Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

download Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

of 408

Transcript of Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    1/407

    ARCmVES

    D'msmMETSmEET1)TEM)BE? MM~Q~EDIRIGESPAR

    t.GrILSON ET G. THRY,O.P.PBOPBSSEUBA LA SORBONNB DOCTEUR EN TnOLOGIB-

    ANNE 1929-30

    TUDES

    ET. GiLsoN Lessourcesgtco-atabesderaNgustiBismeaviceN-nisamt. 6

    LetextelatinmdivaIda.DetK~Kec~d'AHaraM 108Jean Soot Bringne source du Pseudo-Avicenne 142

    L.MASSIGNON. Notes sur le texte original arate du-De intellectud'AiParaM. 1S1

    B. DEVREEssB. Denys l'Aropagite et Svre d'Antioche 159J. KooH Jakob von Metz 0. P., der Lehrer des Dutamdus

    deS.Porciano.O.P. 169

    TEXTE INNT

    G.THBY Le Commentaire de Matre Eckhart sur le livre dela Sagesse ~/t~ 233

    PARIS

    LIBRAIRIE PHILOSOPHIQUE J. VRIN

    '6.PLADELA~ORBONNE(V

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    2/407

    LIBRAIRIE J VRIN, 6, PLAGE DE LA SORBONNE, PARIS

    BIBLIOTHQUE THOMISTE

    Directeur: Pierre MANDONNET,0. P.

    VOLUMES PARUS

    P. MANDONNET,O.P. et J. DESTREZ.Bibliographie thomiste. 15 fr.I I. J.-B. KoRS, 0. P. La justice Pr/m~~e /e Pch originel -d'aprs

    S. Thomas. (ne se vend qu'en collection)ni.* Mlanges thomistes. (ne se vend qu'en collection)IV. B. KRUiTWAGEN,0. F. M. S. Thomae de Aquino Summa Opuscu-

    lorum, anno circiter typis edita 15 fr.V. P. GLORIEUX.La~ra~rgcuoa~g~H~ae.rzoo ~~20. 35 fr.

    VI. G. TnRY, 0. P. ~u~our~u (fccr~ ~jrs-ro David de Dinant 15 fr.VII. G. HRY, 0. P. Autour du ~e/ ~.j2To: Alexandre d'Aphro-

    ~se 15 fr.VIIL M.-D. ROLAND-GOSSELI.N,0. P. Le De ente et essM~'c" S.

    TAornastf~UM 25 fr.IX. P. GLORIEUX. Les premires polmiques thomistes L Le Correcto-

    rium Co/TUp~on: QHa/' )' 50 fr.

    X.-J. PRiNELLE,O. P. L'attrition d'aprs le Concile de Trente et d'aprsS. TAomasd'~H: 17 fr.50

    XI. 0. LACOMBE.Pr6pos:n! Cancg//a'rn' Parisiensis opera omnia7. tude critique sur la vie et les Hvrgs Pr~os~n. 25 fr.

    XII. Jeanne DAGUILLON. Ulrich de Strasbourg, 0. -P. La Summa deBono . Livre 1.

    SOUS PRESSE

    X 11 et X IV. Mlanges Pierre Mandonnet,

    A PARAITRE

    P. GLORIEUX. Les premires polmiques thomistes /L Le Cor/or~H/nCo/u~o?'~ Sciendum .

    Cath. CAPELLE.Autour du dcret de ~2~0 Amaury de Bne.H. MEYLAN.Philippe le Chancelier.G. LACOMBEet Marthe DULONG. tienne Langton.Ed. BAUERet G. LACOMBE..Prgpos~'n! opera omnia III. Questiones.Dom LoTTiN et dom A. BooN. La c Summa deGodfroid de Poitiers.

    J. GUILLET. Essai sur l'activit intellectuelle d'aprs S. Thomas d'Aquin.M. T. L. PENIDO. Le rle de

    l'Analogie en -Thologiedogmatique.Pour tout ce qui concerne la Direction de la Bibliothque thomiste

    s'adresser M. P. MANDONNET,Le Saulchoir, Kain (Belgique)..

    Les Souscripteurs toute la Collection de la Bibliothque thomiste,les Abonns d.la Revue des Sciences ~'A~oso~Ms Thologiques,les Membres de la 5oM~ Thomiste bnficient d'une rduction de 20

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    3/407

    D'HISTOIRE DOCTRINALE ET LITTRAIRE DU MOYEN AGE

    ARCHIVES

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    4/407

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    5/407

    ARCHIVES

    D'HISTOIREDOCTRINALEETLITTRAIRE

    DU

    MOYEN AGE

    QUATRIME ANNE

    1929

    PARIS

    LIBRAIRIE PHILOSOPHIQUE J. VRIN

    6, PLA CE D E LA SOR BO NN E (V")

    1929

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    6/407

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    7/407

    LES SOURCES GRCO-ARABESDE

    L'AUGUSTINISME AVICENNISANT

    En jetant un coup d'il sur les manuscrits qui contiennent destraductions latines mdivales d'oeuvres arabes, on constateaisment l'existence d'une tradition qui voulait que certains traitsDe intellectu fussent recopis dans le mme volume et runis pourla plus grande commodit du lecteur. Alexandre d'Aphrodise,Alkindi, Alfarabi, le De

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    8/407

    6ARCHIVES D'HISTOIRE DOCTRINALE ET LITTRAIRE DU MOYEN AGE

    et pour le problme de l'intellect en particulier nous n'aurons,pour nous en convaincre, qu' suivre nos auteurs, car ils nous ren-verront, d'eux-mmes leurs sources. Il n'en est pas moins vrai

    qu'un texte d'Aristote a jou sur ce point un rle privilgi, tel point qu'en un certain sens l'histoire de l'intellect au moyen-ge se confond avec celle des interprtations qui en furent alors

    proposes c'est celui du De anima, III, 5, ~30 a 10-19Rduit ce qu'il contient d' peu prs intelligible, ce texte

    obscur soumettait la rflexion des philosophes les thses sui-vantes

    l. Dans tout tre, naturel ou artificiel, il y a un lment qui joue le

    rle de matire, et un lment qui joue le rle de forme l'un est enpuissance, l'autre produit en acte tout ce qui rentre dans son genreil doit donc y avoir, dans l'me aussi, un intellect apte tout deveniret un intellect capable de tout produire.

    2. L'intellect capable de tout produire est un habitus, (!~~ ru;.

    3. Il se comporte l'gard des intelligibles en puissance, qu'il rendintelligibles en acte, comme la lumire se comporte l'gard des cou-leurs en puissance qu'elle rend couleurs en acte o't'ovr signifie que les mots encadrs par ces signes doivent tresupprims, bien que le texte de F les contienne.

    [ signifie que les mots encadrs par ces signes doivent treajouts, bien que le texte de F ne les contienne pas.

    Mrns ainsicorrig

    etamlior,

    le texte de F demeurait souventfort obscur c'est pourquoi nous avons cru devoir tenter une tra-duction franaise. Elle ne se donne aucunement pour une tra-duction du texte arabe d'Alfarbi, publi par Dieterici ~&!s~At~oso~&Mc~g.-4&M~M~g~, Leiden, 1800), mais simplementcomme une tentative pour savoir quel sens la vulgate latine d'Al-

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    116/407

    .14 ARCHIVES D'HISTOIRE DOCTRINALE ET LITTRAIRE DU MOYEN AGE

    farabi pouvait bien prsenter un lecteur du moyen ge usantdu meilleur manuscrit que nous ayons trouv. D'autre part, ilexiste une traduction allemande de la plus grande partie du texte

    arabe elle est due Fried. DIETERICI, Alfarabi's ~Moso~/tMcAeAbhandlungen, aus dem a:~&Mc~~M&s~ (Leiden, E. J. Brill,

    1802), pages 61-81 ber die B~~M~eM des Worts Intellect (Ver-

    ~M~Nous avons donc compar le texte latin et la traduction

    que nous en donnions avec le texte allemand de Fr. Dietericiet l'on trouvera dans les notes qui accompagnent notre traduc-

    tion- franaise les rsultats principaux de cette comparaison.Dans l'ensemble l'accord des deux textes est plutt encourageant,

    surtout si l'on tient compte du fait que nous n'avons pas utilisla traduction de Dieterici, faite sur l'arabe, pour amender celle

    que nous faisions sur le latin, et aussi du fait que Dieterici a prouven tablissant sa traduction les mmes angoisses que nous en

    essayant la ntre Die Uebertragung arabischer philosophischerSchriften in's Deutsche bat grosse Schwieriegkeiten. Einmal sinddie Ausfhrungen der. philosophischen Probleme schon an sichschwer verstndiich dazu. sind die Missverstndnisse, Lckenund Undeutlichkeiten, gerade in dieserGattung von Manuscriptendie meist von Unkundigen Schreibern herrhren, sehr bedeutend.

    Que l'on veuille bien se souvenir que ces rflexions sont galementvraies des manuscrits latins qui nous apportent, corrompues,des traductions dont les auteurs avaient connu tous les tourments

    dont se plaint Dieterici, et l'on admettra que pour deux textes,dont l'un vient de l'arabe par l'allemand et l'autre de l'arabe par lelatin (sans compter peut-tre le castillan) et le franais, se corres-

    pondent encore peu prs exactement dans l'ensemble, il faut queles traducteurs aient t, sinon toujours heureux, du moins tou-jours consciencieux.

