban para sa pagtataguyod ng karapatang pantao

46

eskapularyong kitang-kita sa kanilang mga dibdib at likod. Ngunit kapag inangat ang palda,

makikita ang kamisong puntas.

Parang namumukadkad na hardin ang mga kalalakihan, maliban na lamang kung

nakadamit silang wari'y nasa Europa. Gawa sa maslin ang kanilang mga maluluwag na

tsalekong nadidisenyuhan ng dahon, luntian, kulay-rosas, kulay-kanaryo, dilaw, kulay-rosas

ulit. Marahil kulay-rosas ang kaakit-akit sa lahat.

Makikita ang mga bakurang bughaw na bughaw.

Nakakatuwa ang kulay sa ilalim ng maaliwalas na langit at kaakit-akit ang dapit-

hapon. Wala na halos mga paring nagsusuot ng itim, pero nakasuot sila ng sumbrerong gawa

sa malambot na pyeltro. At ang mga opisyal na dapat nakasuot ng kaki ay nakatayo sa ilalim

ng puting payong.

***

Gusto ko nang makarating sa Mountain Province sa lalong madaling panahon,

sapagkat, ayon sa aking kaibigan, maaakit talaga dito ang halos buo kong pagkataong

nananatiling mahilig na mahilig sa magagandang likas na tanawin.

Naging mahirap puntahan ang Mountain Province sa matagal na panahon, at

masasabing dahil sa kawalan ng mga daan, pati sa galit ng mga tribong naninirahan doon,

magdadalawampung taon na talaga itong hindi kilala. May mga misyonaryong pumupunta,

mga mananaliksik naman iyong iba. Hindi pa rin ligtas, at hanggang ngayon, maliit ang

47

bilang ng mga Puti na namamalagi rito: mga Paring galing ng Belgium, mga pastor na galing

ng Amerika. Sa ilang mga lugar, may kampo ng konstabularyo, o sa madaling sabi, ang

kapulisan.

Ngunit kailangang magpalipas ng ilang araw sa Maynila. Noong Linggo ng umaga,

sinamahan ako ng aking kaibigan hanggang sa daungan, at sa hapon, sa karatig-lugar ng

lungsod, sa Singalong.

Kaya naman nasaksihan ko ang pagdating ng mga pinunong Pilipinong galing ng

Washington at dumaan sa Paris.

Hindi sila natuwa sa panukalang-batas patungkol sa kalayaan. Kinailangan nilang

sabihin kay Pangulong Roosevelt na sapagkat siya’y isang ideyalista, wala na siyang ibang

magagawa kundi ang magbigay ng utos ng pag-atras. Sa simula pa lang, hindi na nila siya

nakumbinsi, at pinaingay ng pahayagan ng Maynila ang pagtitipon para sa kanilang

pagdating. Walang kabuluhan ang pagpapaingay nito. Nakakabit sa mga hawakan ng

bisikleta ang mga banderang papel “Agarang ganap na paglaya,” mga banderang

ipinampalamuti ng mga kutsero sa tenga ng kanilang mga kabayo. At doon nagtapos ang

demonstrasyon. Kaunting ingay, kakaunting ang nagsidalo. At tungkol naman sa mga tao,

pangamba ko, isa itong pagpapakita ng kawalang-pakialam. (Mukhang hindi na ganun

ngayon.)

Ngunit ngayong hapon, ang gulo-gulo sa Singalong! Dalawang tandang na armado ng

mahahaba at makikintab na tari ang buong tapang na naglalaban sa loob ng isang

kuwadradong arenang binakuran ng mga rehas na bakal na animo’y kulungan. Sa kabila

48

nitong pankah6, agad naging nakasusulasok ang hangin, tumutulo ang pawis sa iyong

katawan. Bahala na! Makikita yaong mapupusok na manok na bumabalik sa isang sagpungan

ng mga duguang balahibo, na ang isa’y hindi matanggal ang kanyang tari mula sa buto nung

kalaban. At namatay ang isang tandang. Subalit, sa tinginan dinaan ang pusta ng isa sa isa,

kasabay ng mga sigawan. Ang mga tandang ang mga peon ng ahedres; simbolo lamang sila

ng suwerte.

Heto ang bumulaga sa akin simula nang dumating ako: ang walang patid na kasiyahan

sa pagsusugal nitong mga tao, na talagang mga tamad hanggang sa kaibuturan. Humihiram

ang boy mula sa kanyang amo ng dalawang piso, ipangsusugal at ipapatalo. Mula sa hagdan,

halos walang kagatul-gatul na isasagawa ng boy ang pagtira sa kanyang damahan.

Makakakita sa mga daan, sa mga harap ng bahay, ng mga damahang mosaik. Sapat na ang

makahanap ng kalaro.

Wala itong pagkakaiba sa mga lugar sa labas nitong mga isla ng Pasipiko. Hindi pa

kasama ang magulong fantan7 ng Macao, ang kadalasang malalaking pustahan ng mga taga-

Shanghai tuwing may karera ng mga aso, tulad ng tuwing may mga kampeonato ng pelotang

Basque. Nakita ko sa Tsina, sa Pakhoï, ang ilang may-ari ng mga tindahan na nakaupo’t

naka-umpok sa harapan ng kanilang pinto at, dahil gumuhit na rin lang sa bangketa ng

damahan gamit ang yeso, naglalaro mula umaga hanggang gabi, habang naghihintay ng

mamimili.

***

6 Isang uri ng pamaypay na ginamit sa Timog Asya mula pa taong 500 BC 7 Isang uri ng sugal sa Tsina na maihahantulad sa ruleta

49

Sa gabi, magpapahangin kami nang kaunti sa lansangan ng Dewey na nakaharap sa

dagat. May mga pares na nakaupo sa mga bangko, silang lahat ay nasa ilalim ng mga puno ng

niyog.

50

II Ang Daan na May mga Mangga at Dinamita

Ang daan mula Maynila papuntang Baguio, na matatagpuan sa Mountain Province, ay

may dalawang katangiang ibang iba: isang kapatagan at isang kabundukan.

Una, isang kalsadang may mga hanay ng puno ng mangga sa gilid, at makikitid na

halamanan ng gumamela sa magkabilang panig (pahaba, samakatuwid). Ito ang ayos ng

kalsada na may puwang para sa bawat sasakyan, kaya naiiwasan ang mga banggaan, at

puwedeng gayahin sa Europa at sa halos lahat ng lugar.

Isang kakaibang pagsasama ng kasalukuyan at nakaraan: nakapatong sa mga poste

ang mga kubo, parang iyong nakikita sa Cambodia at halos sa buong Malaysia. Hanggang sa

hitsura ng bahay, maaaring makita ang mga ugnayan ng mga lahi. Ang mga Annamites, na

sa katunayan ay mga Tsino, ay hindi ganito gumawa ng bahay; nasa lupa ang silong ng

kanilang mga kubo. Meron kaming nakitang bahay kubong masasabing nasa

daanan. Kinailangan ng may-ari na pumili ng bagong tanawin. Tinawag niya ang kanyang

mga kapitbahay at dumating naman sila. Iniangat nilang lahat ang mga poste mula sa lupa

kung saan ito nakabaon. Ikinarga nila ang bahay sa kanilang mga balikat at nagsimula silang

lumakad. Nasa gitna sila ng daan nang kami’y dumating. Sumusulong sila nang banayad, na

nagpapaugoy nang marahan sa bahay na marupok. Inilagay nila ito sa gilid para makaraan

kami, at habang naghahanda ako para kumuha ng litrato, may mga batang nagtatakbuhan at

umaakyat; naka-kuwadro ang kanilang mga mukha sa mga butas na nagsisilbing mga

bintana. Nasa harapan sila, nagtatawanan, at nasisiyahan.

Nakikita naming dumadaan sa madamong gilid ng kalsada ang mga babaeng may

51

maiitim na buhok, tuwid na tuwid at halos hindi makagalaw: meron silang payong na

nakapatong nang pahalang sa ulo, hindi nakabalanse nang maigi. Ang kanilang mga manggas

ay palapad at gawa sa puntas. Lumalakad silang nakaimbay ang mga braso, habang may

matabang sigarilyo sa gilid ng bibig.

Nakakita ako ng mga pantalong pula na talagang nagpasaya sa akin noong bata ako;

pinangarap kong suotin ang mga ito habambuhay, isang ambisyong aking binalikan noon

pa. Ngunit dito, suot sila ng mga taga-ayos ng kalsada.

Sa lahat ng nayon, suot ng mga babae ang mga kilalang malalaking balabal. Suot

naman ng mga lalaki ang mga kamisetang kulay-rosas. Tulad sa Maynila, syempre. At kahit

saan, nakakakita rin ako ng mga simbahang gawa ng mga Kastila. Nananatiling matatag ang

ala-ala ng Espanya. Mapapansin ito sa mga pampublikong lugar, sa lahat lahat, bagaman sa

isang paraang wari’y negatibo: ang rebulto ni Rizal, ang pambansang bayaning binaril ng

mga dati niyang pinagsisilbihan. Inabutan pa nga namin si Rizal sa ilalim ng isang reflector

na pinaliligiran siya ng mga sinag sa gabi, inilalantad bilang isang Diyos, sa kaluwalhatian.

Makikita ang mga palayan sa magkabilang-panig ng mga daan, pati na ang tubo na

ang mga may-ari ay mamasamain ang pagbibigay ng kalayaan. Hindi na kasi makakapasok

nang walang buwis sa Estados Unidos ang asukal mula sa Pilipinas at lalala ang kumpetisyon

sa Cuba. Sa pag-alis ng mga Amerikano, magiging disyerto ang ilan sa magagandang lupaing

ito na may mataba’t maitim na lupa. Sa lahat ng maaaring isaalang-alang sa pulitika, mas

mabigat ang damdamin kaysa sa pakinabang.

Nakatirik ang mga bundok na parang mga pader ng isang muog, lantad at patayo. Sa

52

tingin pa lamang sa mga ito’y maiintindihan mo na ang hirap na dinanas ng mga Kastila sa

pagpunta sa lupain ng mga malulupit na taga-bundok. Mukhang mas matindi pa ang hirap

kapag nasa gitna na ng mga bundok: talagang magulo.

Ang daang ngayo’y makipot na at isa na lang ang direksyon, at may mga harang kung

saan maghihintay ka ng pagkakataong makaraan, ay mabilis na umaakyat nang paliko-liko, at

laging makikita ang mga bangin, malalakas na agos, mga talon, mga tanawing

nakamamangha. Walang araw na hindi gumugulong ang bato rito. Tuwing panahon ng tag-

ulan, masasabing wala talagang makakaraan dito.

Wala pa halos labinlimang taon ang nakalipas nang simulan ng mga Amerikanong

pasukin ito, gamit ang lakas ng dinamita. Umaasa silang matapos ito sa loob ng lima o anim

na taon. Kaya’t hahatiin ng dinamita ang isla mula hilaga hanggang timog, at sa kabuuan ng

kanilang paghahanap, walang ibang makikita kundi ang walang saysay na kalupitan.

Sa paanan nitong kabundukan, may isang otel: Klondyke.

Isang bunggalong kasing luwag nitong otel, na may mga upuan at mesang nakahanay

sa ilalim ng isang nakauwang na bubong. Natatakpan ng mga baging ang mga posteng

sumusuporta sa bubong. At sa mga lalagyan, namumukadkad ang mga bulaklak, kasimputi ng

mga liryo, mahalimuyak, at hindi pamilyar sa amin. Sa kanan, isang maliit na kulungan na

may mga usang nakapiit, at ramdam sa mga ito ang simoy at lilim ng bundok kung saan sila

namuhay nang malaya. Nananatili sila rito ngayon, upang sumandal sa bakod na gawa sa

alambre, upang magmakaawa. Bukod dito, may iba pang yaman ang lugar; isa itong lunan

ng pahingahan. Wala na akong ibang maalala patungkol sa ginagawa rito. Ngunit hindi lahat

53

ay nabibigyan ng pagkakataong makita ang isang likhang nabibilang sa kategorya ng

Doonogo. Makakakita roon ng tatlo o apat na lugar na sisimulang gawing mga silid at mga

paliguan. Matatagpuan sa labas ang mga dutsa, sa isang lugar na gawa sa tabla, na langit ang

bubungan. May naghukay ng isang languyang labindalawang metro ang haba.

Makisig ang tagapamahala ng otel. Halatang meron siyang lunas sa mga sumpong na

kailanman ay imposibleng hindi maramdaman sa ganitong mga pag-iisa. Ipinagmamalaki

niya ang mga pag-aari niyang paliguan at inumin, pero mukhang paborito niya ang kanyang

zoo. Niyaya niya akong bisitahin ito. Sinamahan niya ako. Marahil isa siyang dating

mangangasong galing sa malayong lugar, galing sa hilagang dulo ng Rocheuses, isang

retiradong minero ng ginto sa “Klondyke.”

Klondyke: paghahanap ng ginto. Ginto: ang kawalan ng mga daan at seguridad ang

humadlang sa sistematikong pagmimina nito. Ginto, meron ba nito rito tulad ng sinasabi,

tulad ng nasa South Africa, na kayang ibalik ang sigla ng lahat?

Babalik kaya ang panahon na dadaan sa rutang ito ang mga nakikipagsapalaran, ang

kanilang mga dala-dalahang nasa kustal, at may hibang na pag-asa sa puso?

Ngunit sadyang imposible ito sapagkat hindi na sa anyo ng mga tipak mahahanap ang

gintong nasa mga deposito ng mineral na nagsisimula nang bumungad sa amin; nasa anyo na

ito ng batong mineral. Isang matagal at magastos na gawain ang pagmimina; posible lamang

ang paghahanap ng ginto para sa mga may puhunan. Nagsimula na ito.

54

Sa Baguio, dalawang libong metro ang taas, tama lang ang lamig ng hangin,

humahalimuyak sa bango ng mga puno ng pino. Maaaring masabi ang joie de vivre8. Ngunit

mukhang musmos pa lang at nagbabago pa rin ang lupa. Mga lindol, mga pagguho ng lupa,

pag-init ng lupa, mga madudulas na bundok, mga nayong nawawala nang ilang segundo,

kasama ang mga naninirarahan dito, ang mga hayop at mga bulaklak na ubod nang ganda, at

ang dagat na mula sa isang malaking along nagpapatahimik sa lugar na ito.

8 Terminong Pranses na tumutukoy sa pagsasaya sa buhay

55

III Ang Mga Igorot

Kararating ko lang nang agad kong natanggap itong sulat:

Mahal kong Ginoo,

Nang makita kong nabanggit kayo sa mga pahayagan ngayong umaga, nakaramdam

agad ako ng matinding pagnanais na sulatan kayo. Ako’y 24 taong gulang at nagtapos sa

Unibersidad ng Pilipinas. Gusto ko pong maging inyong sekretarya o kahit inyong katulong,

walang kahit anong suweldo o kapalit. Pakikipagsapalaran at pagkakataon ang akin lang

pong kailangan. Maaari ko po kayong samahan kahit saan hangga’t gusto niyo. Dito sa

Pilipinas, puwede ko po kayong samahan sa lahat ng lugar na kaaya-aya sa inyo, at dahil

nakapagbiyahe na ako nang maraming beses, alam ko ang sinaunang/di-sibilisadong

pamumuhay sa Mountain Province (Bontoc, Ifugao).

Maaari ko pong ibigay sa inyo ang lahat ng impormasyon tungkol sa akin…

Hindi lang ito ang sulat na aking natanggap na ganito ang tono. Wala sa mga Pilipino

ang ugaling taumbahay.

Umalis akong kasama ang isa sa mga binatang ito, binigyan ng isang pangalang

Kastila: Miguel, isang lalaking napakanerbyoso, pero pinagkalooban ng pambihirang

kasabikang matuto (na isang malaking gantimpala para sa akin).

Tulad ng nararapat, umakyat kami papuntang Bontoc na may tangang mga kahon ng

posporo at mga dahon ng tabako, sapagkat sa pamamagitan ng tabako, katulad ng sa

pamamagitan ng mga daan, napapasok ng sibilisasyon ang mga di-sibilisado. Umakyat kami

56

patungong Bontoc. Madali naman ang daan. Doon mismo, makikita ang pagkakaiba ng

sinaunang pamumuhay at sibilisadong pamumuhay. Ang sibilisasyon --- o isa sa mga

mistulang anyo nito --- ang daan, ay dumating nang napakabilis, na sa ngayon ay hindi

ginugulo ang mga kaugalian ng mga Igorot. O mas dapat sabihing hindi pa ito nauunawaan

ng mga Igorot. Ang tangi nilang alam ay kailangang maging maingat sa pagtahak sa mga

nasabing daan mula ngayon, dahil may dalang mga sagabal ang konstabularyo sa ilan nilang

mga kaugalian .

Nakadamit ang mga Igorot ng rehiyong ito – kung damit ngang matatawag ang mga

ito – ng isang pahang hinabi ng kamay, karaniwang maganda ang disenyo, na nakalaylay ang

mga dulo sa harapan na parang mga lumulutang na bahag. Wala ng iba pa.

Meron silang mga tatung asul sa dibdib at sa braso, at minsan, maliliit na marka sa

pisngi. Sa anyo at dami ng mga tatu’t mga marka mabibilang ang dami ng kanilang napatay

at ganoon din malalaman ang antas ng karangalan na dapat ipagkaloob sa kanila. Makikita rin

sa likuran ng kanilang mga ulo ang isang klase ng kopang gawa sa tiklis, maliit, at

magagamit bilang pananggalang sa araw. Ngunit supot nila ito; doon nila inilalagay ang

kanilang tabako.

May dala silang sibat na mistulang mga sibat ng mga bantay na Suwiso ng Santo

Papa, isang punyal na kasing lapad ng dalawang puthaw, nakabaon sa isang kalubang gawa

sa kahoy, at kalasag na gawa sa kahoy, na may sambat sa itaas, isa sa baba, inukitan, at may

mga disenyong maaaring subukang ihambing sa estilo ni G. van Dongen. Ngunit walang

mangangahas na gawin ito, lalo na’t ang kantanyagan ng pintor na ito ay nakaabot na sa

maraming dako ng daigdig.

57

Binubuo ng mga kubo ang mga nayon ng mga Igorot. Sa malayo, puwede silang

mapagkamalang mga tinipong talaksan sa ilalim ng mga puno ng saging. Ang mga palayan,

na nasa ibaba ng mga lambak at nasa gilid ng mga bundok, ay pinapanatili ng isang

pamamaraan at pangangalagang hindi ko gaanong mahanapan ng katulad, maliban sa iyong

nasa Tsina at sa delta9 ng Tonkin.

Kahit saan, makakasalubong ka ng isang hilera ng mga lalaki – hindi kailanman

magkakagrupo, kundi laging isang hilera – aalis papunta sa bukid na sinasaka ng lahat, kahit

na pribado ang may-ari. At may hawak na sibat ang karamihan sa kanila. Hindi mabangis na

hayop ang kanilang kinatatakutan kundi ang pagsugod ng ibang tao. Bukod dito, maasikaso

sila, kung iyong igagalang ang kanilang mga kaugalian, lalo na ang mga pamahiin. Malapit sa

kamalasan ang mangangahas na pasukin ang isang nayon na hindi pinahihintulutan ng mga

bawal, na di-sinasadyang hindi alam, o ang pagkatok sa pinto na may nakatanim na isang

tangkay na kawayan. Ang pinakamabisang paraan upang makaiwas nang walang pinsala ay

ang hintayin kang yayain.

Nang dumating kami sa Bontoc, sumasayaw ang mga Igorot sa tunog ng mga gong.

Gawa sa bronse ang mga gong, at karaniwang gawa ang hawakan sa panga ng isang taong

kanilang pinatay.

Kaaya-aya ang kanilang sayaw: nagsisimula ito sa pahinto-hintong paglakad at

pagtalon-talon na parang ibon. Yumuyuko ang kanilang nakakurbang katawan at umaalong

may galaw na talagang nagbibigay galak. May nakita kaming parating na tatlong babaeng

9 Isang patag na lugar na puno ng latak at matatagpuan sa bunganga ng ilang mga ilog. Dito karaniwang nahahati ang ilog sa mas maliliit na daluyan ng tubig.

58

sumali rito sa mga larong may isang uri ng likas na gaslaw. May saplot sila hanggang sa

baywang. Pipis at maganda ang dibdib ng mga dalaga.

Nakakagulat ang dami ng mga batang sumusunggab sa iyong mga binti. Marahil may

problema sa pagkontrol ng populasyon ang mga Igorot; tiyak, walang problema sa

pagsisilang. Dala ng ina ang kanyang bagong-silang na anak na nakabitin sa kanyang dibdib.

Maya-maya, ibinilin niya ang kanyang sampung buwang sanggol sa panganay na tatlong

taong gulang. Itinali ang sanggol sa likod ng batang walang bahid ng pag-aalala sa pasaning

kanyang binibitbit sa lahat ng sulok at sa lahat ng dako.

Nakipagkaibigan kami sa mga taong ito, hindi lamang sa pamamagitan ng pagbibigay

ng tabako kundi pati sa pag-aalok ng isang banga ng alak na gawa sa tubo. Ang magandang

palagayan ng loob ay nagbukas ng ilang pinto para sa amin.

Hindi kailangan ng marami pang salita upang ilarawan ang loob ng isang kubo.

Makikita roon ang mga kasangkapang kailangan sa pagbubungkal ng lupa, lalo na ang kahoy

na pampatag na gawa sa katawan ng puno at nababaluktot na tangkay. May ilang banga, ilang

banig. Sa tabi ng bahay, sa isang hukay na sadyang napakabaho, nakahilata ang mga maiitim

na baboy na mahahaba ang pata, mga kayamanan ng bahay. Talaga namang nakakadiri ang

amoy na nagmumula rito at sa mga nayong ito.

Sa ilang mga lugar, matatagpuan ang mga kubo na nakapatong sa mga poste, at may

mga kaing sa ilalim nitong mga kubo. Hinati sa gitna ang mga poste ng isang pahalang na

tablang bilog na inilagay upang maiwasan ang pag-akyat at pagsalakay ng mga daga,

sapagkat isang malaking problema rito ang mga daga. Ayon sa alamat, bumaba si Lumawig,

59

ang Buddha nitong mga sinaunang nilalang, mula sa Bundok Pulag, ang kanyang langit at

kanyang Olimpus, at hinayaang bumagsak ang mga daga sa lupa upang parusahan ang mga

taong sumira sa mga kalabasang nagpapasaya sa kanya. Pinalayas din niya sila mula sa

panlupang paraiso. Ngunit dahil mabait siya, pinababa niya ang pusa makalipas ang ilang

panahon.

Paminsan-minsan, lalo na tuwing may pagdagsa ng mga daga, iniuutos ng konseho ng

Matatanda, na siyang namumuno sa bawat komunidad na itong bumubuo ng republikang

tinatawag na ato, ang isang araw ng pagninilay-nilay, araw na kung kailan nagbibigay ang

mga tao ng mga alay sa Diyos. Itong konsehong ito, na siyang nagpapasya ukol sa digmaan

at ukol sa kapayapaan, ang siya ring nagtatakda ng araw ng pahinga, na hindi initinatakda

nang permanente kundi itinatakda ayon sa pangangailangan. Sa panahon ng anihan ng palay

halimbawa, magtatrabaho ang lahat hangga’t hindi dumarating ang ani. Magaganap ang

pagdiriwang pagkatapos.

60

IV Isang Gabi Kasama Ang Mga Igorot

Sumapit ang gabi. Mga bituin lamang ang tumatanglaw sa magulong kumpol ng

nayon. Kumikislap ang konstelasyon ng Southern Cross sa kalangitan na hindi kailanman

nagmukhang mas malayo sa akin. Malalanghap ang matinding amoy ng mga hayop.

Papuntang nayon, tinahak namin ang mga daanang hindi bababa sa kalahating metro

ang lapad, nilatagan ng mga umuugang bato, at sabay na nagsisilbing ugnayan at hangganan

ng ibang mga bahay. Mga maliliit na bahay, mga munting harding tinaniman ng kamote,

isang matamis na bunga na nakukuha sa ilalim ng lupa. Laging maaaring may madisgrasya o

matapilok o mahulog sa isa sa mga maitim na hukay na may mga baboy na umuungol sa

ibaba. Minsan naiilawan ng aming mga flashlight ang mga kabang halos kuwadrado, lalagyan

niyong mga matataas na kabaong kung saan minsan inilalagay nang paupo ang mga patay.

Kumatok kami sa pintuan ng isang Igorot na hinirang ng kanyang mga kababayan na

magsilbing parang hukom sa nayon. Kailangan niya kaming samahan. Dinatnan namin siyang

hubo’t hubad at mas maitim ang kanyang balat kaysa sa lahat. Ngunit nagsuot siya, marahil

para sa amin, ng isang tsalekong gawa sa puting tela na walang may alam kung saan

nagmula. Marahil sagisag ito ng kanyang tungkulin. Bihis na bihis ang itaas na bahagi ng

katawan. Lumapit siya sa amin. Dala namin ang aming mga supot na puno ng regalo.

Dumaan kami malapit sa maraming fawi, o mga pampublikong bahay, kung saan

naglilimi ang Matatandang laging lima o anim ang bilang. Minsan ito’y nasa lupang may

guwang, o minsan sa isang maliit na tambak ng lupa at bato. Bahagyang mapapansin roon,

kung wala man sa gitna, ang isang apoy mula sa ilang nagbabagang uling, na mas nagiging

61

isang simbolo kaysa pinagmumulan ng init. Itinutok namin ang aming mga flashlight sa mga

mukha at aming ipinamigay ang ilang mga tabako upang kahit papaano’y humingi ng

paumanhin para sa kabastusang ito. Sa itaas nitong misteryosong grupo, may isang mahabang

posteng may maputlang gasuklay na bagay: mga sungay ng isang kalabaw. Mas mababa pa

rito, makikita ang isang matulis at maitim na talasok kung saan nakapatong, nakalantad, ang

mga ulo ng tao.

Ipinagpatuloy namin ang aming paglakad. Nakaupo ang mga babae sa mga batong

minamarkhan ang hangganan ng mga hardin, at iyong iba’y sa mga batong pinalilibutan ang

pampublikong liwasan. Ang pampublikong liwasan: apat na hakbang ang sukat sa bawat

dako. Bihirang matagpuan sa mga bundok ang lupang puwedeng tamnan. Dapat patabain ang

lupa. At bigla naming napansin na itong nayong inakala naming tulog ay hindi naman pala;

tahimik itong nagmamatyag sa gabi.

Subalit may malinaw na layunin itong aming paglalakad na animo’y walang

kabuluhan. Paminsan-minsan, sinesenyasan kami ng guide at kami’y humihinto. Humantong

kami sa harap ng isang kubong may natatanging anyo, isang kubong bahagyang mataas, na

may napakakitid at napakababang pintuan, at kinailangan naming gumapang para makapasok.

Lumapit ang isa sa amin, itinulak ang pinto, at itinututok sa loob ang ilaw ng kanyang

flashlight. Nakakakita siya roon ng isang dingding na kahoy na magkabilang-dulo ng kubo

ang haba. Ngunit walang laman ang kubo.

Dumating ba kami nang masyadong maaga? O natunugan ba ng mga Igorot ang

aming pagdalaw?

62

Mahaba ang aming nilakad. Sa wakas, nagkaroon kami ng pagkakataon. Biglang

bumukas ang pinto, at aming natuklasan, sa ibabaw ng isa sa mga dingding, ang ilang mga

binata at mga dalaga (noong una, hindi ko sila nakita nang malinaw doon) na bumubuo ng

isang grupong talagang halu-halo.

***

Tumayo sila at inayos ang kanilang mga damit dahil napakagulo ng mga ito. Nagulat

sila at kami’y pinagmamasdan. Marahil ang aming kamalian ay naging medyo mapangahas

kami.

Natakot ako na magalit sila, at habang bumabati sa tulong ng guide, nag-alok ako sa

kanila ng isang bagay na tingin ko ay pinakaangkop sa pagbibigay-galang: mga candy.

Umupo sila na hiwalay sa isa’t isa. Malaya ko silang napagmasdan. Lima sila, apat na

babae at isang lalaki, at halos walang saplot ang lahat. Tumayo ang lalaki mula sa gitna ng

mga babae at pumuwesto sa kanan ng hilera. Ito marahil ang kaugalian. Mukha naaaburido

siya.

Maganda at masigla ang mga dalaga. May mga mata silang puno ng buhay at

nagniningning.

Gumapang kami at pumasok sa kubo. Napakababa nito, imposibleng tumayo nang

tuwid. Maaari lamang talagang manatili roon nang nakahiga. Wala ni-isang gamit dito,

63

maliban na lamang sa isang malapad na papag na bahagyang naka-angat ang ulunan, at may

mahabang baras ng kahoy na nagsisilbing patungan ng paa. Natagpuan namin sa ilalim ang

ilang batang babae at batang lalaki. Maaaring sila’y mga lima hanggang anim na taong

gulang. Mahimbing silang natutulog. Hindi sila nagising sa ingay ng aming pag-uusap, ni sa

ilaw ng aming mga flashlight.

Hindi dapat kami pumasok at agad naming naunawaan ito. Nagpaalam kami habang

muling namimigay ng mga candy. Hindi pa man kami nakakalayo nang sumara nang malakas

ang pinto sa may paanan namin; walang ibang mas angkop na paglalarawan dito. Pabiro

naming sinubukang buksan ito ulit ngunit hindi kami nagtagumpay. Malamang ay

tinarangkahan na ito mula sa loob. Narinig pa naming sandali ang tawanan nitong mga

kabataan.

Dalawandaang metro mula roon, muli kaming tumigil sa harap ng isang kaparehong

kubo, at naglalaman din ito ng mga dalaga, ngunit binabantayan ang pinto nito ng mga batang

lalaking nakatayo o di kaya’y nakaupo sa lupa. Halatang pinagbabawalan nila kaming

pumasok.

Binigyan namin sila ng mga tabako, pagkatapos, kinausap sila ng aming guide sa

kanilang wika at sila’y kumanta, marahil bilang pasasalamat, isang koro, isang kanta na may

apat na nota, estilong faux-bourdon10.

10 Isang paraan ng pagkanta noong Gitnang Panahon na binubuo ng tatlong boses.

64

Isang awit ng pag-ibig. Sabi nila, nakakulong dito sa kubo ang kanilang kasiyahan at

kung gusto talaga ng mga dalaga na sila’y papasukin, makakabuo sila ng magkakatugmang

pares.

Ngunit hindi mahalaga ang mga salita; dapat pakinggan ang mismong kanta, halos

pasigaw subalit puno ng isang kakaibang puwersa, pinuputol ng pabugso-bugsong

paghingang ngayon ko lang narinig, isang paglanghap marahil, tulad ng isang taong

nahihirapang huminga, parang hinihingal. Parang mga koro sa Ukraine, pero mas hindi

panteatro, talagang hindi. Talagang may katangiang senswal itong dasal ng pag-ibig.

Noong gabi, nagsimulang tumunog nang nakakabingi ang gong na malapit sa amin.

Isang maliit na burol lang ang inakyat namin, laging tinatahak itong masisikip na daang gawa

sa mga umuugang bato, at tumambad sa amin ang isang grupo ng mga Igorot na iba-iba ang

kasarian at edad. Parang wala silang ginagawa at may hinihintay.

Ngunit nagsimula na ang sayaw. Noong una, akala nami’y para sa amin ito, pero ilang

sandali lamang ay nalaman namin ang totoo.

Makikita pa rin ang nakakatuwang kilos ng mga mananayaw na nakabaluktot ang

mga katawan, katulad ng mapapanood sa mga sayaw ni Josephine Baker, ngunit mas malapit

sa lupa ang mga mukha. Ang mga gong na marahang pinapalo ang nagpapayanig sa lupang

patag. Ang mga binatang halos hubad na at nasa isang pilang hindi tuwid ang dumaan sa

gitna ng mga babaeng nagsimula na ring sumayaw. Parang hindi nila nakikita ang mga babae.

Pinanatili nila ang kanilang tingin sa lupa na parang may hinahanap na isang misteryosong

bagay.

65

Nagsasayaw ang mga babae ng isang naiibang sayaw, halos hindi kumikilos, na ang

ganda ay pinanatili ng kumpas ng mga binti at balikat, ng tikas ng mga braso, ng pag-angat

ng isang nilalang na nag-uunat hindi sa direksyon ng lupa kundi sa direksyon ng mga bituin.

Nagulat ako na naka-damasko sila para sa okasyong ito, tulad ng mga sinaunang rebultong

Griyego. Itong kabagalang hindi alintana ang kaluskos ng mga mangangaso, na ang paghinga

ay umaabot sa kanilang mga tuhod, ay may kung anong hindi makalupa. Nakikita kong

bahagyang nakapikit ang kanilang mga mata at nakabuka nang bahagya ang mga labi.

Magaganda sila, parang mga pilyang arkanghel.

Sinabihan kami ng guide na sumunod sa kanya. Sinabi niya ito sa amin nang mariin.

Sa sandaling iyon, malinaw naming naramdaman ni Miguel na wala kaming lugar dito sa

tumpok na ito, na dumalo kami sa isang bawal na palabas, na maganda nga kung umalis na

lang kami. Iyon agad ang aming ginawa.

Huminto ang guide sa di-kalayuan, katabi ng isang malaking batong itinuturing na

batong sagrado ng mga Igorot. Makikita rito ang ukang ginawa ng sibat ng Diyos na si

Lumawig. Ikinuwento niya sa amin ang alamat subalit hindi kami nakikinig.

Tumigil sa pagtunog ang mga gong, nagkaroon ng katahimikan, at naghari ang gabi.

Nakita naming parating ang mga anino: yaong mga ama at inang umuuwi sa kani-kanilang

mga kubo, at yaong mga batang magkakasamang nagsisialisan papunta sa mga pampublikong

kubo ng pag-ibig.

Naisip kong itanong sa guide kung may pangalan ba itong mga kubong ito.

66

“Oo,” sabi niya. “Oulag.”

“Marami bang oulag sa nayong ito?”

Depende ito sa dami ng nakatira, sagot sa akin ng guide. Dito sa Bontoc, mga

labinlima.

Dagdag niya na ang mga dalaga ang namimili ng oulag na babagay sa kanila at kung

sasabihin ng kanilang puso, babaguhin nila ito. Ang tanging pagbabawal na dala ng

kalayaang ito na hindi puwedeng matulog sa parehong higaan ang dalawang magkapatid na

babae. Dapat silang maghiwalay pagsapit ng gabi.

“Inaakit nila ang mga batang lalaki?”

“Inaakit nila ang sinumang magustuhan nila.”

“Paano?”

“Ah! Alam ng mga babaeng gawin yun!”

“Minsan marami?”

“Hindi ito nararapat, yamang pinakamabuting malaman kung sino ang ama ng

bata. Pero, hindi ito pinaparusahan.”

“Pero may karapatan bang pumasok ang batang lalaki sa maraming oulag?”

“Meron siyang karapatang gawin ito.”

“Puwede siyang magpalit ng bahay at kasintahan gabi-gabi?”

“Natural, kung inanyayahan siya ng batang babae.”

Sa mga pagkakataong pinupukaw ng kasabikang matuto ang taong hindi matahimik,

lagi itong may tanong, laging gustong malaman lahat nang sabay-sabay. Sa katunayan, hindi

lingid sa akin ang ganitong samahang ang liberalismo ay higit pa sa pinakamapangahas na

67

puwedeng maisip ng mga liberal sa ganitong kaayusan. Nalaman ko lang ito dahil pinuntahan

ko upang alamin ang pamamaraan nito. Ngunit may malaking kaibahan ang kuwento sa kung

ano ang nakikita ng sariling mga mata. Itong pagkakaibang ito ang medyo natagalan akong

tanggapin.

Meron tayong mga paraan ng pagtingin, meron tayong mga kaugalian at mga batas na

gusto nating patas at sigurado, na ating pinaniniwalaang pinakamagaling, dahil atin ang mga

ito. At hindi ko maiwasang tanungin ang lahat patungkol sa pananaw ng mga Pranses sa

ganitong paraan ng pamumuhay ng mga Igorot. Palagay ko ay kokondenahin ito ng lahat.

Kaya nga’t tinanong ko ngayon ang ginoo ng isang tanong na hindi puwedeng hindi

ko banggitin, isang tanong na marahil para sa kanya ay katangahan at, sa katunayan, ganun

nga sa lugar na ito. Tinanong ko siya kung paano nakuha ng mga magulang na tiisin ang

ganitong pag-uugali ng kanilang mga anak. Pangangatuwiran ito ng isang Europeo o, sa

madaling salita, ng isang taong taglay ang katotohanan.

Tinignan lang ako ng ginoo nang hindi ako naiintindihan.

Malinaw na magkaiba ang pinanggagalingan namin. Pero hindi na ako nagpumilit,

habang naaalala na dito sa lugar ng mga Igorot, itinatag ng estado ang magkasamang

paninirahan ng mga binata at mga dalaga.

68

V Ang Oulag

O Ang Pagkabirhen ng mga Dalaga

May nagbahagi sa akin nitong kuwento tungkol sa isang asawa ng pastor, na nagagalit

sa mga nabanggit na kasuklam-suklam na bagay at nagsasabing wawakasan ang mga ito.

Gamit ang sarili niyang pera, nagtayo siya ng isang oulag na gawa sa adobe, maaliwalas at

maluwag, kung saan niya tinipon kinagabihan ang mga dalagang Igorot na naturuan ng

ebanghelyo dahil sa mga pangaral ng kanyang asawa. Pagkatapos manalangin, isinasara niya

ang pinto, at umaalis, at nakatago ang susi sa tabi ng kanyang kama. Tuwing umaga,

pinapalabas niya ang matatalinong bata, habang pinupuri ang Panginoon, at marahil, pinupuri

ang kanyang sarili, dahil hindi kailanman nalalayo ang lunas sa sakit. Nagalak siya at

masayang dumaan ang panahon. Pagkatapos, dumating ang panahon ng pait.

Sa kasamaang palad, pagkatapos ng ilang buwan, ang karamihan sa mga dalaga, na

balingkinitan at pantay ang mga balakang hanggang sa mga panahong iyon, ay pare-parehong

nagtabaan.

Labis ang pagtataka ng asawa ng pastor, ang kanyang lungkot, at ang kanyang hiya,

sapagkat naghinala agad siya na wala itong kinalaman sa kumakalat at nakakahawang

pamamanas. Napakaliit ding pag-asa ang iniwan din sa kanya ng pagsisiyasat na kanyang

ginawa.

Nais niyang malaman lahat, ika nga nila, kaya't walang itinago sa kanya ang mga

nagkasala. Umamin sila sa malungkot na inang inaakala nilang walang kamuwang-muwang.

Binubuksan nila ang mga bintanang inakalang hindi kailangang nakakandado. Kaya tuwing

69

gabi, dumadaan ang mga binata sa oulag ng asawa ng pastor. Hindi na kailangang isulat ang

ibang mga nangyari.

Walang makapagsabi kung sinabunutan ng asawa ng pastor ang kanyang sarili dahil

sa dalamhati. Ang sigurado, pinalaya na niya ang mga lihim niyang supling at isinara ang

oulag. Naroon pa rin ang oulag. Ngunit nagagalak ang puso ng mga ama at mga ina dahil

hindi baog ang kanilang mga anak. Inayos ang kasal at ipinagdiwang ayon sa dating

kaugalian. At nagpatuloy ang buhay.

Ang aral: hindi mababago sa isang kumpas lamang ang mga nakagawian ng isang tao.

Iyon ang marahang sinasabi sa akin ng isa sa mga Paring Belgian na nagturo ng

ebanghelyo sa rehiyon. Tuwing Linggo, puno ang kanyang simbahan ng mga

nananampalatayang umaawit nang malakas, sa ilalim ng patnugot ng isang madreng

nakaputing kornet11. Mahahanap doon ang mga tumitira sa oulag. Manggagaling sila rito at,

pagsapit ng gabi, babalik sila sa kanilang tirahan. Isa ba itong malaking kasalanan? Halos

patawarin na sila ng madreng nakatira sa kanilang mahirap na bayan at nagbubuhos sa kanila

ng kalinga.

“Sister,” pabirong sabi ng pari, “tingin ko ay nagiging Igorot ka na.”

Ngunit dapat mas palawigin ang tanong hanggang gusto, at maaari ngang itanong sa

sarili kung dapat bang baguhin ang mga sinaunang kaugalian. Sa katunayan, itinatanong ko

ito sa aking sarili.

11 Puting sumbrerong sinusuot ng mga madre ng Sisters of Charity.

70

***

Ilang panahon mula noon, isang sagot ang ibinigay sa akin ng isang doktor. Sabi

niya:

"Isa akong Igorot. Ang mga misyonaryo ang nagpalaki at nagturo sa akin. Mukhang

may pag-asa sila sa akin. Ipinadala nila ako sa Maynila kung saan ako nag-aral ng medisina

at, nais kong sabihin, hindi naman sa pagmamayabang, na ako’y totoong namumukodtangi

hanggang ngayon. Ngunit nagtagumpay ako sa aking pag-aaral at ipinagmalaki ako ng mga

misyonaryo. Subalit isang Igorot ang aking ama, sa diwa at sa gawa. Nananatili siya sa

grupong nakikita mo rito."

Isa itong grupong nakagawian na nating tawaging di-sibilisado, mga hubad at may tatu,

may sakbit na palakol o kutsilyo sa paha. Sa kabila ng sinasabi niya sa amin nang tila may

pagmamalaki, palihim kayang ikinahihiya ng doktor ang kanyang ama? Hindi niya ito

ipinahalata sa amin.

Kinausap niya kami, at pagkalipas ng ilang panahon, lumabas ang parehong mga

salita mula sa bibig ng isang kalihim ng probinsiya na tinuruan rin ng mga misyonaryo:

“Ang siniguro sa akin, sapagkat pumunta nga ako roon para maging saksi, dapat

maging isang buhay ng kalinisang-puri ang buhay ng mga dalaga sa Europa at sa Amerika.

Ngunit kadalasan, ito’y buhay ng pagkukunwari, dahil hindi mapipigilan nang matagal ang

likas na pagkatao. Gusto mo bang sabihin sa akin kung ano ang kinahihinatnan sa inyo ng

71

mga babaeng hindi nagpapakasal? At ano ang silbi ng kanilang pagpapakasal kung kailangan

naman nilang manatiling walang anak? Nagkakaroon lamang ng saysay ang pagsasama ng

lalaki at babae sa pagkakaroon ng anak. Kaya para sa amin, kailangang-kailangang tapat na

sinusubukan ng aming mga dalaga ang kanilang kakayahan na maging ina. Pero kayo,

mukhang ginagawa niyong kumplikado ang mga bagay, hanggang sa pasamain ang layunin

nito. Kasuklam-suklam ba ang ligayang kanilang natatamo? Likas ito sa tao. Bakit niyo

itinatanim sa isip ng mga kabataan ang pananabik sa mga kasiyahang gawa-gawa, tulad ng

dulot ng mahigpit na yakap ng inyong mga sayaw, at kinokondena naman yung, uulitin ko,

maliwanag na pinakalikas sa tao? Hayaan mong sabihin ko ito sa iyo: palagay ko’y

naniniwala ka, sa ayaw mo man o sa gusto, sa kasinungalingan at kahalayan.”

At ito ang sabi ng doktor na tinuruan ng mga taong mula sa Europa at sa Amerika.

Nakalimutan niyang isaalang-alang ang isang aspeto na malinaw na may pangunahing halaga

at dapat alam niya, siyang nakapag-aral sa paaralan. Ngunit alam niya ito at walang dudang

minabuti na lamang niyang huwag itong banggitin. Hindi maiiwasang maging sakitin ang

isang batang binuo ng mga nilalang na dumadaan pa sa pagbabagong pisikal. At hindi pa rin

nararapat para sa mga batang lalaki at babae mula walo hanggang sampung taon gulang ang

ilang uri ng kasiyahan, dahil sa mga bagay na may kinalaman sa kalinisan pati na rin sa

pagkakaroon ng mga anak. Ngunit karaniwang hindi sakitin ang mga Igorot, silang

nabubuhay sa labas; ang pangangaso, pagsasayaw, at pagtatrabaho ang nagsisilbing pahinga

at nagpapalakas sa kanila.

Sinabi rin ng doktor na Igorot na talagang nangyayaring pinagpapasiyahan nang

maaga ng mga magulang ang kasal, sa bayang di-sibilisado at sa bayang sibilisado.

Pumapayag sa mga kasunduang ito ng mga pamilyang may-kaya, upang pagbuklurin ang

72

mga lupa at mga kawan ng hayop, o sa madaling salita, ang dalawang yaman. Mga

pagsasaayos ito ng mga interes. Ngunit wala ni-isang kasal ang kikilalanin hangga’t hindi

dumadaan sa oulag ang mga ikakasal. Doon at doon lamang nila malalaman kung bagay sila.

Mahalagang doon maganap ang pagtatalik.

At posibleng hindi matupad ang mga kasunduang pinasok ng mga magulang:

ipinagkasundo si Tchapayan kay Fiting, ngunit may biglaang pagbabagong naganap sa gabi

ng oulag at si Anagka ang naging asawa. Walang problema. Ngunit kailangang ibalik ng

pamilya ni Tchapayan sa pamilya ni Fiting ang katumbas na halaga ng mga baboy at mga

kalabaw (1) na kanilang kinatay para sa mga pagdiriwang ng pamamanhikan. Walang

magiging problema kung magagawa nila ito. Ngunit kung maaantala sila o magtitipid, ang

ulo ng isa sa kasapi ng kanilang pamilya ay halos tanggal na sa kanyang mga balikat.

Ito ang aral ng oulag: ang mga pinto nitong muling isinara sa kabataan, ang

pagbabawal na maaaring itakda sa kanila, na nawawala na parang anino, ay isa na lamang

paalala; nagiging ganap ang kanilang kalayaan pumili.

At iyon na nga: si Tchapayan, Fantek, mga dalagang pinagkalooban ng mga

kasintahan alinsunod sa batas…Ngunit, agad mapapansing talagang walang saysay sa ibang

lugar ang mga kondisyong kanilang ginagamit. Sa bayang Puti, bawal ang kalaguyo. Sa

bayang Igorot, kailangan ito.

Nakasanayan na nating tawaging mali, sa ganitong kaayusan, ang anumang

nagaganap sa labas ng pagsasamang legal. Iiwanan ko na sa mga moralista ang tungkulin ng

pagtalakay ulit nito sa kanilang mga pag-uusap. Ang pangunahing halaga na ibinibigay ng

73

mga Igorot, ang puhunan, patungkol sa kanilang magiging lahi ay makakatulong sa pag-

intindi ng isang konseptong hindi natin tinatanggap. Kumikilos din ayon sa kanilang kaisipan

itong mga di-sibilisado. Ang isang babae na walang anak habang siya’y kasal ay maaaring

hiwalayan dahil lang dito. Nagbabalik sa lugar na ito ang magandang si Fantek, na aking

nakilala sa ibang nayon, sa pintuan ng isang oulag upang subukan, kung maaaring sabihin,

ang kanyang pangatlong pagkakataon. Ibinalik siya sa kanyang pamilya ng kanyang naging

dalawang asawa dahil hindi siya magka-anak.

***

Hindi ko na nais pahabain pa ang pagpapaliwanag sa kabanatang ito ng pag-ibig.

Kadalasang damdamin at hindi isip ang humuhusga ng kapwa. Iba ang pananaw ng mga

batang lalaki sa kanilang mga ina. Ngunit, hindi puwedeng ipagkailang nakapagtayo ng tunay

na sistemang panlipunan ang mga di-sibilisado. Maaaring kasuklam-suklam, pero pinag-

isipan. May dala talagang surpresa ang pagiging di-sibilisado.

Kapag kasal na, hindi na usapin ang pagkakaroon ng karanasan ng mga babaeng

Igorot. Iminumungkahi sa inyo na huwag silang masyadong titigan. Sensitibo ang mga lalaki

patungkol sa pagkabirhen ng kanilang mga asawa.

(Sa kalaunan, itong pagpigil na ito ang nagpapa-alala sa akin, at sinasabi ko ito kay

Miguel, sa mga dalaga ng Djibouti na nagsasayaw nang hubad para sa konting salapi at

talagang malaswa, ngunit nagsusuot ng makakapal na damit kapag kasama ang kanilang mga

asawa at tumatakbo palayo kung may mga taong mukhang kumukuha ng litrato.)

74

Mabalik lang sa mga Igorot: kailangan ko pa ring banggitin na para sa kanila, hindi

kinakailangang maging basehan ng tiwala ang katapatan. Kailangang mahuli sila sa kubo ng

kapitbahay, dahil isang dahilan ng paghihiwalay ang pakikiapid. Patungkol sa katapatan, may

alam akong isang kuwentong nagpapakita ng isang kakaibang kaisipan, at akin itong ilalahad.

Ngunit, bilang pagtatapos, kahit saan, halos pareho ang mundo ng pag-ibig. Ang mga

panlabas na anyo, ang mga panlipunang tradisyon, ito lamang ang nag-iiba. Tungkol sa

kalagayan nitong mga dalaga ang malaking pagkakaibang aking inilahad. Puwedeng pag-

isipan kung gusto. Ako, na mistulang nakalibot dito sa mga lugar na ito, hindi na ako

nagugulat sa anuman.

Aking idadagdag na isa lang ang asawa ng mga Igorot. Subalit, aking nabasa ang

isang liham, na isinulat ni Padre Billet, na nagturo ng ebanghelyo sa mga tribong ito, kung

saan nakasaad na nang maligaw siya papuntang Bontoc, natagpuan niya ang mayayaman ng

Kalinga na merong maraming asawa. Karaniwan na sa kanila ang “karagdagang” isa o

dalawang asawa.

Dati, malinaw na mariing pinaparusahan ang mga ganitong gawain, kung

paniniwalaan ang isang Kalinga na kaibigan ng Pari. Ngunit nang pahintulutan ng baknang, o

isang mahalagang tao, na kumuha ng pangalawang asawa ang isang mamamayang

nalulumbay, at hindi naparusahan ang lalaki, tinukso ng demonyo ang iba; nagkaroon itong

pacha12 ng mga manggagaya. Buhay pa ang baknang, patunay na nito lamang nangyari ang

nabanggit na pagpapahintulot. Hindi ito problema ng mga taong may kakayahang magpakain

ng mga bata at matatanda. At tulad ng sabi nila, isa pa ring uri ng kagandahang-asal ang

pagkakaroon ng kalaguyo sa bahay.

12 Titulong ibinibigay sa mga dating opisyal ng mga bansang sinakop ng mga Turko

75

VI Ang mga Hagdan-Hagdang Palayan ng mga Ifugao

Lumakad kami para makita ang mga hagdang-hagdang palayan ng Banawe, sa bayan

ng mga Ifugao. Hindi ito kasinsikat ng mga Piramide; ngunit magiging kilala rin ito. Gawa

ito ng mga Titan13.

Tinugis marahil ng mga manlulusob na Malay ang mga katutubo mula sa mga

dalampasigan at sa mayayamang kapatagan. Umatras sila papunta rito sa kabundukang

medyo mahirap puntahan at akmang akma bilang pananggala sa lahat ng pagkakataon, at

tulad ng aking nasabi, halos wala pa ring nagagawi rito nang dalawampung taon. Ngunit

hindi mapakain ng bundok ang mga tao. Kaysa mamatay, kinailangang ayusin ang bundok.

At ngayon, isipin niyo ang gilid ng mga Pireneo na nagiging isang higanteng hagdan

sa ilang bahagi. Mula sa paanan hanggang sa tuktok, inukit ang bundok ng Banawe bilang

mga hagdan-hagdan, mga hagdang-hagdang lupang puwedeng sakahan at nilinang. Sa

panahon ng anihan ng palay, itong bundok ay isang hagdan ng mga halaman na lumalatag sa

lahat ng lugar na matatanaw at may taas na dalawang libong metro. Parang isang palayang

halos patayo ang bundok.

Syempre, kinailangang itayo ang mga pader na kayang sumoporta ng milyun-milyong

tonelada ng lupa. May taas na aabot ng labinlimang metro itong mga pader. Gawa ito sa mga

batong pinagpatong-patong, binalanse nang walang mortar o simento; hinahayaan nitong

tumulo at umagos ang tubig.

Kung susukatin, umaabot ang mga ito mula labinlima hanggang dalawampung libong

kilometro, humigit-kumulang kalahati ng sirkumperensya ng buong lupain.

13 Mga diyos ng mitolohiyang Griyego

76

Ngayon, ilang taon na itong mga hagdan-hagdang palayan? Walang nakakaalam.

Walang kasaysayan ang mga Igorot. Wala rin silang alam tungkol sa totoong mga bahagi ng

oras. Binibilang nila ang oras ayon sa panahon ng ani. Maaaring sabihing dalawang libong

taon na ang mga hagdan-hagdan.

Mayabong ang lahat, mula itaas hanggang ibaba. Ang tubig, kung saan nakatanim ang

palay, tubig na inipon sa tuktok, hinati, pinaagos, at lalong naipon, ay hindi nagkukulang para

rito sa libu-libong taniman.

Totoong ang pangangailangan ang nagtutulak sa taong maging maparaan. Ngunit ang

pagsisikap, ang matinding determinasyon, ang kaalaman ng mga taga-bundok ay kitang-

kitang higit pa sa imahinasyon. Ayos na ayos itong mga palayan, parang mga punlaan ng mga

pinakamagagandang hardin.

Isang napakalaking tagumpay ng tao laban sa mga elemento.

77

VII Sa Mga Daan

Palipat-lipat kami ng nayon at ngayo’y nasa kagubatan. Nasa kahabaan ng gilid ng

mga bundok ang mga daan, sa gitna ng mga higanteng pakô at sa ilalim ng mga orkidyang

ang mga pinakanakakagulat na halimbawa ay dito matatagpuan. Nakatuklas kami ng mga

pulang orkidyang nakabiting parang mga nakakakilabaot na sanga. Dumaan din kami sa mga

lambak na puno ng mga liryo.

Sa ilang mga lugar, natatakpan lang ang mga bundok ng mga puno ng pir na may

makakapal at nakamamanghang dahon. Tiyak na makakakita ng isang babaeng Igorot na

naliligo sa bawat talon.

Lalayo halimbawa ang babaeng Igorot kung may tila isang lente ng kamerang

bumabaling sa kanya; mabilis siyang mawawala sa kasukalan.

Hindi kabinian ang nagtutulak sa kanyang gawin ito. Hindi nahihiya ang isang

babaeng Igorot na humarap nang hubad. Ngunit walang nakakaalam kung saang

mapaminsalang wakas hahantong ang mga panlilinlang ng mga Puti. Marahil nananakaw ang

kaluluwa kapag kinunan ng litrato. Nasa lupain tayo ng mga pamahiin.

Dumaan kami malapit sa pinangyarihan ng isang labanan. Walang makikitang

dambana para gunitain ito. Ngunit mananatili itong kilala sa mga talang pabigkas, tanyag

hanggang sa araw na pagtatawanan ng mga Igorot ang kamangmangan ng kanilang mga

ninuno.

Isa itong libis na bahagyang matarik, natatakpan ng mga mabababang palumpong.

Bumababa ang tribong galing sa kanluran, umaakyat ang mga kalabang galing silangan.

Tumatama ang mga sibat at mga palakol na pamugot ng ulo sa mga bikang kalasag at minsan

nakakahanap ng puwang sa pagitan ng mga sambat, lumulusot sa pagitan ng mga tusok.

Pagkatapos ng kalahating oras, nagsisimula nang manghina ang grupo mula sa kanluran.

78

Hindi madali ang pag-urong sa isang lupaing mahirap din. Ang mandirigmang

lumalaban sa bandang hulihan at nasa mga maliliit na halaman sa loob ng mga kahuyan ang

may ‘di kaaya-ayang tungkulin. Imposibleng makita kung tatama siya sa isang timon,

madadapa sa isang tuod o sa isang baging. Sapat na ang salagin ang mga tirang galing sa

isang kalabang nanggigigil. Walang saysay ang umatras pa.

Kakaunti na lamang ang mga taong galing sa kanluran; tumakas na ang iba. Sa

sandaling ito, nakialam ang Diyos ng mga digmaan pabor sa mga taga-silangan, at nakialam

siya sa anyo ng isang panibagong kulog.

Katatapos pa lamang ng nayon na patuluyin ang dalawang Puting sinusubukang

lakbayin ang buong bayan. Sa pagitan ng bawat isa, may namumuong isang uri ng

pagkakaibigang biglang naging isang alyansa, sa tulong ng mga pangyayari.

Kakaibang tao ang mga Puti. Sinamahan nila ang mga taong nag-imbita sa kanila.

Nanonood sila ng isang labanan habang nakaupo sa pilapil. Syempre, walang kinakampihan.

Walang kinakampihan hanggang sa sandaling nagsimulang maghiwa-hiwalay ang kanilang

mga kaibigan. Alam nilang mula sa sandaling iyon, ipinapahamak din nila ang kanilang mga

sarili. Hindi na nila mapaninindigan nang maayos, sa harap ng isang kalabang mangmang, na

sila’y mga kinatawang pandigma na nagtungo sa ibang pampang upang dumalo bilang mga

manonood nitong mga labanan, na nananatili sila roon upang magbilang ng mga tama, upang

matuto sa taktika. Maaaring lumipad ang kanilang ulong olandes ang buhok tulad ng sa mga

taong itim ang buhok; hindi napapansin ng masarap at masayang pagkalasing ang ganitong

mga pagkakaiba. Sa isang galaw, inangat nila ang kanilang mga baril, itinutok, at ipinutok.

Inilalagay nila ang kanilang mga bala na parang nasa sanayan sa pagbaril. Dahil dito, nabalot

ng takot ang Cagayan. At lumipat sa kabilang panig ang Tagumpay na walang

pagkakakilanlan.

79

Kahanga-hanga ang tanawing bumungad sa puwestong ito. Makakatuklas ng

dalawampung maulap na tuktok, at sa malayo, sa bandang kanan, ang tirahan ng mga Diyos

ng mga Igorot.

Bumalik kami sa aming ruta.

Nagkaroon din kami ng ilang libangan. Paminsan-minsan, makakasalubong kami ng

isang kabayong mabuhok, mababa, at kumakain ng damo sa libis. Nakakaamoy ba ito mula

sa malayo ng amoy ng hindi kauri? Hindi pa man kami nakikita, tumakbo na ito. Sa pagitan

ng bundok at ng bangin, makitid ang mga daan at masikip sa ibang bahagi. Hindi ito

matatawid ng pagtakbo. Nalilito naming itinatanong ang aming mga sarili kung matatagpuan

muli ng may-ari ang kanyang alaga pagkatapos ng ilang milya. Nakakabalik nga marahil

itong mag-isa, parang isang aso.

Nagiging maalinsangan na. Nagsisimula na ang tag-ulan. Biglang bumabagyo nang

maraming beses araw-araw.

Nakatuklas kami ng isang tirahan na may ilang mga kaing na puno at nakapatong sa

apat na poste. Naroon ang mga Igorot, nakatingkayad. Tahimik naming hinihintay ang

pagtigil ng pagbuhos ng ulan, nakatayo katabi ang mga sibat na bakal na mabuti na lamang

ay nakatutok sa langit. Nakabaon sa lupa, naging tanda ito ng labanan. Nagpapatayan itong

mga taong ito. Pagdating sa mga sinaunang tao, hindi kailaman malalaman kung para sa

anong pamahiin o para sa anong pagbabawal maaaring makipag-away o, mas tumpak sabihin,

sayangin ang buhay.

Bumabalik na kami sa daraanan. Nagsisimula na ulit lumutang ang mga ulap sa

ibabaw ng mga bundok. Naging dalisay ang luntiang bumabalot sa mga hagdan-hagdang

palayang makikita sa kalayuan, para bang isang milagro. Nagalak doon ang aking mga mata.

Nagpapaagos ng mga daloy ng bula ang pagragasa ng tubig na nasa ibaba ng lambak.

Sa ilang lugar, hinaharangan ang daan ng mga gumuhong bato. Nakakapasok hanggang sa

80

mga malalambot at matatabang luwad. Umaagos ang tubig pababa mula sa mga hagdan-

hagdang palayan. Kinakailangan pa rin itong daanan.

Dumami ulit ang tao sa daan papalapit sa isang nayon. May isang magbubukid na

hila-hila ang isang taling nababaluktot, gawa sa isang bolang kahoy ang kanyang pamipis.

May isang babaeng hubad sa bandang dibdib, may dalang bilao ng kamote sa kanyang ulo.

Naliligo silang lahat sa pawis at hindi nila ito iniinda. Ginawan ng mga bata ang kanilang

mga sarili ng mga sumbrerong dahon.

Dumadaan ang mga itim na baboy na nakatali. Puno ng tubig, na nagsisimula nang

umalingasaw, ang mga hukay na napapaligiran ng bato na nagsisilbing mga babuyan at

nagpapabaho sa mga nayon.

Pinagsasama-sama ang mga palayan. Sa pamamagitan ng mapanlikhang sistemang

gumagamit ng tali, ang tubig na galing sa libo-libong maliliit na talon, na maayos na naipon,

ang nagpapagalaw sa mga panakot ng ibon na may busal ng mais sa itaas.

Muling nagsimula ngayon ang trabaho para sa lahat. Nagtatabas ng palay ang mga

dalaga, at dinadala ito ng mga binata sa dalawang kaing na binabalanse nila sa isang balikat.

Umaawit sila:

Dummang ghi!

Aking binabayo ang dumalili

Ang pagkain ng matapang.

Sapagkat bumabalik ang matapang upang makipaglaban sa Mangali.

Dadalin niya roon ang paghihiganti para sa aming mga ninuno

Na kanilang pinatay noon

Tignan niyo ito! Tignan niyo ito!

Dadalhin namin ang aming mga alak na pangdiwang

Dummang ghi!

81

At kayo, magsuot ng mga pulseras ng pagluluksa

Mga babae’t dalaga!

***

Alam ng lahat na magiging malaya ang mga isla ng Pilipinas, at ating nabasa, sa

Pransya at ibang lugar, ang konklusyon ng isa o dalawang artikulo na ang nilalaman ay:

“Paanong masasabi ng Pilipinas na pamumunuan nito ang sarili samantalang binubuo

ng mga mababangis na ‘namumugot ng ulo’ ang isang bahagi ng kanyang populasyon? Dapat

magsimula ang Pilipinas na tanggalin ang ganitong kabangisan sa kanyang mga teritoryo!”

Hindi isang alamat ang mga namumugot ng ulo. May mga ganito, at talagang

problema ang alamin kung meron pa nga, kahit na may konstabularyo. Syempre, sasabihin ng

mga miyembro ng konstabularyo, wala. Subalit hindi nila masabi nang tiyak.

Pero ano ba ang isang namumugot ng ulo? Karaniwan isa itong taong sanay sa

paghihiganti, paghihiganti para sa pamilya o tribo. Bagaman galing siya sa mga tribong

nabubuhay nang maayos, may ibang mula sa mga tribong nabubuhay nang may poot.

Sa kapwa mamamatay-tao dapat gumanti ang isang mamamatay tao, sa loob ng ilang

panahon, maaaring sa loob ng walong oras o tatlumpung taon. Kapag nasangkot na siya rito,

wala na itong katapusan. Tuloy-tuloy ang patayan.

Masaklap ito, sapagkat ang mga pinakamagagandang pagdiriwang --- na aking

tatalakayin --- ay nagbibigay-daan sa mga ganitong gawain. Tunay na isa itong pormal na

panghihikayat sa isang krimen. Ang papatay ang siyang tanging may karapatan na maglagay

ng tatu sa dibdib, isang mandirigmang armado ng palakol. Habang nagaganap ang mga

seremonya, maglalagay siya sa ulo ng pulang tuka ng isang tokan at maaaring kinulayan

82

gamit ang dugo ng biktima. (Sa Bontoc, sa mga unang panahon ng pananakop ng mga

Amerikano, napakadami nitong mga “bayani.”)

Bukod pa rito, merong malaking karangalang tagos sa puso ng mga kababaihan.

Magagawa lamang ng isang binatang makapagsabing ikakasal siya sa isang babaeng kanyang

pipiliin kung makakapagdala siya ng isang ulo sa nayon.

Meron ding mga ipinagkasundong laban. May natatanging palakol para sa pagpugot

ng mga ulo. Marami akong halimbawa.

Ngayon, humihingi ako ng paumanhin kung magsasabi ako ng isang detalyeng mas

maiging maglalarawan ng antas ng kabangisang kaya ng mga Igorot kaysa sa lahat ng nasabi

na. Ihinahalo sa langis ng pawid ang utak ng biktima, at itong kakila-kilabot na inumin ang

magpupuno ng tapang sa kung sinumang pumayag na inumin ito.

Sa panig naman ng biktimang pinugutan, ibabalik siya sa nayon ng kanyang mga

kaibigan at kasamahan. Ilalagay siya sa isang upuan, sa harapan ng kanyang pinto. Sa

paraang ito niya hinihintay ang kanyang bungo. May nagaganap na pag-uusap ukol sa kapalit,

na maaaring ibang bungo o isang kalabaw. Kapag hindi naging matagumpay ang pag-uusap,

ililibing siya nang nakaupo at nakabaling sa direksyon ng mga taong kumuha ng ulo niya. At

ilalagay ang kanyang bungo sa isang bukas na kaing, sa ilalim ng kubo, sa lugar ng kalaban.

Ito mismo ngayon ang dahilan kaya kami dinala ng isang binata sa isang nayong

aming binabagtas, isang maliit na nayong nakatago sa mga palayan, sinusunog ng araw at

walang katao-tao sa ganitong oras.

Umupo siya sa isang bato at pinagmamasdan kaming dumating. Lumuhod siya sa

isang tabla, at ito ang aming nakita sa tabla: dalawang bungo ng tao na marahil ay pabirong

tinabihan ng bungo ng baboy sa bawat gilid.

Mukhang hindi nagulat ang binata nang kumuha kami ng mga litrato niya at ng

kanyang tropeo.

83

VIII Ang mga Namumugot ng Ulo

Maaaring ipagpalagay na itong nakakalungkot na tropeo, na itong mga ulo ay hindi

tanda ng isang paghihiganting kamakailan lang nangyari, at totoong wala sa amin ni Miguel

ang may ni katiting na kaalaman sa antropolohiya na magpapahintulot sa aming malaman ang

edad nitong mga labi. Ngunit gusto pa rin namin ng patunay ng mga madudugong kaugalian.

Makalipas ang ilang araw, nakatanggap kami ng isang patunay na talagang

magpapakitang hindi hango sa lumang kuwento ang mga krimeng ito. Hatid ito sa amin ng

isang Paring nakasaksi mismo, o mas tumpak sabihing nakarinig, sa mga ito. Maiintindihan

kung bakit hindi ko babanggitin ang kanyang pangalan; hindi siguradong makakaligtas ang

mga Puti sa paghihiganti ng mga Igorot.

Nangyari ito pagkatapos ng isang piging, isang pagdiriwang ng pamamanhikan.

Maraming dumalo, marilag ang kasiyahan. Pinipilit nila ang mamumugot ng ulo na ikuwento

ang kanyang mga tagumpay. Ganito kadalasan tinatapos ang mga pinakapayapang pagtitipon.

Hindi tumatanggi ang mamumugot ng ulo. Binubuo ito ng kanyang mga pagkapanalo, isang

klase ng patulang awit.

“Nakatayo sa kanyang taniman ng palay yung una kong pinatay, abala sa paglilipat

ng tanim.

“Sa paanan ito ng bundok na natatakpan ng mga puno ng pir.

“Gumagapang ako sa pagitan ng damuhan at bumaon ang aking sibat sa kanyang

tagiliran bago pa siya nagkaroon ng pagkakataong umikot.

Bata pa ako noon, at umaawit habang dinadala ang ulo sa matanda ng ato.”

“Isa pa!” sigaw ng madla.

“Naglalakad papunta sa talon yung pangalawa kong pinatay, hawak ang kanyang

sibat…

84

Ngunit hindi ko na ikukuwento sa kanilang kalunos-lunos na pagkakapareho itong

serye ng mga tagumpay ng pagtataksil at ng katapatan. Kasunod ng harapang labanan ang

patibong: ang ibig kong sabihin, ang pagbihag ng isang ulo ang tangi at nag-iisang mahalaga.

Nang matapos ang mandirigma sa pagkukuwento ng isang pagkapanalo, nagsigawan ang

madla:

Isa pa! Meron ka pang mga kuwento!

Ginawa niya ito hanggang sa maka-labindalawa at hanggang sa wala na siyang

maalala. Ngunit lagi siyang pinipilit ng mga taong naaaliw at lasing, at nagtapos siya sa

pagkukuwento ng panlabintatlo, at pagkatapos, pahirapang nagkuwento patungkol sa

panlabing-apat na biktima.

At dahil ayaw ulit siyang papahingahin: “Isa pa!” tumango siyang parang isang taong

nahatulan. At nang humarap siya sa Pari, nakangiti niyang sinabi:

"Hindi, totoo, sa pagkakataong ito, wala na."

Laging buhay ang tao, malakas, at tuso; hindi mauulit sa ibang siglo itong mga

pagpatay na ito.

***

Mananatili ang karangalan ng madugong tagumpay dahil napapanatili ng ganitong

tagumpay ang parehong mga taga-hanga.

Nagkaroon sa Bontoc kamakailan lang ng isang gulo sa pagitan ng isang binata mula

sa nayong ito at isang binata ng kalapit na nayon. Hawak ang mga patalim, sinugod nitong

mga magigiting na kampeon ang isa’t isa. Ang dugo ng taga-labas ang siyang umagos. Sa

sandaling iyon, dumating ang konstabularyo. Hinuli nila ang nagwagi at dinala ito sa

kulungan.

85

Naayos naman ang problema sa pagitan ng mga konseho ng dalawang nayon na hindi

pinanghimasukan ng pamahalaan ng Pilipinas. Nagkasundo sila sa dami ng banga, o baboy, o

kalabaw na dadalhin sa nayong naagrabyado. At napanatili ang kapayapaan.

Nananatiling nakakulong ang nanalo, at para matapos na, kinailangan siyang

pakawalan ng konstabularyo. Dinala siya sa fawi, kung saan nagtipon ang Konseho, at kung

saan hinihintay siya ng lahat ng mamamayan. Tinanggap niya ang mga karangalang nakalaan

lamang sa mga mamumugot ng ulo.

Sinigurado sa akin -- at ito ang tunay na nakakagulat sa kuwento -- na isang Igorot na

opisyal ng Pamahalaan ang dumalo sa pista.

Naalala ko ang isang gabing palipat-lipat kami ng oulag, at ang misteryosong sayaw

na hindi namin napanood nang buo. Isang pagpatay ang naganap ilang araw na ang

nakalilipas. Inuulit gabi-gabi simula noon itong sayaw, sa saliw ng mga nakakabinging gong.

Tiniyak sa amin na ito ang mga unang pagdiriwang na nagbibigay-daan din sa pagpatay at

maaaring maganap ang malaking tradisyunal na pista pagkatapos ng pag-ani ng palay.

Sa isang pagawaan, natagpuan ang isang lalaking namatay daw dahil sa aksidente.

Ngunit malinaw kung ano ang tunay na dahilan: kung hindi puwedeng kunin ang ulo,

kinukuha ng mamamatay-tao ang ari ng biktima, at ang panga para maging hawakan ng gong.

***

Gumagawa ang sibilisasyon ng sarili nitong daan, at paminsan-minsang nabibitak ang

manipis na pang-ibabaw na aspalto na kadalasang tumatakip dahil sa hindi napapawing galit.

Sa isang Paaralan ng Agrikultura, na matatagpuan sa bukana ng Baguio at kung saan

sinisikap turuan ang mga kabataang Igorot, natagpuan isang umaga ang katawan ng isang

mag-aaral. Nakahiwalay ang ulo sa katawan.

86

Sa pamamagitan ng isang imbestigasyon, nakilala agad ang mga may-sala: dalawang

kamag-aral nitong binatang pinatay habang natutulog. Ngunit talagang naging imposibleng

ipaamin sa kanila ang mga dahilang nagtulak sa kanilang gawin ang pagpatay. Pero

nabigyang-linaw ang misteryo, at ito’y sa pamamagitan ng isang matandang Igorot na

nagmula sa kanyang nayon at hiniling na iharap siya sa mga pumaslang. At nang siya’y nasa

harap na nila, pinuri niya ang mga ito nang malakas, sa ngalan ng nayon, dahil sa wakas,

kanilang naisakatuparan ang paghihiganting hindi nagawa nang maraming taon. Ni hindi na

siya kinailangang pilitin ng mga tanong. Kusa niyang ipinaliwanag kung paano pinugutan ng

ulo ng lolo ng biktima ang lolo ng mga pumaslang. Nanatiling nakabinbin ang kabayaran.

Nakamtan din ito sa huli.

Ganito nakalaya ang mga kabataang tinuruan ng mga Puti ngunit hinahabol at

ginagambala ng kaluluwa ng biktima, ng kanilang ninuno, sa pamamagitan ng pagpataw ng

hustisya ayon sa kaugalian ng kanilang lahi, sa pamamagitan ng pagpugot ng ulo.

***

Ano ang kailangan isipin patungkol sa nabanggit?

Isang salita ang agad masasambit: paghihiganti. Tiyak na mapapansing maliban sa

pagpugot ng ulo, ito rin ang damdaming – at kadalasang ito ang damdamin – gumagabay sa

bawat isa, sa mga tao sa Europa at sa Pasipiko.