    IV. VALEURDU TEXTE LATINMDIVAL

    Comme toutes les traductions latines mdivales, celle-ci estdu type littral, avec les avantages et les inconvnients que ce

    genre comporte. De telles traductions ne sont aucunement expli-

    catives et, parfois, elles sont aussi obscures que l'original d'autrepart, elles le suivent si fidlement qu'elles permettraient au besoinde le reconstituer. Dans le cas qui nous occupe, le problme se

    complique cause du mauvais tat dans lequel le texte nous est

    parvenu. Il se peut que la traduction latine de l'original arabe ait

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    117/407

    LES SOURCES GRCO-ARABES DE L'AUGUSTINISME AVICENNISANT 115

    t beaucoup plus intelligible que le texte dpar de lacunes etde confusions que nous imprimons ici ce qui est sr, c'est que, sice texte meilleur a exist, il ne doit pas avoir t trs rpandu,puisque non seulement nous n'en avons pas rencontr d'exemplaire,mais encore que les copistes ni correcteurs des manuscrits que nousavons consults ne l'ont jamais rencontr non plus. Ce que nousdonnons semble correspondre ce qui fut la vulgate de l'Alfarabilatin mdival ou, plus exactement, un specimen exceptionnelle-ment bon du texte de cette vulgate. Les professeurs du moyen gese sont souvent contents de beaucoup moins. Ce qu'ils avaientsous les yeux tait un texte obscur, et l compltement inintel-

    ligible, mais qui suffisait des philosophes exercs et dj verssdans ces doctrines pour reconstituer le systme du penseur qu'ilstudiaient.

    ParisBibl. Nat., fonds latin 8802.

    po 74r

    LIBER ALPHARABII DE INTELLECTU ET INTELLECTO1

    Dixit Alfabarius (!) 2 nomen intellectus 3 multis modis 4 dicitur. Unuseorum 5 est quo uulgus appellat hominem intelligentem seu s discretum.Secundus est intellectus quem locutores sepe inculcant, dicentesintellectus exigit hoc uel refugit hoc 9. Tercius intellectus est quemponit Aristoteles in libro demonstracionum. Quartus est ille de quo

    loquitur Aristoteles in tractatu sexto qui est in libro de moribusQuintus est intellectus de quo loquitur Aristoteles in libro de anima.Sextus est intelligencia quam ponit 11 in libro de metaphisica

    Per intellectum uero quo uulgus 13appellat hominemintelligentem, intelligunt hominem ostentatorem discrecionis, etaliquando appellant hominem 14 intelligentem eum qui bene servatsuam fidem. Fides autem apud eos 15putatur esse 16 probitas. Ipsi ueronon intelligunt per intelligentem nisi eum qui est boni ingenii adinueniendum id quod debet 18 esse 19 laudabilis y~ bonitatis et quoddebet refugi de malicia, et prohibent illum dici esse 21boni ingenii 22

    i. C Liber Alfarabii de intellectu E Incipit alius liber de intellectu pertinetadAlfarabius G Incipit liber Alporabii de multiplici accepcioneintellectus HIncipit liber Alfarabii de intellectu. 2. F sic lege Alfaxabius. 3. A 1nomen intellectus dicitur Cintellectus dicitur. E VI modis G dicitur multismodis. .g. C modorum eorum E unum eorum. 6. C vel. y. C secundus

    modus est quem homines locutores. 8. G H intellectus est. 9. G H refugithoc uel exigit hoc. 10. G H in libro de moribus tractatu sexto. 11. H ponitAristoteles. 12. E in metaphisica. 13. F E sic V rectehabet quo uulgusappellat. i~. H appellant intelligentem eum. i~. G H eum. 16. G Hputatur probitas.17. GH non uocant intelligentem.18. E oportet G dicitur.19. C laudabilis. boni ingenii omit. 20. E oportet.21. G H omit.22. E boni ingenii esse.

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    118/407

    lt6 ARC HIVES D'HIST OIRE D OC TR INALE ET LIT TR AIRE D U MOYEN AGE

    qui adinuenit maliciam sed uocant illum 1 callidum 2 et uersutum ethuiusmodi. Bonitas uero ingenii in adinueniendo 3 quod est bonumut agatur et quod est uere malum ut fugiatur, est prudencia. Isti ergo

    20 uniuersaliter non intelligunt per intellectum nisi quod Aristoteles in-telligit prudenciam. Sed uulgus diuisus est in duas sectas circaintellectum huius nominis. Quidam enim dixerunt quod intelligensnon dicitur intelligens nisi qui habet fidem, malignum uero, quam-uis sit boni ingenii [in] adinueniendo malum nolebant uocare pruden-

    25 tem. Alii uero eum qui est boni ingenii in adinueniendo quod 7 debet,fieri, siue sit bonum siue malum uocabant intelligentem et omninonon intelligebant per intelligentem 9 nisi prudentem~ Prudens ueroapud Aristotelem est qui est Il boni ingenii in adinueniendo 12 quod 13oportet fieri de operibus uirtutis, quando est opus illud fieri et

    go secundum quod congruit unicuique tempori et 16 preter hoc habeateciam prudenciam moralem.Secundus uero intellectus quem locutores sepe replicant, dicenteshoc exigit intellectus uel prohibet, uel hoc recipit intellectus uel

    17 nonrecipit non intelligitur 18nisi id quod estprobabile apud35 omnes. Sentenciam

    19 enim communem apud omnes uel plures 21ipsi uocant intellectum tu autem animaduertes hoc ex hiis que 22locuntur uel scribunt in libellis suis, in quibus sepe ponunt nomenintellectus.

    Intellectus uero quem ponit Aristoteles in libro demonstracionum

    40 intelligitur esse uirtus anime qua acquiritur homini certitudo pro-posicionam uniuersalium uerarum necessariarum, non argumenta-cione omnino 26 nec meditacione, sed natura et proprietate a puericiasua, ita ut non percipiat unde acquirat uel quomodo acquirat Hecautem uirtus est una de partibus anime cui acquiritur cognicio prima

    45 et certitudo proposicionum quas prediximus absque medita-cione 29 et consideracione omnino et hee proposiciones sunt principiascienciarum speculatiuarum.

    Quartus uero quem comemorat in tractatu VI in libro de mori-bus, intelligitur esse pars anime, cui propter frequenciam experiendi 31

    go unamquamque rem uniuscuiusque generis in prolixitate 32 temporisacquiritur certitudo proposicionum et iudiciorum in rebus uoluntariis,quarum natura est ut eligantur ad faciendum uel ad 33fugiendum ludicia uero que acquiruntur 35 homini

    i. G H eum. 2, E callidum uocant. g. G H ad inueniendum. 4. E dif-fusas.5. G H intellectus. 6. CD E sic F in omit. G H ad inueniendum.7. C id quod. 8. G H sit malum. g. D V per intelligentem omit. 10. Dprudentes. 11. G H qui est omit. 12. G H ad inueniendum. 13. G quid.q. D quum. 15. G H de operibus. illud fieri omit. 16. G H et quod.i F sic. 18. G intelligit. 19. E V sic C E scientiam. 20. GH senten-

    ciam. apud omnes omit.2,[. C apud omnes communem uel plures. 22. Gqui. 23. F C H~c D V que uel scribuntur uel locuntur E que locuntur et scri-bunt. 24. C virtus hec. 25. G H demonstracionum. 26. G omnino omit.

    2~. D ebrietate (!) G H sed natura a puericia sua et proprietate. 28.G H uelquomodo acquirat o~M

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    119/407

    LES SOURCES GRCO-ARABES DE L'AUGUSTINISME AVICENNISANT 117

    hoc modo ab illa parte anime sunt principia prudenti in adinueniendo55 de rebus uolontariis quid debeat 1 eligi ad agendum uel ad 2 fugien-

    dum 3. Comparacio autem harum proposicionum iudicancium 4 adid quod inuenitur 75~ per hunc intellectum est sicut comparacioprimarum proposicionum que dicte sunt in libro demonstracionumad id quod elicitur ex eis. Sicut enim ille sunt principia actoribus 7

    60 scienciarum speculatiuarum ad eliciendum per eas de scientiis specu-latiuis id cuius natura est ut sciatur tantum et non agatur, sic et heesunt principia prudenti et ingenioso, ut per ea eliciat de rebus 1:0-lontariis id cuius natura est ut "agatur, et hic intellectus augetur inhomine secundum longitudinem sue uite 9; quia infiguntur in homine

    65 illa iudicia et adduntur ei in unoquoque tempore iudicia que priusnon erant apud eum. Sed in hac parte anime que uocatur intellectus

    differunt homines multa distancia Il. In quocumque 12 autem homineperficiuntur hec 13iudicia in aliquo toto genere rerum, et peritus inillo genere. Sensus autem de hoc quod dicitur peritus est ut cum dixerit

    7o sentenciam aliquam uel consuluerit alicui 15recipietur ab eo senten-cia 16eius et consilium ita ut non requiraturabeo~' ulla probacio superhoc, nec contradicatur ei, nec sit ei opus probare. Ideo rare potestesse homo 19 huiusmodi nisi cum senuerit, eo quod hec pars anime egetmultis experimentis que non possunt esse nisi in longo tempore.

    75 Locutores autem de intellectu quem sepe inculcant loquendo pu-tant quod hic est intellectus quem posuit Aristoteles in libro demons-tracionum et illum intendunt Tu autem cum feceris inductionemde primis proposicionibus quas frequentant, inuenies omnes easapud eos sine dubitacione esse cum tamen sint apud te proposiciones

    80 probables, sed ipsi intendunt unum et frequentant aliudIntellectum uero de quo loquitur in libro de ~M~&, ipse ponit eum

    quatuor modis. Unus est intellectus in potencia, alirs intellectus ineffectu alius intellectus adeptus, alius est ~s intelligencia 26 agens.Intellectus uero qui est in potencia, uel est ipsa anima, uel est 27

    85 pars anime, uel uirtus aliqua ex uiribus anime, uel aliquid 28 cuiusessencia apta 29 est abstrahere quiditates omnium que sunt, et for-mas eorum a suis materiis et ponere omnes illas formam sibi ipsi 'uelformas sibi ipsi Illa autem ferma abstracta a materiis H non fit 32hinc 33abstracta a suis materiis in quibus est esse eius nisi ut fiat 35

    l. debebant. 2. H ad omit. 3. C iudicia uero. uel fugiendum omit.4. GH indicancium. g. G H inuenitur. 6. G H intellectum hunc. 7. Eprincipia scienciarum. 8. G eas. 9. V sue vite sue G vite sue. 10. G Hin omit. 11. G H homines inter se multa distancia. 12. D V unoquoque.13.Eista. i~. D V consoluerit A Gconsiliauerit. i~. G aliam. 16. G Hsapiencia. 17. G H ab eo omit. 18. D V G H Et ideo. 19. E esse huius-modi D et ideo is raro potest esse G homo esse. 20. E ostendunt. 21. Comnes esse apud eos. 22. V G H esse omit. 23. V illud. 24. E in actuuel effectu. 25. G H est omit. 26. C intellectus seu intelligencia agens.27. G H V est omit. 28. H aliquod. 29. G H apta nata est. 30. A D E Vomnes illas formas sibi ipsi uel formas sibi ipsi G H omnes illas formas sibi ipsiuel formam sibi ipsi. 31. E materia. 32. E sic est abstracta. 33. C G Vhuic. 34. G H a omit. 35. E nisi ut forma uel ille forme huic.