Hindi iniiwan ng Igorot sa pangangalaga ng batas ng tao ang paghihiganti para sa

maling nagawa sa kanya. Wala siyang tinatawag para rito. Siya ang lumulutas ng sarili

niyang mga problema, at ginagawa niya ito ayon sa kanyang sariling ideya ng dangal. Dahil

sinaktan, siya’y mananakit din.

87

Subalit lalabis siya sa paghihiganti ng pamilya. Siya mismo ang tatanggap ng

paghamak na makukuha ng kanyang tribo. Tinitignan na lamang niya ang kalapit na tribo

bilang isang grupo ng mga may-sala.

At nagaganap din ang mga pinagkasunduang labang maaaring itigil --- isang

pagkakataon ng pahinga para sa nagwagi --- sa sandaling makapugot ng unang ulo.

Sapagkat mas malubha itong mga paghihiganting ito kaysa roon sa Corse14, halos

relihiyoso at, dahil dito, mas mahirap iwasan.

Hindi lamang sa paghihiganti tumutugon ang Igorot na namumugot at inuuwi ang ulo;

kumukuha siya ng kaluluwa. Tinatanggalan ng kaluluwa ang pinugutan dahil tinanggalan ito

ng ulo. Ito ang pinakamalaking parusa. Walang katapusan ang kanyang paghihirap.

***

Ngayon, dapat bang sabihing hindi itong damdamin ng paghihiganti, itong krimen ng

karangalan, ang laging nagpapagalaw sa mamamatay-tao? Siguradong kahindik-hindik ang

mga pagpatay na ito. Ngunit kaya ring pumatay nang walang-kapararakan o dahil sa

pamahiin ang bawat isa sa mga di-sibilisadong ito.

Nitong taon nga, sa pagtatapos ng Hulyo, may pinaslang na Pilipino sa isang daang

halos mas kakaunti ang tao kaysa sa aming tinahak. Patungo ito sa bayang Kalinga mula sa

bayang Bontoc. Naging biktima ang kanyang katawan ng isang nakakakilabot na pamumutol.

Kinuha ng pumaslang ang kanyang mga tenga at ang panga, bilang mga tropeo.

Patuloy na itinuturing na bayani ng Igorot ang malupit na taong kumukuha ng panga

ng tao.

14 Islang Pranses na nasa dagat ng Meditaraneo

88

IX Mga Pagdiriwang

Nabanggit ko na aking ilalahad ang tungkol sa mga pagdiriwang na nagbibigay-daan

sa pamumugot ng ulo. Nagaganap lamang ang mga pagdiriwang na ito sa mga tribong

sadyang nakakaiwas sa pananakop ng mga Kastila o ng mga Amerikano, mga tribong tunay

na malaya. Naniniwala akong hindi makakadalo rito ang isang Puti.

Nakalagay ang ulo sa isang kaing na gawa sa sulihiya. Sa fawi, o ang pampublikong

bahay, nagsusuot ang mga bata, mga babae at lalaki, ng kanilang matitingkad na damit.

(Maipagmamalaki ang telang gawa ng mga Igorot dahil buhay na buhay ang mga kulay nito,

at dahil sa sining ng mga disenyo nitong may iba’t ibang hugis.) Nakapustura ang bawat isa:

mga kuwintas na gawa sa lumang agata at mga agimat na nakasabit sa mga tinirintas na

buhok ng tao. Nag-aalay ang mga matatanda ng aso o ng baboy. Nagsisimula ang sayaw sa

tunog ng mga gong. Tatagal ito nang dalawampu’t apat na oras.

Kinaumagahan, dadalhin ng mga matatanda ang ulo malapit sa ilog. Magsisimula sila

sa pamamagitan ng pagtitipon ng mga piraso ng kahoy, sisindihan ang mga ito, at ilalagay

ang ulo sa tabi ng apoy. Sa buong paligid, sa loob ng isa o dalawang oras, magpapatuloy ang

sayaw.

Titigil sila, mananahimik, at habang isa-isang naghahagis ng maliit na bato sa tubig,

nagdarasal ang bawat isa sa anito, sa espiritu ng mga patay, na ilayo sa kanya ang palakol sa

oras ng labanan.

Hahawakan ng isa sa mga matatanda ang ulo sa buhok at ilulubog ito sa agos para

banlawan at tanggalin ang dugo at putik na nagpaparumi rito. Muling mabubuo ang prusisyon

at babalik sa fawi. Doon tinatanggal ang panga, tapos ilulubog sa kumukulong tubig. Iniiwan

ito roon hanggang sa matanggal ang laman. Ibinibigay sa nanalo ang buto ng ngalangala sa

taas. Mapupunta ang bungo sa isang bilao. Tapos na ang unang seremonya.

89

Magsisimula ang pangalawa kinabukasan. Kabahagi ang lahat ng tao ng mga

kasiyahang ito. Walang pinapayagang magtrabaho maliban doon sa talagang kailangan sa

buhay. Nag-aalay sila ng mga kalabaw, baboy, at manok, na kakainin ng bawat isa. Hindi

tumitigil ang mga gong sa pagtunog, araw man o gabi. Tuwing may isang tagatugtog o isa sa

mga mananayaw na titigil, dahil sa pagod, may ibang papalit. Bilang tanda ng tagumpay at ng

karangalan, ipapako sa poste ng ato ang isa o dalawang kamay, isa o parehong tenga, ng

natalong kalaban.

Ihinahanda ng dalawampu’t apat na babaeng magkakaharap ang palay habang

kumakanta.

Tumatagal itong pangalawang seremonya nang isang buwan.

Dahil sa lawak ng mga ganitong pagdiriwang, hindi na kailangan ng isang

tagasalaysay na bigyang-diin ang halagang ibinibigay ng mga Igorot sa pangyayaring

kanilang ipinagdiriwang. Hindi na rin niya kailangang banggitin ang hirap na dinadanas ng

mga miyembro ng konstabularyo tuwing sinisikap nilang tanggalin ang mga gawaing

nakasanayan, lubhang nakakakilabot, at nananatiling likas sa isang grupo ng tao.

90

X Ang Isla ng Tatlong Daang Babae

Bago magpatuloy sa kuwento ng mga di-malilimutang tampok nitong paglalakbay

(para sa akin, hindi na mahalagang ilahad ang pang-araw-araw na gawain sa isang biyahe;

mauuwi ulit agad ito sa pagiging karaniwan), nais kong bigyan-diin na maaaring isang

kahibangan ang iparatang sa sambayanang Pilipino ang mga krimeng gawa ng isang

napakaliit na bahagi ng populasyon ng mga isla. Kadalasang mapanganib ang mga paglalahat,

at madaling madala rito ang tao, siya na nag-iisip. Aabot sa labintatlong milyon ang

populasyon ng mga isla ng Pilipinas. Dalawang daan at limampu hanggang tatlong daan ang

mga Igorot.

Matatagpuan sa hilaga ng Luzon ang mga maliliit na kapuluan. Mahirap puntahan ang

maliliit na pulo na bumubuo rito, bagama’t maraming punongkahoy at mayabong. Palaging

sumasalakay dito ang mga piratang Tsino at Hapon. Ngayon, hindi na nila ito matagumpay

na nagagawa dahil tinutugis sila ng mga baril ng adwana.

Naging bawal puntahan ang lahat ng mga maliliit na pulong ito. Ibig sabihin, wala ni-

isa sa mga sinaunang taong nakatira sa paligid ang mangangahas na tumapak doon, at para

saan pa…Pag-aari ito ng mga espiritu, lupain ito ng kamalasan.

Ngayon, magkukuwento na ako at hindi ko na iniisip na may matutuwang bumuo

mula rito ng mga konklusyong tanggap ng lahat. Sa katunayan, magiging talagang katawa-

tawa ito.

Limampu o animnapung taon na ang nakalilipas, isang taong mapagsapalaran ang

pumunta sa isa sa mga maliliit na pulong bangin ang gilid, agad nitong ginalugad ito, at

naisip na mamuhay doon nang maayos.

Isa ito sa mga ideyang namumuo rin sa isip ng mga matatalinong tao ng Europa o ng

Amerika, at hindi na kataka-takang malamang isang Puti, na nasusuka na sa sibilisasyon, ang

91

naglayag papunta sa bawat isa sa mga Thébaïdes15 ng kabangisan. At dahil sadyang

madalang na siya’y bumalik mula sa lugar na ito, maaaring sabihing nasiyahan siya rito.

Sa madaling sabi, nagustuhan ng ating manlalakbay itong bahaging ito ng mundo.

Marahil, may mga personal siyang dahilan para lumayo sa mga tao at sa kanilang batas, at

meron din para piliin ang islang ito na bawal puntahan. Kailanman, walang katutubo ang

mangangahas pumunta at mamuhay dito. Doon, puwedeng lumipas ang mga araw ng isang

taong masipag, nang may lubos na katahimikan. Pero nawawala ang mga babae, at alam ng

lahat na isang huwad na buhay ang buhay na walang babae.

Umalis siya ng isla at bumalik.

Bumalik siyang may tatlong asawa, walang labis, walang kulang, na kanyang inakit o

itinanan (hindi na naging malinaw ang bahaging ito), at nagtayo ng kubo alinsunod sa

kanyang utos. Nagbigay naman siya ng mga kagamitan. Sinaka nila ang lupang nagbigay sa

kanya ng maraming palay, mangga, at ng kanyang tabako. Kuntento na siya sa pangangaso at

sa pakikihalubilo sa kanyang maliit na grupo.

Ngayon, kailangang uliting sa katamaran nagmumula ang lahat ng bisyo, lalo na sa

panahon ng kasaganahan. Nakita agad nitong pacha ang posibilidad na magkaroon ng tatlong

anak. Hindi siya nagalak ni nalungkot dito. Kayang bumuhay nitong matabang lupa ng isang

kawan ng mga bata.

Ngunit nananatili sa kanyang utak ang akit ng kasamaan, at malikot din ang kanyang

isip. Kaya naman nagkaroon siya ng absurdong ideyang maaari lamang manggaling sa utak

ng isang tunay na bandido.

Siya ang amo, hari, papa, diyos. At ang totoo, siya lahat ito sa paningin nitong mga

babaeng mangmang, dahil nakaya niyang mabuhay at buhayin sila sa bawal na islang ito.

15 Isang rehiyon ng sinaunang Ehipto; ang lugar noon ay isang disyerto.

92

Kapag nawala siya, mamamatay silang lahat. Kumakapit sila sa kanya unang-una dahil sa

takot.

Kaya naisip niya na maaaring siyang saktan sa kalaunan ng kanyang mga anak na

lalaki, habang tinutupad ang kanyang dalawang tungkulin, matrimonyal at panghari. Sa loob

ng labinlimang taon, kakailanganin ang hatian ng mga babae. Kung hindi, magkakaroon ng

rebolusyon sa palasyo, pagpatay ng kaanak, at pagpatay ng hari. Nasaksihan na natin ang

mga mas kahindik-hindik na bagay sa kasaysayan ng mga sibilisado.

Nasanay na ang lalaking itong ipatupad nang walang kagatul-gatul ang mga pasyang

kanyang ipinapataw, na siya rin namang ginagawa ng mga babae. Pinutol na niya ang

kasamaan sa ugat pa lang, at nais kong sabihin na talagang pinatay niya ang mga anak na

lalaki pagkasilang pa lang. Mga babaeng anak lang ang pinananatili habang napapanatili rin

ang palagiang pagbabago ng kanyang maliit na grupo. At nagpatuloy ang buhay.

Wala sa mundong ito ang ganap na kasiyahan, at lalong wala para sa mga pilyo kaysa

para sa mga disente. Babalik sa iyong ala-ala ang ganitong pangyayaring nag-aanyaya ng

kasalungat. Dumating ang panahon na nagsimulang maligalig ang ilang utak dahil sa gintong

nakabaon sa lupain ng mga Igorot. At mas lalo silang nagkaganito, una na sa lahat, dahil sa

kayamanan ni Limahong.

Isang piratang Tsino si Limahong, na mas makapangyarihan pa kaysa sa isang

emperador. Kailangan ko lang ipaalalang nagpapadala siya ng mga ultimatum sa mga

Olandes at mga Kastila. Siya ang gumagawa ng batas sa dagat ng Tsina.

Nagmamay-ari siya ng kayamanang binubuo karamihan ng nakaw na ginto at mga

ginintuang bagay galing sa Pilipinas. Itinago ang kayamanang ito sa isang bahagi ng

kapuluan, ayon sa sabi-sabi. Naroon lamang ito, walang makapagsabi kung saan. Gayon pa

man, hanggang sa mga panahong ito, makakakita ng mga ekspedisyong binubuo dahil sa

ilang mga bagong palatandaan, at naglalayag para hanapin ang kayamanan. Kaya naman

93

isang umaga, nakakita sa barangko ang manlalakbay, na napapaligiran ng kanyang sampung

asawa, ng isang manlalakbay na kasindeterminado, armado, syempre, at handang sumabak sa

giyera. Naghahanap ito ng ginto at nakikipagkilala sa mga babae.

Lumapit siya.

Nag-usap sila nang matagal.

At sa huli, nagkasundo sila.

Napakarami na rin ngayon ng mga babae para makapaghiraman silang dalawa.

Naging matalik na magkaibigan ang dalawang panginoon, pinag-ugnay marahil ng

nakaraang parehong kaduda-duda. At pinuri ng bagong dating ang karunungan ng mas

nakatatanda, na kanyang pinatunayan sa pamamagitan ng hindi pakikipagtunggali. Sumang-

ayon siya at hindi niya nalimutang gayahin, para sa sarili niyang konsiderasyon, kung paano

patuloy na dumami ang populasyon ng mga asawa at siya, manatiling isa.

Tumanda ang magkasangga at muli na namang nakakita sa barangko ng isang

naghahanap ng kayamanan, ang pangatlo, bata, tuso at sinanay upang ipagpatuloy ang

dinastiya. Kusang nagpakumbinsi itong binatang handa sa lahat, lalo na sa labanan. Ilang

panahon mula noon, namatay nang payapa ang mga mas nakatatanda. Nakalipas lamang ang

maraming panahon nang dumaong ang isang ekspedisyong binubuo ng labindalawang tao, sa

maliit na isla at pinaghiwa-hiwalay ang mga batang ito ng isa pang Arcadie16, lahat abalang-

abala siyempre sa pagtuklas sa kuweba ni Limahong.

Walang nagawa ang bagong pacha para labanan ang ganitong puwersa.

Binilang ang kanyang mga asawa.

Tatlong daan.

16 Isang bulubunduking lugar sa timog ng Gresya; sa mga tula, kumakatawan ito sa isang lugar ng kaligayahan, tirahan ng diyos na si Pan.

94

XI Si Kosme at si Sekat

Sadyang malupit ang lahat ng mga kuwentong ito, at, sa tingin ko, medyo madugo rin.

At inuulit ko na kung ganyan ang bayan, hindi naman palagi sa lahat ng panahon o mula araw

hanggang gabi. Hindi pa rin pangkaraniwan ang isang tulisan. Patungkol sa mga namumugot

ng ulo, unti-unting nang nasusupil ang kanilang mga gawain. Hindi lang kasamaan ang nakita

namin ni Miguel.

Bihira kong banggitin si Miguel, para mapilitan akong walang kilingan sa kuwentong

ito. Hindi gaanong mahalaga ang manlalakbay kumpara sa bayang kanyang pinupuntahan.

Hindi ko na ilalarawan ang pagkaing aming kinakain sa ilalim ng mga dahon ng isang ligaw

na puno ng saging. Hindi ko na rin ilalarawan ang isang gabing pahirap. Halos pare-pareho

naman kahit saan. Ang mga kaugalian ng mga tao, iyan ang ibang putahe.

Sa daan, kusang nauuna sa akin si Miguel. Para siyang isang sorong naghahanap ng

makakain. Isa siyang binatang maparaan; siya lang ang makakaisip kumiliti ng ilong ng isang

matandang Igorot na may dahon ng tabako para patawanin itong mamang ito. Hindi pa man

siya naiimbitahan, nakapasok na siya sa loob ng kubo, para amuyin, langhapin, hawakan,

suriin ang lahat.

Nais kong sabihin na ang buhay namin ay hindi lang naman puro kapilyuhan. Mas

madalas naman kaming makatagpo ng mga taong tahimik. Syempre, mapamahiin mula araw

hanggang gabi.

Isang umaga, papunta kami ng Sagada. Ang maaliwalas na langit sa silangan, kulay-

rosas sa mga palayang luntian, madidilim na kagubatan, mga kahol, ang paglipad ng agila --

maaaring makagawa ng mga paglalarawan sa mga ito sa pamamagitan ng ilang pagbabago ng

mga pangungusap, at pinalamutian ng mga terminong Igorot! Alam nating lahat kung paano.

95

Lumakad kami kasabay ang dalawang mangangalakal galing Bontoc, isang ama at

isang manugang, mga bumibili at nagbebenta ng kalabaw at baboy. Iniwan nila ang kanilang

mga asawa’t mga kubo, inayos ang kanilang mga gamit sa bahay bago sila umalis, ayon sa

kaugalian. Hindi kinakalimutan ng mga katutubo ang lahat ng kaugalian. Babalik sila sa loob

ng apat na araw, habang tulak-tulak ang baka, kung pagpapalain sila ni Lumawig sa tamang

oras: ito na kasi ang panahon kung kailan itatakda ang presyo ng kilo ng karne. (Gumagamit

ako ng isang termino ng transposisyon, dahil hindi pa alam ng mga Igorot ang sistemang

desimal; itatanggi nila marahil ang pakinabang nito.)

Lumalakad kami nang banayad, payapa, tulad ng mga taong may mabuting hangarin.

Nag-uusap ang mga mangangalakal bilang mga magangalakal, tungkol sa mga presyo ng mga

bagay. Dala-dala ng bawat isa ang kanyang mga kailangan sa isang basket. Pareho silang may

suot na salakot na pinasadya sa mga Kalinga. Kahit papano, humahalili itong salakot sa

makapal na kapoteng gawa sa halaman na isinusuot na parang isang tumpok ng mga balahibo

kung saan dumudulas ang tubig at tumatakip sa kalahati ng katawan (karaniwang

bumabagsak ang ulan sa isang bahagi lamang), at hindi rin tumatagos ang tubig dito, hindi

nga lang kumportable.

Nasa kahabaan ng gilid ng bundok ang daan, nasa damuhan sa ibang mga lugar. May

mga putol na punong pinatumba ng bagyo. May mga baging na nakasabit sa mga sanga.

Nagngangalang Kosme ang ama, at ang manugang, Sekat. Huminto si Kosme.

Humakbang pa ng isa si Sekat. Umusad kami nang nakapila. At wala nang gumalaw pa.

“Ano yun,” sabi ni Miguel.

Ahas.

Isang ahas ang tumawid sa daan, maikli, payat, kulay-abo, may batik-batik ang likod.

Nawala ito sa mga palumpungan. Sabi ni Miguel:

“Wala na ang puwedeng gawing sinturon. Tara na!”

96

Bumaling si Kosme kay Sekat, at nagsimulang mag-usap ang dalawa. Pagkatapos,

naupo sila ilang hakbang mula sa aming kinaroroonan, sa isang bato, kung saan nagpatuloy

ang usapan. Nagulat ako sa sandaling iyon; maaaring mapanganib ang ahas, ngunit wala na

ito.

“Ah,” sabi muli ng aking kasama, “Hindi na sila tutuloy.”

Ipinaliwanag niya sa akin na tumambad sa amin ang isang pangitain.

Hindi lingid sa kaalaman ng lahat na malaking bahagi ng buhay ng mga katutubo ang

mga pangitain, at hindi naiiba ang mga Igorot. Hindi ito naaabot ng ating katwiran. Mukhang

direkta nilang naaabot ang mundo ng kababalaghan. Batid nila na binibigyan sila ng mga

Diyos ng mga babalang alam nila ang katangian. Kailanman, hindi nila hinahayaang

kalimutan ang mga ito, sa pang-araw-araw na buhay, sa pangangalakal, sa pagbili, sa

pagbenta, sa pagbiyahe, sa pagpapakasal. Nakatuon ang kanilang pansin sa mga ibon, mga

paru-paro, mga alitaptap, nasa mga reptilya at mga hayop na may apat na paa, nasa mga

laman-loob ng mga hayop, nasa atay at apdo ng manok at baboy, nasa mga bagay na di-

gumagalaw, at, bilang halimbawa, nasa biglang pagbagsak ng isang kagamitan sa bahay, na

isang masamang pangitain.

Kaya’t tumambad sa amin ang isang pangitain; isang ahas ang tumawid sa aming

daraanan.

Nagpasyang bumalik ang mga Igorot at pumunta sa Tetepan. Isa sa mga pinakasikat

ang mga bumabasa ng mga pangitain sa Tetepan. Hindi naman talaga kami nagmamadali para

palampasin ang pagkakataong may matutunan. Bumalik din kami.

Sa Tetepan, hindi na itinago ng matanda ng ato ang katotohanan sa dalawang

sumangguni: kailangan nilang ayusin ang ilang di-pagkakaunawaan, at ang pagbalik sa

kanilang mga bahay ang tanging nararapat. Maaari silang tumuloy sa ibang araw. Walang

97

ibang ibig ipahiwatig ang makasalubong ng isang ahas na batik-batik kundi masamang

karanasan sa paglalakbay.

Nagpasalamat ang dalawang mangangalakal, umalis, nagsimulang magbulungan, at

halatang halatang hindi sila magkasundo. Kasama kami, nagpalipas sila ng gabi sa

pabafunan, isang uri ng pampublikong otel, at, simula bukang-liwayway kinabukasan,

tinahak nila ulit ang daan papuntang Sagada, at dahil nakumbinsi ni Sekat ang kanyang

biyenan na wala ng saysay ang bumalik pa, nagpalipas sila ng gabi sa Tetepan, pagkatapos

tumigil doon ng kalahating araw upang ihinto ang pagbiyahe. Ngayon, nagsisimula silang

muli, kung saan wala nang kinalaman ang pangitain. Hindi mapalagay si Kosme, at malakas

naman ang loob ni Sekat, at agad niyang natikman ang parusa dahil dito: sa halos siyam na

milya mula sa Tetepan, napansin niyang nawala niya ang kanyang magandang salakot mula

sa Kalinga.

Muntik nang bumalik ang magkasama, tapos nagbago sila ng isip. Natatanaw nila ang

isang nayon kung saan sila karaniwang kumakain (at doon din kami kumain sapagkat pareho

lang kami ng dinaanan) at kung saan sila may ilang mga kaibigan. Inatasan nila ang isa sa

kanilang mga kaibigan na hanapin ang salakot ni Sekat. Ngunit hindi na nahanap ang salakot,

at ito ang unang parusa.

Nagpaalam kami sa dalawang mangangalakal pagdating sa Sagada, at dito na kami

nakakuha ng balita tungkol sa kanila pagkalipas ng ilang linggo. Nag-ikot kami sa bayan,

kumain ng kanin kasama ang mga katutubo at nakipag-usap kasama ang ilang Amerikanong

prospektor na makapal ang labi, may mga matang mapanlinlang, tahimik at mukhang

maraming nalalaman, at siguradong, at halatang halata, kukunin ang lupa ng bagong

Golconde17 na kanilang tinatapakan. Pabalik kami galing Bontoc. Nang patawid na kami sa

kanilang nayon, nakasagap kami ng balita tungkol kay Kosme at sa kanyang manugang.

17 Isang rehiyon sa India na kilala sa mga minahan ng mga hiyas.

98

Sa usaping pinansyal, mukhang hindi kumita nang malaki ang kanilang

pangangalakal. Namatay sa daan ang isa sa mga kalabaw. Sinubukan talaga nilang ibenta ang

karne nito sa isang nayon. Kahit na sapat na sapat lang ang bayad na hinihingi nila para sa

tadyang at sa mga laman-loob, kinailangan nilang ibaon sa lupa ang kalahati ng hayop, dahil

na nila maibebenta ito. Marami-raming piso ang nabulok sa hukay.

Hindi pa man nakakauwi, nagkasakit na si Sekat. Noong una, hindi kinailangang

gumawa ng anumang pag-aalay; hinintay nila ang paggaling. Hindi ito dumating, bagaman,

sa loob ng ilang linggo, nanatili si Sekat sa bingit ng kamatayan. Kailangan niya talagang

mangumpisal, at pati si Kosme na nilabag ang banal na batas. Nakita ng mas nakatatanda sa

kanila ang kanyang sarili bilang pinakakasisi-sisi dahil nakaligtaan niyang sundin ang mga

tagubilin ng matandang pantas ng Tetepan.

Hindi natatapos doon ang kuwento ng dalawang mangangalakal na laging

napaparusahan. Para sa akin, kanais-nais at marahil kapaki-pakinabang sa agham na

subaybayan hanggang katapusan ang ebolusyon nitong naiibang pangyayari. Nito ko lang

nalaman ang katapusan nito.

Ilang panahon ang lumipas, itinalagang taga-payo si Kosme ng mga tao at dahil dito,

nararapat na magdala siya ng tungkod na pilak. Sa mga Igorot, tulad sa Europa, may kapalit

na inuming alay ang ganitong mga karangalan. Hindi sinira ni Kosme ang mga kaugaliang

kanyang kinikilala. Nag-alay siya ng piging sa mga maimpluwensiyang tao.

Ipinadala niya sa kanyang mga bukirin ang mga utusan. Itinusok nila ang kanilang

mga sibat sa isang kalabaw, pinugutan ito, at inilagay ang ulo sa isang bukas na lugar sa

pedimento ng isang pasukang tinatawag na chuag. Hindi pa man nagtatagal doon ang ulong

pinalamutian ang mga magagandang sungay, nalaglag na ito. Napakasama ng pangitain, hindi

para sa mga lampang hindi alam balansehin itong bangkay, ngunit para sa amo sa loob ng

bahay. Sa mga ganitong pagkakataon, nakakatuksong paratangan ang tadhana ng hindi

99

pagiging patas. Matatandaang maaari lamang malaglag ang ulo ng kalabaw kapag itinulak ng

mga espiritu o mga anito.

Si Kosme, tuliro at halos hindi makahinga, ay bahagyang gumaling sa pamamagitan

ng paglagok ng inuming inialay ng mga taong nag-imbita sa kanya. Ngunit kinabukasan,

nagsimula siyang maghandog sa mga anito ng mga alay na bagaman kitang kita sa sobrang

dami at laki, ay nabigong ikiling sa magandang direksyon ang tadhanang tungo sa

kamatayan.

Namatay si Kosme.

100

XII Mga Bawal

Itong pambihirang karanasang aming nasaksihan ang nagbigay-daan sa aking ilahad

ang mga bawal, na siya rin namang dahilan nito. Maraming bawal sa bayan ng mga Igorot.

May mahirap intindihin at nagmula marahil sa mga pamahiin. Ang karamihan, talagang may

basehan. Ito ang ilang mga paniniwalang galing kay G. Faculo. Pagdating sa usapin tungkol

sa mga paniniwala at mga halimbawa nito, maraming alam na di-matatawaran si G. Faculo,

ang kalihim ng probinsiya.

Hangga’t hindi isinisilang ang kanilang unang anak, may sagradong obligasyon ang

mag-asawang magsuot ng mga matitingkad na damit, paha, at kuwintas. Hindi sila puwedeng

magbanlaw ng ulo dahil magdudulot ito ng problema sa pandinig ng bagong silang.

Ipinagbabawal sa mag-asawang maghugas ng kamay, ng mangkok, at ng bilao ng

bigas bago at pagkatapos ng unang agahan pagkatapos ng kasal. Maaaring makaranas ng

matinding gutom ang mga baboy at biik.

Kapag pumasok sa bahay ang mga kapitbahay, mga bisita, at kahit mga miyembro ng

pamilya habang gumagawa ng tapuy (alak mula sa bigas) ang ginang ng tahanan, hindi

magiging maganda ang pagpapaasim nito. Maaari lamang pumasok ang mga miyembro ng

pamilya kapag ilalagay na ang alak sa mga banga patungo sa atik.

Ipinagbabawal sa mag-asawang kumain ng kambal na saging dahil magiging kambal

ang kanilang anak.

Hindi dapat mag-away ang mag-asawa sa harap ng kanilang mga anak tungkol sa mga

bagay pampamilya, lalo na tungkol sa pagkain. Maaaring isipin ng mga bata na sila ang

dahilan ng pag-aaway at maaaring bigla silang mamatay.

Hindi dapat pumasok sa tahanan ng kapitbahay habang nanganganak ang inahing

baboy nito. Maaaring maging sakitin ang mga biik at mamatay.

101

Hindi dapat makiapid ang kahit na sino sa mag-asawa. Ang kamatayan ng mga anak

ang maaaring maging kapalit ng kasalanang ito.

Hindi dapat magpakasal sa loob ng tatlong buong taon pagkatapos mabalo. Ito ang

magtutulak sa kaluluwa ng yumao na paikliin ang iyong buhay.

Ipinagbabawal ang pagnanakaw ng mga ari-arian ng isang pamilya kung may

miyembro itong napugutan ng ulo, namatay sa labanan o sa pagkalunod o sa tama ng kidlat.

Parehong kapalaran ang darating sa iyo.

Ipinagbabawal, at may katumbas na multa, ang pagtawid sa isang bukid na may nag-

aani. Liliit ang halaga ng ani.

Hindi dapat ipagwalang-bahala ang payo ng isang babaeng nakikipag-usap sa

kaluluwa ng mga bayaning namatay.

Hindi dapat matulog ang mga panganay sa higaan ng mga nakababatang kapatid.

Hindi dapat makipagtalo ang mga anak sa kanilang mga magulang. Magdudulot ito ng

kamatayan sa anak na lalaki o babae, o sa kahit na sino sa mga apo.

Sa gabi, ipinagbabawal ang pagkuha ng kahit ano mula sa isang kalapit-bahay, kahit

may pahintulot ang may-ari. Maaaring bangungutin ang sinumang gumawa nito.

Pareho ang sasapitin ng ama o inang papasok sa bahay ng kanyang anak habang wala

ito at guluhin ang anumang gamit na nasa loob.

Ipinagbabawal sa mga anak ang umiyak o magsumamong manatili sa bahay ang

kanilang ama kung kailangang nitong umalis o maglakbay o magsibak ng kahoy sa bundok:

maaaring mawala sa katinuan ang ama at magkasakit.

Hindi dapat magluto at kumain ng ulam sa bahay ang isa sa mag-asawa habang wala

ang kanyang kabiyak.

102

Hindi dapat hayaang buksan ng bantay o bisita ang bangang naglalaman ng tapuy

mula ika-walo hanggang ikalabing-isa ng umaga, habang nasa bukid ang mag-asawa. Maaari

itong magbunga ng aksidente.

Ipinagbabawal sa mga bata ang kumain ng mga prutas na tumubo mula sa mga

puntod. Maaari silang magkaroon ng mga sakit sa balat, mga butlig, o ubo.

Hindi dapat bumiyak ng batong matatagpuan sa isang palayan nang hindi muna nag-

aalay ng manok at cañao. Maaaring magkaroon ng sakit sa likod, rayuma, o di kaya’y maging

baldado ang sinumang gumawa nito.

Hindi dapat magluto ng ulam na sangkap ang isang baboy na inalay sa isang libing sa

isang bukid na may bukal. Pinamamahalaan ang bukal ng isang espiritung maaaring patuyuin

ang bukal kapag ito’y nasaktan, at maaaring maging tigang ang bukid.

Hindi dapat saktan ang mga taong namamahala sa mga banal na libingan at ang mga

taong may kapangyarihang pigilin ang mga bagyo.

Ipinagbabawal sa mga binata’t dalaga, at sa mga apo, na dumalo sa mga seremonya

para sa isang binata o dalaga o batang yumao. Ang mga matatanda lamang ang maaaring

makilahok dito.

Hindi dapat dumaan sa harap ng isang patay na hayop nang hindi ito tinatakpan ng

mga dahon. Maaaring ikagalit ito ng Diyos.

Hindi dapat dalhin ang mga sanggol sa mga bukid at halamanan sa bundok. Mura pa

ang kanilang isipan at maaari silang maging mangmang.

Hindi dapat matulog buong araw nang nag-iisa sa bundok o sa yungib. Maaaring

sapian ng isang anito ang iyong katawan at ika’y magkasakit.

Ipinagbabawal sa mga nagdadalaga o nagbibinata ang matulog sa bahay ng kamag-

anak.

103

Ipinagbabawal sa isang matandang lalaking matulog sa pampublikong bahay at iwan

ang kanyang asawang mag-isang natutulog sa bahay. Maaaring umigsi ang kanilang buhay.

Tiyak napansin na maliban sa mga nakakagulat na bawal, marami-rami ang maaaring

sang-ayunan.

Ang pagkagutom ng mga alagang baboy dahil sa paglilinis ng mga mangkok at bilao

ng bigas – isang magulong pag-iisip na tiyak hindi tutugon sa ating maka-Kanlurang

pangangailangan para sa lohika. Maaring matagpuan ng may isang matalas na isip ang isang

huwad na ugnayan sa pagitan ng bawat isang pangyayari. Ngunit yaong may matalas na isip

lang ang makagagawa nito.

Sa kabilang banda, may ilang pagbabawal na malabo lamang sa unang tingin.

Maaaring maipaliwanag ng isang analohiya ang pagbabawal sa pagpasok ninuman habang

may naghahanda ng alak mula sa bigas. Alam ko, sa mga nayon natin sa Pransya, maraming

pagawaan ng alak, kung saan hindi pinapayagan ang paglabas-masok ng mga kababaihan

habang nagaganap ang pagpapaasim, na unti-unti ngayong nasasanay sa pagiging maluwag at

sa kawalan ng seryosong pag-iingat. Hindi nakaugat sa pamahiin ang pagbabawal na ito.

Hindi ko alam kung paano ipaliliwanag ang paniniwalang may epekto sa

panganganak ang mga kambal na saging, o ang pagkakaroon ng rayuma dahil sa pagkasira ng

isang bato (Nakaugat ang huling pagbabawal sa paniniwalang may nakatirang mga kaluluwa

ng mga yumao sa mga bato, tulad ng mga bukal sa Gresya na may mga nakatirang nimpa18, at

naghihiganti ang mga nilalang na ito para sa mga kasamaang ginawa sa kanila). Ngunit

ipinapaalala sa akin ng pamahiing ito ang isa pang pamahiing hindi lang sa Asya mahahanap.

“Kapag nagka-rayuma ka sa kaliwang hita,” sabi sa akin ng aking kapitbahay na si Théodore,

“hatiin mo ang isang patatas sa dalawa at ilagay ang kalahati sa kanang bulsa ng iyong

18 Mga espiritung ng mitolohiyang Griyego na nakatira sa mga gubat at bukal.

104

pantalon. At kung nasa kanang hita ang sakit, ilagay ang patatas sa kaliwang bulsa.

Pagkalipas ng dalawang araw, gagaling ka.”

Hindi ko layon na makakita ang sinuman sa paralelismong ito ng isang tangkang

pagmamaliit ng ating mga kapwa Puti para sa ikabubuti ng ating mga kapatid na kayumanggi.

Nais ko lamang banggitin na may sinusunod iyong tinatawag nating di-sibilisado na ilang

mga kaugaliang itinuturing nating kalokohan sa unang tingin, na kailangang isabuhay, at

nahahanapan natin ng katumbas sa sarili nating bansa. Maaaring gawan ng isang mas

masusing pag-aaral ang mga paralelismo ng mga pamahiing ito, lalo na ang kanilang

pinagmulan. Gusto ko itong gawin ngunit sa kasamaang palad, pakiramdam ko, wala akong

sapat na kakayahan para rito. Sa pagkakataong ito, maaari tayong maglagay ng isang tulay sa

pagitan ng mga anito at mga manggagaway kung saan hindi ikagugulat na magkita ang mga

nakagigimbal na nilalang. Hindi kailanman hiwalay sa buhay ang sibilisasyong moral ng mga

Igorot (huwag niyong ipangontra sa akin ang mga namumugot ng ulo). Pagmuni-munihan

ninyo nang may pagigiit ang mga pagbabawal na nag-aatas ng pagrespeto sa ari-arian ng

patay at ng buhay. Pagmuni-munihan kung paano nila mariing pinanatili ang mga

pagmamay-ari ng pamilya, kung paanong iniuutos ang paggalang ng magulang sa anak, at ng

anak sa magulang, kung gaano kalaki ang pag-aalala nila sa paglalayo sa lahat ng bata sa mga

pagtitipong ubod ng lungkot, at isipin niyo rin itong nakaaantig nilang malasakit sa pag-

aalaga sa mga matatanda.

105

XIII Ang Hatol ng Diyos

Padalas nang padalas ang mga ulan, mga bagyo, at malakas ang pagpatak ng mga ito.

Hindi pa ako nakakita ng mga ulap na kasindilim at kasingkapal nito, nakapako sa tuktok ng

mga bundok at tinatakpan ang araw, ngunit ginulo, hinati, pinutol sa bawat segundo ng isang

sayaw ng mga kidlat, parang mga pinangyayarihan ng Walpurgis19. Maaalala ang talon, itong

suson ng tubig na patayong bumabagsak. Pinaparami ng kulog ang mga walang tigil at

nagbabanggaang dagundong.

Sadyang naging maputik at madulas ang mga daan. Ang lupa, kung ito’y guguho, ay

napupunta sa gilid ng mga bundok sa panahon ng tag-ulan. At dahil hindi lahat ng mga

palayan ay sinusuportahan ng mga pader na gawa sa tuyong bato, at dahil minarkahan lamang

ang hangganan, sa lahat ng dako, gamit ang mga trosong mababaw ang pagkakabaon sa lupa,

nagaganap sa ganitong pagkakataon ang mga kuwento ng korte. Dumudulas ang mga trosong

ito kasama ng lupa. Lumalaki ang bukid sa itaas at napipinsala ang bukid sa ibaba. Ayaw

itong aminin ng may-ari ng bukid sa itaas; naninindigan ang may-ari ng lupa sa baba na mali

ang kabila. Kanino pa ba ito idudulog kundi sa Diyos?

Masasaksihan namin ang kahihinatnan ng isa sa mga interesanteng paglilitis, bagaman

wala kaming kaalam-alam noong una. Dalawang taong nagtatalo sa lupa; nagtutulakan sila at

nagbubungguan, ngunit hindi nagkakasakitan. Mga sampung tao ang nanonood nitong mga

kaganapang ito. Sa bandang huli, sumuko ang isa sa mga nakikipagtalo, nawalan siya ng

lupa, at hindi ito nawala sa kanya sa kahulugang matalinghaga lamang; nawala talaga ito sa

kanya. Base sa kilos niya, naunawaan naming umatras siya sa laban.

Yumukyok silang lahat at nag-usap. Pagkatapos nito, agad na ayusin ang puwesto ng

mga hangganan, pahayag ng Diyos na si Lumawig, sapagkat ito ang kanyang hatol.

19 Isang pista sa bansang Aleman kung saan maraming sayawan.

106

Ipinagkakaloob niya ang kanyang proteksyon, ibinibigay ang kanyang lakas sa sinumang

may tunay na karapatan para sa kanya at hindi nakalimot na magbigay ng mga banal na alay

bago ang isang labanan. Maaari talagang maisip na wala sa mga magkakaaway ang

nakakalimot nito. Maaari ring isipin na ang katwiran ng pinakamalakas ang laging

pinakamagaling, pati sa bayan ng mga Igorot.

Sa puntong ito, makikita sa lugar ng mga Igorot ang mga gawaing tanyag noong

Gitnang Panahon, lalo na ang pagsubok ng kumukulong tubig.

Pakukuluin ang tubig na nasa palayok. Maglalagay ang tagahatol ng isang maliit na

bato na dapat kunin ng bawat sangkot sa kaso, tapos ibabalik ito sa palayok nang hindi

nagmamadali. Mapapaamin ng kanyang takot, at samakatuwid ng kanyang kasalanan, ang

sinumang magmadali. Kinabukasan, dadalawin ng tagahatol ang dalawang magkasangga,

titignan ang kanilang mga paltos, kung meron, paghahambingin ang lagay ng kanilang paso

at ibababa ang kanyang hatol. Mas lalala ang pangyayari kung babaling ang isa sa

magkaaway sa paggamit ng armas, na sa pagkakataong ito ay sibat. Ang pag-urong ay

nangangahulugan ng pagtigil ng paglilitis; maaaring humantong sa kamatayan ang

pakikipaglaban. Makikita ritong hindi lamang para sa mga sibilisadong tao ang duelo.

Ngunit ang pamamaraaan ng isa sa mga naturang away ang nagpapagaan ng aking

kalooban. Ito ang pamamato sa isa’t isa. Ngunit dito, pinalitan ang mga bato ng mga itlog.

Ganitong maruming away, kung meron man, ang magpapasya ng mga pagsasakdal patungkol

sa pakikiapid. Mapapansing iginagawad ng mga Igorot ang hustong halagahang akma sa mga

kaganapan sa buhay. Hindi nila ipinapahamak ang kanilang mga sarili para sa isang

madamdaming bagay.

107

XIV Ang Ispiritwalismo ng mga Igorot

Sa timog-silangan ng bayan ng Bontoc matatagpuan ang bayan ng Ifugao, kung saan

kami patungo. Hindi nagkukulang sa kagandahan ang bayan ng Ifugao. Magkakasama ang

mga nayon sa guwang ng mga lambak, at nakatirik ang bundok nang halos patayo.

Natatakpan ito ng mga halaman sa itaas. Sa ibaba, isang malakas na agos ng tubig na paliku-

liko sa mga bloke ng laba at mga palayan. Ang init sa loob nitong mahahaba at malalalim na

kawang hindi pinapasok ng hangin ay mabilis na nagiging katulad ng init sa isang hurno.

Makikita sa mga tuktok ng bundok ang malalaking lukab na ginawa sa kagubatan.

Kapag lumapit sa mga ito, at hindi ito madali, makikita ang mga naglalakihang lambat. Mga

patibong ito para sa mga bampira at paniki, na siyang napiling ulam. Agad kaming nandiri.

Hindi ko ngayon alam ang dapat isipin patungkol dito. Hindi ko ginalaw ang mga ulam na

naglalaman nitong mga ibong ito sa dahilang hindi itinuturing na pagkain ang kanilang karne

sa Europa, at tiyak na mandidiri ka kapag hinainan ka nitong mga litid ng pakpak. At naaalala

ko na nandidiri rin ako sa mga pugad ng golondrina at mga palikpik ng pating sa Paris.

Subalit sa Tsina, ganado kong kinain ang mga ito.

Sa mga nayon kami pansamantalang tumitigil. Naalala ko ang isang liwasang mas

malaki nang bahagya kaysa sa mga karaniwang liwasan. Bumubulwak mula sa bato ang

sagitsit ng tubig mula sa isang bukal. At sa ilalim nitong sagitsit ng tubig, syempre, may

isang batang babaeng mga labindalawang taong gulang. Hubo’t hubad siya at talaga namang

maganda ang hubog ng kanyang katawan.

Inikot ko ang lugar kung saan naroon ang mga baboy sa tuktok ng mga bato, kung

talaga ngang may mga bato roon. Mukhang matibay talaga ang pagkakatayo ng mga kubo,

natatakpan ang sahig ng mga sapin, pambihira ang kalinisan. Dahil sa mga ito, naalala ko ang

mga bahay ng Hapon na gawa sa kahoy at papel. Ang lahat ng mga babae ay may dalang mga

108

batang nakasabit sa kanilang paha. May nakita akong isa sa kanilang talagang napakaganda at

kinakain ang balat ng isang nakakatakot na sakit. May mga butlig din sa buong katawan ang

kanyang anak. Baka hindi ito malubha at madaling gamutin. Nanghihinayang akong hindi

ako duktor.

Kinagabihan, mag-isang pumunta si Miguel sa nayon at natagalang makabalik. Hindi

siya bumalik mag-isa. Kasama niya ang maliit na babaeng naliligo nang kami’y dumating.

Ginawan niya ito ng isang regalong kuwintas na gawa sa bato. Nagagalak itong kinuha ng

babae. Nakakatuwang tignan. Umalis sila ulit nang magkasama.

Malalim na ang gabi nang bumalik si Miguel. Narinig ko siya, ngunit napakadilim at

hindi ko siya makita. Hinihintay ko siyang humiga sa banig. Pakiwari ko’y meron siyang

hinahalungkat sa kanyang mga bagahe.

Tinanong ko si Miguel kung hindi pa siya matutulog.

Sinabi niyang akala niya, tulog na ako. Naghahanap siya ng isang bateryang pamalit

para sa kanyang flashlight.

Hindi kaya matagumpay ang kanyang panliligaw? Sinindihan ko ang aking sariling

flashlight at itinapat ko ang sinag sa mukha ni Miguel. Nakita kong galit siya at suspetsa ko,

naging biktima siya ng ilang gulo. Hindi na niya hinayaang mabagot ako sa pagtatanong sa

kanya.

“Mga sanggano,” sabi niya.

Naunawaan ko lamang nang ipakita niya sa akin ang pisngi niyang dumudugo.

Tinignan ko ito nang malapitan. Isa itong hiwang hindi naman mukhang malalim, at higit sa

lahat, isang kalmot ng isang maliit na babae. Iyon ang aking palagay. Marahil may ginusto

siyang makuha kapalit ng kanyang kuwintas. Isa siyang tunay na lalaki at mahusay mang-

akit, ngunit pinangangalagaan niya ang kanyang mga pag-aari at nagbibigay lamang kung

may kapalit.

109

Hindi pa roon ito natatapos. Pinakita ng maliit na babae ang kanyang pagtalima,

ngunit, dala ng kapusukan, ginusto ni Miguel na igiit lalo ang kanyang mga gustong makuha.

Ninais niyang samahan ang kanyang nabihag hanggang sa oulag. Hindi tumanggi rito ang

babae. Tumatawa ang babae, at ipinagkabit pa nga sila nito sa pamamagitan ng kanyang

bahag. Natuwa siguro ang babae rito sa pakikipagsapalaran.

Pumasok ang babae, sumunod si Miguel. Para sa sumunod na pangyayari, tingin ko

ay hindi ikinukuwento nang tama ni Miguel ang naganap. Hindi magiging pinakamatingkad

ang kanyang papel. Puwedeng mahinuha, nang dahil sa kanyang kaba pati na rin sa kanyang

katahimikan, na may naganap na away at bahagya siyang nalapastangan, at sa huli, pinaalis.

"Lubhang mapanganib iyan," sabi ko. "Hindi maaaring pumasok sa isang oulag na

parang sa isang karaniwang bahay lamang, nakita mo yun sa Bontoc.” Sa huli, hindi ko

nagustuhan ang kanyang mga kuwento. “Makakabuti sa iyo ang manahimik."

Humiga siya sa kanyang banig, ngunit nakikita kong hindi siya natutulog. Pinagnilay-

nilayan niya ang kanyang dinadamdam, at meron din akong hinalang hindi siya titigil dito.

Patulog na ako nang marinig ko siyang bumangon. Pumuslit siya palabas.

"Hay," iniisip ko, "gagawa na naman siya ng kalokohan."

Hindi siya lumayo, naupo sa pintuan ng pabafunan.

Sinamahan ko siya roon.

"Hindi ka pa inaantok?"

"Hindi."

Nang masanay na ang mga mata ko sa dilim, nakaaninag ako ng mga anino, mga

korteng taong mukhang nakaupo sa isang mababang pader, dalawampung metro mula rito.

"Ano ang gusto nila sa atin?"

"Wala," sabi niya.

Ngunit naunawaan ko.

110

"Mga binata galing sa oulag?"

"Palagay ko, hindi."

Sinundan nila siya. Samakatuwid, hindi pa tapos ang problema. Pero hindi sila

lumalapit. Samakatuwid, hindi lalala ang problema ngayong gabi. Marahil naninindigan

silang dalhin siya sa harap ng ato kinabukasan. Habang naghihintay, minamatyagan nila ang

pabafunan. Para sa kanila, may kinalaman ito sa hindi pag-alis agad ni Miguel. (Malinaw na

hindi nila siya kilala). Maaaring matapos ang problema sa pagbibigay ng mga karton ng

posporo --- ang mga kahon ng posporo ang nagsisilbing pera, sa isang bilangan ng mga utang

at mga bayarin. Ngunit maaaring hindi humantong dito. Naghihinala talaga akong kasama

itong pagmamatyag sa isang malaking bahagi ng pananakot at pang-aasar mula sa panig ng

mga Igorot.

Pinalala ni Miguel ang sitwasyon. Totoong siya’y pinagtulungan. At kapag natalo,

nag-iisip agad ng mga masasamang bagay.

Ngunit ito ang nakaaantig sa akin: dahil siya ay naniwala at laging pinaniniwalaang

nakalaan sa mga pananakit, na lalo niyang pinalalala, hindi ninais ni Miguel na masangkot

ako rito, at pumunta siya upang salubunging mag-isa ang unang dagok. Sadyang napakabait

niya sa akin.

Umupo ako sa tabi niya, kahit na taimtim niya akong pinayuhan na umuwi dahil

malamig ang gabi. At halos ipahiwatig niya sa akin na iniistorbo ko siya sa kanyang

panliligaw.

Sa mga oras na ito, mistula lamang isang tumpok sa gabi ang mga dahon ng isang

puno ng pino na lilim ng pabafunan tuwing umaga. Dala ng hangin ang amoy na hindi

makasanayang malanghap; maririnig ang ungol ng isang baboy. Maliban sa mga ito, misteryo

at tula ang lahat.

"Halika’t maglibot tayo."

111

Hinawakan ulit ako ni Miguel sa braso. Nagbabadya ang mga mata niya ng mga hindi

magagandang pangyayari, isang butas na may dalawang tuldok na kumikislap at nakapirmi.

Tumalon ako papunta sa lupang lima hanggang anim na tapakan ng hagdan ang layo.

Tumayo ang mga binata (mabibilang ko sila: apat.). Sinamahan ako ni Miguel. Sumama kami

sa kanila.

Sila’y mga batang lalaki, mula sampu hanggang dalawampung taon, mababa at

pandak ang isa sa kanila; siya ang pinakamahirap paalisin.

"Matches?"

Ang pagiging pandaigdigan ng wikang Ingles: naintindihan nila ang salitang ito.

Isang kahon ng posporo para sa bawat isa; isang tapik sa balikat para sa bawat isa para

ipilit sila sa daang masikip. Ngumiti sila, nagpasalamat, at umalis. Magandang gabi.

Umuwi kami. Kami’y natulog.

"Oo nga pala, ano yung hinahanap mo kanina Miguel? Yung flashlight o yung baril

mo?"

Narinig ko siyang sumisinghot. Ito ang paraan niya ng hindi pagsagot.

"Tanga! Talagang hindi magiging pabigat iyang ulo mo sa iyong mga balikat."

Noong madaling araw, nakita namin sa harap ng pabafunan ang isang Igorot na

mukhang nasindak, hawak ang sibat. Mistulang inilagay siya roon bilang bantay.

Gusto lamang pala niyang ibenta sa amin ang kanyang sibat.

Noong umaga, nakasalubong namin (ang totoo, siya ang lumapit sa amin) ang isang

Ifugao na nagsasalita ng kaunting Ingles dahil naturuan siya ng mga pastor. Nagprisinta siya

para sa isang maliit na trabahong may kinalaman sa pamamahala. Huminto siya

pansamantala.

112

Nang malapit nang mag-ikalawa ng hapon, sumandal kami sa kubo, sa ilalim ng isang

uri ng berandang nabuo mula sa nakausling bahagi ng bubong. Minsan, sa lugar na ito,

mistulang naka-angat ang mga kubo sa isang kapatagang may walong sulok.

Kuwento sa amin nitong binata na ikinasal siya noong siya’y labindalawang taong

gulang, ang karaniwang edad ng pagpapakasal sa bayan. Inaamin niyang karaniwang hindi

malusog ang mga batang ipinanganak mula sa mga magulang na ganito ang edad.

Patakbong dumating ang isang batang hubo’t hubad at buyanyanin, at lumapit sa

kanya, hinihingal, at nagsabing may naghahanap sa kanya sa bahay ng kanyang biyenan.

Sinabi niyang papunta na siya pero hindi siya nagmamadali. Dahan-dahan niyang

ikinuwento sa amin ang pagkamatay ng kanyang bayaw na nangyari kamakailan lang.

Isa siyang binatang buong-buhay nagpakita ng mga kakaibang kakayahan sa

pangangarap nang gising at katamaran. Madalas siyang pagalitan ng empleyado ng

pamahalaan, na nauuwi lamang sa pagtatalo.

Isa pang daing: hindi pa kasal itong binatang malapit nang maging labinwalong taong

gulang. Pinipilit siyang kumuha ng mapapangasawa. Tumatanggi siyang gawin ito, parang

pagtanggi sa trabaho.

Malinaw na wala siyang direksyon.

Naglalakad siya sa mga bukid, minsan kasama ang ilang mga binata, minsan walang

kasama. Umuupo siyang mag-isa at pinatutugtog ang kanyang plawtang hindi nahihiwalay sa

kanya, itong maikling tambo na hinihipan gamit ang butas ng ilong at pinanggagalingan ng

mga banayad na tunog. Nakakatuwang mapansin na likha sa isang uri ng aliw-iw ang mga

himig nitong mga mamumugot ng ulo.

Isang umaga, makalipas ang labinlimang araw mula noon, pinagalitang muli ng

empleyado ng pamahalaan ang kanyang bayaw at sa pagkakataong ito, sa paraang mas

113

mapilit, dahil sa tingin nila, namimiligro ang kinabukasan ng binata. Pero galit na sumagot

ang binata at lumayas.

Hindi siya nagpakita buong araw. May nakakita sa kanyang pagala-gala sa kagubatan

at sa tabi ng mga bato ng mga alay. Marapat banggitin na sa kanyang pamilya pinipili ang

mga paring taga-alay; namamana ito.

Nang magdidilim na, bumalik siya sa nayon, ngunit hindi sa bahay ng kanyang mga

magulang. Mukha siyang balisa. Sinubukan ng mga dalaga na isama siya sa kanilang mga

oulag. Gwapo siya at likas na kaakit-akit sa mga kababaihan. Tumanggi siyang sundan sila.

Kinailangan niyang manlaban sa kanilang pamimilit.

Umalis siya papunta sa gilid ng nayon, at may tatlo o apat na binata ang sumama sa

kanya. Bihira siyang tumugon sa kanila. Umupo sila sa bukana ng isang abandonadong oulag

at sandali niyang tinugtog ang kanyang plawta, ngunit para sa kanya lamang. Pumasok siya

pagkatapos. Tuluyan nang lumalim ang gabi. Lumipas ang ilang sandali bago narinig ng mga

binata ang ilang ungol mula sa loob ng kubong ito. Pumasok sila at nakitang patay na ang

kanilang kasamahan. Wala siyang sugat; mukhang likas ang kanyang pagkamatay.

Inilibing siya at, ayon sa kaugalian, ibinenta ng kanyang bayaw ang isang bukid

bilang kabayaran sa pagdaan mula sa kamatayan papunta sa mundo ng mga espiritu.

Ngunit itinigil niya itong kuwento, na hindi na niya ikinagulat, nang makita naming

parating at nagmamadaling tumatakbo ang isang lalaking muling pinipilit ang aming

tagapagsalaysay na pumunta agad sa bahay ng kanyang biyenan.

Pumunta siya roon at sumunod kami.

Matibay ang pagkakatayo ng kubo, nakaayos ang mga banga, at walang punit ang

mga banig. Isang babaeng limampung taong gulang, may katabaan, ang nakaupo sa isa sa

mga banig. Bahagyang nakapikit ang kanyang mga mata. Sa iisang tono, agad niyang

kinausap ang kanyang manugang na gulat na gulat sa unang salita pa lang.

114

"Ah," sabi ng empleyado ng gobyerno habang bumabaling sa amin, "sinapian siya.

Hindi ang babae kundi ang sumapi ang nagsasalita."

Nakikinig siya nang maigi, at ‘di kalaunan nagsimula siyang sumagot at, kitang-kita

namin, nakipag-usap. Tumagal ang talakayan nang mga dalawampung minuto. Isinalin niya

ito para sa amin. Sa puntong ito, ang sinapian, na nakitaan maya-maya ng palatandaan ng

paghihirap ang mukha, ay bumalik sa dati niyang katinuan at inasikaso ang kanyang mga

gawaing bahay nang walang natatandaan.

Nagsimula ang yumao sa pagsasabing nahihiya siya dahil kinailangan niyang

manghiram ng katawan ng isang babae, pero sa huli, sa kanyang ina ito at ang kanyang

pagkalito ang maaaring nagpahina rito sa babae.

Sinabi nito na mali ang kanyang bayaw sa walang tigil na pangungulit sa kanya dahil

sa kanyang katamaran at sa kanyang hindi pagkakaroon ng asawa, at sa huli, malaya siyang

mabuhay ayon sa kanyang nais. Sinabi rin nito na sadyang kulang ang kabayaran para sa

kanyang pagdaan tungo sa mga anito at kailangang gumawa nang mas mainam na alay.

Makikita na hindi nawalan ang espiritung ito ng anumang katangiang pantao. Nananatili

siyang di-kuntento.

Hindi nagpapilit ang bayaw. Tumugon siya, nakipag-usap, at inihayag ang kanyang

mga pagtutol. Sa huli, isang pagtatalo kung saan halos walang maaasahang pagpapabuti ng

kalagayang pantao sa kaharian ng mga kakaibang nilalang, maliban na lang kung sa

pagtatalong ito, ang di-nakikita ang makikipag-usap bilang kahalili. At dito, hindi ko na

iniatang sa aking sarili ang pamimili.

Ngunit, sa mag-iisip na may anumang pandaraya sa eksena, ito’y imposible para sa

akin: ano ang silbi ng naturang pandaraya? Ang tanging tanong lang ay kung anong klaseng

puwersa ang sumapi sa babae. Ngunit walang dudang sinapian siya.

115

Nananatiling lito ang mga misyonaryong aking tinanong tungkol sa paksang ito ---

hindi lamang bukod-tangi sa bayan ng mga di-sibilisado ang mga misteryosong pangyayaring

ito. May mga nag-iisip na makatuklas ng isang nakakabahalang kasong katulad ng mga mula

sa Salpétriére20. Yung iba, pagsapi ng demonyo. Malinaw na hindi sila sigurado sa anuman.

Ngunit, sa huli, hindi nila ito gaanoong pinoproblema kumpara sa mga metapisiko.

Para tapusin na ang pagsapi, bumait ang yumao at nagbigay ito sa kanyang bayaw ng

isang kapaki-pakinabang na payo: limitahan ang kanyang paglalakad sa bukid. Nagmamatyag

sa kanya ang mga anito sa gilid ng nayon at naghahandang gawan siya ng masama.

"At sinunod mo ba ang payo?"

Gulat na tumingin sa akin itong binatang medyo edukado, na para bang may nasabi

akong walang kabuluhan.

"Aba siyempre," sabi niya.

***

Kaya makikita rin na pareho sa mga taong mas sibilisado ang mga katutubo;

sumasailalim din sila sa mga misteryosong puwersa ng kalikasan. Hindi ito isang

kabalintunaan.

Nabubuhay ang mga Igorot sa kapaligiran ng mga patay. Naniniwala sila sa pagsapi

ng mga nilalang, sa pakikipag-usap sa mga yumao. (Aking napapansing sabay akong

magbibigay-saya at magbibigay ng isang bagay na bubuo sa Traité de Métaphysique ni

Propesor Richet.). Naniniwala rin sila sa pagpapagaling ng sakit sa pamamagitan ng paglapat

ng mga kamay.

20 Isang ospital sa Paris kung saan dinadala ang mga may sakit sa pag-iisip.

116

XV Isang Gabi, sa Ilalim ng Isang Kubo

Mainit ang gabi, malalim at madilim. Gumuguhit sa lahat ng dako ang paglipad ng

mga alitaptap na parang isang ulan ng mga munting bituin. Nasa mga dahon din ang mga ito,

o sa mga inaakalang dahon sapagkat walang makita ang mga mata sa malayo. Walang

maririnig na anumang ingay, ni ang pinakamahinang kaluskos ng mga pawid. Hindi natitigil

sa araw ang pantropikong katamlayan. Sa napakasikip na mga lambak na itong mukhang

walang lagusan, kumakapal ang mainit na hangin at hindi na umiihip. Tumatagaktak ang

aming pawis.

Naglalakad kami papunta sa gilid ng nayon: nasa gilid ng isang batis na malakas ang

agos ang isang bahagi ng nayon, at nasa isang tugatog na gawa sa granito ang kabilang

bahagi, sa isang patag na lugar na nagpapaalala sa amin ng mga burol kung saan itinatayo ang

mga matitibay na kastilyo noong Gitnang Panahon. Naglalakad ang mga Kalinga sa harapan

namin, hindi nababahala sa aming pagdating. Matatagpuan sa hilaga ang bayan ng Kalinga, at

nakarating kami rito.

Nakarating kami sa isang kubong kabilang sa mga nasa hulihan. Hindi ito naiiba sa

mga kapwa nito kubo, nakatungtong sa apat na malalaking poste.

Sa puwang nitong mga poste, sa ilalim ng sahig, natitipon ang madla. Marami sila at

umaapaw sa labas nitong masikip na espasyo. Makikita ang pulutong at kinakailangan ng

kaunting panahon para makakita ng mga indibidwal. Isang lampara lamang na pinapaningas

ng langis ng pawid ang nagbibigay-liwanag dito sa magulong bunton. Nakaupo sa lupa ang

isang bahagi ng madla. At sa buong paligid, nakatayo ang mga tao. Halos walang saplot ang

mga lalaki at babae.

Sa gitna ng grupo, nakatayo ang isang babaeng kalmado, na masasabing mga

apatnapung taong gulang. Meron siyang magagandang mata, may isang magandang ngiti.

117

Siya lang ang nakadamit. Nakikipag-usap siya sa bawat tao, at matagal-tagal din ang mga

pag-uusap na ito. Tapos, nagkaroon ng katahimikan, isang katahimikang sumama sa

katahimikan ng gabi’t humalo rito. Tumitingin ang babae sa paligid, sa paraang kakaiba,

sabay na nagpupumilit at hirap. Mukhang may hinahanap siyang tao.

Nakita niya ang kanyang hinahanap. Nagsimula siyang kausapin ito. Nag-iba talaga

ang boses niya, humina, ngunit malinaw. Nanatiling nakaupo sa unang hilera ang lalaking

Kalinga na kanyang kinakausap. Tumayo ang lalaki. Ngunit agad kumausap ng iba ang

babae.

Ginawa ito ng babae habang mabilis na nagsasalita, na parang isang di-kuntentong

opisyal. Nakatingin ang lalaki sa kanya. Makikitang nagliliwanag ang puti ng mga mata sa

maitim na mukha.

Tumahimik ang babae nang isang segundo at magiliw na nagsalita. Nagbalik sa dati

ang kanyang mukha at ang pangkaraniwang boses. Maririnig ang paghinga ng madla.

Ngumiti siya. At nalaman kong tapos na ang unang pagkawala sa sarili.

Bigla siyang natumba muli, mas tuwid nang kaunti at biglang tinawag isa-isa ang mga

babae, isang binata, mga babae muli, at tahimik na nakinig sa kanya ang lahat. Nagbigay siya

ng kaalaman patungkol mismo sa kanila, sa kanilang kalusugan, sa kalagayan ng kanilang

mga buhay. Nanghimok siya’t nangaral. Naging malumanay at mabagsik siya sa kanyang

pananalita.

Nanumbalik sa kanya ang likas na daloy ng buhay. Naging kalmado ang mga mukha.

Pagkatapos, sa pangatlong pagkakataon, nawala siya sa sarili. At nangyari ang isang

pagtatapat o isang pagpapaliwanag sa lahat na tumagal nang mahigit tatlong oras, nang

panaka-naka, buong-buong ginawa ng isang nilalang na sinapian (depende sa tumitingin)

subalit nangyayari lamang, para sa akin na saksi, sa pagkawala sa sarili. Pagkatapos,

nasaksihan namin ang isang pagpapakita ng kapangyarihan o pambihirang bagsik.

118

Ang tagapamagitan (wala na akong ibang maisulat) ay nagsimulang magpakawala ng

mga sigaw na naririnig ko lamang sa mga taong nasasaktan o nababaliw. Nakapikit siya.

Gumagalaw-galaw ang kanyang mga braso, bumabaling ang kanyang ulo sa lahat ng

direksyon.

Sabay na nagsitayuan ang mga nakaupo, at lumapit sa kanya ang lahat ng tao,

nagkumpulan, at nagsiksikan sa isang maliit na bilog.

Sinunggaban ng babae ang pinakamalapit na tao at habang siya’y nagsasalita, nang

laging maalab, humahaplos ang kanyang mga kamay sa hubad na katawan; mukhang

hinihimas ng kanyang mga kamay ang katawan, parang minamasa ito. Sandali lang ito

tumagal.

Sinunggaban niya ang pangalawa, ang pangatlo. At walang salita o dibuho ang

kayang maglarawan sa mala-impyernong grupong ito ng mga makikintab na katawan, na may

kaunting kinang sa mga pisngi at sa mga balikat, o kayang ipahayag ang amoy na

umaalingasaw mula sa pawis. Muli itong tumagal nang ilang oras. Dumaan dito ang lahat,

kahit kami, dahil sa pagkamausisa at dahil na rin sa madla.

Sinunggaban niya kami nang marahas, sumigaw, waring bumulyaw (naiisip ko lang

ang pakiramdam ng aking mga damit sa kanyang kamay). Binuksan, pinunit ang aking

tsalekong gawa sa bulak, hinimas ako, minasa ang aking tiyan nang may walang katulad na

bangis, at sa huli’y itinulak ako palabas ng grupo. Dahil na rin sa kagustuhan ko, hindi na ako

nagkaroon ng panahon o lakas para pumalag.

Noong panahong iyon, nagdurusa ako dahil ako’y nakainom sa lupaing ito ng tubig na

mas mabuti kung napakuluan. Dumating ang sakit na aking tinitiis noong mga sumunod na

araw. Ngunit sandali lamang at nawala ito, at marahil hindi alam kung paano makakabuo ng

konklusyon mula sa pangyayaring ito, ang nag-iisang bagay na aking nasundan ang takbo,

tungo sa kakayahan ng mga naturang gawain.

119

Kinailangan lang ni Miguel na dumaan sa mga sipit. Humawak sa kanya nang isang

beses ang dalawang malakas na kamay, mula ulo hanggang tuhod. Walang dudang nakikita

siya ng babaeng manggagamot bilang isang binatang biniyayaan magandang kalusugan, at

malakas nga siya, maliban ang kanyang kalooban.

Nang mag-iikatlo ng umaga, natapos ang pulong. Nanumbalik sa tagapamagitan na

ito ng mga bagong katutubo ang kanyang pangkaraniwang mukha, kahit na bakas dito ang

matinding pagod.

Tinulungan siyang makaakyat muli ng kanyang kubo; humiga siya at natulog. Walang

ibang idinulot sa kanya ang mga pulong na ito kundi pagod. Kusa niyang iniwasan ang mga

ito, ngunit sinasabi niyang hindi niya ito matatakasan. Nangyayari nang paulit-ulit ang

pagkawala sa sarili. Meron siyang mga buwan ng pahinga at pagkatapos, gabi-gabi, nagiging

bihag siya ng kanyang sariling demonyo.

Parating na ang bagong araw. Nagmamadali ang mga Kalinga sa hamog na

nagsisimulang umakyat mula sa ilog at mga palayan. Nanginginig sila. Sa hilera ng mga

kawayan, habang umaalis, hinawakan nila ulit ang kanilang mga sibat.

120

XVI Ang Palengke ng mga Aso

Tumuloy kami sa pagpunta sa hilaga. Isang umaga, nakakita kami sa daan ng isang

asong paparating, mabilis na tumatakbo. Noong una, inisip ko na ulol ito at dahil doon,

naghanda ako para ito’y salubungin. Ngunit bumalik ang aso nang kami’y makita.

Lumitaw ang isang Igorot na tumatakbo nang matulin. ‘Di kalaunan, binalikan nito

ang kanyang dinaanan. Paano nga naman huhulihin ang isang hayop na natatakasan ka sa

bawat hakbang, at na kailangan lamang tumalon sa damuhan o sa isang bangin para tuluyan

kang matakasan? Hindi ka na mangangahas na sundan ito.

Sinamahan namin itong Igorot sa pagliko sa daan. Tinatanggal niya mula sa isang

maliit na puno ang mga tali ng apat na aso; yaong panlima ang nakatakas. Hindi naman siya

mukhang malungkot sa nangyari. Ang laki ng ngiti niya nang makita kami.

"Sigurado siyang mahahanap niya ulit iyong aso pagkatapos ng ilang usapan," sabi ni

Miguel. "Babalik lang ang hayop sa bahay ng taong nagbenta nito sa kanya. Makukuha ulit

ng binata ang kanyang pag-aari ngayong gabi ring ito…" Ayon sa kanya, hindi talaga

matalino ang mga aso.

Mukha siyang kumportable; mas bihis siya kaysa karamihan. May suot siyang isang

pang-itaas at pantalon. May suot din siyang sumbrerong gawa sa dayami, hindi tulad ng

pinong dayami ng Maynila at ng mga Kalinga, pero magaspang na dayami, katulad na

katulad ng sumbrerong dayaming gawa sa Paris.

Naisip ko na malamang isang mangangalakal ang lalaking ito at mga taga-bundok ang

kanyang mga mamimili.

Hindi maganda ang kanyang mga aso: kasinlaki ng isang malusog na asong ratter21,

payat na payat, maigsi at marumi ang balahibo. Karaniwan, nauunang tumatakbo at nakatali

21 Isa uri ng asong ginagamit sa panghuhuli ng daga.

121

ang aso. Tumatakbo ang mga ito kasunod ng Igorot at talagang hinahayaang pakalat-kalat.

Hindi ko maisip kung paano naging magagaling na bantay ang mga ito.

Pagdating sa nayon, napadpad kami sa palengke. Nasa ilalim ito ng isang bubong na

gawa sa damo na nakatungtong sa mga poste. Daan-daang mga taong galing sa mga kalapit

na lugar ang nakatingkayad sa harap ng mga paninda, paroo’t parito sa pagitan ng mga hanay

ng mga nagtatanim, mga panday, at mga naghahabi.

Nagbebenta roon ng mga kumot (habul) na gawa sa mga taling tinahi sa dulo. Makitid

ang mga habihan ng mga Igorot, katulad ng sa mga Malay na magagaling ang memorya sa

wika at lalo na sa pagbibilang (sa pag-aaral ng pagbilang hanggang sampu sa Malay,

malalaman na ang presyo ng mga bagay, na laging mababa.). Nagbebenta roon ng mga palda

(ampuyao), o mga taling gawa sa tela na mula baywang hanggang tuhod ang haba, na may

kulay puti, itim, at pula, at bahagi ng kasuotan tuwing may pagdiriwang. May mga kalasag:

may mga kakaiba ang kitid at yaong mga kalasag ng mga taong nagsasabing nagpapatama

sila sa kalaban, yaong mga, sa totoo lang, mahilig maglaro. May mga sibat, o, mas tumpak

sabihin, mga dulo ng sibat --- ang Igorot na ang bahalang maglagay ng hawakan sa mga ito.

Ito ang maliliit na uring mukhang mapanlinlang, na ang kawit na bakal ay talagang

nakakasakit. Meron akong dalawa nito, na kinuha ng konstabularyo, matapos magamit sa

pagpatay. Maaari akong bumili ng iba pang ganun at ng mga punyal (hunalong) na

kasinlapad ng kamay at matutulis ang dulo, parang mga labaha. Kayang gumawa ang mga ito

ng mga sugat na maaaring patumbahin ang isang tao sa loob ng ilang minuto, na sobra-sobra

ang pagdurugo. At hindi lang mga armas ang ibinebenta kundi pati, at lalo na, ang pagkain:

bigas, mga gulay, baboy, mga nalimlimang itlog.

Bukod sa mga ito, may isang lupon ng mga aso. Sinusuri ang mga ito ng mga Igorot,

hinihipo, at minsan, binibili. Di-kalaunan, inalam ko kung saan gagamitin ng mga Igorot ang

mga aso.

122

Bumaba ang mga taga-bundok sa kalaliman ng lambak. Kakain sila bago umuwi.

Mukhang hindi mahaba ang daan. Ngunit mahaba ito at mahirap tahakin.

Gumawa sila ng isang sigang aking nilapitan. May mga binatang gwapo, matipuno,

nakasuot ng bahag. Ibinaon nila ang kanilang mga sibat sa lupa, at nag-ihaw sila ng isang

hayop na sa aking pakiwari’y isang kuneho. Nang mabaling ang aking mga mata sa balat ng

hayop, agad kong nalamang mali ako. Balat ito ng aso.

Galing ang balat sa isang asong marumi at payat, katulad ng aming nakita sa daan

noong umaga. Maging sa Pransya at sa ibang lugar, kumakain ng pinakuluang kuneho ang

isang taong nagmula sa lahi ng mga taong-gubat o mga taong nakatira sa kuweba. Pero

pagdating sa aso, hanggang sa araw na ito, hindi pa ako nagkakaroon ng pagkakataong

makitang ihinahain ito sa mesa.

Ang di-sibilisado ay hindi sibilisado, at iniisip ko na mga kataliwasan sa kanilang

bayan ang mga binatang ito. Ngunit hindi talaga sila ganun. Kumakain ng aso ang mga Igorot

tulad ng pagkain ng kuneho ng mga tao sa Pransya. Ngunit, hindi tulad ng mga taga-bukid sa

ating bayan, gusto ng mga Igorot na walang ni katiting na taba ang mga aso, payat na payat,

at maganit. Ito ang dahilan kung bakit pinag-aayuno nila ang mga ito sa loob ng isang linggo

bago dalhin sa palengke. Ganito yung nakita kong tumakas, at bagaman magiging ulam pa rin

sa bandang huli, bukod tangi talaga ito pagdating sa lakas.