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    120/407

    lt8 ARC HIVES D'HISTOIR E D OC TR INALE ET U TT RAtRE DU MOYEN AGE

    go forma huic essencie. Sed ila forma abstracta a suis materiis que fitforma in hac essencia, est intellecta, et hoc nomen 2 deriuatum esta nomine huius essencie que abstrahit formas eorum que sunt etfiunt sibi forme. Hec uero essencia est similis materie in qua impri-muntur forme, scilicet 4 quemadmodum si estimaueris aliquam

    95 materiam corporalem, ueluti ceram aliquam s, in qua cum imprimiturcelatura totam penetrans, fit 7illa celatura et illa forma in 8 sua 9

    superficie et in suis interioribus et infunditur illa forma in totam mate-riam, sic accedat tua estimacio 11ad, 75~ intelligendum acquisicionemformarum rerum in illa essencia que est similis materie et est subiec-

    100 ta illi forme sed discernat hanc ab aliis materiis corporalibus, inhoc quod materie corporales artificiales non recipiunt formas nisi insua superficie tantum, non in profundo, in corporibus 13 uero natura-

    libus fit e conuerso 14.Huiusmodi autem essencie non remanet suaessencia discreta a formis intellectorum, ita ut sit ei quiditas discreta

    I05 et formis que sunt in ea si[t] alia quiditas discreta 18. Immo hec 19essencia fit ipsa eadem forma, quemadmodum si celaturam et crea-cionem 21 qua creata 22 est cera aliqua que est cubica uel sperica, pu-tares infundi in eam 24 et pertransire per longitudinem ejus23 et latitu-dinem et profunditatem ejus per totam, si 25contingeret tune quod illa

    110 cera esset ipsa celatura, secundum hoc exemplum oportet ut intelligasacquisicionem formarum eorum 26 que sunt in illa essenciaquamuocauitAristoteles in libro de anima intellectum in potencia.

    Quam diu enim in ipsa non fuerit27aliqua e formis eorum que sunt,

    ipsa est intellectus in potencia28; cum uero iam habentur in ea forme115 eorum que sunt, secundum exemplum quod 29 prediximus, fit ipsa

    essencia intellectus in effectu et hic 31 est 32 sensus de intellectu ineffectu. Cum enim acquiruntur in ea intellecta que ipsa abstrahit

    a materiis, tune illa fiunt intellecta in effectu que, priusquam abstra-herentur a suis materiis, erant intellecta in potencia ~,sed cum abstrahun-120 tur,fiunt intellecta in effectu et fiunt forme illi essencie. Ipsa enim 35

    essencia non fit intellectus in effectu nisi propter ea que sunt intellectain effectu, sed hoc quod ipsa sunt intellecta in eectu et quod 36 ipsaest intellectus in effectu, unum et idem est. Sensus enim huius nostrediccionis qua dicimus quod ipsa est intelligens, non est aliud nisi quia

    125 intellecta fiunt forme illi ut ipsa sit ipsa eadem forma.Igitur intencio de hoc quod ipsa est intelligens in effectu et intel-

    l. D sed ille forme abstracte. 2. G un add. g. G H huius omit. Gscilicet omit. 5. G extermma.neris (!). 6. G H aliquam omit. 7. H sit8. E in omit. -9. C sua omit. 10. D Vaccidat. il. D estimacio tua.12. V subiecto. 13. BG corporalibus. 14.C e conuersoin corporibus naturali-bus. 15. D non sit V non &)~ 16.F si. ry. D alia. omit. V alia in marg.a~. 18.G H et formis.. discreta omit. 19. D hec OHM~. 20. G H celaturas.

    21. D E F G cacionem A curacionem C cauacionem H caconem. 22. G Hcata. 23. B in ceram ipsam. 24. G H omit. 25. D siue. 26. G Hearum. 27. G H non fuerit in ipsa. 28. E Quandiu enim. in potenciaomit. 29. G exemplum eorum que. 30. D V in effectum. 31 G hoc.32. G est

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    121/407

    LES SOURCES GRCO-ARABES DE L'AUGUSTINISME AVICENNISANT 119

    lectus in effectu et intellectum in effectu 1 una et eadem intencio estet ad unam et 2 eamdem intencionem est Intellecta enim que erantintellecta in potencia et 4 antequam essent intellecta in effectu eratit

    1~0 forme in materiis extra animam 5 cum uero fuerint intellecta in effectu,tune esse eorum prout sunt intellecta in effectu, non est eorum proutsunt forme in materiis. Suum enim esse in seipsis uel in materiis nonest suum esse secundum quod sunt intellecta in effectu nam eorumesse in se ipsis comitantur cetera que adiunguntur eis 9, que aliquando

    135 sunt ubi, et aliquando quando, et aliquando situs, et aliquando quan-tum, et aliquando sunt qualia 10 cum qualitatibus corporalibus et ali-quando agunt et aliquando paciuntur. Cum autem nunt intellectain effectu, remouentur ab eis multa ex iis predicamentis esse igitur 13illorum 14 fit aliud esse 15. Tune intellecta, uel plura ex eis, fiunt sic

    140 quod intenciones eorum intelliguntur aliis modis uerbi gracia ubi,quod intelligitur in illis cum tu consideraueris intencionem eius,uel non inuenies in eis aliquid de intencione eius omnino, uel 76rpones nomen nisi in eis sit 18 quod faciet te acquirere aliam intencionemsecundum alium modum.

    i~.g Cum igitur acquiruntur intellecta in effectu fiunt tunc unum dehiis que habent esse in mundo secundum quod sunt intellecta in effectu,et secundum quod sunt intellecta in effectu numerantur esse de uni-uersitateeorumquesunt.Natura enim omnium eorum que sunt 19 est utintelligantur et ut nant forme illi essencie et postquam hoc ita est,

    igo tunc non est prohibitum quin hec sint intellecta inquantum sunt in-tellecta in effectu et ipsa essencia 21sit intellectus in effectu et intelligateciam Igitur quod intelligitur tune non est aliud ab eo quod estintellectus intelligens~ in effectu. Quod enim24 est in effectu intellectusob hoc est quod intellectum aliquod fit forma ei et fit :pse intellectus

    igg in effectu respectu sui ad illam formam tantum. Sed est intellectus inpotencia respectu sui ad alium 26 intellectum quod adhuc non estsibi acquisitum in effectu sed cum hoc 28 fuerit sibi acquisitum pro-fecto 6et intellectus in effectu propter intellectum primum et intel-lectum secundum cum autem 29 fuerit facta intelligens 30 in effectu

    160 respectu omnium intellectorum, sed ipsa est unum de hiis que sunt,tunc anima ~nt ipsa omnia intellecta in effectu. Cum autem 32ipsa 33intelligit id quod est intellectum in effectu, tunc non intelligitaliquid quod sit extra suam essenciam Palam igitur est quod cumipsa intelligit suam essenciam [in quantum sua essencia est intellectus

    i. G H quod ipsa est intellectus in effectu et intellectum in effectu. 2. G etad eamdem. 3. G omit. B C D E V Gomit. C extra formam animein animam. 6. G H eorum esse. 7. G H et. 8. G H concomitantur. 9.GHipsis.ic.VequaUa.n.GHvero.12. GHIuerint.13. G ergo.

    14.G H eorum. 13. A C D E V non illud esse tKM. G H fit aliud non idemesse et. 16. G H eis. 17. G H in eis omit. 18 G nomen aliud ibi sit Hnomen eius ubi sit. 19. G H que sunt o~M~. 20. G inquantum hec sint.21. G H essencia omit. 22. G H eciam omit. 23. Vid t

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    122/407

    120 ARCH IVES D'HISTOIRE DOCTRINALE ET LITTRAIRE DU MOYEN AGE

    165 in eRectu, tunc de eo quod ipsa intelligit suam essenciam] 1, nonacquiritur sibi aliquid quod est cujus esse sit preter suum esse cumipsa sit intellecta in effectu, sed intelligit de sua essencia quiddamsecundum quod eius esse est 2 ipsum intellectum quod est 3 sua es-sencia. Fit igitur hec essencia 4 sibi intellecta in effectu non fuit au-

    iyo tem in nobis anima, antequam hec intelligerentur, nisi intellecta inpotencia modo autem est intellecta in effectu, eo quod intelligiturin effectu, et suum esse in seipsa est intellectus in effectu et intellectumin effectu, diuerso modo quam cum intellexerit s hec eadem s primo.Hec enim prima fuerunt intellecta quando fuerunt

    8 abstracta a

    iy~ suis materiis in quibus erat suum esse cum erant intellecta in potencia,et postea fiunt intellecta secundo et tunc suum esse non est illud 9 esse

    quod prius fuerit ~, sed est esse sepsratum a suis materiis ita quod

    sunt forme non 12 in suis materiis, et sic sunt intellecta in effectu.Igitur intellectus in effectu cum intelligit, intellecta que sunt sibi 13

    180 forme, scilicet 14 secundum quod sunt intellecta in effectu, fiuntintellectus quem nos prius diximus esse 15 intellectum in effectu; tunefit modo intellectus adeptus. Cum autem fuerint hic aliqua que suntforme non in materiis, ne fuerunt unquam forme in materiis, pro-fecto hec cum intelliguntur fiunt aliqua intellecta, sed talia qualia

    l8g erant antequam intelligerentur. Sensus autem de hoc quod ipsa in-

    telligit aliquid hic est, scilicet quodipsa formas 19 que sunt in materiisabstrahit a suis materiis et fit eis esse aliud 21 a suo esse quod erat

    prius. Postquam igitur sunt hic res que sunt non 22 in materiis, tuncilli essencie non est opus abstrahere eas a suis materiis omnino

    igo sed sicut inuenit eas abstractas, sic intelligit eas ad modum quo ipsainuenit 24 suam essenciam 25, cum est intellectus in effectu per intel-lecta que iam non sunt in suis materiis. Fit igitur esse earum, secun-

    dum quod sunt intellecte, intellectum secundum, et hoc esse earumtale est 27 quale erat antequam intelligerentur hac intellectura ~s et

    10~ hoc est quod oportet intelligi de his que sunt forme non in suis 76vmateriis; cum enim hee intelliguntur, esse earum in seipsis est ipsumesse earum cum ipse dicuntur intelligi, tale quale est in nobis in effectuintellectum. Hoc autem quod in nobis est in effectu intellectum taleest quale dicitur de ipsis formis que non sunt in materia nec fuerunt

    200 in [ea] unquam, sed secundum modum quo de eo quod est de nobisintellectum in effectu dicimus quod est in nobis, oportet ut dicaturde illis que sunt in mundo. Et ille forme non possunt intelligi perfecte

    i. B C D E G sic F in quantum. suam essenciam omit. 2. G H est esseeius. 3. Vesse G H in sua. V essencia hec. 5. A C V intellexerat BinteUigit. 6. G H eadem omit. 7. C DG V Hec enim primo fuerat intel-lecta sic quod. 8. E quam fiunt. ~9. G id. 10. G H fuit. il. C estOMM

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    123/407

    LES SOURCES GRCO-ARABES DE L 'AUG USTIN ISME A VI CEN NI SAN T 12 1

    nisi postquam 1 acquisita fuerint intellecta omnia intellecta in effectuant plura ex eis et 2 ut intellectus adeptus acquiratur et tune fient 3

    205 ille forme intellecte et fient 4 quasi forme intellectuis secundum quod

    est intellectus adeptus.Sed intellectus adeptus est quasi subjectum illis et intellectus

    adeptus est quasi forma intellectui in effectu intellectus uero in effec-tu est quasi materia et subjectum intellectui adepto et intellectus in

    210 effectu est quasi forma illi essencie, illa uero essencia est similis materieet hinc incipiunt forme descendere usque ad formam corporalem ylea-lem 8 et hinc incipiunt eleuari quousque separentur a materiis pau-latim cum modis 9 separacionis superantis ~ se.

    Si autem fuerunt 11 forme 12 que nullo modo sunt 18 in materiis,215 nec fuerunt, nec erunt nunquam in materiis excedentes se in perfec-

    cione et separacione 14,et habuerint aliquem ordinem esse, tune cumconsideratus fuerit statum earum profecto perfectior ex illis secun-dum hanc uiam erit forma minori, quousque perueniatur ad mini-mum quod est intellectus adeptus, et deinde non cessabit descensus

    220 quousque perueniatur ad materiam essencie et ad id quod est infraeam de uiribus anjmalibus et postea ad naturam, et deinde noncessabit descensus quousque perueniatur ad formas 19 elementorum,que sunt uiliores ex formis in esse et ideo subiectum eorum est uiliusceteris subiectis, et hoc est materia prima. Cum autem erexeris te a

    225 materia prima, gradatim peruenies ad naturam que est corporalesforme in materiis hylearibus~, a quibus 22 iterum ascendendo perueniesad illam essenciam et deinde ascendendo superius 24 peruenies adintellectum adeptum, et tune peruenies ad id quod est simile stellissecundum comparacionem tue ereccionis a materiis hylearibrs 26,

    230 a quo iterum 27 cum erexeris te, peruenies ad primum ordinem eorum

    que sunt separata. Ex quorum ordinibus primus est ordo intelligen-cie agentisUnde intelligencia agens, quam nominauit Alistoteles in tercio

    tractatu libri de anima est forma separata, que nec fuit in materia, nec

    235 erit unquam et ex hoc quod est intellectus in effectu, totaeh'.s uirtus est ad assimiJandum se intelligencie intellecte adepteque essenciam istam, cum esset intellectus in potencia, fecit esse intel-lectum in effectu, et ea que erant intellecta in potencia fecit esse intel-lecta 33in effectu; cuius comparacio ad intellectum qui est in potencia

    240 est sicut comparacio solis ad oculum, qui est uisio in potencia quam

    i. D priusquam. 2. D oMt~. 3. D fieri. 4. D fieri G fient omit. 5. Ein intellectum. 6. H acquiratur et tunc. adeptus sed OMM

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    124/407

    122 ARC HIVES D 'HIST OIRE D OCT RINALE ET LITT RAIR E D U MOYEN AGE

    diu est in tenebris 1: Uisio enim non est uisio in potencia, nisi dum estin tenebris intencio autem de tenebris 2 est illumina 77r cio in poten-cia, uel priuacio illuminacionis in effectu intencio autem s illumina-cionis est irradiacio ex oposicione lucidi.

    2~.5 Cum igitur acquiritur lumen in uisu et in are et in consimili, tuncaer, cum lumine quod fit in eo, fit uisus in effectu et colores fiunt uisiin effectu 4. Sed dico quod uisus non fit uisus in effectu ob hoc solum 5

    quod fit in eo lumen et irradiacio in effectu, sed quia cum fit in eoilla 7 irradiacio, fit ei irradiacio in effectu 9, et fiunt in eo 10 forme

    250 uisorum in lumine et fit uisus in effectu, tunc imaginat 12 formasuisorum. Sed ante hoc necesse est preparari 13 radium solis uel ali-cuius rei ad hoc ut 14 fiat irradiatuni 15 in effectu, et tune quod eratuisum in potencia fit uisum in effectu. Principium autem per quod

    fit uisus in effectu 1' postquam fuerat uisus 18 in potencia et ea que255 erant uisa in potencia fiunt uisa in effectu, est irradiacio que fit in

    uisu a sole.Secundum hoc igitur exemplum in illa essencia que est intellectus

    in potencia acquiritur quiddam cuius comparacio est sicut comparacioirradiacionis in effectu ad uisum, et hoc tribuit ei intelligencia agens.

    260 Igitur ipsa est principium quod ea 21 que sunt intellecta in potencia 22,facit esse23 intellecta in effectu.Et sicut sol est qui facit oculum uisum24in effectu et uisa in potencia facit uisa in effectu cum lumine quodconfert ei, sic et~ intelligencia agens est que trahit ad effectum intel-lectum qui est in potencia et facit esse intellectum in effectu cum eo

    265 quod tribuit illi 26ab illo principio et per illam~s intellecta in poten-cia fiunt intellecta in effectu.

    Intelligencia uero agens est illius speciei cuius est intellectus adep-tus. Forme uero eorum separatorums" que sunt supra eam [sunt] 31in

    ea incessabiliter sine inicio et sine fine; sed esse eorum 32 in ea est 33270 secundumordinem multo [alium] 343.~ ordine quo sunt in intellectu

    qui est in effectu, sed prior quantum ad nos, cum erexerimus nos adea que sunt perfecciora in esse, ab his que sunt minoris esse, excellen-cior est, sicut dixit Aristoteles in libro demonstracionum, eo quod nos 35

    non erigimur ad ignotum, nisi ab eo quod nocius est apud nos. Quod275 autem est perfeccioris esse in se, illud 36 est magis ignotum apud nos

    et ignorancia nostra de illo maior estUnde necessarium est ut ordinacio eorum que sunt sit in intellectu

    qui est in effectu38e conuerso quam est in 39 intelligencia agente. Intel-

    l. E in tenebris est. 2. C E G V tenebra. g. G V uero. 4. H etcolores. in effectu omit. 5. G H solum ob hoc. 6. E ob boc quod sit ineo. y. E G illa omit. 8. E enim. 9. H sed quia. in effectu omit. 10.A eorum.11. G H fit omit. 12. G H ymaginatur. 13. E separari.14. E quod. i~. F G H radiatum. A H irradiacio. 16. G H quod uisum

    fuit. 17. H in effectu omit. 18. D uisus fuerat. 19. G H fuerant. 20. Din omit. 21. G in ea. 22. Gin potencia intellecta. 23. H facit ea. 24. DV oculum facit uisum. 2~. D et omit. 26. V G H ei. 27. H cum. 28.G H illa. 20. D uero omit. 30. G H earum separatarum. 31. F sunt omit.

    32. D G H V earum. 33. G est omit. 34. F alta D VG H alium. 35.C nos omit. 36. C illud omit. 37. V maior est de illo. 38. E uel a:

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    125/407

    LES SOURCES G RCO-ARABES DE L' AU GU STI NI SME A VI CE NN ISANT 1 23

    ligencia enim agens primum intelligit de his que sunt id quod perfec-280 cius est 1 post perfeccius et forme que sunt hodie in materiis sunt in 2

    intelligencia agente forma abstracta, non quod prius fuerint in materiiset deinde sint 3 abstracte, sed quia nunquam cessauerunt ipse 4 formeesse in ea in effectu.