Hindi pumapatay ng mga aso ang mga Igorot gamit ang patalim; pinapatay nila ang

mga ito gamit ang pamalo.

Sa puntong ito, nanumbalik sa akin ang isang alaalang medyo nakakatawa. Nagdala

ako ng isang ponograpo at pinapatugtog ko ito sa harap ng mga katutubo. Isa itong

“Gramophone22,” at dito mapapansin ang isang asong nakikinig sa boses ng kanyang amo.

Nakakita ako ng isang Igorot na nakayuko sa talampas. Akala ko, may pagka-bingi siya,

22 Isang plaka mula sa kumpanyang The Gramophone Company. Minsan may mga larawang nakaguhit sa gitna ng plaka.

123

ngunit talaga palang hindi siya nakakarinig! Dahil pala sa mga aso! Tinawag niya ang isa sa

kanyang mga kasamahan at pareho nilang ipinaghambing ang halimbawa sa ponograpo sa

kanilang mga iniihaw. Hindi talaga pareho ang balahibo, at hindi ko alam kung anong

konklusyon ang mabubuo nila.

Ipinapatugtog ng ponograpo ang jazz-hot23 ni Armstrong. Huwag niyong ikuwento sa

aking mga Igorot ang bel canto24, ang grand opera25. Hindi ang himig ang umaantig sa kanila

kundi ang ritmo. Ito ang nagpapaalala sa kanila ng indayog ng mga gong.

23 Isang uri ng musika na sumikat noong 1900s sa New Orleans kung saan ang jazz ay hinaluan ng blues at brass band marches. 24 Isang termino sa operana tumutukoy sa pagkantang mas nakatuon sa ganda ng tono kaysa puwersa. 25 Isang uri ng opera noong ika-19 siglo.

124

XVII

Ang Pang-Araw-Araw na Buhay

Mula sa isang bundok papunta sa isa, mula sa isang lambak papunta sa isa, mula sa

isang nayon papunta sa isa, natutulog ngayon sa isang pabafunan at bukas sa iba, nagsisimula

na akong masanay dito sa mga di-sibilisado. Mukha namang hindi nila kami kinamumuhian.

Mas mabilis kaysa sa tunog ng mga trumpeta ang reputasyon; malamang pinangunahan na

kami ng amin, dahil pagkatapos ng sandali naming pananatili, hindi na kinailangan ang

pagkiskis ng mga kawayan para silyaban ulit ang apoy na aming hindi sinasadyang naapula;

wala ng tabako para nguyain. Halos hindi kami natatakot na manakawan habang naghahanda

para sa biyahe kung saan kaunti lang ang aming dala. Gumawa kami ng mga listahan ng ilang

mga otel kung saan kami paminsan-minsan bumabalik para muling makapag-ipon ng lakas.

Sa puntong ito, itinatanong ko sa aking sarili kung bakit ako naglalakbay, at madalas

kong natanong ang aking sarili nang hindi kailanman nakakakuha ng katanggap-tanggap na

paliwanag. Sapat na marahil isiping ito ay nasa ideya ng pagtakas sa pagkakahon na

nagaganap sa mga tao sa mga siyudad, na para ito sa pagtakas sa mekanisasyon ng pag-iral,

sa mga tawiran ng tao, sa mga kaharap na gusali. Kung kanilang nanaisin, taglay ng mga

Igorot, sa mga napakagandang perspektibo, ang isang kalayaang umibig na nagsisimula sa

buhay. Salat sila sa materyal na yaman, at dapat isipin kung, hanggang ngayon, walang

katumbas na kawalan ng kalayaan ang yamang materyal. Panghuli, hindi na tayo maghahanap

nang mas malayo. Ngayon, kusa akong pupunta sa gubat na umaakit sa akin; ngunit nawala

ko rin, mula pagkabata, ang likas na kasiyahang napapanatili ng mga taong ito hanggang

kamatayan. Lahat ay nagpapasaya sa kanila, lahat ay mga dahilan para magsayawan!

Isang araw sa katapusan ng Mayo, habang aming binabaybay ang dulo ng isang

napakalalim na bangin, nakarinig kami ng mga sigaw sa itaas. Tapos, bago pa man kami

natauhan sa nangyayari, sumagitsit ang mga bato sa aming mga tenga.

125

Sumilong kami sa abot ng aming makakaya. Hindi na kami tinatamaan ng mga bato,

at ngayon, nakikita naming nagliliparan ang mga ito sa ibabaw ng aming mga ulo mula sa

dalawang direksyon. Bumubuo ang mga ito ng isang klaseng arkong gumagalaw.

Hinahadlangan kami ng mga puno ng pir na malaman kung sino ang mga namamato at kung

sino ang nagpapatuloy nitong masayang batuhan; pero aming nalaman na isang labanan ng

batuhan ang nagaganap at nagpapaulan ang mga magkakalaban ng bato mula sa magkabilang

bahagi ng bangin.

Kumapit kami sa mga baging, umakyat sa gilid ng bundok na magubat at natatakpan

ng mga sanga. Naalala kong tumama kami sa mga napakagandang mga orkidya. Subalit, mas

nag-ingat kami kaysa humanga. Sinigurado sa amin ng mga tao sa bayan na mas gustong

maglagi ng ahas sa mga paligid kung saan namumukadkad ang mga bulaklak. Sabi nila, ito

ang nagsisilbing bantay.

Narating namin ang tuktok. Isang mahabang hilera ng mga lalaki at mga binata, sa

paligid nitong taong sumisipol para sa mga bato, nakatayo roon nang walang pananggalang.

Nang may linggal at tawanan, nakita nila kaming dumarating, pero ni-minsan, hindi

sila tumigil sa kanilang ginagawa. Hinahagis ng mga lalaki ang mga batong kasinlaki ng

kalahati ng isang kamao, na kanilang dinadampot mula sa isang tumpok na nakalagay sa

kanilang paanan, maliban na lang kung kanilang pinulot upang ibato ulit yung mismong

nanggaling sa katapat. Nakakita ako ng dalawa o tatlo sa kanila na duguan ang mukha.

Tumatama ang karamihan sa mga katawang bugbog. Hindi sila humihinto sa pakikipaglaban,

sa pakikipagsigawan, at paghalakhak. Mapapansin na isa itong laro at wala ni katiting na poot

sa pagitan ng dalawang kampo. Kaya naman, parang mga lalaking paslit, naglabanan kami

nang nayon sa nayon, gamit ang mga batong pinagpapatong-patong ng mga gumagawa ng

daan sa mga gilid ng kalsada pagkatapos tibagin.

126

Nasa tapat, mga isang daang metro, ang parehong hilera, ang parehong masayang

gawaing may parehong sigasig, ang parehong magiliw na pangangantyaw, ang parehong mga

tira. Isa itong patas na laban mula sa dalawang panig sa isang maaliwalas na lugar, walang ni-

isang puno, walang kalasag. At wala ring sumusuko. Sinalakay ng mga tagabukid mula

hilaga iyong mga galing sa timog sa gilid ng kanilang teritoryo; ito ang nakaugalian. Isang

malaking sugat, isang matang putok, pangitain iyon ng isang magandang ani ng kamote.

Hindi ko na sasabihin kung sapat na batayan ng pangitain ang pangyayari.

Bumalik kami sa nayon pagkatapos ng labanan. Nabato kami nang hindi sinasadya ng

mga nakipaglaban. Dahil nanggaling sa kabila, inakala nilang isang pagsalakay ng isang

panig, na labag din sa mga patakaran. Salamat sa Diyos at huminahon sila kaagad.

May nakapagsabi sa amin na sumusunod itong girerong duwelo sa pagdiriwang ng

isang cañao na tumatagal ng tatlong araw. Nakakita kami ng mga bubong na natatakpan ng

isang sariwang damong natatagpuan sa bundok. Bilang mga panauhin ng isang pamilya,

dumalo kami sa susunod na cañao, iyong tinatawag na Mangmang. Isa itong uri ng misang

ipinagdiriwang sa mesa ng pamilya.

Pagsapit ng bukang-liwayway, pumunta ang ina sa bundok kung saan namamahinga

ang mga ninuno. Sinamahan namin siya roon. Dala niya ang isang manok na nasa loob ng

kulungan, kanin na nasa isang bilao, baboy na nasa banga.

Nang makarating dito sa lugar ng mga panalangin, nagsiga siya ng mga sanga,

inilagay ang banga sa ibabaw nito, itinaas ang kanyang patpat, tinawag ang mga kaluluwa at

nanalangin sa mga ito na pumunta sa bahay kung saan naghahanda ng alay ang kanyang anak

na lalaki. Tinanggal ang kanin mula sa bilao, ang karne mula sa banga, at inanyayahan ang

mga kaluluwa na kumain. Bumaba ang ina mula sa bundok at sinusundan siya ng mga

espiritu.

127

Nakarating siya sa kanyang bahay. Inialis ng anak na lalaki ang manok mula sa

kulungan at dahan-dahan itong pinatay sa pamamagitan ng palagiang paghampas sa mga

pakpak nito.

Kinuha ng matandang ama ang patay na manok at habang iniaangat niya ito sa dulo

ng kanyang braso, siya naman ang tumawag sa mga ninuno. Hiniling niya sa mga ito na

palakasin ang kanyang mga anak, na protektahan sila mula sa mga pagsalakay ng mga

kalabang anito, na bigyan ito ng mga baka para maaari nilang sambahin muli ang mga ninuno

sa pamamagitan ng ibang Mangmang.

Pagkatapos, sinunog niya ang mga balahibo at saka biniyak ang manok, sinuri ang

laman-loob kung saan nakatala ang mga hula. Dahil matingkad ang pagka-pula, nasiyahan

siya sa laman-loob. Tanda sana ng kamalasan kung naging bahagyang malabo o kung

madaling mapansin ang mga ugat.

Iniluto ang manok sa isang banal na banga na ang sabi sa amin ay tinatawag na

Ngilian. Inilalagay ito sa isang lutuang ikinabit sa harap ng bahay para lamang sa naturang

gamit. Kapag luto na ang manok, inilalagay ito sa isang bilaong tinatawag na Lìgo. Inilalatag

ang kanin at pagsasaluhan ito ng lahat pagkatapos, pati ang manok at ang baboy. Bago

magsimula ang pagkain, tinatawag ng ama sa pangalawang pagkakataon ang mga espiritu.

(Isa itong uri ng panalangin bago kumain.)

Maingat na kinakain ang pagkain: hindi dapat kumalat ni isang butil, ni isang patak

nitong alak na gawa sa tubo na isinasalin sa mga mangkok na palayok, sa takot na malasin.

(Maaalala rito ang komunyon ng mga nananampalataya.)

Maya-maya, ang mga biyenan naman ang tatanggap ng kanilang bahagi ng pagkain.

Dagdag dito, makikisalo rin sila sa hapunan. Buong gabi, nagniningas ang apoy at

nagliliwanag sa loob ng bahay. (Maaalala rito ang apoy ng mga birhen, ang lampara ng altar.)

128

Gustong malaman ng ama kung may alitaptap o ahas na dumating para gambalain ang

gabi. Walang dumating at maayos ang lahat. Kung hindi, kakailanganing magsimula ulit.

Ang sumunod na araw ay ang araw ng cañao na tinatawag na Patay, kung kailan

nagbibigay ang mga pari sa Diyos na Lumawig ng isang alay ng mga baboy na pagsasaluhan

ng mga tao pagkatapos, sa isang maliit na banal na gubat.

Isa pang cañao: Changtey. Nagdadasal sa Diyos ang mga magbubukid upang umihip

nang banayad ang hangin, upang lumayo ang mga ahas, at upang mapunta na lamang ang

sakit sa mga kalapit na nayon. (Taos-puso iyon.)

Nagpaalam kami sa mga taong nag-imbita sa amin. Nakaupo at patuloy sa pag-uusap,

naninigarilyo ang mga lalaki gamit ang kanilang maiigsing pipang gawa sa tanso, na

pinalamutian ng mga ngipin ng tao at mga ngipin ng hayop. Pagsapit ng Oktubre, iaalay ang

cañao para maging mapayapa ang mga bagyo. Isa pa, ang Puchong, sa Nobyembre: isang

lalaking inatasan ng mga tao ang magkakalat ng bigas sa isang ukang iginuhit sa harap ng

kanyang pinto. Iaalay ang mga baboy pagkatapos nito.

Maaari ngayong asahan ang isang magandang buwan, at dagdag dito, tutubo mula sa

lupa ang palay at magiging handa sa paglilipat ng taniman. Umaasa nang hindi naiinip.

Pagkatapos, ilalagay ang mga butil sa magandang puwesto. Gaganapin muli ang mga cañao

na nasa sentro ng mga pagdiriwang ng paggawa, sapagkat wala ng ibang gagawin sa mga

bukid hanggang sa buwan ng Hunyo. Magpapahinga sila nang tatlong buwan bilang

pagtalima sa mga seremonya na sa kabuuan ay tinatawag na Inna-na.

Hindi bababa sa tatlong araw ang Lifun: may mga pinatay na baboy na ipinapamigay

sa mga matatandang dumalo. Sozok: mga baboy na halinhinang inaalay, niluluto tuwing gabi,

kinakain pagsapit ng hatinggabi, kumakanta ang mga lalaki ng awit na Ayeng, isang uri ng

pagdiriwang sa bisperas.

Mangmang ulit, kasama ng mga biik at mga manok.

129

Apoi: ang pista ng mga bukid, na nagaganap simula umaga, at walang ni-isang

nakakaligta rito. Mga binata at dalaga, mga batang lalaki at babae, suot ang kanilang

magagandang paha, ang kanilang magagandang bahag, nagdarasal sila upang maprotektahan

ang ani mula sa mga ibon, daga, at baha. (Maaalala rito ang mga Rogation26 ng simbahang

Katolika.) Nag-aalay sila ng mga manok, karne, at alak.

Kachiw: nangingisda ang mga lalaki at mga binata sa mga ilog, nangangaso ang mga

dalaga ng mga ahas sa gubat, at dadalhin ng bawat isa ang kanilang mga huli sa sariling

pamilya o sa mga nag-anyaya sa kanila para sa Apoi.

Ang huling cañao ay ang alay kay Lumawig, ang dasal para sa kalusugan ng mga tao.

Hindi ko binanggit lahat: masyado nang mahaba. Ngunit nasa ganitong mga pag-

aabala --- iyon ang ikinagagalak kong sabihin, nang may katagalan --- iginugugol ng mga

Igorot ang mga araw at mga taon, isang pagsasalit ng trabaho at ng pagsasaya na nais

tawaging mga alay. Isang grupo ng mga tao, na kahanga-hanga sa aspetong ito, na hindi

nakatuon sa mga bagay na bumubuo sa kung anong mahalaga sa buhay ng mga taong

sibilisado, na gusto kong tawaging masidhing pagtatrabaho upang makamit ang ilang

kagamitan. Maagang itinanim ang palay. Kumakain nang kaunti ang baboy. Sapat na ang

maupo sa ilalim ng puno ng pino, panoorin ang pag-agos ng tubig, patugtugin ang plawta

gamit ang ilong, o kahit ang pag-isipan ang mga bugtong: “isang maliit na bahay, bukas gabi

at umaga…ilong. May apat na paa noong maliit, dalawa nang lumaki, at tatlong nang

tumanda…tao.”

Para sa gustong makaalam, heto ang pangungusap ng mga Igorot ayon sa kanyang

pagkakabigkas:

(Opat iki’na si haban --- o’gna Dua! no dumaka ‘l Awni kad trimolo no

malakay…Ta go.)

26 Isang uri panalangin na dinarasal bago ang pagdiriwang ng pag-akyat ni Hesus sa langit.

130

Isa pang tanong:

“Sanay siyang kumain ng mga mababaho't itinagong pagkain; kinakain lamang niya

ang mga ito kapag sila’y bumaho…libingan.”

Medyo nakakadiri ito.

Sa lahat ng aspeto, maaaring kainggitan ng mga manggagawa, ng mga marurunong,

ang buhay ng mga di-sibilisadong Igorot. Kahanga-hangang yamang mula sa mga taong ito,

mga yamang halos hindi kilala ng mga tao sa Kanluran: may mga libangan itong mga

katutubo…Meron din silang pilosopiya, at ipinapaalala nito sa akin na ilahad ang kuwento ng

babaeng taksil. Heto.

131

XVIII Kuwento ng Babaeng Taksil

Maraming siglo na ang nakalilipas, nanirahan sa Bontoc ang isang mag-asawang

hindi biniyayaan ng mga anak ng Diyos na si Lumawig. Sa isang mas makataong paraan ng

pagsasabi, dahil kaya ito sa kawalan ng kakayahan ng lalaki? O isang diperensya ng babae?

Sa kabila nitong pagkabaog, nanatiling matatag ang kanilang pagsasama.

Nagkasakit ang lalaki, at kitang kitang lumalala ang kanyang kalagayan. Natakot na

sila para sa mga nalalabi niyang araw sa lupa. Hindi nakapaghanda ng mga alay na mga

manok at baboy ang kanyang asawa, mga magulang, at mga kaibigan; hindi sila nagtagumpay

na pahupain ang galit ng anito, o ang espiritung may galit sa lalaking ito at nagdala sa lalaki

sa kanyang kaharian sa ilalim ng lupa. Dumating ang sandaling kinailangan ihanda ng lahat

ang damit pamburol ng lalaki, habang hinihintay ang parating na kamatayan.

Pinaalis ng lalaking naghihingalo ang mga bisita, tinawag ang kanyang asawa at

kinausap ito.

Sinabi ng lalaki na nakakadama siya ng matinding kalungkutan sa pag-iwan sa

kanyang asawa. Sinabi nito na mas mabigat pa sa bato ang kanyang puso at na mahirap ang

pagsuko. Subalit, may dagdag siyang sinabi at nagbigay-ginhawa ito sa kanyang asawa,

sapagkat nananalig ang babae sa salita nitong kinakasama, sa kabila ng kalabisang mistulang

ipinapahayag nitong mga salita. Idinagdag niya na mananatili siya sa hukay nang isang taon

at sa katapusan ng panahong ito, mabubuhay siya muli at magbabalik para umuwi, binuhay

ng isang bagong sigla at ng mga damdaming matatag. Nananalig siya na tapat na maghihintay

sa kanya ang babae. Nangako ang babaeng gagawin ito.

Itinuro niya ang kinaroroonan ng kanyang libingan. Mahihimlay siya sa paanan ng

mga puno ng saging, sa isang kulong na lugar na laging makikita ng kanyang kinakasama. Sa

totoo, naninigurado lamang siya: hindi mangangahas ang babae ngayon na kalimutan siya.

132

Napunta ang kanyang kaluluwa kay Lumawig dahil sa sakit. Inilagay ang kanyang

labi sa isang ataul at inilibing ito ayon sa kanyang bilin. Naganap ito noong Mayo.

Lumipas ang panahon. Lumipas ang mahabang panahon, isang mahabang panahon ng

isang buwan, ng mga araw, na kahit sa totoo’y maigsi, mahaba para sa nabubuhay sa

kalungkutan. Batid ng balo ang mapanglaw na pagkabagot na hindi kayang ilayo ang

kanyang isip mula sa pagmumuni-muni ukol sa libingang natatakpan ng malalapad na dahon,

ni sa paghihintay sa isang muling pagkabuhay na hindi na niya pinaniniwalaan. Alam na niya

ngayon na isa lamang nakakabahalang epekto ng lagnat ang mga salitang nagpahayag nito.

Ang patay ay talagang patay. Nag-asawa siyang muli.

Lumalabas na hindi dahil sa kanyang sariling pagkukulang ang dating hindi

pagkakaroon ng anak, kundi sa pagiging inutil ng dating kasiping niya sa kama. Agad siyang

nabuntis at nagsilang sa mundo ng isang batang malusog. At binati siya ng lahat at nagalak

ang kanilang mga puso.

Isang umaga ng sumunod na Mayo, umalis ang kanyang bagong asawa para

magtrabaho sa bukid, at habang inaasikaso niya ang pang-araw-araw na gawaing-bahay,

pumasok ang kanyang ina sa kubo, kinuha ang bata, at dinala sa kapitbahay, ipinagmamalaki

ito na parang siya mismo ang nagsilang sa bata. Sa sandaling iyon, nakarinig ang babaeng

nagtaksil sa kanyang sumpa ng isang boses na nanggagaling sa labas, na ang timbre ay hindi

niya nalimutan, at nagpanginig sa kanya.

Naglakad ang babae hanggang sa pinto, at nakita niyang papunta sa kanya ang unang

asawa.

Nanggaling sa ilalim ng mga dahon ng saging ang unang asawa, samakatuwid mula sa

libingan. Muli siyang nabuhay tulad ng kanyang sinabi.

Dalawang beses humakbang paatras ang babae. Pumasok ang lalaki. Pinagmamasdan

siya ng babae nang may katahimikang kanyang iniugnay sa pagsinta at kanyang ikinatuwa.

133

Taglay niya ang mukha ng isang taong mahimbing na mahimbing na natulog nang isang taon,

isang kulay ng isang nakapagpahinga, bagaman maputla. Ngunit, at marahil dahil sa paglusot

niya sa pagitan ng mga kahoy ng ataul, sa pagitan ng mga tigkal ng lupa, sa pagitan ng mga

sanga, gulo-gulo ang kanyang buhok. Naupo siya at inutusan ang asawa na ayusin ito para sa

kanya.

Sumunod ang babae, at hindi na kagulat-gulat kung aking isusulat na nanginginig ang

kanyang mga kamay. Nabuhayan muli ang lalaki dahil sa panginginig na ito, talagang masaya

siyang bumalik sa dating sarili, natauhan di-kalaunan. At bigla niyang napansin ang nasindak

niyang asawang naging tuliro. Hindi sa lahat ng araw nagkakaroon ng pribilehiyong ayusin

ang ulo ng isang asawang lubos na nakakapit sa kanyang pagmamahal na nabuhay itong muli.

Isang klase ng kuwentong maaaring pumigil ng inyong paghinga. Ngayon, naging lubos ang

takot. Habang sinisiyasat ng lalaki ang mga mata ng kanyang asawa, sabay nitong napansin

na hindi lamang tumaba ang babae kundi mapapansin rin ang kakaibang paglaki ng dibdib

nito, tulad ng nangyayari sa mga babaeng…

Tumayo siya. At bagaman siya’y di-pangkaraniwang nilalang, nanatili siyang

nakanganga sa loob ng sampung segundo. Yumuko ang babae.

Ibinaling niya ang kanyang tingin sa mga gamit, walang nakitang kahina-hinala at

umamoy --- sapagkat isa pa rin siyang di-sibilisado. At habang kinakamot niya ang kanyang

puwet, lito pa rin at hindi alam kung bakit, kanyang napansin ang kanyang pampugot ng ulo,

matalas at matulis. At hindi niya ito nakilala. Hinipo niya ito. Totoong sa iba

ito…Pagkatapos, nakita niya, katapat ng dingding ng kubo, na nakasabit sa isang manipis na

tumpok ng dayami, ang kuwintas na gawa sa mga ngipin ng baboy na isang anting-anting ng

mga bagong silang.

134

Ibinuka niya ulit ang kanyang bibig na hindi nilalabasan ng anumang tunog, at sandali

niya itong hinayaang nakabuka, parang bibig ng isang tawilis. At nang halos humupa na ang

pagkabigla:

"Muling ikinasal," bulong niya.

Nagpanggap ang babae na umuungol, sapagkat takot na takot siya.

Muli umamoy ang lalaki, bahagyang mas masidhi kaysa noong una, ipinadaan ang

kanyang mga daliri sa kanyang baywang, tumango, nauwi sa isang pagninilay na mistulang

malungkot at walang may alam kung ano ang mangyayari sa babae, at baka mauwi sa

pagpaparusa: kahanga-hanga ang lakas nitong lalaki. Sa huli, nagsalita siya nang malakas na

malakas, na ipapahayag o, mas tumpak, ilalarawan ng mga magagaling na manunulat gamit

ang mga malalaking titik:

"Sinusumpa ko na hindi na ako muling mabubuhay bago maputol ang pagsasamang

ito. Paalam," sigaw niya.

Pagkasabi nito, tumawid ang lalaki sa bakuran nang may mabibigat na yabag at

muling bumaba sa kanyang himlayan, at hindi na nagpakita muli.

Maaaring hindi gaanong kapupulutan ng aral ang kuwentong ito. Ganun pa man,

napapasaya ako nito. Nakahanap ako rito ng isang magandang aral at kapaki-pakinabang na

pamantayan ng pagiging patas. Kinukuha ng isang Europeo ang kanyang pana, pumupuwesto

para sa isang pagtambang, at tinitira sa kanyang karibal ang isang palasong may lason;

nakikialam ang miyembro ng konstabularyo at isa itong malaking gulo para sa lahat. Itong

gulo ang iniiwasan ng Igorot.

Hindi makakabuo ng maraming kuwento ang taong alam ang halaga na katumbas ng

katapatan. Heto ang panig na kanyang pipiliin: susuko siya. Aking ibinabaling ang atensyon

ng mga sibilisado sa magandang pangangatwiran nitong katutubo.

135

XIX Dalawang Alamat

Nasa bukid ang mga lalaking malakas. Huminto kami sa paanan ng isang naka-angat

na fawi, sa ilalim ng isang panseremonyang gasuklay na binubuo ng mga sungay ng isang

kalabaw, sa ilalim ng isang matinding init na nagpapatuyot sa akin, tulad ng isang basahan na

natutuyot, na maaaring ilatag sa mga buhangin ng mga Tropiko sa tanghaling tapat. Mukhang

hindi masyadong naiinitan sa malupit na init ang tagapagsalaysay. Bukod sa kanyang

sinturon, may suot siyang tsalekong pansundalong walang makaisip kung paano napunta sa

kanya. Matanda siya at payat. Puting buhok na parang may mantsa ng nikotina ang tumatakip

sa kanyang mga balikat. Ikinukuwento niya sa amin ang mga alamat na para sa kanya’y mga

likas na pangyayari. Ilalahad ko ang dalawa sa mga ito. Makikita rito na hindi lamang sa mga

mitong Hellenic matatagpuan ang mga away ng mga Diyos at mga higante. May mga sariling

kuwento ang mga Igorot, mga kuwentong kahawig, maliban sa kaunting pagkakaiba. Hindi

nagkukulang sa isang klase ng panghahalina ang maliit na pagkakaibang ito. Tungkol ito sa

nangyari sa mga lalaking nagtagumpay laban sa mga Diyos.

Ang Alamat ng Kidlat

Matagal na matagal na panahon na ang nakakalipas --- at ito’y noong panahon ng tag-

ulan --- may tinamaang isang magtotroso sa bundok ng Malegcong si Kicho, ang Diyos ng

kidlat. Natagpuan ng mga kasamahan ng magtotroso ang kawawang lalaking hindi na

humihinga, nakahandusay sa lupa. Agad silang nagbaon sa mga kalapit na daanan ng ilang

mga payat at nababaluktot na patpat na pumipigil sa pagpasok mula sa mga nayon at mga

bawal na bahay. Nagsindi sila ng mga malalaking apoy sa paligid ng bangkay. Ibinaling nila

ang atensyon ni Kicho sa taong nakahiga sa kaingin at nakiusap sila sa Diyos na buhayin ito.

Ngunit bale-wala ang kanilang pag-asa sa milagro. Nanatiling bingi si Kicho sa kanilang mga

136

panawagan, nanatiling patay ang yumao, at wala na silang ibang nagawa kundi ilagay ang

katawan sa ibabaw ng isang patungang gawa sa tambo, dalin ito sa bahay, at ilibing.

Nagdesisyong maghiganti ang mga kapatid na lalaki ng yumao. Kininis nila ang

kanilang mga pampugot ng ulo; pinakinang nila ang mga ito na parang pilak. Pagkatapos,

naghanap sila ng isang kuweba. Nakahanap sila ng ayon sa kanilang gusto: malalim, matibay,

at matatag.

Dumating sila para mamalagi rito sa oras na naiipon ang mga ulap sa ibabaw ng mga

bundok. Nagdala sila roon ng mga katawan ng mga patay na puno at mga tangkay na

kanilang sinindihan. Isang manipis na usok ang lumabas mula sa kuweba.

Nagsimulang bumagsak ang ulan nang may nakagawiang lakas habang sumisiklab

ang mga kidlat at kulog.

Lumabas mula sa kuweba ang panganay sa magkakapatid, at habang iwinawasiwas at

pinapaikot ang kanyang kumikinang na palakol, sumisigaw siya nang malakas para hamunin

si Kicho, tapos palukso-luksong bumalik. Dumating ang takdang oras. Tumama ang kidlat sa

kuweba at pinayanig ang tabi.

Ang pangalawang kapatid naman ang lumabas at umukit ng hamon sa hangin ang

kanyang palakol, na sinundan ng isang hagkis na sagot: tinanggap ni Kicho ang hamon. At

ngayon, isa-isa, sila’y lumukso, pinapanumbalik ang kanilang kagitingan, at umiilag nang

walang pahinga. Sunod-sunod ang mga pagtira ni Kicho, lumipad ang mga pira-pirasong

bato. Ngunit maganda ang pagkakapili sa kuweba, at natauhan si Kicho na hindi siya

matatapos sa pagsira rito; nagsimula na rin siyang mapagod. Bumaba siya sa lupa,

determinadong patayin itong mga erehe sa ibang paraan.

Nakita ng magkakapatid si Kicho, mga dalawampung hakbang mula sa kanila. Nag-

anyo itong inahing baboy. Mayroon itong nag-aapoy na tingin, gaya ng madalas maisip, at

mga ngipin ng isang lobo. Dumaan siya sa usok at isa itong malaking pagkakamali, sapagkat

137

ang mga magkakapatid, na nanatiling alerto, ay matatapos pa lamang sa pagpatong-patong sa

isang urang ng mga sangang luntian pa at nagkakalat ng isang usok na talagang

nakasusulasok at napakakapal. Nagsimulang bumahin si Kicho at umubo nang paulit-ulit,

tulad ng mga baboy na bumabahin at umuubo. Humapdi ang kanyang mga mata at kinusot

niya ang mga ito, ngunit hindi pa rin siya nakakakita nang mas malinaw, sapagkat sa langit,

hindi siya nasanay sa ganun. At sa huli, nang mawala ang usok, nakatali siyang tulad ng kung

paano itatali para sa iyo ng isang tagabukid ang isang inahing baboy o isang banal na baboy.

Walang saysay ang kanyang pag-ungol, walang saysay ang kanyang tangkang magpalabas

ng kidlat mula sa kanyang mga mata. Habang siya’y nakabulagta, ang kaya lang niya ay

tumingala sa langit. At imposible ang pagtakas mula sa kanyang pagkakatali; pinili ang mga

baging ng mga taong bihasa at responsable para sa pagdadala kay Kicho sa Malegcong, salit-

salit at nakapatong sa likod, kung saan nila ito agad ikukulong sa isang atik na walang laman.

Nalalaman dahil sa isinagawang mga pag-aaral na si Kicho ay ang panginoon din ng

ulan. Sa buong panahong itinagal ng kanyang pagkakakulong, hindi tumigil ang pagtulo ng

tubig sa pagitan ng mga sahig ng atik. Ngunit iba ang kuwento sa mga bukid; walang ni-isang

patak ng tubig ang bumagsak.

Naging tuyo ang lupa, mainit, nabiyak, bitak-bitak, at nanatiling maaliwalas ang

langit at hindi nag-iwan ng anumang tanda ng ulan. Nangayayat ang damo at mga gulay,

namamatay ang mga puno. Nagsimula nang magreklamo ang mga tao. Sa isang maayos na

bansa, katulad halimbawa ng mga bansa sa Europa, maaari nang katakutan ang pagkakaroon

ng kaguluhan. Ngunit nasa bayan tayo ng mga di-sibilisado. Anuman ang mangyari,

mukhang dapat agad makabuo ng isang kasunduan.

Hiningi agad ni Kicho ang kanyang kalayaan. “Walang puwedeng gawin sa

kulungang ito," sabi niya. Hangga’t limitado ang kanyang nakikita sa kisame ng isang silid,

138

hangga’t hindi siya direktang nakikipag-ugnayan sa langit, mananatili sa kanyang kustal ang

ulan, at dagliang magkakaroon ng pagkagutom.

Nagkita-kita ang mga matatanda ng ato at nagpulong sa loob ng panahong

makakapagsigarilyo ng sampung pipa. Mahalaga ang usapin, at higit sa isa ang nagkamot.

Nagkasundo sila at bumalik habang gumagawa ng ingay, ng kuwento para takutin ang

kanilang bilanggo. Kanilang ibinulalas na palalayain lamang nila si Kicho kung mangangako

itong hindi na kikitil ng buhay ng mga tao ng Malegcong, maliban na lamang kung may

pahintulot ng mga ito, dagdag nila.

Nangako si Kicho. Kahit na nasa anyong baboy, nagsasalita siya sa dyaletiko ng

Bontoc.

Pinutol ng magkakapatid ang mga gapos at sabay sa pagtunog ng mga gong, umakyat

muli si Kicho sa langit. Ginawa na niya ulit marahil ang kanyang tungkulin para sa bukid,

sapagkat nagsimula nang bumagsak ang ulan. Naging luntian na muli ang damo, ang mga

dahon, at ang mga palayan. At wala na kailanmang mamamayan ng Malegcong ang namatay

sa tama ng kidlat, maliban doon sa mga humihiling na mamatay sa ganitong paraan, dahil sa

kawalan ng pag-asa o kabaliwan.

Ito ang unang alamat kung saan makakahanap ang mananalaysay ng mga relihiyon ng

bagay na walang-tigil na pag-uusapan. Dagdag dito, magagalak ang pisisistang malaman na

matagal nang alam ng mga Igorot ang kapangyarihan ng pagkaakit ng bakal sa kuryente.

Heto ngayon ang alamat ng palay at ng pista ng apoy.

Alamat ng Palay

Noong nakaraan, nagkaroon ng isang matagal na panahon ng tagtuyot at samakatuwid

ng malawakang gutom. Natuyot ang mga ilog, namatay ang damo sa gilid ng mga daan.

Nanuyot ang dagta sa mga puno. Sa mga bukid, walang ni-isang butil ng palay. Tanging ang

139

mayayaman lamang ang nakakakuha ng makakain mula sa mga imbakan ng kanilang mga

atik, samantalang namamatay ang mahihirap.

Isang binata ang umalis kasama ang kanyang kapatid na babae, palayo sa Bontoc, ang

kanilang bayang sinilangan. Walang laman ang kanilang lukbot at inabot na sila ng gutom.

Sinundan nila ang mabatong ilalim ng mga daanan ng tubig, mga tagaytay, at makikitid na

lagusan. Sa sandali ng kawalang pag-asa nagliliwanag ang pagkakataon; anuman ang

mangyari, at kahit na may inilaan ang hinaharap para sa kanila, hindi na hihirap pa ang

kanilang kapalaran. Pagod na at talagang wala ng lakas, naglakad sila hanggang sa araw na

huminto sila sa paanan ng isang bato, at tahimik silang nagtinginan, tulad ng ginagawa ng

mga taong nagsimula nang sumuko.

Isang matandang babae ang lumabas mula sa isang kuweba. Nagulat siya nang makita

ang maputlang binata’t dalaga. Bumagsak sila sa lupa; wala na silang lakas para manatiling

nakatayo. Nilapitan sila ng babae.

Sinabi nila rito ang kanilang paghihirap.

Itong matandang babae ang babaeng pari ni Kabunian. Nakuha niya mula kay

Kabunian, Diyos ng Araw, ang kakayahang gamitin ang kanyang kapangyarihan sa mga

nilalang at sa mga bagay. Siya rin ang nagsasagawa ng seremonya ng bagong Apoy, kung

kailan malinis ang mga bahay, pinunasan ang mga banig, kung kailan naghahanda ang mga

babae ng alak na gawa sa tubo at pinapatay ang lahat ng apoy. Tapos, nagtitipon-tipon ang

mga tao ng nayon; hawak ng mga lalaki ang mga sulong gawa sa kahoy ng pino. Bababa ang

babaeng pari sa nayon. Kinakatawan niya ang Diyos. Lalapit ang lalaking magsasagawa ulit

ng kilos ng mga ninuno bago ang pagkakaroon ng mga posporo, kilos na binubuo ng

pagpapaningas ng apoy sa pamamagitan ng pagkiskis ng dalawang piraso ng tuyong kawayan

nang pabilis nang pabilis. Ililipat niya ang bagong apoy sa mga piraso ng kahoy. Pagkatapos,

140

sisindihan ng mga lalaki ang kanilang sulo sa pinagkukunang ito. Isinilang na ang bagong

Apoy.

Ngayon, sa harap nitong babae nanatili ang magkapatid na halos walang buhay.