    Cum autem ipsa penetrat intelligendo materiam primam et cetcras285 materias dat eis formas in effectu que erant in seipsa. Hoc autem quod

    nos principaliter intendimus sunt ille forme, sed hoc non fuit pos-sibile hic nisi per esse generacionis harum materiarum. Hec autemforma in intelligencia agente est indiuisibilis 77~ nec est s mirum si,postquam intelligencia agens est non diuisibilis, sint in eius essentia 9

    290 res non diuisibiles et det materie simile 10 ei quod est in sua substanciaquamvis non recipiat illud nisi diuisibiliter Et hoc est quod osten-

    dit 12Aristoteles in libro suo de anima et metaphisica 13.Sed hic est questio scilicet quod si possibile fuit hanc formam 14

    inueniri in non materiis, tunc quod opus fuit poni~ eam in materiis205 uel quomodo de esse perfecciori uenit ad esse inferius Sed forte 19

    dicet aliquis quod non fuit hoc nisi ob hoc quod ut materie fierentperfeccioris esse. Sed tunc sequitur ex hoc quod hee forme non fuerintgenite nisi proper materiam, quod est contrarium ei quod uidet Aris-toteles.Uel fortasse dicet aliquis quod hec omnia 21 sunt in intelligencia

    300 agente in potencia. Sed per hoc quod hic dicimus in potencia non opor-tet intelligi quod intelligencia agens in potencia hanc habeat recipereformam 22 et postmodum fiat in eis sed quia habet potenciam 24ponendi eas in materiis formas et hoc est potencia ut agat in aliud a se.Ipsa enim est que ponit eas formas in materiis et deinde studet 25

    305 approximare eas 26 separacioni paulatim quousque acquiratur intel-lectus

    Et sic substantia anime hominis 28uel homo cumeo per 29 quodsubs-tanciatur, fit propinquius so ad intelligenciam agentem et hic est finisultimus, et uita alia, scilicet quia ad ultimum acquiritur homini

    310 quiddem per quod substanciatur et acquiritur perfeccio eius ultima,quod est ut agat in alteram 31aliam accionem32 per quamsubstancietur,et hec est intencio de uita alia. Quamvis eius accio non fiat in alio quodsit extra suam essenciam, ipsam 33 enim agere nichil aliud est quam

    i. G que sunt quod est perfeccius H quod est perfeccius post imperfeccius Gquod est perfeccius omit. 2. D in omit V omit et co~ex. 3. G sunt. 4. GH ille. D V in hoc add. G est ubi a

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    126/407

    ]24 ARC HIVES D 'HIST OIRE DOCT RINALE ET LITTRAIRE DU MOYEN AGE

    inuenire suam essenciam Igitur sua essencia et sua accio et suum 2

    315 agere est unum et idem et tune ad suam existentiam non indigebit utcorpus sit sibi materia, nec ad aliquam suarum accionum indigebitadiuuari 3 uirtute animal! que est in eius corp.ore, nec indigebit inea instrumente corporali omnino Minimus enim ex gradibus suisest ut ad existenciam sui necessarium sit corpus sibi 7esse materiam

    320 ut ipsa sit forma in corpore. Supra hunc autem gradum s est ut adsui existenciam non sit necesse corpus sibi s esse materiam, quamuisad plures ex suis accionibus egeat

    ~ uti instrumento corporali etadiuuari uirtute eius, scilicet sensu et ymaginacione; per quod autemperfeccius est suum esse hoc est ut ~6at secundum disposicionem

    325 quam diximus.Sed quod intelligencia agens 12 habeat esse, iam ostensum est in

    libro de anima. Uidetur autem quod intelligencia agens non semperagit, sed aliquando agit 14 aliquando non, unde sequeretur necessario

    quod ad id quod ageret et ad id quod non ageret esset 15 diuersarum y8''330 comparacionum M et sic uariaretur de comparacione ad compara-

    cionem. Si autem non esset semper secundum suam ultimam perfec-cionem, tune non 17 uariaretur tantum 18 de comparacione ad compa-racionem 19, sed uariaretur eciam in sua essencia, eo quod perfeccioeius ultima esset in sua substancia aliquando in potencia, aliquando

    335 in effectu et tunc quod esset ei in potencia esset materia ei 21 quodesset in effectu, sed nos iam posuimus eam esse separatam ab omnimateria, postquam igitur hoc ita~ est, tune semper est in sua perfec-cione ultima.

    Ipsa uero necessario 24 permutatur 25de comparacione ad compara-3/0 cionem et tamen imperfeccio 26 non est in sua essencia, sed contingit

    ei ob hoc quod non inuenit semper comparaciones secundum quas agit

    scilicet uel quia materiam et subiectum in que agat preparatanon inuenit, uel quia est impediens extra se aliquid29

    quod aliquandoremouebitur uel utrumque et ex hoc manifestatur quod in illa non

    345 est sufficiencia ad hoc ut ipsa sit primum principium omnium eorum

    que sunt, eo quod eget ut detur sibi materia apta in quam agat et utremoueatur suum impediens; unde non est in sua essencia et in suasubstancia sufficiencia 32 ad dandum omnibus rebus suas perfec-ciones. Igitur in sua substancia est deiectus ad dandum multis

    350 eorum que sunt suas perfecciones. Id autem in cuius substancia estdefectus non habet in se sunicienciam ad hoc ut non sit suo esse

    i . G H ipsam enim. essenciam omit. 2. G et suum omit. 3. G H iuuari.4.. G illi H aU. g. D V in ea:omit. 6. H omnino omit. 7. H similiter.

    8. C existencie s~. p. H similiter. -10. G. sibi sui accionibus egebat H suiaccionibus egebat. il. C suum essea~. 12 H agens

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    127/407

    LES SOURCES GRRCO-ARABES DE L'AUGUSTINISME AVICENNISANT 125

    aliud principium, et 1 ut sit res cuius esse sit per seipsum ita ut esseeius non sit ab alio a se. Sequitur ergo necessario ut sit alia causa queadiuuet 2 in dando sibi materiam 3 in quam agat.

    355 Palam autem est quod subiecta in que agit intelligencia agenssunt uel corpora uel uires in corporibus generatis corruptibilibus.lam autem ostensum est in libro de generacione et corrupcione quodcause que sunt partes corporum celestium ipse sunt principia pri-ma agencia hec corpora. Igitur ipse dant intelligencie agenti materias 9

    360 et subiecta in que agat. Omne enim corpus celeste mouetur a motorequi non est corpus, nec in corpore omnino, qui est causa esse 10 illiuset eius per quod substancietur, cuius ordo in esse quod est suasubstancia est secundum ordinem 13 illius corporis. Motor igitur eiusquod est perfeccius inter illa est perfeccior inter motoies perfeccius

    365 autem in esse est celum primum 14, igitur perfeccior inter motoresest motor primi celi.Sed quia motor pumi celi fuit principium per quod fuit esse duarum

    rerum discretarum quarum una est per quod substanciatur primumy~v celum et est

    15substancia corporea celestis, altera est motor spere370 stellarum fixarum et hic est essencia que nec est corpus nec in corpore,

    ideo 16 non fuit possibile ut daret utrumque illorum secundum unummodum et unum aliquid in sua essencia secundum quod per illudsubstanciatur, sed secundum duas naturas, quarum una est perfec-cior altera eo quod illa [per quam 18 dat id 19 quod est perfeccius

    375 quod non est corpus, est 21 perfeccior ea] per quam dat id quod est

    corporeum.Igitur ipsa non substanciatur nisi per duas naturas, quoniam ex

    illis utrisque est suum esse. Igitur esse eius habet inicium, eo quodid in quod diuiditur causa est per quam substanciatur. Igitur non

    380 potest esse ut motor primi celi sit primum23 principium omnium quesunt, sed habet aliud 24principium necessario et id principium estperfeccioris esse quam illud. Postquam autem motor primi celi nonest in [materia] 26 sequitur necessario ut sit in sua substancia In-telligencia igitur ipsam intelligit suam essenciam et essenciam eius

    385 quod est principium sui esse.

    Igitur manifestum est quia id quod intelligit de principio sui esse per-feccius est quam sit sua natura et id per quod intelligit suam essen-ciam, que est ei proporia, est minus. Non est autem opus diuidi eius

    t. E et omit. 2. G H se add. 3. C materiam sibi. 4. E quod subiectaintelligencia agens uel. 5. G uel uires uel corpora in corporibus generatis Huel corpora uel vires in corporibus et generacionibus et corporibus. 6. G par-tes omit. 7. C corporum celestium partes. 8. C prima principia. < G Hmateriam. io. D Vesse omit. il. C esse eius et illius. T2. C suo add.

    13. E et fortitudinem. 14. E nec esse est esse celum primum D est in essecelum primum V est in esse est celum primum. i~. D primum celum et estomit. V o~M

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    128/407

    126 ARCH IVES D'HISTOIR E DOCTR INALE ET LIT TRAIRE DU M OYEN AGE

    essenciam in duas naturas nisi in bas; set principium quod est prin-ggo cipium per quod substanciatur motor primi celi est unum 2 exomnibus

    partibus necessario, nec pofest aliquid esse perfeccius eo nec est eiprincipium. Ipsum igitur est principium omnium principiorum etprincipium primi 4 eorum que sunt et hoc est intelligencia quam ponitAristoteles in littera s in libro s de metaphisica. Unumquodque autem

    395 illorum, eciam intelligencia est, sed ille est intelligencia prima et pri-mum quod est et uerum primum et unum primum, sed hec alia nonfuerunt intelligencie nisi per illud secundum ordinem. Considerareautem de hiis supra hoc quod diximus est preter intencionem nos-tram s hic 9.

    400 FINIS ALPHARABII DE INTELLECTU.ET INTELLECTO

    LIVRE D'ALFARABI SUR L'INTELLECT ET L'INTELLIGIBLE lAlfarabi a dit que le mot intellect 3 s'emploie .en beaucoup de sens.

    L'un d'eux est celui ou le vulgaire parle d'un homme intelligent ,c'est--dire capable de discernement. Le deuxime est l'intellectque les mutakallimun 4 citent continuellement en disant l'intellectexige ceci ou refuse cela. Letroisime intellect est celui dont Aristotetraite dans son livre sur les dmonstrations La quatrime est celuidont Aristote parle au livre VI de son trait de morale Le cinquimeest l'intellect dont Aristote parle dans son livre sur l'me Le siximeest l'intelligence dont il traite dans son livre de mtaphysique

    l. Ainsi, par cet intellect qui fait dire au vulgaire qu'un hommeest intelligent, ou entend un homme qui fait preuve de discernement 9.

    i. G H eius essenciam diuidi. 2. H unum o~M

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    129/407

    L ES SOURCE S GRCO-A RABES D E L 'AUG USTIN ISME A VI CEN NI SAN T 1 27

    mais i ls appellent quelquefois 1 intelligent celui qui garde bien sa foi 2;

    la foi, d'autre part, est entendue par eux au sens de vertu ils

    entendent donc alors par intelligent celui3 dont l'esprit est capable

    de dcouvrir ce qu'il faut faire, parce que cela est bon et louable, ou

    ce qu'il faut viter, parce que cela est mauvais ils refusent au c on-

    traire d'attribuer un bon esprit4 celui qui invente le mal, mais i ls

    l'appellent un homme rus, retors et autres noms du mme genre,la prudence tant alors la capacit qu'un esprit possde de dcouvrir

    ce qui est bon, afin de le faire, ou ce qui est vraiment mauvais, afin

    de l'viter. Ainsi, ces hommes n'entendent gnralement parintellect que ce qu'Aristote entend par prudence 6. Le vulgaire, donc,se divise en deux sectes touchant le sens de ce mot certains disant

    qu'un homme intelligent ne mrite pas le nom d'intelligent s'il n'a

    pas de foi 6 e t refusant d'appeler prudent un mchant, quand bienmme il f ait preuve de qualits d 'esprit pour imaginer le mal, les

    autres, au contraire, appellant intelligent celui dont l'esprit est capa-ble de dcouvrir ce qu'il faut faire, que ce soit bien ou mal, de sorte,

    que pour eux, intelligent ne signifie rien d'autre que prudent D'autre

    part, chez Aristote, le prudent est celui dont l'esprit, capable de dcou-

    i. Tous les manuscrits latins connus de nous prsentent ici la mme lacune qui

    peut s 'expliquer par un bourdon soit dans l'archtype latin soitdans la copie arabesur laquelle la traduction a t faite. De toute faon, la traduction latine est ici inin-

    telligible. Le texte complet est celui-ci mais ils appellent parfois quelqu'un ou

    quelque chose intelligent, alors que d'autrefois t/s fs/M~e'K~de le nommer intelligent

    ainsi, par Mfem~Me,ils soutiennent que pour tre intelligent on a besoin d'avoir une

    religion. "etc. Cf. F. DiETERici, p. 62. Les mots en italiques sont omis par latraduc-tion latine.

    2. qui bene servat suam fidem traduit l'arabe a besoin d'une religion').Voir F. DIETERICI p. 62. Notre collgue de l'Universit Harvard, M. H. A.Wolfsonnous informe que la traduction hbraque publie par M. Rosentein donnelamme

    leon.

    3. F. DiETERici celui qui est vertueux et dont l'esprit. 0~. cit., p. 62.

    F. DIETERICI ils refusent au contraire ~H~Mf ce nom

    pour discerner ce qu'il faut absolument choisir ou ce qu'il faut absolument viter.

    Quand donc ils ont plusieurs fois a~H~tt~ cette qualification l'homme qu'ilsconsidrent comme prudent, ou l'un de ses semblables, lorsqu'on vient ~M~eMaM~ef

    St l'on peut aussi dsigner de ce nom un homme mchant mais dou de la pntrationncessaire pour faire C6qu'ils COM~t~f~M~ comme mauvais, ils X'

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    130/407

    128 ARCHIVES D'HISTOIRE DOCTRINALE ET LITTRAIRE DU MOYEN AGE

    vrir ce qu'il faut faire en matire d 'actions vertueuses, lorsqu'il fautle faire et sel on ce qui convient chaque moment, possde outre celala prudence morale 1.

    II. Le deuxime intellect, que les dialecticiens se plaisent citer,

    lorsqu'ils disent: l'intellect exige ceci, ou: l'intellect rejette cela a,ne signifie que ce qui est accept par tout le monde comme vrai. Une

    proposition accepte par tous ou par la plupart des hommes, voilce qu'ils nomment intellect, et vous pourrez facilement vous en rendre

    compte d'aprs ce qu'ils disent ou ce qu'ils crivent dans leurs l ivres

    o le mot intellect est souvent employ.

    III. Quant l 'intel lect dont parle Aristote dans son trait sur les

    dmonstrations, on entend par l cette facult de l 'me par laquellel'homme acquiert la c ertitude de propositions universelles, vraies

    et ncessaires, sans qu'aucune argumentation ni rflexion soient requi-ses, mais naturellement et par une sorte d'aptitude inne, de sorte

    qu'il ne se rend pas compte d'o il les acquiert ni comment i l les acquiert.Cette facult est d onc l'une des parties de l'me c'es t el le qu'choitla connaissance premire et l a certitude des propositions dont nous

    moins satisfaisante que celle du texte latin mdival cela tient ce que la traduc-tion latine a simplifi le texte arabe qui est ici assez ambigu. M'' H. A. Wofson pro-pose la traduction littrale que voici Les gens du commun se divisent en deux

    groupes dans l'interprtation de ce terme un groupe admet spontanment quenul ne peut tre appel sage s'il n 'a pas de religion et que le mchant ne saurait tre

    appel sage par eux, mme si la pntration de son jugement lui permet d'atteindrele mal qu'il peut faire l'autre groupe, bien qu'il appelle sage n'importe quel homme c ause de l a pntration d'esprit dont il fait preuve dans tout ce qu'il a faire,hsite pourtant et se drobe lorsqu'on demande une rponse en ce qui concerne lecas d'un homme mchant, mais qui fait preuve d'un bon jugement en faisant le mal

    qu'il veut faire il est clair, par consquent, que tous les gens du commun, quelsqu'ils soient, lorsqu'ils usent du terme sage, l'entendent au sens de ~M~K

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    131/407

    LES SOURCES GRCO-ARABES DE L 'AUG UST!N tSME AV tCENN ISANT }2&

    Ajchivesd'Histoire.K4. H

    avons parl sans aucune rflexion 2 ni considration, et ces piopositiens sont les principes des sciences spculatives 2.

    IV. Quant au quatrime inte'lect 3 qu'il mentionne dans le siximetrait de son l ivre de morale, on entend par l cette partie de l 'me laquelle choit avec le temps, grce une exprience frquente detous les objets contenus dans tous les genres, la certitude des proposi-t ions e t des jugements concernant les choses qui relvent de la volont

    et dont la nature est telle qu'il faut les choisir ou les viter 4. Ainsi

    donc, les jugements quel'homme acquiert de cette manire et par cette

    partie de l 'me servent de principes l'homme prudent5

    pour discerner,parmi les choses qui relvent de sa volont, celles qu'il doit vouloirde celles qu'il doit viter. Ainsi ~e rapport de ces jugements ce quel'on

    peut dcouvrir

    l'aide de l a rflexion~ est le mme que le rapportdes principes premiers 7 , dont il est question au Trait de la ~j6WOM.s/

    ~MM, ce que l'on en dduit. De mme en effet que les principes ser-vent aux auteursg des sciences spculatives dcouvrir par eux dans

    ces sciences spculatives 9 ce dont la nature est d'tre connu seulement,et non pas fait de mme aussi ces jugements servent de principes

    i. Fr. Dieterici donne pour ce passage .nous avons parl. Or ceci se produitabsolument sans rflexion ni considration. La certitude de ces principes suprmes,dont nous avons indiqu le caractre, et ces principes eux-mmes, constituent lesfondements des sciences spculatives.

    2. Fr. DiETERici Nachdenken , o~). cit., p. 64, ce qui suppose que l'arabe porterflexion , plutt que prmditation '), leon donne par certains mss. latins.

    3.

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    132/407

    1300 A~C~iVS. D~H!StO!& BoC~m~AE ET U~TRAR DU ~OY~N GE

    l'homme prudent ei habile pour choisir entre les choses volontaires1

    celles dont la nature est telle qu'elles doivent tre faites. Et cet intel-

    lect s' accrot chez l'homme mesure que sa vie s'allonge, parce queces jugements s'implantent en lui et que des jugements qu'il n'ava t

    pas encore ne cessent de venir s'y ajouter aussi les hommes diffrent-

    i ls considrablement les uns des autres quant cette partie de l'me

    que l'on nomme intellect 2. Tout homme donc en qui, pour un genret out entier de c hoses quelconques, les jugements de ce genre attei-

    gnent leur perfection, devient un expert dans ce genre. Le mot expert ,au sens o on l 'en tend ici, veut dire que s'il formule une opinion

    quelconque ou conseille quelqu'un, son opinion et son conseil seront

    accepts sans qu'on exige de lui aucune preuve, ni qu'on le contre-

    dise, ni qu'il lui fai lle les prouver. C'est pourquoi il est rare qu'un

    homme devienne tel a vant sa vieillesse 3, cat cette partie de l'me

    requiert beaucoup d'expriences qui ne sont possibles que dans un long

    temps 4.

    Quant aux mutakallimun, ils pensent que l 'intellect dont ils n e ces-

    sent de parler est celui qu'Aristote a mentionn dans son livre sur les

    dmonstrations et c'est celui-l qu'ils veulent dire s. D'autre part, si

    vous faites l'induction des propositions premires dont i ls font usage,vous constaterez que ce sont toutes des propositions indubitables

    pour eux, bien qu'elles ne passent prs de vous que pour des proposi-tions probables, mais c'est qu'ils se rfrent u ne chose et qu'ils par-l ent d'un autre-

    i. On porrrait tre tent de clarifier en traduisant rbus voluntariis" parMactions volontaires n, mais la gaucherie du latin rsulte de l'embarras du traduc-

    teur qui semble avoir manqu l'opposition entre choses de l'ordre spculatif

    (mal rendu par de scientiis speculativis .voir page prcdente note q) 11 chosesde l'ordre pratique (mal rendu par

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    133/407

    LES SOURCES GRCO-ARABES DE L'AUGUSTIN1SME AVICENNISANT !3i

    V. En ce qui concerne l'intellect dont il est question dans le De

    a) L'intellect enpuissance 1 est ou bien l'me elle-mme, ou bien unepartie de l'me, ou l'une quelconque d'entre les vertus de l'me, ou

    quelque chose dont l'essence possde le pouvoir 2 d'abstraire dans tousles obj ets 3 les essences ou les formes de leurs matires et de faire quetoutes deviennent pour elle-mme une seule ou plusieurs formesD'ailleurs cette forme abstraite des matires ne se trouve pas parl spare de ses matires, dans lesquelles son tre subsiste elle devientsimplement une forme pour cette essence mais cette forme abstraitede ses matires et qui devient une forme pour cette essence, c'estles intelligibles, d'un nom driv du nom de l'essence qui abstrait

    les formes des choses de telle sorte qu'elles deviennent pour elle desformes. Quant cette essence elle est semblable une matire danslaquelle des formes sont imprimes.