Naawa ang babae at pinapasok sila sa kuweba. Naghanda siya ng pagkain na kanilang

inubos. Pinag-ibayo niya ang pag-aalaga sa pamamagitan ng pagtatanong sa kanila kung ano

ang gusto nilang gawin niya para makatulong; pinapayuhan niya silang huwag tahakin ang

kanilang daan na tatawid dito sa mga lugar na tigang. Para sa kanya, mas mainam na bumalik

sila sa Bontoc. Muli nilang binanggit ang taggutom.

Pagkatapos, dahil bahagyang tumapang, marahil dahil sa siglang nakuha niya mula sa

pagkain, nagtanong ang binata kung maaari bang makakuha ng isang kutsara nitong harinang

ginagamit ng babaeng pari sa paggawa ng pagkain. Nais naman ng dalagang matulungan ang

kawawang mga tao.

Hindi tumanggi ang matandang babae: tumanggap ang isa ng harina, at yung isa, mga

butil at isang maliit na banga ng tubig. Kinakailangan lamang na itanim ang mga butil at

diligan ang mga ito sa pamamagitan ng pagsasaboy ng tubig nang pataas. Naghiwalay sila, at

ito nga ang kanilang ginawa: itinanim ang mga butil sa lupa, at bumagsak sa mga ito ang

tubig mula sa banga na parang ulang pampalusog. Naging sagana ang ani at naibsan ng mga

mahihirap ang kanilang gutom sa taong ito. Ibinigay sa mga tao ang palay ng mga Diyos.

141

XX Mga Kaugalian Para sa Namatay

Isang umaga, sa Lubuagan, isang uri ng palubog na lugar kung saan ako labis na

nagdusa sa init, may namatay na isang batang babaeng mga anim na taong gulang.

Nagsimulang magluksa ang ama at ina. Nagsipuntahan ang mga kapitbahay.

Katulad ng lahat ng mga bata, nabuhay ang batang babae nang hubo’t hubad o halos

hubad. Anong damdamin ang nagtutulak sa mga Kalinga na bigla na lang damitan ang mga

yumao? Sinuotan ang batang namatay ng isang palda, isang pang-itaas na gawa sa isang

telang parang jersey, at isang puting gora. Pagkatapos, inupo siya sa isang silyang gawa sa

mga suwi ng kawayan. Nakapikit ang mga mata, bahagyang nakabuka ang bibig. Nakapatong

sa dibdib ang baba. Inilagay ang dalawang kamay sa mga hita. Mistulang buhay ang bata,

pero patay siya.

Mabilis na kumalat ang malungkot na balita. Nagdala ng mga regalo ang mga

kaibigan.

Hindi lamang sila sa Lubuagan nanggaling, ngunit pati sa mga kalapit na nayon, hindi

lamang sa unang araw ngunit sa pangalawa at pangatlo rin. Hangga’t pumupunta o maaaring

pumunta rito ang nakikiramay, mananatili ang bata sa kanyang upuan. Panahon na ng tag-

init, at pinupuno ang kubo ng nakakahilong amoy ng pag-agnas ng bangkay. Ngunit ang mga

ritwal ay mga ritwal. May kainan at inuman.

Sa huli, inilagay nila ang bata sa kabaong.

Isang matanda ang namatay, isang ninuno, isang patnyarka. Nagtipon-tipon ang mga

lalaki, mga babae, at mga bata kinagabihan at inawit nila ang bikbik, o sa madaling salita, ang

kanta ng mga patay. Utang ko kay R.P. Billiet ang salin na ito:

142

“Tinumba na ang mayabong na matandang roble.

Patay na ang dakilang Mâle

Tinumba ang mataas na puno ng maraming prutas.

Patay na ang mayamang pinuno.

Heto ang matandang lalaking nakaupo at tuwid sa Upuang-para-sa-patay-ng-mga-

mayayaman;

Kammandag!

Siya ang narito, nakaupo nang tuwid.

Bumaba siya sa Kalaliman.

Kinagat siya ni Atotowado, ang matabang bulate.

Doon sa itaas, tinanggap siya ni Atinglalo,

Atinglalo sa mga mata ng mga tala.

Natuklasan ang mga momya sa mga kuweba. Meron pa ngang lapastangang

potograpo na inilabas ang mga ito sa kuweba para bumuo ng isang grupo sa ilalim ng

magandang ilaw, isang klase ng lupon ng mga payat na tao na mistulang mas nakakatakot.

Sinasabit minsan ng mga Igorot ang mga bangkay sa taas ng isang bahay na gawa sa

kahoy. Pinapausukan nila ang mga ito para pangalagaan (katulad na katulad ng pagpapausok

ng mga baboy at mga tamban) bago nila inaayos ang mga ito sa loob nitong mga kuweba.

Hindi ko na nagawang alamin kung nagaganap pa rin ang kakaibang gawaing ito.

Ngayong araw, ginagawa nila ang paglilibing sa isang pangkaraniwang paraan.

Inilahad ko na rin kung paano inilibing na nakaupo ang mga biktima ng mga namumugot ng

ulo sa bukid na pinakamalapit sa nayon ng mga pumatay.

143

XXI Ang Relihiyon ng mga Igorot

Hindi lingid sa kaalaman ng marami ang isang mahalagang paksa para sa mga

pilosopo: ang panimulang pagkakaisa ng mga paniniwala. Ilang mito at simbolo ang

matatagpuan mula sa isang dako ng bayan hanggang sa kabilang dako, at sa mga grupo ng

mga taong hindi agad maiisip na namuhay nang may ugnayan. Talagang nananatiling malabo

iyong tinatawag nating sinauna, at maaaring manatiling ganun sa mahabang panahon at

habambuhay.

Narito ang buod ng ilang mga bahagi ng Teodisiya ng mga Igorot:

Sa simula, ang nag-iisang Diyos.

Nilikha niya ang sansinukob.

Binigyan niya ng buhay ang lalaki at ang babae, na nagsilang ng maraming anak.

Namatay itong mga anak dahil sa Baha, maliban sa dalawa. Nakaligtas sila sa isang

arka na dumaong sa tuktok ng isang bundok nang bumaba na ang tubig. Pinanahan nila ulit

ang lupa.

Pagkatapos, nakipamuhay ang Diyos sa mga tao. Gumawa siya ng mga milagro, lalo

na ang pagpaparami ng pagkain. Pinarami ang mga sitaw at ang palay ng Diyos na si

Lumawig na pinagmulan ng isang namamanang kastang binuo ng mga pari. Pinaagos niya

ang tubig mula sa isang bato. Namuhay siya tulad ng mga taga-bukid, at tinuruan ang mga ito

ng pagsasaka at ng mga kaugalian.

Sang-ayon sa pangkalahatang balangkas ng karamihan ng mga teodisiya ang

pangkalahatang balangkas ng teodisiyang Igorot.

***

144

Nakatira ang Diyos sa kanyang Olimpus, sa tuktok ng bundok ng Pulag.

Pagkatapos mamatay, ang mga buhay ay may kaluluwang dumadaan sa isang

katawang di-makita. Tatanggapin sa piling ng Diyos ang mga kaluluwang nabuhay nang

walang kasiraan. Makakatikim sila roon ng walang-hanggang kasiyahan. Ayon sa

matatandang Igorot, naririnig nila ang mga awit ng makalangit na kawan sa gabing tahimik.

Hindi pinapapasok sa tirahang ito ang mga masasamang espiritu. Nabubuhay sila sa

pait at poot. Sila ang naglalatag ng mga patibong para sa mga nabubuhay na nabibigyang

babala ng mga mabubuting espiritu at mga hayop.

Hindi nakabatay ang mga pangitain sa paniniwalang kayang mangaral ng tao ang mga

hayop. Sa halip, “pinapagalaw” ang mga hayop ng mga kaluluwa ng mga yumao. Hindi

naramdaman nina Kosme at Sekat, na aking nabanggit, na sumusuway sila sa utos ng isang

ahas noong hindi nila pinansin ang pangitain. Isinara nila ang kanilang mga tenga sa mga

payo ng mga espiritung kanilang mga ninuno.

***

Kasapi sa relihiyon ni Lumawig ang karamihan sa tatlong daan at pitumpung mga

Igorot. Mabibilang sa kulang-kulang anim na libo ang mga Kristiyanong tinuturuan at

inaalagaan sa ngalan ng pananampalataya --- na siyang talagang kakailanganin --- ng mga

Paring Belgian at mga pastor na Amerikano.

Nagtayo ang mga pari ng mga simbahan at kumbento; nililibot nila ang rehiyon.

Namumuhay sila sa isang kubling lugar at lagi silang masaya. Sa Bontoc, nagpalipas ako ng

ilang masasayang oras sa pakikipag-usap sa kanila tungkol sa kanilang bayan, habang

145

umiinom ng isang alak na kanilang ginawa mula sa mga halamang lokal na nagpapaalala sa

akin sa Schiedam27, isang ala-alang Flemish.

Tuwing Linggo, puno ang simbahan ng mga Igorot na nakadamit nang disente, na

pinapangaralan ng Pari gamit ang kanilang wika. Wala akong naiintindihan maliban sa

pangalan ni Hesu-Kristo. Masiglang kumakanta ang mga batang babaeng Igorot.

Bumuo ng isang banda ang isa sa mga Pari, na nakikita ko sa Lubuagan. Isa itong

bandang Igorot gamit ang mga instrumentong pangmusika ng mga Belgian! Noong hapon,

inilagay ang mga plaka sa ponograpo. Kaya rin naman napakinggan ko ang Brabançonne28 sa

hilaga ng isla ng Luzon.

Nakita ko rin ang mga madre, may ilang abala sa kawanggawa, habang sa pagtuturo

iyong iba. Pinatuloy kami ng superiyora ng isang paaralan. Nanghinayang ako na hindi niya

kami ipinakilala sa mga nakababatang madre; kahit papaano, mapapaalala ko sa kanila nang

bahagya ang bayang pinagmulan.

Nais ko lang gumawa ng kahilingan sandali: hindi maaaring maliitin ang mga batang

babaeng Igorot nang dahil sa kanilang kasuotan. Ang pagiging disente ay may kinalaman sa

pag-unawa sa halip na sa kasuotan. At napakainit sa mga lambak ng mga Tropiko.

***

Ngayon, nagbubunga ba ng mga tunay at malinaw na resulta ang pagtuturo ng

ebanghelyo sa bayang ito? Tiyak na pumapalag ang mga Igorot. Ang pakikipagbuno sa mga

tigang na bundok na kanilang ginawa laban sa gutom ang nagbigay sa kanila ng paniniwala

sa kahalagan ng kanilang relihiyon --- pati rin sa katangian ng kanilang katayuang

panlipunan.

27 Isang lungsod sa probinsya ng South Holland sa The Netherlands. 28 Ang pambansang awit ng Belgium.

146

Sa mga oulag, buong araw na itinuturo sa mga bata ang mga batas at relihiyon ng

tribo. Sa Bontoc, may inggit na nadarama ang mga nakatira sa isang nayong Igorot na nasa

labas lamang ng isang nayong maaaring tawaging Kristiyano. Tiniyak sa akin ng isang

edukadong Igorot na nagbabalik-loob lamang ang mga taga-Bontoc dahil napipilitan silang

tumira sa mga nayon ng misyonaryo, dahil sa pangangailangan, dahil doon nila mahahanap

ang mga biyayang materyal.

Hindi lamang isang institusyong sibil ang nayon ng mga Igorot. Isa itong

institusyong panrelihiyon. Ang mga may-ari ng lupa, na bumubuo ng isang maliit na

aristokrasya sa ilang lugar, at pinagbubuklod ang kanilang mga yaman tulad ng ginagawa ng

mga taga-Europa, ay sumasandal mismo sa sagradong katangiang ito ng nayon, ng ato, para

panatilihin ang buhay ng mga tao sa isang nakasanayang kaayusan, na sila rin ang unang

nakikinabang kung tutuusin.

147

XXII Ang Init Tropiko

Naiisip-isip ko na ang umuwi. Nakita ko na nang maigi ang lahat ng gusto kong

makita. Kahit ang paggawa ng imbentaryo ng aking mga nakita, nagawa ko na. Para

magkaroon ng tunay na malalim na pag-unawa sa mga taong ito, kakailanganin ang

maraming buwan, kahit taon. Ngunit ganito naman kahit saan, at kulang ang oras. Dagdag pa

rito, talagang nagdurusa ako dahil sa init.

Tuwing Hunyo, malupit ang init sa mga isla ng Pilipinas. Ganun sa Maynila, malapit

sa dagat. Maiisip agad na ganito rin sa isa pang lugar sa ibaba nitong mga lambak kung saan

halos hindi umiihip ang hangin. Maluluto sa loob nito na parang sa loob ng kawang ng mga

mangkukulam.

Patungkol sa paksang ito, gusto ko ring balikan ang isang alaalang magpapangiti sa

mga tao ng bayang sinakop at kasalukuyang nagpapangiti rin sa akin. Ito’y naganap noong

unang araw --- hindi rito sa Pilipinas --- kung kailan nagpalamig ako sa pamamagitan ng

isang pamaypay na pinapagalaw ng isang katulong sa aking likuran: katabi niya, pakiramdam

ko, may sala ako. Para sa akin, hindi nararapat para sa isang taong pagsilbihan ang kanyang

kapwa sa ganitong mga pagkakataon, at lalong hindi nararapat kung kailangan nito mismong

magtiis sa ganitong init. Sa bagay na ito ako nagkakamali. Isa itong kutob na maganda pero

mali: kung naaawa ako rito sa lalaking nakaupo sa lupa at mabagal na nagpapagalaw ng

pamaypay, marami akong irereklamo sa Europa kung saan karaniwang walang nagkakaroon

nitong napakagandang karanasan. Subalit sadyang nilikha tayong mas nayayanig ng pagtibok

ng puso kaysa ng pagkilos ng isip. Hindi matatahimik ang taong mabilis ang tibok ng puso.

Sa Maynila, isang gabi, kinailangan kong umalis ng mesa upang makasagap ng

kaunting hangin sa lansangan. Umaagos ang pawis sa aking katawan na parang bumabagsak

mula sa isang dutsa. Halos walang pagmamalabis ang paglalarawan. Ngunit walang

148

masasalubong ni katiting na pag-ihip ng hangin sa lansagan. Wala na akong ibang nagawa

kundi ang bumalik sa aking silid at umasang nanaising tumigil nitong pagtulo ng pawis sa

tulong ng pinakapayak na kagamitan. Nagtagal ito. Walang ni katiting na hangin sa mga

kuwartong ito maliban sa yung galing sa bentilador. Meron ako roong isang mahusay na

kaibigan na ang pagiging kalbo ay humahadlang sa kanyang tiisin ang pagpapagalaw ng

hangin ng gamit na ito. Sisipunin daw siya rito. Itinatanong ko ang aking sarili kung paanong

hindi natutunaw ang lahat ng buhay. Sanayan lamang ang lahat.

Paminsan-minsan sa Maynila, may pagkakataong pinapalamig ang hangin ng isang

bagyo --- may mga araw na umuulan nang malakas; kung hindi, maaaring hindi na kayang

tiisin ang init. Ngunit ang mga lupain ng Mountain Province, dito sa mga binakurang nayong

may isang libo’t limang daang katao at may lawak na dalawang libong metro, tuwing Mayo

at Hunyo, bandang tanghaling tapat, ay parang isang patikim ng impyerno, dahil sa kakapalan

ng hangin, dahil sa isang alinsangang nagpapalagkit ng mga damit at literal na nagpapaagos

sa iyo ng pawis mula sa katawan. Panghuli, parating ganito, o marahil naging ganito, nang

maraming beses para sa akin. Wala tuloy akong ibang isinusuot kundi mga kamisetang gawa

sa isang telang may malalapad na tahi; sa loob ng sampung minuto, naging basang-basa ng

pawis ang bimpong bahagyang makapal, na para bang lumusong ako sa isang ilog.

(Ipapaalala ko lang nang mabilisan sa mga biyahero na hindi sa panahon ng tagsibol

sa Europa dapat pumunta sa mga Isla ng Pilipinas.)

Kaya naman nagpaalam kami sa mga ato, mga fawi, mga pabafunan, at pati sa mga

oulag, sa mababait at masasamang di-sibilisado, ngunit ginawa ang lahat ng ito nang sabay-

sabay. Sumusunod sa amin ang mga bata habang sumisigaw ng “Matches!” Natutunan din

nila ang salitang Ingles na ito. Walang tigil nila itong isinisigaw sa amin. Ngunit naibigay na

namin ang lahat ng aming mga kahon ng posporo pati ang aming dalang tabako. Nananatili

silang nakatayo sa gilid ng daan at mukhang malumbay.

149

Naalala ko ang isang hapon kung kailan umulan nang malakas. Sa labasan ito ng

isang nayon. Nakakita kami ng isang silong at tumakbo kami papunta rito. Hindi kami nag-

iisa roon; sinasabing kailangan naming tapusin ang paglalakbay na ito sa pamamagitan ng

kabutihan. Nakakita kami roon ng anim na batang babae, dalawa sa kanila, hubo’t hubad.

Balingkinitan at maliksi pa, mga tunay na maririkit, maliliit na pigura. Galing sila sa pagpitas

ng mga prutas at inalok nila kaming bumili ng mga ito. Hindi sila abala sa pagsusuot ng

bahag na kanilang tinatanggal at basang-basa dahil sa ulan. Sa halip, sila’y talagang

kumportable, likas na kumportable. Hindi pa sila natuturuan ng mga Pari at ng mga pastor na

galing sa ibang kontinente.

Sa bundok kung saan kami papunta, lalong gumuguho ang mga dike at may panganib

na malaglagan ang sino man ng sangkapat ng bato sa ulo; tiyak hindi makakabangon mula

rito. Paminsan-minsan, kinailangang tanggalin ang mga sagabal sa daang magbabalik sa amin

sa Baguio.

150

XXIII Siesta sa Bundok Data

Habang papunta ng Pilipinas, paulit-ulit kong narinig ang mga kuwento at mga datos

na may kinalaman sa mga minahan ng ginto. Sa mga daan na pumapaligid sa Baguio,

madalas rin akong makakilala ng mga prospektor. Nakuwento ko na ang tungkol dito sa otel

na nasa paanan ng bundok at may karatulang Klondyke, isang simbolo. Pagbalik, nagpasya

kaming bumisita sa mga minahan ng ginto.

Sa daan ng Baguio matatagpuan ang Bundok Data: mukha itong tahanan ng mga

Diyos ng mitolohiyang Igorot.

Parang isa itong matandang lalaki, maulap at magubat. Hinahangaan namin ito sa

malayo. Naisip namin itong akyatin. Ngunit noong malapit na kami rito, dahil sa madidilim

na ulap at kidlat, umatras kami para kumain sa isang bahay-pahingahan. Aming napansin na

mas malapit sa amin ang babaeng naghanda ng pagkain kaysa sa planetang Jupiter. Inaamin

kong mahirap nang maging mas bulgar pa.

Ang bahay-pahingahan ay ang otel ng mga mala-disyertong lugar, ng palumpong, at

ng mga kakahuyan. Gawa ito sa mga maninipis na kahoy, natatakpan ng yero nang napadaan

dito ang mga Amerikano, o isang uri ng damong hindi ko masasabi sa inyo ang pangalan

dahil hindi ko ito alam. Nakaangat ito at maaakyat sa tatlo o apat na hakbang. Isang hagdang

karaniwang may mga bulaklak ang sasalubong sa iyo, tapos isang silid na may mga mesang

matibay at mga simpleng upuan. At sa buong paligid, makikita ang mga tulugang nilagyan

lamang ng mga mahahalagang kagamitan: isang kama, isang tukador, at dalawang kandila.

Ang sabaw ay isa roon sa mga sabaw na bumubusog sa tiyan, sinahugan ng mga

bungang mula sa lupa at sagana sa lasa. Hindi ako natakot sa paminta. Nabusog ako rito.

Nilantakan namin ang manok gamit ang aming mga tinidor; nanlaban ito. Kaya

naman nakialam na ang babaeng naghanda ng pagkain. Ipinakita niya sa amin na kailangang

151

hawakan ang hita ng manok sa mga daliri at pilasin sa mga ngipin. May napakagandang mga

mata ang dalagang ito. Maliit siya, payat, malakas, at maitim tulad ng isang langgam.

Sinunod namin ang kanyang payo; hinawakan namin ang manok. Naging isang

pagkaing pang-di-sibilisado ang nilantakang manok. Pinupuno ng amoy ang aming mga

ilong. Para kaming binihag. Pinaligaya din kami ng serbesa. Uminom kami mula sa pagitan

ng aming mga kamay na puno ng mantika.

Bigla na lang namulaklak ang mundo na parang isang hardin. Para sa amin, muling

nagbukas ang panlupang Paraiso. Sa sandaling ito, nakita namin ang dalawang puno ng pino

na ubod ng ganda at nagsisilbing kuwadro ng langit na madali rin nitong naaabot. Sa pagitan

ng lupa at mga sanga nitong mga puno, nakatayo ang unang hilera ng mga burol, isang hilera

ng mga halaman, isang uri ng pag-along lubos na nagiging siksik na nagmumukha itong

makapal, mayabong, at basang-basa. Maiisip na masayang magpagulong-gulong rito, mawala

rito, malito rito. Kumikinang ang mga kumpol ng liryo. Nasa pagitan ng mababang sanga at

mga ginintuang ulap ang pangalawang hilera ng mga burol na nangangasul, kasingganda ng

dagat.

Nagsimulang tumugtog ang ponograpo sa saliw ng silakbo ng damdamin at

katamlayan ng Argentina.

"Baka gusto niyong sumayaw, señor…"

Naghihintay lamang siya, kitang-kita namin ito sa sandaling iyon. Maaaring

dalawampu’t limang taong gulang na siya. Nag-aalab ang kanyang mga matang parang

madidilim na apoy at parang sinusunog ang kanyang katawan. Mag-isa lang siya at nawala sa

pag-iisang ito. Kinailangan niyang sumayaw nito lang, magmahal marahil.

Ngunit nalaman ko bigla sa kanya na baka tungkol ito sa ibang bagay. Di kalaunan,

ikinuwento niya sa amin na anak siya ng isang Igorot at ipinadala ng pastor sa mga paaralan

sa Maynila. Nakapag-aral siya at nagsasalita ng kaunting Ingles. Ngunit namuhay siya nang

152

taliwas sa kanyang likas na pagkatao. Nagpalipas siya ng mga gabi ng kanyang kabataan sa

mga dormitoryo ng mga paaralan kung saan nangangasera ang mga mag-aaral, habang

nagpapalipas ang kanyang mga kasamahan ng kanilang mga gabi sa mga oulag kasama ng

mga binata. Nakatulog ba siya? Hindi ba naghimagsik ang kanyang katawan sa pagbabawal

na ipinataw sa kanya ng mga Puti araw-araw? Heto, kailangang itong banggitin: nag-aral siya

habang inilalaan ng kanyang lahi para umibig. Naisip ko na hindi na siya minsan

pinatatahimik ng kalikasang sinuway. Hindi mababago ang kanyang kagustuhan ng mga

anyong sekular.

Napapayuko siya sa bisig ni Miguel sa saliw ng musika at sa pagkahilo sa mga tunog,

parang isang kumpol ng baging na nabunot sa bagyo. Ipinipikit niya ang kanyang mga mata,

nakatuon kay Miguel. Tiyak, dadalin siya ni Miguel sa ibang mga lugar.

Nang may patagong panunukso ng mga binata, itinakas ni Miguel ang babae sa

katabing silid at nawala sila sa aking paningin. Maya-maya, ikinuwento sa akin ni Miguel na

sinabi niyang makakabuting magpalipas sila ng gabi sa ilalim nitong bubong, at namula ang

babae…Ngunit nang kanyang idagdag na gaganda ang kanyang gabi hangga’t gusto ng

babaeng ibahagi ang kanyang sarili, biglang namutla ang babae, yumuko: “Bawal yan,

señor.” Patapos na ang tango nang sila’y bumalik; magkatabi silang umalis. Pinupuno ng

lumbay ng katahimikan ang puso, ang otel, at ang mundo. Gusto manatiling mabait ng babae

at nagdurusa siya dahil dito.

Sinamahan kami ng babae sa hagdan. Sumandal siya sa isang haligi, nakadikit sa

isang posteng kahoy, parang isang hayop na iaalay. Sa sandaling ito, maganda siya.

153

XXIV Baguio

Habang parating ng Baguio, tumatambad sa amin ang nakakagulat na pagsasama ng

nabanggit kong buhay-sibilisado at buhay-di-sibilisado, o marahil ang pinakamaliit na

pangyayaring nagpapaalala sa amin nito.

Itinayo ang Baguio sa isang grupo ng mga bundok na natatakpan ng mga puno ng pir.

Mga bunggalong gawa sa kahoy, na may matitingkad na kulay, natatakpan ng yerong

pinintahan ng pula para protektahan ito mula sa kalawang, at para maging akma at lutang sa

luntiang mga dahon. Hindi mawawala ang mga bulaklak sa mga punlaan.

Malapad at talagang pinapangalagaan ang mga kalsada.

Binuo ang lungsod ng komersyo sa isang bahagi ng lupang may guwang. May dalawa

o tatlong daan ng mga tindahan kung saan hindi mawawala ang mga Hapon. Maraming

Hapong makakasalubong sa Pilipinas.

Malawak at tuwid ang ilang bahagi ng palengkeng may bubong. Ibinebenta roon ang

mga telang Igorot. Ang hugis ng disenyo, simple ngunit mahusay ang pagkakagawa, ang

bahagyang gumulat sa amin dahil gawa ito ng mga di-sibilisado. Ngunit, laging maaaring

maisip kung ano ang ibig sabihin ng salitang ito. May mga paraan talaga para ipakita ang

pagiging di-sibilisado. Sa huli, bumabalik sa naturang kategorya ang mga taong ito.

Parang sa isang tiangge, ibinebenta sa palengke ng Baguio ang mga lilok na ang iba’y

sinasalamin ang sining na hindi pa hinaluan ng mga pamantayan ng Europa. Katabi ng mga

kutsara at tinidor na may mahabang hawakan, madalas na may palamuting anito,

matutuklasan ang mga lilok na makikitaan ng klasisismong29 Europeo, isang klasisismong

Europeo sa anyong Igorot. May pagsisikap na gawing mahusay, na gayahin. Ngunit may

ibang dating ang mga pigurang nililok na may malalaking ari. Subalit hindi ito pareho sa

29 Pagsunod sa mga prinsipyo ng sinaunang kultura ng mga Griyego at Romano pagdating sa sining at panitikan

154

sining ng mga Negro o marahil sa katangian nitong kadalasang malaswa. Maaaring maisip ng

isang mahusay na manlilikha ng sining kung paanong nangyaring naipapakita ng mga taong

ito, na inilalaan ang kanilang mga anak, simula sa murang edad, sa pag-ibig na halos

pampubliko, ang pagka-mahiyain at, mas tumpak pa, ang kalinisang-puri sa kanilang mga

gawang sining. Makakalikha dito ng isang maganda ngunit hindi kinakailangang kabanata.

Sa Baguio, nagtayo ang mga Amerikano ng isang pahingahan para sa kanilang

pangkat. Malinis ang hangin doon. Ito ang hangin ng kabundukan. Sa ilalim ng mga puno ng

pino, may mga villa ang mga matataas na pinuno ng pamahalaan, mga konsul, mga sikat na

tao sa Maynila. Pumupunta sila rito para palipasin ang panahon ng tag-init, Abril at Mayo,

bakasyon ng mga bata mula sa paaralan. Makikita sa Baguio ang isang paliparan. Makikita

rin dito ang isang golf course na nagpapasaya sa akin. Isang nakakatuwang bagay, kahit man

lang sa akin: mga green (kung puwedeng sabihin) na gawa sa simento.

***

Noong bumalik ako roon, nakilala ko sa Baguio ang isang Amerikanong opisyal,

isang koronel noong panahon ng digmaan, na pinagsisilbihan ng mga Igorot at mukhang may

malasakit para sa mga taong ito. Mabait siya, nagsasalita na parang isang ordinaryong

sundalo, nagpapatunay kahit papaano na wala siya maaaring itago. Binati niya ako nang

malakas, habang nakaupo sa kanyang silya. Malungkot siya. Hindi siya masaya sa mga

pangyayari. Natagpuan niya ang isang baka mula sa kanyang kawan, nakahiga sa gilid ng

bundok, walang buhay, sugatan dahil sa isang tama ng sibat.

Nakatuon ang mga hinala sa mga Igorot. Kinuha ng taong walang karapatang

kumatay ang dila, puso, at laman-loob ng hayop.

155

Ito ba’y para kainin? Maaari namang piliin ang mas magagandang karne.

Mauunawaan na marahil may kinalaman ito sa mga pamahiin.

Itinuloy ng mga miyembro ng konstabularyo ang kanilang pagsisiyasat. Inasikaso ng

mga Igorot ang kanilang mga gawain nang tahimik at na may lumbay.

156

XXV Ang Minahan ng Ginto

Maaaring mali ang hamakin ang karanansan ng mga katutubo, kahit ang karanasan ng

mga hayop. May nakilala akong isang opisyal na itinutulak ang pagkakaroon ng isang daan sa

palumpong, sa lupain ng moï30. Isa siyang pinunong bata, payat, tuwid at maliksi, matipuno,

at bihasa sa heograpiya at hydrography. Nag-aalala siya sa pag-ihip ng hangin at mga

watershed. Iniiwasan niya ang pinakamadaling solusyon pagdating sa mga bagay na ito, na

siya ring pinakamahal at binubuo ng pagtatayo ng mga tulay sa ibabaw ng lahat ng mga

bangin. Sa kakamasid, nahinuha niya na ang pagsunod sa daan ng mga elepante ang

pinakamadaling plano.

Sa kabilang banda, hindi maisasantabi ang karanasan ng mga di-sibilisadong Igorot

tungkol sa ginto, tulad nung may kinalaman sa daanan mga elepante. Ikinukuwento ng ilang

manlalakbay na kanilang nakita ang mabibigat at maraming gintong alahas sa mga

pupulsuhan at mga tenga. Nakita ko rin mismo ang mga ito. Nanghihinayang akong hindi ko

nakita ang mga sumbrerong gawa sa purong ginto, kung talagang may ganito tulad ng

sinasabi. Inaamin ko na dahil sa kinang na maaaring ipakita ng mga ganitong sumbrero sa

ilalim ng araw, maaari akong mabighani ng tanawin.

Nagma-may-ari ang piratang si Limahong, na nagkaroon ako ng pagkakataong

talakayin sa ibang aspeto, ng isang kayamanang pinagmumukhang ipon ng isang taga-bukid

ang yaman ni Ali Baba sa kuweba kapag inihambing dito.

Kung napasok ang kapuluan ng mga Tsino, ng mga Malay, kaakibat ng kanilang

pagsalakay ang pagkahilig sa ginto. Natuklasan ang mga banga ng panahong Ming malapit sa

ilang mga sinaunang minahan, at sa timog ng Mindanao, labintatlong taon na ang

30 Isang grupo ng mga katutubo sa Vietnam.

157

nakakalipas, ang isang Buddha na halos dalawang kilo, gawa sa purong ginto, hindi

mapagkakailang hinulma ng mga taga-Java gamit ang isang mineral ng isang karatig lugar.

Nang sakupin ng mga Kastila ang bansa noong 1521, inabutan nila rito ang isang

yumayabong na industriya ng ginto. Ayon sa isa sa kanilang mga pangunahing mananaliksik,

si Hernando Riquel, “Maraming minahan ng ginto sa mga bundok na ito; sa sobrang yaman

ng mineral, hindi ko na gustong magsulat ng kahit ano tungkol dito sapagkat nanganganib

akong mapagbintangan ng pagmamalabis, ngunit isinusumpa ko sa ngalan ni Hesus na mas

maraming ginto sa islang ito kaysa sa buong Biscaye31.”

Bago ang mga Amerikano, sinubukan ng mga Kastila, mga Briton, mga Aleman ang

kanilang suwerte, ngunit sa ngayon, hindi pa ito dumating sa kanila. Maaari itong dumating.

Bilang pagtatapos, kasama rin tayo sa tala. Isang siglo na ang nakalilipas, isang Pranses ang

mahusay na nagmina ng ginto sa rehiyon. Nakakapanghinayang na walang may-alam ng

kanyang pangalan. Tinatawag siyang Don Maximiliano ng mga tao sa bayan.

Sa paligid ng Baguio, bumutas sa gilid ng mga bundok ang mga minerong Igorot ng

mga lagusang mabababaw at payak. Gawa iyong iba ng mga dalubhasa. Kilo-kilometro ang

kanilang haba: Benguet, Balatoc, Antamoc, atbp. At gumagawa ang proseso ng mala-

impyernong ingay.

Sa Baguio-Café, matatagpuan ang pagtitipon ng mga binatang nanggaling sa kabilang

bahagi ng Pasipiko, naglalakihan at may suot na mga malalapad na sumbrero, matatapang

ang mga itsura. Kinuha nila sa kanilang mga bulsa ang mga plano para sa mga angking lupa;

kinunsulta nila ang isa’t isa.

Bukas ang Pamilihang Sapi sa Baguio, na ang takbo ay mariing sinusundan sa

Maynila.

31 Isang probinsya ng Espanya.

158

Ipinahayag ng buong Baguio Journal, at ilang artikulo ng ibang mga pahayagan, ang

malaking pagtaas.

Nabuo ang alamat: bilyong-bilyong ginto ang nakalibing sa mga bundok ng mga

Igorot.

Nakakalula…

***

Binisita ko ang mga minahan. Ito ang sa Balatoc:

Lumabas ang de-kuryenteng trolley mula sa lagusan at huminto sa harap namin. Isang

Igorot na nakabahag ang nagmamaneho nito.

"Lakad na," sabi ni Mulreyan.

Mulreyan: isa sa mga inhinyero ng minahan, Amerikano, maaliwalas ang mukha,

payat, at matipuno.

Sumakay kami sa trolley. Natatakpan ang ilalim at mga pader ng isang klase ng

lupang mataba at madilaw. Pumasok kami sa lagusan.

Pagdating sa ika-isandaang metro mula sa pasukan, nagsimulang uminit at

kinailangan kong buksan nang bahagya ang overall na ipinalit ko sa aking mga damit.

Pagkatapos, nagsimulang bumagsak ang ulan. Isa itong ulan sa ilalim ng lupa, na

nanggagaling sa bubong ng lagusan, kalahating metro sa ibabaw ng aming mga ulo, marami

at maligamgam ang mga patak.

Umandar sandali ang trolley, maingay at bumubusina, sa isang init na unti-unting

tumitindi. Tapos, bigla kaming napunta sa isang hamog na ubod ng kapal. Nawala ang mga

pader ng lagusan, kahit nahihipo ito ng aking kamay. At mainit din ang hamog na ito, at

natatakot akong hindi makahinga.

159

Bumaling ako kay Mulreyan. Mukha na lamang siyang anino sa aking kaliwa, isang

aninong sadyang tahimik. Bihirang magsalita si Mulreyan. Hindi siya walang-imik kundi

isang taong tahimik, at magkaiba iyon.

Maririnig ang ingay na ginagawa ng mga gulong habang tumatawid sa tubig:

kinakailangan naming dumaan sa isang uri ng kanal. Paminsan-minsan, isang boses ang

maririnig: "Ho! Ho!..." Ito ang ilang mga minerong kadikit ang bato at nagbibigay ng

senyales ng kanilang kinalalagyan sa pamamagitan ng isang sigaw dahil hindi sila makita.

Isang malamig na lugar ang tumambad sa amin. Nawala ang ambon. Nakita ko ang

mga barakilan at mga kahoy na sumusuporta sa bigat ng bundok, itong bundok na aming

tinawid, sinusundan ang daang pahalang, na higit sa tatlong milya, sa gitna ng mga tinibag na

matitigas na bato. Masaya akong huminga, ngunit sandali lamang tumagal ang aking

kasiyahan.

Narinig ang isang dagundong na, aking napansin pagkatapos, kataka-takang walang

alingawngaw. At nabalot kami ng isang uri ng mala-impyernong init.

Hindi makakapagbigay ng ideya ang init ng kahit anong hammam32 sa pugong ito.

Dumikit agad ang nakakapasong singaw sa aking balat, pumasok sa aking baga. Binuksan ko

nang tuluyan itong overall na nagsisilbi lamang na spongha. Tumutulo ang pawis sa aking

katawan na parang tubig sa mga pader ng quartz. Nahihilo ako. Bumaling muli ako kay

Mulreyan.

Narinig ko siyang sinasabi sa akin na hindi kayang pumunta ng trolley sa mas malayo

at kailangang lakarin ang natitirang daan.

Kinailangan kong bumalik, kaya nagsimula akong tumakbo, tumakbo pasulong.

Naalala ko ang malamig na lugar na dinaanan namin kanina; ibang lugar ang

maaaring madatnan ulit dito. Kung hindi, maaari akong himatayin. Sa tantya ko, maaari

32 Isang pampublikong paliguan sa mga bayang Muslim.

160

akong dalhin ulit ng trolley sa liwanag sa loob ng anim hanggang walong minuto; nag-aalala

ako sa susunod na mangyayari sa aking kapalaran. Ang isang panganib na hindi kayang

labanan ang pinakanakakalungkot na bagay sa mundo.