    Que l'on se reprsente en effet une matire corporelle quelconque,par exemple de la cire, dans laquelle on imprime une empreinte quila pntre tout entire, de sorte qu'elle devienne cette empreinte etcette forme en surface et en profondeur, et que cette forme soitinfuse dans cette matire tout entire c'est de cette mme manireque ta pense parviendra concevoir comment des formes deschoses sont acquises par cette essence, qui est semblable la ma-tire et un sujet pour cette forme toutefois elle deva discer-

    diatecticiensdenommer intellect l'habitus ~tMCt~to~MMsi ces soi-disant principes nesont que des probabilits mais nous avouons ne pas comprendre ce qu'il peut leurreprocher, s'il observe que l'intellect dont ils parlent est l'habitus ~-tKCt/~ofMM!et

    s'il avoue en mme temps que les propositions qu'ils considrent comme des prin-cipes sont immdiatement videntes car, alors, ces propositions sont bien desprincipes et l'intellect auquel ils se rfrent est bien celui dont ils parlent.

    i. ARISTOTE,De anima. III, 5, ~30 i. 2~-2~.2. Latin essencia apta est .Dieterici die Fhigkeit oder die Bereitschaft"

    p. 66, 1. 2i.3. DIETERICI,op. cit., p. 66, 1. 22-23 die Formen von allem ,was vorhanden

    ist,

    4. Dieterici so dass es diese Formen allesamt ohne die Stoffe zu einer Formfr sich macht. c~.e!< p. 66, 1. 23-23.

    ;i. Le texte latin devait porter primitivement ut nant au lieu de et fiunt .Dieterici traduit dass sie zu Formen fr dasselbe wurden, abgeleitet o~.e: quod sit in regula, quia ibi ponitur,sed solum quia sibi precipitur a prelato. Et hoc dicit forma proiessionis, que est secundum regulam )) (G 8zvb Ba 74rb). Zudemnennt Jakob den hl. Thomas ~M:g~s~ ~os~ (Ba I9rh G iQvbMa zira).

    Wir wissen jetzt also wenigstens Folgendes ber Jakob Erstammte aus Metz und war Mitglied des Dominikanerordens undSchler des Rambertus Bononiensis; er las zweimal ber die

    Sentenzen, das zweite Mal zwischen 1295 und 1302 und verfassteeinen Sentenzenkommentar, der in zwei Redaktionen vorliegt.Wir knnen noch hinzufgen er ist nicht Magister in theologia

    geworden, da er in dem bekannten Verzeichnis der Pariser Magis-tri des Dominikanerordens fehlt.

    III. BER SENTENZBNKOMMENTAR

    Die literargeschichtliche Untersuchung desSentenzenkommen-tars bietet mancherlei Schwisrigkeiten, die ich heute npch nichtalle lsen kann. Ich mchte im Rahmen dieser Studie vor allemdie doppelte Redaktion untersuchen, in der der Kommentarvorliegt. Wie aus der Beschreibung der Handschriften bereits

    hervorgeht, bietet T(und G zum Teil) die erste, die brigenHandschriften die zweite Redaktion,

    I. DAS ERSTE BUCH DER ERSTEN REDAKTION.

    Wir beginnen mit dem ersten Bche, weil Jakob offenbar aufdessen Neubearbeitung den grossten Wert gelegt hat. Hier

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    181/407

    JACOBVONMETZ,0. P. t79

    stellt sich die Ueberlieferung der beiden Redaktionen folgender-massen dar

    i) I Sent. (A) quaestiones in ~c'~og'MM T 2ra-6vb d. 2-48 T

    34va-68rb.

    2) Additiones in I Sent. (A) T 9-13, 7-8, 14-25.

    3) I Sent, (B) VoHstndige Exemplare in Ba, G, Ma d. 1-37in Mb. Die Handschriften Ba, G, Ma und Mb weichen nur wenigvon einander ab. Ba lsst zwei Fragen aus Utntm ~Mt~M~ sit

    composita ex materia et forma und utrum Deus sit CO~M~OS~S.Mb

    hat ein Plus von 4 Quaestionen Utrum ~e~ ~oc6SSK)~eM Spi-ritus 5'C~t ~O~tX~~M mentem, sc. per ~O~M~Mgratie, mensC~M~ SM~y~ ~MM~M~Mita, quod verius sit in celo CM~Mtin CO~~O~CC~Si' mundo, et sic verius sit, ubi amat quam ubi

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    182/407

    186 ARCHIVES D'H:STO!RE MCTRIN.E ET L!t~RA!RE M MOYEN AGE

    quod tenenda est alia opinio. Dic eam sic[ut] habes in ~~o;i~o)M&Ms,quia bene est et adde quod ista est via fratris Thome,sicut fr. Ymbertus magister recitavit Parisius. (T 2Qrb). Es

    folgt die uns schon bekannte Notiz. Gerade dieser Hinweis adde

    zeigt, dass mit der Reportatio I Sent. (A) gemeint ist, da in d. 10

    q. I, M~'MM Spiritus 5'

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    183/407

    JACOB VON METZ, 0. P. 181

    Das Verhltnis zwischen der ersten Redaktion und den ~4~~'OK~ ergibt sich aus deren WortJaut selbst. Ich mchte das an

    der ersten Frage zum Prolog durch Gegenberstellnng des Textesvon A und Additiones klarmachen.

    Utrum theologia sit scientia.

    Responsio. Dicunt quidam 1

    proprie et simpliciter theologiamesse scientiam quia, ut dicunt,ipsa procedit ex principiis veriset per se notis etiam ipsi thelogoviatori. Ponunt enim lumen super-naturale medium inter lumenfidei et lumen glorie, ita quodest clarius lumine fidei et obscu-rius lumine glorie, et per istudlumen dicunt principia theologie,cuiusmodi sunt articuli, clare etevidenter cognosci et per con-

    sequens conclusiones ex articulisdeductas ita proprie et perfectesciri, sicut scitur aliqua conclusiophilosophica. ex naturaliter notis.Opinio ista summatim consistitin tribus Primo enim ostenditistud lumen esse possibile. Se-cundo quod ipsum simpliciteret proprie loquendo causat scien-tiam. Tertio quod non evacuatfidem, immo stat cum ea,

    quod[T quia] erat valde dubium.Primum, se. possibilitatem il-

    lius luminis probant dupliciter,primo auctoritate Augustini. se-

    i. Heinrich von G~M

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    184/407

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    185/407

    JACOB VON METZ, 0. P. 83

    que proprie dicitur scientia, sicutest perspectiva, sufficit haberesolam fidem de suis principiiscredendo scientie superiori etideo cum theologia principia sua

    supponat a scientia superiori, Deise. beatorumque, simpliciter estscientia subalterna, sicut et aliescientie humane. Ista opinio im-

    ponitur magnis et ideo ipsam nonreprobo.

    Tertia opinio est, quod theolo-gia proprie et simpliciter loquen-do non est scientia, sed large et

    extenso nomine, prout scientiavocatur deductio conclusiohumex principiis suppdsitis, quibusadherettir absque onuli hesitatio-ne, in quo theologia transscendit

    suspicionem et opinionem, quesemper hbent annexam formi-dinem. Hoc probant triplici ra-tione. Prima sumitur ex par-te principiorum. Prima talisest Scientia est ex principiisveris, necessariis et manifestisdeducenti. Sed principia theologienon sunt talia. Ergo etc. Maior

    patet primo quia est expressa

    auctoritas Commentatoris (8Phis.). Item per rationem. Prin-

    cipia enim absolute sumpta et

    simpliciter non sufficiunt ad cau-sandum habitum cognitivum.

    Minor etiam patet, sc. quodprincipia thologie non sint evi-

    dulitas non causat scientiam. Et

    pro tanto dicit Philosophus (2Phis.), quod cecus non potesthabere scientiam de co~oribusquantumcumque persudeatur ei,quod color disgreget sed theo-

    logia credulitati innititur, quiandei. Ergo etc. Item Philoso-

    phus (primo Post.) dicit, quodsubalterna scientia dicit quia de eo, de quo subalternans dicit propter quid . Unde si [Tet] scientia subalterna liquid

    subponit, hoc non est quia o,sed propter quid , quia quia

    cognoscit et accipit a sensu, etnon a superiori scientia. Et ideo

    quia theologia nec propter quid )),quia subalterna, nec quia quianon accipit a sensu, evidenterscit de principiis, ideo impossibileest eam esse scientiam proprieloquendo. Et hoc intelligere sivedicere voluit, sicut dicebatur ~MSin ultima ~~MC~OM~questionis.Ideo nota super tertium articulum,qui ponit eam non esse scientiamproprie loquendo, et torte g~

    natio est O~M!OMM secunde, ~M~premissa est. Adde rationem istamex ~'a'~ ~~MC~M~M~M. Et assu-mitur maior eadem cum primaratione que ponitur a.< sic

    Omnis scientia procedit ex ve-ris et necessariis et manifestis ipsideducenti. Sed huiusmodi non esttheologia. Ergo etc. Maior decla-ratur in illa ratione.