Sumunod ako sa nakatakdang daan, sa isang ilog na katamtaman ang pag-agos, mga

isang daang metro, at ako’y pinalad. Tumambad ang isang kublihan ng lamig.

Habang hinihintay si Mulreyan, na hindi nagmamadali dahil sanay na, inisip ko ang

dahilan para sa mga malalamig na buhos ng tubig. May dalawang pinagmumulan ang tubig

na tumutulo at umaagos sa loob ng lagusan: iyong malamig, galing sa mas matataas na

baytang at galing sa ulan; iyong nakakapaso, mula sa ilalim ng lupa. Nasa lugar kami kung

saan nagbabangaan ang mga elemento, naghahalo, at nagbabalasahan, dito sa mga kumpol ng

mga lihim na apoy kung saan isinisilang ang mga bulkan.

Pagkatapos, nakarinig ako ng pag-ubo. At nang ibinababa ko ang aking tingin, na

nakatuon sa bubong hanggang ngayon, nakita ko sa aking paanan ang ilang minerong

nakahiga sa agos. Marahil, galing sila sa isang lugar na hindi mapagtiisan, naliligo,

nagpapalamig, nagpapasigla sandali. Hindi nila kami napapansin.

Sinamahan ulit ako ni Mulreyan. Itinuloy namin ang aming paglakad. Muli kaming

dumaan sa singaw ng init mula sa gitna. Nang makalagpas na ako ng ilang daang metro,

tumambad sa akin ang isang lugar na walang lagusan. Doon nagaganap ang paggawa.

Naroon ang deposito ng mineral, depositong wala ni-isang butil. Isang pader, o mas

tumpak sabihin na isang lundo sa kuweba, na walang ni-katiting na ginto. May isang bagay

na kulay-abo. Isang uri ng senstoun. Quartz. Isa sa pinakamayaman sa mundo ang mina ng

quartz. Ang quartz na kapag tinibag, giniling, minasa, hinugasan, pinag-aralan ng mga

kimiko, at sa huli’y tinunaw, ay makakapagbigay nitong maliliit na bloke na nagkakahalaga

ng libu-libong dolyar bawat isa. Ngunit sa ngayon, hindi pa ito mapupulot ng isang bata.

161

Ginagamitan ito ng mga barena. Pinagalaw ng hanging siniksik, bumubutas ang mga

barena nang may tamang bilis, pabugso-bugso, at may bagsik. Habang nakikipagbuno sila sa

matigas na materyal, umaagos ang tubig sa kanilang mga dulong matalas at sa sandaling

tanggalin ang mga ito, bumubulusok ang tubig na parang isang naka-tagilid na geyser33, na

may tunog ng isang agos na dumadaloy sa mga malalalim na lambak.

Ang mga Igorot na narito, sa ilalim ng isang lampara, nakatayo sa tubig, nakabahag,

maitim, payat, at matatag, ay dala ang mga barakilan na may malalaking suhay.

Nanatili kami sandali rito sa kapaligiran ng gulo at kawalan ng hangin, ng

rumaragasang tubig, sa harap nitong pader ng kawalan, napakakaraniwan, talagang walang

halaga, na tumutugon pa rin sa mga pagnanasa ng isang bahagi ng mundo ng tao, bago umalis

muli, sa hamog, tungo sa totoong liwanag.

33 Isang mainit na batis na panaka-nakang nagbubuga ng tubig.

162

XXVI Ang Mga Minahan ng mga Igorot

Dati, nasa anyo ng isang malaking puno ang ginto, na ang mga sanga ay umaabot sa

langit. Ibinabaon ito sa lupa kapag namatay. Binubuo nitong mga sanga ang mga repositoryo

ng ginto. Nahanap ang ilan sa mga ito. Ngunit nananatiling tago sa mas malalim na bahagi ng

lupa ang katawan ng puno.

Malaki raw ang pagkakaiba ng mga paraan ng pagmiminang ginagamit ng mga Igorot

sa mga modernong paraan. Ngunit, kaya na ng mga katutubong pangasiwaan ang mga

mineral, at ito ang patunay ng di-matatawarang diwa ng pagsusuri pati ng pagiging maparaan.

Matatagpuan sila sa kahabaan ng mga ilog kung saan nila tinatanggal ang buhangin, at sa

gilid ng mga bundok na kanilang binubutas para sa mga lagusan.

Mga anak marahil ng mga unang mananakop na galing sa timog Asya ang mga

Igorot. Mababanaag sa kanilang mga kaugalian ang mga bakas ng kulturang Malay. Walang

dudang lulan ang mga minero ng mga pandigmang barko ng mga Tsino.

Mapangahas at matalinong tagahanap ng ginto ang mga kasalukuyang minerong

Igorot, na sa iilang tribo lamang matatagpuan. Ang kapayakan ng kanilang buhay ang

nagpapahintulot sa kanilang pangasiwaan ang mga mababang-uri ng mineral na hindi

kasingmahal minahin kumpara ng sa isang malaking proyekto. Nakakatuwang banggitin na

halos hindi gumawa ang mga Amerikano ng lagusan labas sa mga lupaing pinaniniwalaang

repositoryo ng mga Igorot.

Madalas mag-isang magtrabaho ang mga minerong Igorot. Kung magugrupo-grupo

sila, ito'y para pantay na paghatian ang kanilang mga nakuha. May panahon ang kanilang

pagmimina; bumabalik sila sa mga bukid kapag panahon ng pagsasaka.

Matagal nang gawa sa matigas na kahoy ang kanilang mga kagamitan. Meron din

silang mga pala at mga sinsel na gawa sa kahoy. Nagma-may-ari rin sila ng mga martilyong

163

gawa sa bato. Ngunit alam din nilang gamitin ang bakal; magagaling silang panday.

Pinapainitan nila ang bareta ng bakal sa baga na kanilang pinanatiling buhay sa tulong ng

pang-ihip na gawa sa dalawa o apat na kawayang nagsisilbing mga piston, o sa tulong ng

isang uri ng pamaypay na gawa sa mga pinaghiwa-hiwalay na tangkay.

Gamit itong mga simpleng kagamitan, gumagawa ang Igorot ng mga hukay na

binabagtas ang haba ng repositoryo ng ginto. Hindi matibag ang bato? Inaapuyan ito ng

Igorot at saka bubuhusan ng tubig ang bato. Ang biglang paglamig ang magpapabiyak rito.

Paliku-liko ang karamihan ng mga lagusan --- tulad ng repositoryo mismo.

Sinusuportahan ng mga Igorot ang bubungan at mga pader gamit ang mga poste. Itinutuloy

nila ang lagusan hanggang sa sandaling napipilitan silang huminto o bumalik dahil sa

katigasan ng bato, o kahit ng bulwak ng tubig. Tinitiis nila ang maruming hangin hanggang

sa hindi na magningas ang kanilang sulo. Sa katunayan, ginagamit nilang ilaw sa ganitong

dilim ang mga sulong gawa sa mga malalagkit na pinong kanilang sinisindihan gamit ang

mga posporo, kung sila’y mapalad. Ngunit tulad ng lahat ng katutubo, alam nila kung paano

gumawa ng apoy gamit ang puyusan, pati sa pamamagitan ng mabilis na pagkiskis ng

dalawang tangkay ng kawayan.

Tuwing lalayo sila sa lagusan, naglalagay sila sa pasukan ng isang krus na gawa sa

kahoy; nais iparating nito na mapupunta sa iyo ang sumpa ng mga anito kapag iyong pinasok

ang lagusan.

Dinadala ng mga Igorot ang mineral gamit ang mga kaing o mga katawan ng punong

tinanggalan ng laman at itinatali sa mga kalabaw. Ang mga babae ang inatasan upang

magbukod ng mga ito; dahil sa kanilang kasanayan, kaya nilang tantyahin ang mineral sa

isang tingin. Pagkatapos, tinitibag nila ang mga bato sa patag na bahagi ng isang malaking

bato, pinupulbos ang mga ito gamit ang isang rodilyo.

164

Dinadala nila itong pulbos sa lugar na may umaagos na tubig at, lagi sa isang patag na

bahagi na karaniwang may kuwadrong gawa sa kahoy, binabasa ito ng tubig at ginagawang

putik sa tulong ng isang batong kasinlaki ng palad. Ito ang bumubuo sa gilingan ng mga

malalaking minahan, ibinalik sa pinakapayak nitong anyo.

Dinadala ng mga babae ang putik na ito sa guwang ng isang labangang gawa minsan

sa simpleng balat ng kahoy. Hinahayaan nila itong lumubog nang dahan-dahan sa tubig

habang patuloy na hinahalo nang paikot. Dahil iba ang kapal at bigat nito, humihiwalay ang

ginto mula sa gangue34; pinalulubog ulit sa ilalim ng lalagyan iyong maaaring lumutang sa

pamamagitan ng pagdadagdag ng katas ng tabako. At ilalagay ang mga mahahanap na

kumikinang sa pinilas na bahagi ng puno ng niyog o sa isang bahagi ng kawayan.

Iniinit rin ng manggagawa ang mineral bago ilagay sa gilingan, o hinahaluan ito ng

asin na tinitiyak nilang nakakatulong sa paghihiwa-hiwalay nito. Sa pamamagitan ng mga

simpleng proseso, kinukuha nila ang isang bahagdan ng umangat na ginto, na kanilang

tinutunaw sa mga platong palayok sa ibabaw ng mga nag-aapoy na uling, at nililinis sa

pamamagitan ng paghahalo rito ng mga timplang gawa sa pampaalsa at isang uri ng luntiang

halaman. Nakalagay ang lahat ng ito sa isang piraso ng bituka ng baboy.

May ilang mga Igorot na talagang mahusay sa paggawa ng mga haluang metal ng

mga bakal, ginto, pilak, at tanso.

Tulad ng aking nabanggit, tinitipon din nila ang ginto mula sa mga ilog na dumadaloy

mula sa mga matataas na lugar. Nagtatayo sila para rito ng mga kanal na may mabatong

ilalim; naiipon ang ginto sa mga bitak. Nagtatayo sila ng mga ipunan ng tubig at naghuhukay

ng mga kanal para sa mga pangangailangan ng kanilang gawain.

34 Walang halagang materyal kung saan matatagpuan ang batong mineral.

165

Ginagawa nila ang mga bloke ng bakal, na kanilang ibinebenta, pati ang mga alahas at

mga palamuti para sa sarili nilang gamit: kuwintas, hikaw, pulseras, pinggan, imahen ng mga

kalabaw at ng mga baboy.

Sa madaling salita, hindi na bago sa kanila ang gawaing ito; bahagi na ito ng kanilang

buhay noon pa. Dagdag dito, tulad ng bawat pangyayari sa buhay, ginagawa nila ito nang

may diwang panrelihiyon. Dahil pag-aari ng mga anito ang ginto, hindi ito yayabong sa lupa

nang walang pahintulot at pakikipagtulungan ng mga anito. Ikinuwento ni G. Laurence L.

Wilson, isang prospektor, na siya kong pinagkaka-utangan para sa karamihan ng mga

detalyeng ito, na mamimili ang Igorot, na nakatuklas ng isang bitak sa batong may deposito

ng mineral, sa pagitan ng pag-aalay ng isang daliri sa kamay o sa paa, at sa pagdiriwang ng

isang cañao.

"'Ngunit hindi kami kukuha ng ginto ninyo kung hindi kami nagugutom,' sabi ng

namumuno sa seremonya. 'O anito, tanggapin niyo bilang kapalit itong baboy, kinuha namin

para sa inyo.'"

Pagkatapos nito, papatayin ang baboy, lulutuin, at kakainin.

Iaalay ang parehong cañao sa sandali ng pagtunaw ng ginto; ito'y para hindi mawalan

ng ni katiting na ginto.

Ginagawa rin ito upang makaakit ng ginto. Para rito, papatay ng isang baboy

(nakakahanap ng baboy para sa bawat pagdiriwang ng cañao), pakukuluan ito, kasama ng

isang kurot ng ginto, ilalagay ang maraming piraso ng karne sa lagusang binabasa rin ng

dugo. Aalis at hindi iinom ng alak na gawa sa bigas. Walang papasok sa lagusan sa susunod

na araw; ito ang araw ng pagdating ng ginto.

Nakakatuwang pag-aralan itong ibang pamahiin. Hindi makikipagsiping sa kanyang

asawa ang minerong gustong palarin sa panahon ng paghahanap ng ginto. Kapag nakita niya

ang bitak sa batong may mineral at kanya itong tinibag, samakatuwid ay gumagawa siya sa

166

putikan, kakain lamang siya ng mga ulam na may baboy at may kalabaw, ngunit walang baka

dahil hindi natutulog sa putikan ang baka. Mapapansin ang parelelismo. Hindi ko masabi

kung bakit umiiwas sa pagkain ng sibuyas ang minerong ito, bagaman nakabaon sa lupa ang

sibuyas. Kapag kumain nito ang Igorot sa anumang pagkakataon, at kasapi siya ng isang

grupo, hahampasin siya ng latigo at paaalisin ng kanyang mga kasama; kasunod nito, mag-

aalay sila ng cañao. Kung hindi, hindi babalik ang ginto sa bato kung saan ito tinanggal ng

mga anito, bilang parusa sa paglapastangan. Idadagdag ko na walang sumisipol ni kumakanta

sa isang lagusan (maaaring magalit dito ang mga espiritu), at bawal sa mga babaeng

hakbangan ang mga kagamitan. Mahihilo sa kakahula ng nakatagong kahulugan nitong

huling atas.

Hindi na kailangang sabihin na tulad sa ibang lugar, may silbi rito ang mga

kasalukuyang pamahiin, ngunit mas lalo na rito. Kapag tumawid sa kanyang daraanan ang

isang ahas o isang ibon, babalik ang minerong Igorot at magsusumamo sa mga anito. Subalit,

kung lumilipad patungo sa kanyang direksyon ang ibon, mabuti ang pangitain, magiging

maganda ang araw.

Heto ang proseso na magtuturo sa minero tungkol sa dami ng ginto ng isang bato:

kukuha siya ng manok, papatayin ito, bibiyakin, susuriin ang apdo. Nangingitim ba ang

likidong narito? Suwerte. Maputla ba? Malas.

Minsan, magpapakita ng matinding kabaitan ang isang anito sa tao. Habang natutulog

ang tao, magpapakita ito sa pinalad bilang isang malaking apoy, at sa pamamagitan ng isang

aso, baboy, kalabaw, ibibigay din sa tao ang impormasyon ukol sa lugar kung saan nito

mahahanap kinabukasan ang pinayabong na batong may mineral. Malalim ang bitak sa

batong may mineral kung nananatili sa taas ng hangin ang apoy; nasa mas mababaw na

bahagi ito ng lupa kung nananatili sa ibaba ang apoy. Makakapagbigay ng maraming

167

halimbawa ng bisa nitong mga pangitain. Kaya natuklasan ang mayamang minahan ng

Dugon, pati ang sa Paktil.

Nakatuklas ang isang lalaki mula sa Tabio, na nagngangalang Mismisan at

inabisuhan ng isang anitong may puting buhok at may manipis na balbas, ng isang tumpok ng

ginto sa itaas ng kanyang lagusan. Maingat niyang ipinagdiwang ang mga alay noong

bukang-liwayway. Ngunit si Magastino, isang minero ng Suyoc, na biniyayaan ng isang

kahalintulad na pangitain at inudyok lamang ng diwa ng kita, ay nakalimot magpasalamat

muna sa mga espiritu. Nahanap ni Magastino ang ginto na ipinaalam sa kanya, ngunit, simula

sa gabing iyon, kanya ring nakuha ang sakit, at ang kamatayan pagkalipas ng dalawang araw.

Iyon ang mga kapalit ng hindi pagtalima sa relihiyon.

Maraming ginto dati sa Tublay. Isang araw, nakitang dumaan ng mga tao mula sa

bayan ang isang usang ginto, na kanilang sinundan at lumubog sa lupa. Lalong naging

sigurado ang pangitain nang nakapag-ipon ang mga tao ng mga dumi ng hayop, at ginto ang

mga duming ito. Dumating ang mga Amerikano; tinibag nila ang bato gamit ang dinamita.

Tinakot ng malaking pagsabog ang gintong lalong lumubog sa lupa. At ngayon parating

nagmamadali ang mga Amerikano upang hanapin ang ginto ng Tublay...

Isang nagngangalang Franza, sa Antamoc, ang nakasalubong sa kanyang daan ng

isang gintong kalabaw, na nagbigay sa kanya ng isa sa mga sungay nito.

Sa Sangilo, nagpakita ang ginto sa anyo ng isang baka. Sa Tabio, sa anyo ng isang

baboy.

Ngunit minsan, gusto ng mga anito na isara ng mga minero ang kampo, at walang

nakakaalam kung bakit. Maaaring dahil sa pagiging ganid. Maaari lamang tayong magkaroon

ng konting kaalaman tungkol sa pag-iisip ng mga yumao. Nagpapakita ang yumao sa gabi,

tangan ang kanyang maikling pananalita; susunod ang mga Igorot kinabukasan. Sa Aginteg,

168

may isang mahalaga at maunlad na minahan, at mga palayan sa buong paligid. Ngayon, isa na

lamang itong lugar na hindi nalilinang, isang lupang natatakpan ng mga bloke ng bato.

Heto ngayon ang ibang kuwento.

169

XXVII Ukol sa Karapatang Magmay-ari

Isa itong kuwento ng mga minahan ng ginto, ngunit hindi pag-uusapan dito ang mga

dibidendo. Ang balangkas ay hindi yaong ng dibidendo kundi ang balangkas pantao.

Nangyari ang kuwento kahapon at naantig ako nito.

Nasanay nang manilbihan sa mga taong galing Amerika ang mga Igorot na naghihirap

sa loob ng lagusan ng Balatoc. Sila ang mga di-sibilisado ng kasalukuyang panahon, mga di-

sibilisado tulad ng makikita sa halos lahat ng lugar mula ngayon, mga di-sibilisadong naging

utusan. Alam nila ang mga lungsod at mga tindahan, ang mga kagustuhan ng mga taong

sibilisado. Inggit pati pag-ibig sa sarili ang nag-uudyok sa mga kilos ng tao. Samakatuwid,

ang mga ito ang tatapos sa pagiging masaya ng isang tao.

Ngunit mas maraming Igorot ang naniniwalang ang pakikipag-usap, ang paglalakad-

lakad, ang cañao, at ang pagsasalit-salit ng pagmimina at pagtatrabaho sa palayan ang

nananatiling mahalaga sa buhay, at nagsikap ako upang makita ito.

Sa unang tingin, lumalabas na pagmamay-ari ng mga taong ito ang lupa dahil sa

karapatang manirahan nang ilang libong taon. Subalit, ang mga dayuhan, mayayamang

madaling nakakuha ng isang kasulatang nakatala sa naselyuhang papel na ipinagkaloob sa

kanila ng isang pamahalaang mapagbigay, ay dumating at laging darating upang paghati-

hatian itong mga lupaing mula ngayon ay tinatawag na angking lupa. Simple ito at madali,

tulad ng makikita rito.

Noong buwan ng Agosto, taong 1933, naglagay ang kumpanyang Montinola et

Compagnie ng mga urang para bakuran ang kanilang siyamnapu't isang angking lupa malapit

sa Bontoc. Ilang araw lang ang nakalipas, tinanggal ng mga Igorot ang mga urang; inilagay

170

ding pangharang ang labing-apat na babae ng kanilang lahi, na siyang nagtitipon ng mga

halimbawa ng mga mineral. Walang humpay na umapela sa konstabularyo itong mga

babaeng ito, na nakuha na ang mga kilos ng mga Puti, sa lugar kung saan, kinabukasan,

umatras sila dala ang kanilang mga kagamitan na dapat kong tawaging kanilang mga armas.

Tulad ng nakagawian, nagsimula ang tagapamahala ng operasyon ng Montinola et

Compagnie sa pamamagitan ng paghahain ng reklamo. Binawi nito ang reklamo sa pakiusap

ng kalihim ng gobernador na isang Igorot, si G. Faculo, na nangakong mananatiling

mahinahon ang kanyang mga kalahi mula ngayon.

Ngunit masyadong pinangunahan ni G. Faculo ang kanyang sarili patungkol sa bagay

na ito, at noong ika-30 ng Agosto, dalawang minero ang sinalakay at muling sinalakay ng

mga babae. Nakialam na ang konstabularyo para panatilihin ang kapayapaang sibil.

Pumunta si Tenyete Carandang, na kilala ko at may mga katangian ng pagkamagalang

na aking nagustuhan, sa mga lugar para alamin ang dahilan ng mga kaguluhan. Kararating-

rating lang niya nang palibutan siya ng isang grupo ng tatlong daang Igorot na binibigkas ang

mga bintang patungkol sa pangkat ng pulis. Walang ibang nagawa ang opisyal kundi umapela

sa kanyang mga tauhan.

Kaya naman, binalangkas ng mga Igorot, mga lalaki at babaeng nagtipon-tipon, ang

isang pagsalakay laban sa mga minero, na napigilan ng konstabularyo. Syempre, galit ang

nagtulak sa mga taong ito na labanan ang mga sundalo. Kung hindi man dumanak ang dugo,

dahil ito sa pagiging mahinahon ng tinyente.

Isang matandang babaeng Igorot ang natumba at nasaktan habang hinahabol ng isang

manggagawa. Hindi na kinailangan ng karagdagan pang dahilan para magsimula muli ng

labanan ang mga Igorot na pinagbibintangan ang manggagawa ng pagtulak sa babae. Sinasabi

nilang isuko sa kanila itong manggagawang ipinagkalooban ng konstabularyo ng proteksyon

sa kuwartel nito.

171

Sumugod sa kuwartel ang mga sumasalakay. Muli, ang pagiging mahinahon ng

opisyal at pati ng kanyang pinunong si Kapitan Villalobos, ang pumigil sa mga madugong

kaganapan.

Mukhang mapapanatili ang kaayusan sa mga susunod na araw, ngunit alinsunod sa

kundisyong hindi na itutuloy ang gawain patungkol sa mga angking lupa. Napasama sa

kaguluhan ang Benguet at mga Igorot mula sa sentro ng Mountain Province. Hindi pa ito

isang kaguluhang mapanghimagsik. Ngunit nabahala ang mga Amerikano at Pilipinong

opisyal.

Ipinahayag ng mga Igorot na kanila ang bawat metro nitong lupa, na pag-aari nila at

ng kanilang mga ama ang lupang ito, at walang karapatan ang mga Kristiyano na kunin ang

anuman mula sa kanila. Hindi ito para sa mga dayuhan, para ito sa mga Igorot upang

linangin, ayon sa mga kaugalian, tulad ng ginagawa nila noon pa. Dagdag pa rito, kung

magtutuloy-tuloy ang pagbutas ng malalalim na lagusan sa bundok kung saan nagmumula

ang tubig, matutuyo ang mga tubigan na kailangan nila para sa irigasyon ng kanilang mga

palayan.

Magtatapos muna ang kuwento rito. Hindi kailangang may magsabi sa akin ng

susunod na pangyayari. Alam ko na ito.

Mananatili ang mga angking lupa sa mga bagong may-ari ng mga lupang Igorot, ang

mga may hawak ng titulo. Itutuloy nila ang paglinang sa mga ito kung hindi pa man nila ito

muling nasisimulan. Simula ngayon, naagaw na ang karapatan ng mga dating nakatira.

Kailangan lamang ng mambabatas na gumawa ng pinasadyang batas kapag may kinalaman sa

"paglilinang ng anumang bagay."

Atrasado ang mga Igorot sa ating panahon. Itong pagiging atrasado ang kailangang

punuan. Itong pagiging atrasado ang kailangan nilang pagbayaran. Hindi mawawala ang

pagtatayo ng mga pagawaan sa kanilang mga palayan. Makikita nila rito ang paggawa ng

172

mga kanal gamit ang simento. Tatahakin ng mga malayang minero ang daan ng mga minahan

na pag-aari ng mga kumpanyang masasabing hindi kilala. Dapat katakutan na wala na silang

sapat na makukuha roon para sila’y makinabang.

173

XXVIII Paalam sa Pilipinas

Nagpalipas kami ng lima o anim na araw sa Baguio, na naging mga araw ng pahinga.

Hindi nakakapagod ang mismong paglalakbay. Ngunit habang pinupuntahan namin ang mga

lambak ng mga Ifugao at mga Kalinga, nakaramdam ako ng isang pag-iisang sadyang hindi

kaaya-aya; gustuhin man o hindi, nararamdaman ito. Walang nakakaalam kung ano talaga

ang iniisip ng mga taong ito patungkol sa mga tulad naming dayuhan, pati kung anong

kahulugang maaaring nilang ibigay dito minsan.

Sa Baguio --- mukhang kakaiba ang pakiramdam para sa akin --- nang maghapunan

ako isang gabi kasama ng isang kaibigan at nang mag-usap kami gamit ang aming wika,

naisip kong ako’y nasa sa karatig-lugar ng lungsod ng Paris. Ngunit nasa isang barko ako

nang mahigit isang buwan, at lalo pang tumagal simula nang abisuhan ang Porthos na

pumunta sa mga pantalan ng Hong Kong dahil sa isang sira sa elise; ito ang nagpatagal sa

pagtawid nang isang linggo.

Narating ko ang Maynila, kung saan ako namalagi nang ilang araw. Nakita ko roon

ang mga pulitiko, nakita ko roon ang Pamantasan, ang mga mamamahayag. Pag-uusapan

natin sila sa ibang pagkakataon. Alam mong bumabalik ako sa isang naiibang mundo. Pinalad

akong makilala ang isang batang Pilipinong manunulat, si G. Zialcita, na nagsasalita ng

Pranses tulad mo at tulad ko, at nagsusulat ng mga artikulo ng kritisismong kawili-wili at

malawak ang saklaw, sa pahayagang Filipino at paminsan-minsan sa ating mga libro.

Syempre, hindi ko pinalampas ang pagbisita sa pagawaan ng tabako. Isang grupo ito

ng matataas na gusaling itinayo noong panahon ng mga Kastila at mas nakakatuwang

puntahan kaysa sa aking naisip. Makikita rito ang pagbubukod ng mga dahon, at isa itong

prosesong nangangailangan ng kaunting likas na talino at kaunting pagdama. Sa mga silid na

may mataas na bubong, gumagawa ang mga manggagawang babae ng mga tumpok ng mga

174

dahon na kasindami ng isang tambak ng dayami. Dahil bahagyang madilim dito sa mga silid,

mas tumitindi ang kayumangging kulay ng tabako, at may pait ang amoy na malalanghap, na

nagpasakit sa aking lalamunan at pumuwing sa akin. Paroo't parito sa mga pasilyo ang mga

babaeng manggagawa na para bang sila’y nasa isang parang. Kailangang maniwalang

masasanay ang tao sa lahat at maaaring pinili ang trabahong ito.

Produkto ng mahika ng mga makina ang mga sigarilyo. Inilalagay ang papel sa isang

sulok at ang tabako sa ibang sulok. Walang ibang kailangang gawin kundi pumuwesto sa

labasan at maglabas ng pansindi. Matutustusan nito ang isang rehimyento sa loob ng

sampung minuto. Dapat maging bahagi ng mga harang ng mga hukbo ang mga makinang

nagbibilot ng mga sigarilyo.

Sa parehong paraan ginagawa ang isang tatak ng mga tabako. Ngunit binilot ng

kamay ang karamihan, sa mga mahahabang mesa sa mga silid kung saan may daan-daang

manggagawang lalaki at babae. May kakaibang pangyayaring naganap sa labasan. May isang

babae. Nakaupo siya sa harap ng isang tambak ng mga sigarilyong inilalagay niya sa mga

pakete ng dalawampu o dalawampu't limang piraso, hindi ako sigurado. Ang alam ko, dahil

nakita ko ito, biglang sinaklot ng babae sa isang hawak ang kanyang dalawampu o

dalawampu't limang sigarilyo, nang hindi binibilang ang mga ito, at nang hindi man lang

nagkakamali. Dapat itong ituring na talagang pambihira, na nalinang nang ganun ang isang

pagdama.

Nagpaalam ako kay Miguel. Balisa siya. Hindi ko mapigilang maantig. Isang

mahalagang biyaya ang isang pagkakaibigang nagsisimula at umuusbong sa mga panahon ng

pag-iisa. Hindi ko siya malilimutan sa aking pag-iwan sa kanya. Inalok niya ako ng na mga

daraanang bago at kaakit-akit din. Marahil para ito sa ibang taon.

Sa katunayan, maaaring pag-ibayuhin sa silangan itong munting paglalakbay na ating

ginawa, mula sa bahagi ng Cagayan, kung saan hindi kami pumunta at kung saan, sa

175

kasamaang palad, maaaring makuha hindi lang ang malaria kundi pati ang isang lagnat na

mahirap gamutin.

Pambihira ang halaga ng lahat nitong mga lupain, dahil sa mga kaugalian at sa

kalikasan, at ito sana ang nabigyan ko ng paglalarawan. Ngunit kailangang magmadali. Sa

loob ng labinlima o dalawampu't limang taon, masisira ang mga daan, tatakpan ng yero ang

mga kubo, magsusuot ang mga mandirigma ng mga pang-itaas ng Malabars35, at sayang,

hindi na makakasalubong ng mga dalagang Igorot na naliligo sa ilalim ng talon. At

pagkatapos, isasara ang mga oulag, kung hindi man gigibain, babalik ang mga namumugot ng

ulo para mamatay sa alamat, at ang konstabularyo ay mauuwi sa pagpapalakas ng kanyang

hanay. Nagiging magkakatulad ang lahat.

Kahit na ito ang pinakamalupit, hindi ang tinahak naming daan ang bukod-tanging

interesante; makakahanap ang manlalakbay ng iba pang ganito sa Pilipinas, kung may

panahon siya: alam kong ito ang karaniwang pinakakulang. Sa pagitan ng Maynila at Davao,

kay daming isla at kay gaganda! Matatagpuan ang Cebu na isang malaking lungsod na

talagang madalas nakakaligtaan ang pangalan sa Europa. (Kailangan naman banggitin na

wala ang pangalan ng Paris sa listahan ng mga dakilang lungsod sa mundo ng isang aklat ng

heograpiya na ginagamit sa mga paaralan sa Maynila). Ang Cebu kung saan dumaong si

Magellan, kung saan itinayo ng Espanya ang una nitong pamahalaan, apat na siglo na ang

nakakaraan. Matatagpuan ang Ilo-ilo, ang mga industriya nito ng asukal at ng tabako, ang

mga puno nito ng niyog, at ang pinakamatandang simbahan sa kapuluan. Ang Zamboanga at

ang kanyang nakakatuwang paghahalo ng mga lahi, ang mga nakatira sa tabi ng dagat ng

Tsina, ng Pasipiko, sa bahaging Asyano ng Karagatan ng India. At ang mga Morong

makikitang nangingisda gamit ang mga sibat. At ang mga Bajawa, mga Hitano ng Dagat, ang

kanilang mga bangkang binabalanse ng mga tikin, mga malalaking layag na may mga

35 Taguring ng mga mananakop mula Kanluran para sa mga tao ng Timog Asya.

176

palamuti. Ang mga Yacan na may mga kumikinang na damit at mahahabang buhok. At itong

mga ibang taong nakatira sa mga bundok at mistulang napakarangya.

Makikita rito ang mga dalisay na kagubatang ang paanan ay hinahampas ng dagat. At

sa mga baybaying may pinong buhangin, ang mga mangingisdang hubad, na maghahandog sa

kahit kanino ng mga isdang kakaiba at marangya, na paghihinayangang ilagay sa isang

aquarium. Maliligayahan siya sa pagkain ng prutas na tinatawag na mangosteen, prutas na

sinasabing pinakamabango at pinakapino sa mundo at na hindi ko kailanman malilimutan

dahil nagbigay ang mga ito sa akin ng pinakamasarap na empacho ng aking buhay.

Makikita sa Davao ang isang malaking alon…

Huminto tayo rito. Ngunit gusto kong ulitin na talagang mahalaga sa mga

manlalakbay ang mga opisyal ng konstabularyo, na aking nabanggit. Sila ang pinakabihasa sa

lahat pagdating sa pagsasalita, kabilang na ang diyalekto ng mga Igorot, Ingles, at Español.

Kapuri-puri ang kanilang simpleng tikas, hindi para kainisan. Walang masasabi pa patungkol

sa kanilang pagiging matulungin, ganun din ng mga Amerikanong gobernador.

Panghuli, --- at marapat na sabihin ko muna --- isang Pranses ang nakatagpo ng isang

konsul sa Maynila, si G. Willoquet, na ang reputasyon sa pagiging masigla at matulungin ay

pinatunayan at totoong pinatunayan ng mga magagaling na manlalakbay na makakasalamuha

sa mga daan ng Dulong Silangan. At isa pa sa ating mga kababayan, na sadyang kakaunti

ngunit talaga namang magiliw, ang Pangulo ng Tanggapan ng Komersyo, si G. Léopold

Kahn, ang pinakatapat sa lahat at siguradong isang dakilang kampeon ng ating mga ideya.

Nagkaroon ako ng magandang pagkakataong bisitahin siya. Nakita ko sa kanyang

mesa ang isang tapayan ng serbesang sabay na nagpaalala sa akin ng silangan at hilagang

bahagi ng ating malayong bayan, at nagdadala ng kasiyahan sa aking bibig, bukod sa

kasiyahan sa puso. Malamig ang serbesa at napakasarap, at masarap uminom kapag nauuhaw.

177

Utang ko kay G. Léoplod Kahn ang makilala si Heneral Aguinaldo, ang una at tanging

Pangulo ng Republika ng Pilipinas hanggang ngayon.

Patungkol sa heneral, nabanggit sa akin ang isang kaaya-ayang kuwentong puwedeng

pagmulan ng isang livret36 ng isang operette37.

Ang taon ay 1898, panahon ng digmaang Kastila-Amerikano. Sinalakay ng Estados

Unidos ang Cuba. Tumawid si Admiral Dewey sa Pilipinas. Hinarangan niya rito ang

pulutong na Kastila, dalawang barkong gawa sa kahoy at gawa sa bakal at walang armas ang

pangatlo.

Dalawang taon nang nasa Hong Kong si Señor Aguinaldo, isang rebolusyonaryo. Siya

ang namuno ng isang pag-aalsa sa Maynila, partikular ng mga manlilimbag, noong ika-20

Agosto 1896. Hindi ito ang unang pag-aalsa. Naganap ang una noong 1872. Pinangunahan ito

noon ng tatlong paring binitay.

Pinatunayan ni Aguinaldo, na laking Maynila, ang kanyang sarili sa labanan bilang

isang tunay na mandirigma. Lumaban sa mga Kastila sa loob ng labingwalong buwan itong

maliit na lalaking ito, puno ng tapang at lakas ng loob; nagawa niyang dakpin ang mga

Kastila mula sa kanilang mga grupo. Meron siyang kuwarto sa Biak-Na-Bato, isang bundok

na kilalang hindi maigugupo. Hindi makuhang makaalis ng mga Kastila mula sa probinsya ng

Cavite. Nakipag-areglo sila. At tamang-tamang si Primo de Rivera ang negosyador, ang aide-

de-camp38 noon ng kanyang tiyuhing gobernador ng isla. Aking nabanggit na may kaugalian

ang mga Kastilang nabibilang sa mga mayayamang angkan na ipadala sa Maynila ang ilan sa

kanilang mga anak na lalaking mukhang hindi talaga maganda ang asal.

Pumayag ang mga rebolusyonaryong lumayo kapalit ang pera. Tumanggap sila ng

apatnaraang libong piso sa Dagupan. Ipapadala sa kanila ang natitira sa Hong Kong. Bilang

36 Teksto ng isang opera. 37 Maikling opera 38 isang opisyal ng militar na nagsisilbing lingkod ng isang mas mataas na opsiyal

178

kapalit, wala silang ibang gagawin kundi sumakay ng barko. At iyon ang kanilang ginawa. At

lumawak ang dagat ng Tsina sa pagitan nila at ng kanilang bayan.

Sumunod sa kanila ang mga karagdagang piso; sumunod ito sa kanila sa loob ng

maleta ni Primo de Rivera na, sa kamalasan ng kanyang bansa, lumiko papuntang Macao, ang

Monte Carlo ng Dulong Silangan, sinugal ang pera at ipinantalo ang mga ito.

Nasaktan hanggang sa kaibuturan ng kanyang kalooban, hinintay ni Aguinaldo ang

kanyang panahon. Ito’y dumating: sumiklab ang digmaang Kastila-Amerikano. Narating niya

ang Singapore, nakipagtagpo sa konsul ng Estado Unidos, umuwi sa Pilipinas sa ilalim ng

bandilang Amerikano ng barkong “Mac Cullogh,” bumaba sa Cavite na sinakop ni Dewey

mula noong pagkawasak ng Armada ng mga barkong gawa sa kahoy, at nang armasan siya ni

Dewey, nagsimula ng pag-aalsa at kinuha ang Maynila.

Naakit ng rebolusyon ang bansa, at ayaw na bigla ni Aguinaldo na makarinig ng

anuman tungkol sa proteksyong Amerikano. Kinuha niya ang pagkakataong tahakin ang daan

tungo sa giyera, laban sa Amerika, kung kailan kinailangan siyang tugisin ni Uncle Sam nang

anim na buwan. Samantala, binuo ni Aguinaldo ang isang Kongreso sa simbahan ng Malolos,

pagbotohan ang isang republikanong konstitusyon, at nahirang na Pangulo. Napakulong din

siya ni Heneral Funston.

Kahanga-hangang resulta ng isang kabanata ng komedya: kung hindi masyadong

minahal ni Primo de Rivera ang fantan, sa madaling sabi ang ruleta, maaaring nagbago ang

mukha ng Pasipiko.

Hindi na kailangang idagdag na dumadaing ng paninirang-puri ang beterano ng mga

laban para sa kalayaan; iba marahil ang daing ng Espanya.

Nakita namin si Señor Aguinaldo. Si G. Léopold Kahn, na kilala na siya noong pang

panahon ng digmaan sa Pilipinas at magiliw pa rin niyang kaibigan, ang nanguna sa

pagpapakilala sa akin. Nag-aalala ako sa kung anong taguring ang kailangan gamitin sa

179

pagbati sa bayaning lipas na: Kamahalan o Pangulo --- marahil utang ko sa aking

republikanong pinagmulan itong respeto para sa protokol --- at aking nalaman na ito ay ang

titulong heneral.

Matatagpuan sa Cavite ang kanyang tahanan, malayo nang kaunti sa look kung saan

naganap ang labanan. Isa o dalawang ligaw na bala ang dumaplis dito at pinangangalagaan

ang mga alaalang ito, mga palatandaan ng kanilang pagdaan. Pumunta kami sa isang

bakurang hindi mukhang bakuran. Dumaan kami sa ilalim ng isang balkonahe at sumilip sa

isang harding napakagulo ngunit buhay na buhay. Naglakad kaming muli at umakyat sa

hagdang gawa sa kahoy.

Nagsimula si Aguinaldo sa pamamagitan ng pagpapahintay sa amin ng labinlimang

minuto; mapapansing mulat siya patungkol sa mga kaugalian. Nagkaroon ako ng sapat na

pagkakataong suriin ang malawak na sala. Nakita ko roon ang isang hilera ng mga medalyang

inilalahad ang mga kabayanihan ng heneral at mga pangunahing pangyayaring may

kinalaman sa kalayaan, na siya ang may-gawa.

Dumating siya, maliit, itim ang buhok, may lahing Tsino, napapaligiran ng isang

pamilyang kalugud-lugod. Nagsasalita siya ng Kastila at Tagalog. Nakikipag-usap sa amin sa

wikang Ingles ang isa sa kanyang mga anak na babae, bata at ubod ng ganda. Hinayaan ko

ang aking sariling magbato sa heneral ng ilang tanong na may kinalaman sa kanyang

posisyong pampulitika, may kinalaman sa kanyang bayan, at may kinalaman din sa mga

Hapon. Hiniling sa akin ni Aguinaldo na ibigay ko sa kanya ang aking mga tanong nang

nakasulat; iyon agad ang ginawa ko. Sinigurado niya sa akin na maipapadala niya

kinabukasan ang sagot na matagal ko nang hinihintay.

Pinabisita niya kami sa kanyang museo. Makikita roon ang kanyang mga unipormeng

pang-giyera, na nagkaroon siya ng panahong tahiang maigi ng durado. Makikita roon ang

mga sable, mga baril, mga proklamasyon, at mga diplomang Amerikano. Panghuli, makikita

180

roon ang dalawang praskong puno ng alkohol, ang pinakapumupukaw sa interes nitong taong

dakila. Naglalaman ang una ng tinanggal na appendix, at yung pangalawa, isang pantakip na

iniwan sa sugat ng doktor, sugat na maaaring ikinamatay ni Aguinaldo, isang pagkamatay na

hindi kasing rangal ng pagkamatay dahil sa mga tama ng bala. Magiliw niyang pinagnilay-

nilayan itong mga munting ala-ala, tumawa, ibinalik kami roon at tumigil. Nakadamit nang

maayos, magalang, mahinahon, medyo mahiyain, isang kakaibang tao. Bilang pagtatapos,

kumain kami ng mga tinapay sa terasa, at nagkaroon kami ng karangalang makaupo sa mga

silyang nagsilbing upuan noon ng mga kasapi ng komiteng rebolusyonaryo. Isa itong

karangalang nadarama ng puwet.

Nagpaalam kami pagkatapos kumuha ng mga litrato, na siyang kaugalian ngayon.

Minamadali na ako ng panahon; kailangan ko nang makausap ang Maynila tungkol sa ating

panitikan. Ideya iyon ng isang konsul na hindi nakakalimot sa kanyang propaganda. Tama

talaga siya.

Sa daang pabalik, tumigil kami sandali sa maliit na simbahan ng Las Piñas na

talagang kakaiba ang mga organ. Gawa ang mga tubo nito sa siyamnaraan at limampung

kawayan na tinakpan ng buhangin sa loob ng anim na buwan upang mapangalagaan mahigit

isandaang taon na ang nakakalipas. Nanatiling nakatayo ang mga organ, pagkatapos ng iba't

ibang pagsubok: isang lindol na nagdulot ng malaking sira, mga pag-ulan na bumutas sa

bubong. Ang mga ito lang ang bukod-tangi sa kanilang uri, pagtitiyak ng pari, at ito’y

talagang kapani-paniwala. Tinugtog niya ito, at masasabi naming maayos naman silang

tumutunog.

Katoliko ang halos buong Pilipinas. Aking nabanggit kung paano isinagawa ang

pagtuturo ng ebanghelyo sa ilang bahagi ng Mountain Province, kung saan nananatiling tapat

sa relihiyon ng Diyos na si Lumawig ang mga Igorot. Naikuwento sa akin ng aking mga

kaibigan kung paano sumailalim sa isang matinding pag-atake ang Katolisismo mula sa panig

181

ng pambansang simbahang Aglipayano, hinango mula sa pangalan ng nagtatag nitong si

Aglipay, isang paring sismatiko. Makikita sa bagong dogma sina Spencer at Comte kasama si

Hesu-Kristo. Nagtataglay ang katesismo ng mga turo ng tagapagtatag na nakapagtipon ng

isang milyon at limandaang libong tagasunod.

Walang nakakagulat sa bayang ito, bayang pinili ng mga lihim na samahan.

Umuusbong ang mga ito na parang mga bulaklak sa mga bukirin, yumayabong nang

kasimbilis. Nabanggit sa akin ang samahan ng mga Calarum (ng Secula Seculorum), na

itinatag din ng isang paring iginigiit na nagmula siya kay Hesu-Kristo. Patungkol sa mga

pinunong sibil, may isang paring nagpapahayag ng isang doktrinang may bahid komunista;

isusuko agad ng mga may-kaya ang kanilang mga yaman para sa mga mahihirap, na kanya

namang ginawa. At biglang malalanghap ang simoy ng isang rebolusyong panlipunan.

Itinaboy sa bawat nayon ang mga mapanganib na mistikong ito. Itinaboy sila, silang mga

hindi lumalakad mag-isa, sapagkat, sa huli, armado sila at hindi lumalaban bilang katuwaan.

Para sa maghahanap ng mga bakas ng buhay-patriyalkal sa mundong sibilisado,

maaari siyang makahanap nito sa bahay ng nag-imbita sa amin ngayong gabi. Isa itong bahay

na masagana at maluwag, na ang mga bintana ay may daan-daang maliliit na salaming gawa

sa kabibe. Sa ngayon, napipilitan ang mga taga-Maynila na isara tuwing gabi ang kanilang

mga pinto at kanilang mga bintana, protektahan ang kanilang mga sarili laban sa mga

magnanakaw. Isa itong alalahaning mistulang hindi naiisip bago ang pagdating ng mga

Amerikano. Nagmamay-ari ang nag-anyaya sa akin ng isang koleksyon ng mga lumang

kagamitan, Filipino at Kastila, na bagay sa isang museo; ipinagmamalaki niya ang akmang

taguring. Binubuo ng labinlima hanggang dalawampung putahe ang pagkaing inihanda sa

amin, at may nakapagsabing magiging isa itong simpleng handang pampamilya. Nagulat ako

nang mapansin ang labis-labis na kasaganahan, na napilitan akong tanggapin araw-araw.

Nalaman kong nagluto ang mga katulong para sa mga sarili nila ng pagkaing kasindami ng

182

para sa kanilang amo. Kaya, tulad ng mga ulam, mula labinlima hanggang dalawampu sila,

walang nakakaalam nang tiyak. May mga tumatanggap ng bayad, isang halaga na lubhang

mas mababa kaysa sa mga sahod na karaniwan nilang hinihingi sa mga taga-Europa. May

ibang nakagawian nang pumunta rito at para magpapalipas din ng oras, para lamang

makakain. May isa na kinuha para magpaputi o magpakintab ng mga sapatos. May isa naman

na maglalaba ng mga tsalekong tela. Ang pangatlo para plantsahin ang mga ito. Ang pang-

apat para magluto ng mga sabaw, ang panlima, mga sarsa...Ito ang hatian ng sapilitang

pagtatrabahong nagbibigay-daan muna sa isang pagtatalo.

Isang araw, nang naghahapunan ako sa bahay ng isa pang kaibigan, sa Maynila pa rin,

naantala ang pagsisilibi noong oras ng pagkain. Pinatunog ng babaeng amo ang kalembang

para tawagin ang boy, pero para sa wala. Ang kusinero ang siyang dumating, na naalerto

nitong mga tawag. Sinabi niyang lubhang naiinitan ang boy at ito’y naligo.

Ipinapaalala sa akin ng kuwentong ito, na ipinapakita kahit ang kapayakan ng isang

mundong sadyang malayo sa atin, sa diwa pati sa distansiya, ang isa pang kuwento kung saan

mababanaag ang parehong dali ng ugnayan sa pagitan ng mga tinatawag na mga mas mababa

at mga nakahihigit, mga taga-silbi at mga amo, ng talatakdaan ng tamang asal mula noong

pumasok ako sa paaralan,. Itinuturo samakatuwid ang paraan ng pagiging magaling na

katulong.

Namamatay ang mga kalapati sa kanilang mga kulungan, at balisa ang taong mula

Europa na siyang nagmamay-ari ng mga ito, dahil walang mahanap na gamot para sa sakit ng

mga ibon. Pinapakain naman niya ang mga ito ng mga piling butil at pinapanatiling nasa

maayos na kondisyon ang kanilang dapuan. Sa huli, kumonsulta siya sa isa sa kanyang mga

katulong, at sa pamamagitan nito, nalaman niya ang totoo: namamatay ang mga kalapati dahil

sa pagkabagot. Ipinayo ng katulong na kumuha ng isang coolie39 na maaatasang tatayo

39 Isang trabahador na pinapasuweldo nang mura at kadalasang nanggagaling sa Asya

183

paminsan-minsan sa paligid at minsan sa loob ng kulungan ng mga kalapati. Ilalayo nito ang

mga ibon mula sa libis ng kalungkutan. Kailangan lamang ng mga kalapati na malibang;

mapapanumbalik nila ang kanilang kalusugan. Sisipol ang bagong-pasok, igagalaw ang

kanyang mga braso na parang pakpak...Hindi nakasaad sa kuwento kung humingi nga ng

tulong ang taga-Europa sa isang coolie-pigeon.

Mukhang hindi nagkaroon ng makahulugang pakikipag-ugnayan sa mga kaugaliang

Pilipino ang mga Amerikanong naghahanda nang umalis. Maingat ang kanilang pananakop.

Halos hindi nagpapakita sa mga lungsod ang kanilang mga pangkat. Nakabase sila may ilang

milya mula sa Maynila, sa kampo ng Mac-Kinley. Nakatira sila sa maluluwag at mabulaklak

na mga bunggalo, sa mga luntiang damuhan, napapaligiran ng mga pangalan ng mga

opisyales na nakaukit sa mga plake; minsan, may mga pangalang Pranses. Mga sundalong

matipuno, mapula ang kutis, at olandes ang buhok; malusog at maganda ang hubog ng

katawan ng kanilang mga asawa. Nagkaroon ako ng pagkakataong makilala ang isang

babaeng mula sa Bordeaux, na nakapangasawa ng isang Amerikanong opisyal noong

katapusan ng digmaan. Meron silang anak na lalaking may kilos-Yankee. Nagsasalita ang

babae ng Pranses na may malakas na puntong Amerikano...

184

XXIX Patungong Europa

Inaangat na ngayon ng barko ang angkla. Isa na naman itong bansang mababaon sa

limot, isang na namang yugto ng buhay…Kailangang tumigil nang dalawang araw papuntang

Hong Kong, tapos, mamamalagi nang mas matagal hanggang makauwi. Pagkatapos, sabay na

aalisin ang laman ng mga maleta at ang mga ala-ala. Higit sa lahat, bahagi na ang mundong

ito ng aming nakaraan.

Nasa tulay ako sa mga sandaling ito. Umalis na ang aking mga kaibigan. Subalit,

sinundan ko sila sa Escolta at sa mga kalsadang napapaligiran ng mga kabalyero at

gumamelang hindi matingkad ang kulay sa oras na ito. Sumapit na ang gabi. Kumukuti-

kutitap ang mga parola. Naging payapa ang dagat.

Lilisanin namin ang Cavite sa kaliwa, at sa kanan, ang mga minero na humahapis sa

mga angking lupa, at ang mga di-sibilisadong hindi tumitigil sa pagdiriwang.

Naalala ko sa sandaling ito ang madaling pagpasok ko sa mga nayon ng mga kubo: ni

minsan, hindi hiningi sa akin ang aking pasaporte. Nakakagulat, hindi ba?

Naalala ko ito paalis ng Hong Kong. Kinailangan ko munang pasulat na sumagot ng

tatlumpu't anim na tanong (walang labis, walang kulang) na ibinigay sa akin ng opisina ng

Imigrasyon ng Estados Unidos, tulad ng ginagawa ng lahat --- kung hindi, hindi ako

makakakuha ng pahintulot na umalis sa bayan ng mga Pilipino. Kinailangan kong

siguraduhin na hindi ako nakulong, hindi marami ang aking asawa, hindi anarkista, hindi

baldado, hindi lumpo. Dagdag pa rito, nagbayad ako ng piyansa.

Sa isang banda ang mga di-sibilisado at ang mga sibilisado sa kabila. Wala akong

intensyong gamitin ang mga di-sibilisado bilang modelo. Wala ako ni katiting na hilig sa

isang makulay na paglalarawan ng mabait na di-sibilisado at ng masamang Puti. At sigurado

akong halata minsan ang aking simpatya sa mga kaugalian ng mga Igorot sa higit sa isang

185

bahagi ng kuwentong ito: kung malupit ang ilan sa mga ito, meron din namang nakaka-antig

ng damdamin. Maganda kung kahit man lang sa ilang araw, maranasan naming mga dayuhan

mula sa Europa ang kanilang pagtigil sa pagta-trabaho, na natutunan nating tawagin, nang

may paghamak, na katamaran. Para bang hindi puwedeng magtulak sa isang tao ang

katamaran ng katawan tungo sa pagninilay at paggugunam-gunam.

Hindi ba nakakatuwa na ang kawalan ng ginagawa ang unang pinagkakaabalahan ng

mga di-sibilisado sa panitikan, mula kay Bernardin de Saint Pierre hanggang sa mga mas

bagong manunulat? Hindi sila makikitang nagmamadaling sumakay ng isang treng di-

mailalarawan at walang kahambing ang baho. Hindi sila makikitang bumababa sa mga

minahan bago magbukang-liwayway, gumising ulit sa gabi, o mahimbing na matulog sa

umaga nang nakasara ang mga kurtina. Namumuhay sila sa sikat ng araw, lumalaki tulad ng

kanilang mga puno ng saging. Alam na alam kong hindi ako ang unang nakapansin nito,

ngunit hindi kalabisang sabihin itong muli, kahit na walang mababago rito ang halimbawa

kailanman; hindi halimbawa ang hihikayat sa mga tao, kundi ang pangangailangan. Mukhang

ang mga di-sibilisado ang tanging mga nilalang sa mundo na tinawag upang maunawaan ang

kaligayahan.

Sa isang nayon kung saan lumikha ang mga Igorot ng isang sayaw bilang pagpupugay

sa isang taong nagbigay ng mga dahon ng tabako, nakita ko ang isang matandang pinunong

siguradong labis na nirarayuma, hinihika. Nakita ko siyang pumunta sa unahan ng pila at

sumayaw sa loob ng dalawa o tatlong minuto ng isang sayaw nang may kalambutan ng

katawan na talagang kahanga-hanga. Huminto siya, hinihingal. Ngunit nanumbalik nang 'di

oras ang kanyang paghinga. Bumalik siya agad. Humahampas ang puting buhok sa kanyang

mga balikat at taglay niya ang mata ng kabataan.

Tinanong ko sa kanya ang kanyang edad at sinabi niyang hindi niya alam. Sinabi lang

niya, nang buong katapatan, na mamamatay siya pagkatapos ng anihan ng palay.

186

Ang pagkawala ng ginto sa kanilang lupa ang pinakamalaking biyaya na maaaring

naisin para sa mga di-sibilisadong Igorot; sabay na mawawala ang mga kumukuha ng ginto,

at wala ng maiaalay na ibang mga likas-yaman, kahit ang Mountain Province na maaaring

tumukso sa isang mangangalakal. Maaaring magpatuloy ang mga sayaw....Mga kaibigan,

sinisigurado ko sa inyo. Hindi ako umaasa sa himala. Ngunit ang kabaligtaran ang

mangyayari.

***

Binagtas namin ang dagat ng Tsina kung saan nagmumula ang mga bagyo.

Napakabilis makipag-ugnayan sa isa’t isa habang naglalakbay.

Naabutan ko sa tulay ang dalawang Australiyano, ang lalaki at ang kanyang asawa,

parehong masaya, makuwento, maasikaso, talagang maligaya. Mula sila sa Sydney.

Kinailangan ng lalaking maglayag kamakailan. May likas na maputlang bughaw na kulay ang

kanyang mga mata. Kinikilatis niya ang mga bansa batay lamang sa bigat ng dala ng armada

nito, na siya niyang lubos na hinahangaan sa bansang Hapon. Paroo’t parito siya, tangan ang

kanyang binokulo, nag-aabang ng manipis na usok na tanda ng singaw. Nasa isang pahabang

upuan ang babae, naggagantsilyo at nagbuburda. Magkasundong-magkasundo sila, at

naglalakad, magkabisig, nakukuwentuhan kung paano papadaliin ang kanilang mga panunaw,

tingin ko.

Isang pasahero ang kumakanta. Isa siyang lalaking pinapasok ang dalawang daliri sa

mga butones ng kanyang kardigan --- isa na namang Napoleon. May mahinang boses na

talagang maganda. Nakikinig sa kanya nang may masidhing kagalakan ang mahinhing babae.

Nakaugalian ng babaeng imbitahin ang lalaking ito sa beef-tea40, na hinihigop

kalahating-oras bago magtanghalian, tulad ng isang apéritif41, pati sa pag-inom sa tsaa tuwing

ikalima ng hapon. Ipinaghahanda niya ng mga tustadong tinapay ang lalaki. Matapos ay

40 Sa kulturang Briton, sabaw na gawa sa pinakuluang karne ng baka. 41 isang inuming nakakalasing na iniinom bilang pampagana bago kumain.

187

binigyan ng babae ng puwesto sa mesa ang lalaki. Mukhang mas mabait ang lalaki kaysa sa

asawa ng babae. Kinailangan niyang kumilos kailan lang na parang bida. Mukhang

ipinapakita niya pa rin ito.

Nagsimula ang gulo noong hapunan. Tumayo ang asawang lalaki, namumula tulad ng

ulang na kanyang iniwang nakatusok sa kanyang tinidor, at umalis. Nananatiling magkaharap

ang bida at ang babae, nakayuko sa kanilang plato.

Nangyari ang eksena sa loob ng sala, malapit sa piyano. Mahuhulaan ang mga palitan

ng salita. Kumbinsido ang asawang lalaki na balak siyang pagtaksilan. Malaya siyang

nagkukukumpas sa harap ng kanyang asawang lumuluha at sa harap ng nagulat na mang-

aakit na parang nakikipag-away at ipinaghiwalay sila sa isa’t isa. Palukso siyang bumaba ng

hagdan (mahaba ang kanyang mga binti) at hindi na nakitang muli.

Nagsimulang magpagala-gala ang babae sa may tulay, isang tunay na nasasaktang

nilalang. Dudurog sa inyong mga puso ang kanyang hikbi. Gagawin niya kayong saksi sa

kalinisan ng kanyang buhay. Mangangahas na lumapit ang mga lalaki, malungkot na

makikinig, at iiling habang umaalis. Ngunit nang isinandal niya ang kanyang siko sa

hawakan, ilang mga binata ang malapitang nagbantay. Nag-akala sila ng isang tangkang

pagpapakamatay at nagbabalak ng isang pagsagip. Sa bandang huli, nakapukaw ng atensyon

ang babae. May agad na nagpadala ng emisaryo sa taong galit.

Walang gustong marinig ang asawang lalaki, umalis siya ng kanyang kamarote at

narating ang mas mababang tulay. Pabalik-balik siyang naglalakad dito na parang isang

baliw. Naganap ang sumunod na pangyayari sa ilalim mismo ng aking bintana. Humiga ako

muli. Natuwa ako ngayon dito sa pagkakataong mapunta sa mga magagandang kamarote.

Nagpakita ang babae. Mukhang nais niyang makipagbati. Ngunit hindi ito ang

kanyang napala.

188

Nagpakawala siya ng mga hiyaw na hindi maintindihan, isang uri ng paghikbing

layong patunayan ang kanyang katapatan at marahil ang kanyang pagsinta. Nagngangalit ang

mga ngipin ng lalaki, pati ang kanyang mga kamay, at hindi nagsalita. ‘Di kalaunan, kumilos

siya.

Sinunggaban niya sa katawan itong asawang para sa kanya’y taksil, at tinangkang

itapon ito sa dagat. Mabuti na lamang at mabigat ang babae at nanlaban sa pamamagitan ng

pagkapit sa mga posteng bakal. Hindi maisakatuparan ng lalaki ang kanyang plano. Dahil sa

panlalabang baka lalo pa niyang ikainis, pinili na lamang niya ang leeg at tinangkang

manakal. Isa talaga itong nakakatuwang pangyayari. Nagngangalit ang kanyang mga ngipin

at hindi siya nagsasalita. Aakalain mong may tinatapos siyang gawaing maselan at mahirap.

Sa sandaling ito, may dumating na isang pasaherong may kaugnayan sa pamahalaan

ng Australia. Nagsalita nang nagsalita ang lalaki nang may maiikling kumpas ng kanyang

matataba't maliliit na braso, nang awatin siya ng mahahaba't mabibilis na kamay ng

tagapagtanggol ng hustisya. Ngunit nang ninais ng kanyang asawa, na naniniwalang nanalong

panig, na sunggaban siya sa leeg, ibinagsak niya ito sa sahig. At mabilis siyang bumalik sa

kanyang kamarote nang hindi nagsasalita.

Alam ng babaeng hindi na siya makakabalik. Ang isang lalaking nadala ng kanyang

damdamin ay nabubuhay ayon sa kapusukan. Maaaring may makakita sa babaeng patay na

kinabukasan.

Umalis ang babae para magpalipas ng gabi sa kamarote ng kanyang kababayang

walang ibang ginawa kundi pagalitan, pagsabihan, at bigyang payo ang selosong lalaki. Ang

karibal naman, inis na naglalaro ng baraha sa mga oras na ito. Umalis lamang siya ng bar

nang magsasara na ito, maghahatinggabi. Hindi na siya humuhuni ng kanyang mga awit.

Nanumbalik ang araw. Mukhang humupa na ang pagkabalisa ng kahapon. Mausisang

tinitignan ng mga pasahero ang mga bidang mukhang hindi nagpapansinan. Sa harapan,

189

naggagantsilyo ang babae sa kanyang upuan. Binaling ng asawang lalaki ang kanyang

binokulo sa abot-tanaw. Sa likuran, salita nang salita ang kolado sa mga taong hindi niya

kilala. Ito ang katahimikan pagkatapos ng unos. Balik sa dati ang buhay.

Ito ngayon ang pinakamagandang bahagi ng kuwento, at kung akin itong sasabihin,

akma ito para sa katapusan. Ang babae, na hindi ko talaga inilarawan hanggang ngayon, ay

pangit, mataba, amoy lupa, kulubot, sadyang di-kaakit-akit. Siya'y mga animnapung taong

gulang. Mas matanda sa kanya ang lalaking nang-akit (Siya ba iyon o hindi?). Ganun din ang

asawang lalaki.

Sa araw na ito ko naibalik ang totoong ugnayan sa Kanluran.

Sabi ng mga Igorot, bawal iwanan ang matandang babaeng matulog nang mag-isa sa

bahay...

***

Sadyang payapa ngayon ang dagat ng Tsina, pantay ang pagkabughaw, isang bughaw

na mas maputla kaysa sa Meditaraneo. Mas kaunti ang mga pastel na kulay. Lumalakas ang

kanyang pag-alon. Sa bawat gilid nitong mga bumabagsak na bundok ng tubig, nakikita kong

naghihiwalay ang mga isdang lumilipad. Meron silang kulay ng golondrina, itim sa ibabaw,

puti sa ilalim ng tiyan, mabilis na lumulutang, at sa ilang segundo, mukhang mga totoong

ibon. Itong mga along nagmula sa baybayin ng Bagong Mundo, na kung ilang libong milya

ang layo, maghahasik ang mga ito ng liwanag sa gabing dumating. Bukas ng umaga, ang isla

ng Hong Kong ang tatagos sa ulap. Dadaan doon ang daan ng Europa. Sa dulo, ang Pransya.

Papunta kami sa Pransya at malapit na ang taglagas.

Pagsapit ng ikatlo ng hapon, sisindihan ang mga lampara sa Paris. Maririnig buong

araw ang pagkalansing ng mga makinilya...

190

Para sa amin, tapos na ang mga gong...

191

CHAPITRE 8

CONCLUSION ET RECOMMANDATION

8.1 Conclusion

Dans ce travail, le traducteur a présenté la problématique: pourquoi est-il nécessaire

d’employer les deux méthodes de la traduction, notamment directe et oblique, d'après Jean-

Paul Vinay et J. Darbelnet, pour traduire en filipino les figures de style, particulièrement la

personnification, la métaphore, la comparaison, et les termes culturels trouvés dans le livre

Au Coeur Sauvage des Philippines?

Pour répondre à la problématique, le traducteur a énumeré d'abord les procédés de

traduction que Jean-Paul Vinay et Jean Darbelnet ont discuté dans leur livre Stylistique

comparée du français et de l’anglais: methode de traduction. Avant cela, le traducteur a

discuté leur définition de traduction et certains concepts qui sont important pour des

traducteurs. Ensuite, le traducteur a classé les extraits selon le figure de style qu'ils

contiennent, particulièrement la comparaison, la métaphore et la personnification. Il a

également donné leur traduction en filipino et les procédés employés pour les traduire.

Finalement, le traducteur a donné des explications concernant ces procédés employés pour

traduire les figures de style.

Pour les mots culturels, un autre problème de traduction traité dans cette étude, le

traducteur a classé les mots ou les termes selon la catégorie proposée par Peter Newmark.

C’est la catégorie des mots culturels basée sur le livre Textbook on Translation. Ensuite, le

traducteur a donné la traduction de ces termes avec le procédé qu'il a employé. Finalement, le

traducteur a donné des explications concernant les procédés employés pour traduire les mots

culturels.

Selon Vinay et Darbelnet, la traduction c’est transposer le message de la langue de

départ sans forcer les moyens disponibles dans la langue d’arrivée, et l'intérêt principal des

192

traducteurs, c'est le message, et que les traducteurs doivent faire comprendre tous ceux qui

ont été écrits en une langue étrangère au public cible (Comparative Stylistics, 93). Tout

compte fait, il a été nécessaire d’utiliser les deux méthodes de traduction de Vinay et

Darbelnet pour résoudre les problèmes des figures de style et les mots culturels. Le traducteur

a employé la méthode directe, avec les procédés de l’emprunt, le calque et la traduction

littérale, pour préserver le style de l’auteur et son milieu culturel en tant qu’un écrivain

européen, un élément important pour le ton anthropologique du livre. En revanche, le

traducteur a utilisé la méthode oblique pour rendre idiomatique certains extraits qui

contiennent les figures de style. Il a également employé cette méthode pour rendre plus

compréhensibles aux lecteurs philippins certains mots culturels. En employant les deux

méthodes, le traducteur a évité la confusion et le contresens qui sont des obstacles à la

compréhensibilité, la clarté, et l'appréciation du livre de René Jouglet, un livre unique sur la

culture philippine.

8.2 Recommandations

Cette traduction peut être utilisée par des étudiants et des chercheurs en traduction. Ils

peuvent faire une étude descriptive du texte en discutant comment les procédés de traduction

des mêmes théoriciens se manifestent dans la traduction entière. Le traducteur recommande

également que les étudiants ou les chercheurs font une analyse de la traduction entière en

employant les théories des autres théoriciens sur la traduction. En plus, ils peuvent faire une

étude approfondie du même texte en se concentrant sur les aspects anthropologiques du livre.

193

BIBLIOGRAPHIE

Livres

Almario, Virgilio S. Tradisyon at Wikang Filipino. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino, Sistemang Unibersidad ng Pilipinas, 1997. Imprimé. Antonio, Lilia F., Apat na Siglo ng Pagsasalin. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino, Sistemang Unibersidad ng Pilipinas, 1999. Imprimé. Antonio, Lilia F., et Aurora Batnag, ed. Pagsasalin: Teorya at Praktika. Quezon City: C & E Publishing, Inc., 2011. Imprimé. Batnag Aurora E., et Jayson Petras. Teksbuk sa Pagsasalin. Quezon City: C & E Publishing, Inc., 2009. Imprimé. Bally, Charles. Traité de Stylistique Française. Paris: Librairie C. Klincksieck, n.d. Imprimé. Classe, Olive, ed. Encyclopedia of Literary Translation Into English Volume 2. Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 2000. Imprimé. Gentzler, Edwin. “Metaphor and Translation.” Encyclopedia of Literary Translation Into English Volume 2. Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 2000. Imprimé. Hervey, S., et Ian Higgins. Thinking Translation. London: Routledge, 1992. Imprimé. Jouglet, René. Au Coeur Sauvage des Philippines. Paris: Bernard Grasset, 1934. Imprimé. Kövecses, Zoltan. Metaphor in Culture: Universality and Variation. New York: Cambridge University Press, 2005. Imprimé. Newmark, Peter. About Translation. Clevedon: Multilingual Matters, 1991. Imprimé. ---, Approaches to Translation. Cambridge: Prentice Hall, 1981. Imprimé. ---, A Textbook on Translation. New York: Prentice Hall, 1988. Imprimé. Pagès, Alain, ed. Français Lycées. Robinson, Douglas. “Cultures.” Becoming a Translator. London: Routledge, 1997. Imprimé. Savory, Theodore. The Art of Translation. London: Jonathan Cape Ltd., 1968. Imprimé. Snell-Hornby, Mary. Translation Studies: An Integrated Approach. Philadelphia: John Benjamins Publishing Co., 1995. Imprimé. Venuti, Lawrence. “Invisibility.” A History of Translation. London: Routledge, 1995. Imprimé.

194

Venuti, Lawrence. “Globalization.” The Scandals of Translation. London: Routledge, 1998. Vinay, J.P. et J. Darbelnet. Comparative Stylistics of French and English: A Methodology for Translation. Philadelphia: John Benjamins Publishing Co., 1995. Imprimé. ---, Stylistique Comparée du Francais et de l’Anglais: Méthode de Traduction. Paris: Marcel Didier, 1975. Imprimé. Articles Jorge-Legaspi, Wilfreda. “Isang Pagsusuri sa mga Teknik na Ginamit ni Rustica Carpio sa Pagsasalin ng Maikling Kwentong “Doubt” ni Wong Mens Voon.” Ika-7 Pambansang Seminar-Workshop sa Wika. University of the Philippines. Quezon City. May 1991. Paper. Santiago, Alfonso. Ang Suliranin ng Filipino sa Panghihiram ng mga Salita sa Ingles. Tinio, Rolando. “Pilipino sa Pamantasan.” Likha. Quezon City: Ateneo de Manila Universoty Press, 1978. PDF. Dictionnaires Dictionnaire Anglaise/Francaise. Version 2.2. Larousse. iPad application. Dictionnaire Française. Version 3.2. Larousse. iPad application. Dictionary.Com. www.dictionary.reference.com. Web. Santos, Vito C. et Luningning Santos. New Vicassan’s English-Pilipino Dictionary. Pasig City: Anvil Publishing Inc., 2001. Imprimé. Sites Internet Consultés “Ang Tayutay at Uri ng Tayutay.” Takdang Aralin. takdangaralin.com., 13 October 2009. Web. 13 July 2013. Brevin, Nina Elin. “Translation theory with regards to translating metaphors.” LinguaLab.net, 24 May 2008. Web. 18 July 2013. Durdureanu, Ioana Irina. “Translation of Cultural Terms: Possible or Impossible?” uab.ro, 2011. PDF. 15 July 2013. Haque, Ziaul. “Translating Literary Prose: Problems and Solutions.” TranslationDirectory.com, March 2013. Web. 17 July 2013. “Figure de Styles.” Études Littéraires. Études Littéraires, n.d. Web. 13 July 2013.

195

Forster, Michael. “Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher.” Stanford Encyclopedia of Philosophy. plato.stanford.edu, 2002. Web. 21 July 2013. Jensen, Kim Ebensghaard. “Culture II: culture words and metaphors.” hum.aau.dk, 2009. PDF. 18 July 2013. “Jouglet, René 1884 –“. Worldcat.org, n.d. Web. 12 August 2012. Karamanian, Alejandra Patricia. “Translation and Culture.” Kwintessential.co.uk, n.d. Web. 18 July 2013 Mizani, Samira. “Cultural Translation.” TranslationDirectory.com, n.d. Web. 17 July 2013. “MOÏ, ethnie.” Encyclopedia Universalis. Universalis.fr, n.d. Web. 12 August 2012. Paluszkiewicz-Misiaczek, Magdalena. “Strategies and Methods in Dealing with Culture Specific Expressions on the Basis of Polish-English Translations of Certain Administrative and Institutional Terms.” Theory and Practice in English Studies 3 (2005): Proceedings from the Eighth Conference of British, American and Canadian Studies. phil-muni.cz, n.d. PDF. 14 October 2013. Rázusová, Magdaléna. “Cultural Words in Translation Class.” Pulib.Sk, n.d. PDF. 14 October 2013. “René Jouglet.” gommegnie.edu, n.d. Web. 12 August 2012. St. Jerome. “To Pammachius on the Best Method of Translating.” Letters of St. Jerome. NewAdvent.org, n.d. Web. 21 July 2013. Thompson, Albert W. “Vinay (J.-P.) et Darbelnet (J). Stylistique Comparée du français et de l’anglais.” Revue belge de philologie et d’histoire, 1960. Vol. 38, pp. 451-452. Web. 18 July 2013. Trivedi, Harish. “Translating Culture vs. Cultural Translation.” uiowa.edu, n.d. Web. 12 August 2013. Mémoires non-publiés Baizas, Mel French Jr., “Jose Rizal, Philippin 1861-1896: Un Aspect du Nationalisme Moderne par Georges Fischer: Traduction du Français au Filipino.” Mémoire de Maitrise. Université des Philippines, 2005. Imprimé. de Leon, Glenn F., “Les Nouvelles Orientales de Marguerite Yourcenar: Une Traduction Semantique du Français au Filipino.” Mémoire de Maitrise. Université des Philippines, 2013. Imprimé. Gentzler, Edwin., “Contemporary Translation Theory.” Dissertation. Vanderbilt University, 1990. Imprimé.

196

Legaspi, Jennifer. “Un cas de décolonisation: Les États Unis et les Philippines par Georges Fischer.” Mémoire de Maitrise. Université des Philippines, 2010. Imprimé. Zapata, Rosalinde Fleur. “Histoire des Philippines par Gaston Willoquet: Une Traduction du Français au Filipino.” Mémoire de Maitrise. Université des Philippines, 2002. Imprimé.

Au Coeur Sauvage des Philippines de René Jouglet: Une Traduction en Filipino

Education

Transcript of Au Coeur Sauvage des Philippines de René Jouglet: Une Traduction en Filipino