    Minor patet, sc. quod theo!ogianon procdt ex veris, necessa-

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    186/407

    184 ARCHIVES D 'HIST OIRE DOCT RINALE ET LITT RAIR E D U MOYEN AGE

    dentia deducenti, quia vel hocesset propter firmitatem adhesio-nis, quod falsum est, quia erroriet falsitati potest homo pertirlaci-ter adherere vel propter evi-dentiam articulorum in se, quodimpossibile est, quia tunc nonesset de eis fides, immo intellec-tus vel scientia aut quia per senotum est, quod iste, cui credi-tur, sc. Deus, non potest mentiri,quod falsum [est], quia de eo,quod concluditur ex princpio per

    se noto, non habetur sola fides.

    Secunda Ratio ad idem sumi-tur ex parte actuum.

    Tertia ratio sumitur ex partehabituum sic. [sraj 1

    Ad rationem vero secunde opi-nionis respondentisti. Cum dicunt,quod scientie subalterne.

    riis, manifestis ipsi deducenti,etiam virtute cuiuscumque lumi-nis quia si articulus est mani-festus ipsi deducenti, hoc estaltero duorum modorum, vel quiavidet talia, puta Deus est tri-nus et unus, et similia, in se, quodnon potest esse, quia theologusviator esset beatus, quia nonplus requiritur ad beatitudinemessentialem vel quia videt ipsumin alio, sicut aliquid videtur inspeculo, quod non potest esse,

    quia nichil creatum potest ducerein cognitionem Dei, quia deficita representatione perfecta. Ergoetc. Et hec ratio ~M

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    187/407

    JACOB VON METZ, 0. P. !85

    ussere Anlass war die zweite Sentenzenvorlesung, die Jakob haltenmusste. Welches war aber der innere Grund fr eine Neubear-

    beitung ? Bei Durandus ist es die Auseinandersetzung mit seinenthomistischen Gegnern dergleichen kommt bei Jakob nicht in

    Frage, weil das Correctorium des Herveus die Additiones voraus-setzt. Zudem finden wir soweit ich sehe weder eine polemischgeartete Verteidigung noch eine Aenderung frherer Ansichten,sondern nur eine methodische und sachliche Erweiterung und

    Vertiefung der bereits vorher behandelten Fragen auch werden

    einige Fragen hinzugefgt. Das Problem ist also dies Woher hat

    Jakob das neue Material ? Eine Quelle sie ist sicher nicht die

    einzige konnte ich feststellen es ist der Sentenzenkommentardes Johannes Parisiensis (Jean Quidort). Grabmann hat bereitsdarauf hingewiesen, dass Jakob gegen diesen Mitbruder pole-misiert 1. Johannes Parisiensis stellt die These auf unum, quodest principium numeri supra unum, quod est de transcendentibus,addit determinatum modum principiandi et modum determinatum

    mensure" und entwickelt seine Beweise in lngern Ausfhrungen 2.Nun erwhnt Jakob die Ansicht seines Mitbruders erst in den

    Additiones Ideo est 2~ opinio, que dicit, quod unum quod est

    principium numeri addit rem positivam super unum quod con-

    vertitur cum ente (T i8ra). Er gibt dessen Beweis kurz, aber

    objektiv wieder. Aus den Additiones ist dieser Abschnitt dann indie zweite

    Redaktion bergegangen (vgl. Ba 22va).Auch andere Fragen der Additiones zeigen den Einfluss des

    Johannes auf die Neubearbeitung. So ist z. B. der Zusatz zu der

    Frage, M~M~ potentie anime ~g~Mi{ ab ~M anima (T i2va-b) auch

    aus seinem Kommentar entnommen 3.Daraus ergibt sich ein wichtiger Schluss Jakob hat das erste

    Mal vor, das zweite Mal nach Johannes gelesen. Da Johannes 1304Magister wurde, so knnen wir seine Sentenzenvorlesung etwa auf

    1208/00 oder 1200/1300 ansetzen 4. Demnach ist A vor diesem

    i. Xenia Thomistica III, 20g.2. 1 .Se~. d. 2~.q. i (utrum in divinis ~C!~M

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    188/407

    i66 ARCHIVES D'HISTOIRE DO&tRtNLE ET LitTRAIRE DU MOYEN AGE

    Terilin, die Additiones kurz nachher entsthdeii. Das stimmteiherseits zu den ffher bereits fstglegten Datn anderseits

    zUr Datierung des Co~e~s des Rerveus, das zwischen 1302und 1307 entstandeh isi

    3. DiE ZWEITE REDAKTION DES ERSTEN BuCS.

    Vergleicht man di in den Handschriften Ba, G, Ma und Mb

    gegebehe zweite Redaktion mit A und dn Additiones, so stehtman vr nicht geringen Sch\vierigkeiten. Dr Tatbestand ist

    nmiich der, dass in jeneh Hndschriften die Additiones zum Teilbenutzt sind, zum Til nicht. Diese uhtrschiediiche Benutzungder Additiones erstreckt sich bis in die einzelne Frage hinein.Nehmen wir als erstes Beispiel den Prolog Q. l !7~M~: theologiasit scientia. Der Text von Ba und G 3 ist gleieh dem der erstenRedaktion (T 2ra-3ra). Dasslbe gilt voh Q. 2 ~M~DeM5 sit

    sM&Mo~~ theologia ~M aliqua ratione s~'cM~ (Ba zrb-3va =

    T 3ra-~rb). Q. g M~M sM&a&g?'~M~ alicui ac~~t (Ba 3va"ra~= T ~rb-~vb). Q. M~KM sM6a!&6~~ a~c~ scientie /:M~M~

    (Ba ~.ra-b = T ~.vb). Q. Utrum ~co~g~ s~&a&~M6i{ sibi alias

    (Ba ~rb-vb = T ~.vb-~rb). Die Nubearbeitung dieser Fragen inden Additiones (T gra-vb und lov'-nrb) bleibt unbercksichtigt.Anders bei Q. 6 C/ theologia sit ~~N~c& .S~CM~M~!

    sie hat in Ba und G nicht den Te~t der ersten Redaktion, sondernder Additiones (Ba ~.vb-gvb == T ovb-lova).

    Ein anderes Beispiel, das den Tatbestand in einer einzelnen

    Quaestio zeigt 1 Sent. d. 17 q. 2, utrum caritas possit augeri (T~ra-vb~ igvb-i6ra (~4~.) Ba i7va-i8rb); In der zweiten

    Redaktion wird die Disposition der Frage Wie in den Additiones

    angegeben dann heisst es in den Additiones

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    189/407

    JACOB VON METZ, 0. P. 187

    duntur secundum essentiam cutn una ratione, que est ibi,addeistam. Tatschlich findet sich der Zusatz in B. Der nchste

    Zusatz, der nach den Additiones gemacht werden solJ, fehlt aber

    dagegen wird eine neue Instantia nebst Antwort benutzt. Endlich

    fehlen in B vllig die langen Zustze zum dritten und vierteh

    Artikel. Der Text schliesst sich ganz an A an.

    Auffllig ist noch etwas anderes in der zweiten Redaktion

    fehlen manche Fragen der ersten Redaktion. Das mge an den

    ersten Distinktionen gezeigt werden.

    D. 2 q. i Utrum inDeo sit pluralitas attri-hutofuiti, T 34va

    D. und 5 haben in A und B dieselben Fragen. D. 6 q. unica,M~M~M~a~~ genuit f/M~M Ma~M?'a(T gva-b) fe' 'lt in B. Addi-

    tiones zu D. ~6 gibt es nicht. Die Fragestellung in D. 7 ist in

    A, Add., B gleich. Das Fo~gende ist wieder verschieden.

    D. 8 q. i Utrum esse et essentiain creaturis differant realiter, T

    37rb

    D. 3 q. 1 Utrum Deus sit cognos-cibilis per creaturas, T 34vb.

    q. 2 Utrum Deum esse sit perse notum, T 35ra

    q. 3 Utrum in omnibus creatu-

    ris inveniatur vestigium Trini-tatis, T 35ra

    q. zj.Utrum ymago Trinitatis re-periatur in homine, T 35rb

    q. 5 UtrUm potentia anime sitidem quod anima, T 3grb-3ra

    q. 6 vacat

    D. i vacat

    q. 2 Vacat.

    A

    A

    q. l Cuius potentie sit frui,T urbT uva

    q. 2 Utrum aliquis intellectuscreatus vel increatus possit intel-

    ligere distinctionem rationis queest inter attributa, circumscriptaomni comparatione Dei ad crea-turas, T izra

    ADDITIONES

    Q. l Utrum in soloDeo esse et essentiasint idem, T 7ra

    B

    Ba.nra.

    ADDITIONES

    vacat

    vacat

    vacat

    vacat

    T I2va-b (Ergn.L zung)

    Utrum potentie ani-me originentur ab ipsaessentia anime, T I3ra

    B

    Ba 5vb.Ba 6ra.

    Ba 6va.

    vacat

    vacat

    vacat

    vacat

    Ba 7va

    Ba 8va.

    Lt

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    190/407

    188 ARCHIVES D'HISTOIRE DOCTRINALE ET L!TTRA!RE DU MOYEN AGE

    Q. 2 Utrum Trinitas sit in Deo,T38ra.

    Q. 3 Utrum Deus sit composi-tus,T38rb.

    Q. Utrum anima sit composi-ta ex materia et forma, T 38rb

    Q. 5 Utrum anima sit tota inqualibet parte, T 38va

    D. g q. i Utrum Filius sit alius aPatre; T sgrb.

    Q. 2 Utrum Pater et Filius etSpiritus Sanctus sint trs eter-ni, T 39va

    Q. 3 Utrum Pater sit prior Filio,T 39va

    D. 10 q. i Utrum Spiritus Sanc-tus procedat per modum nature velper modum voluntatis, T 3avb

    Q. 2 Utrum Spiritus Sanctussit proprium riomen persone, T~orb

    D. 11 q. i Utrum Spiritus Sanc-tus distingueretur a Filio, si nonprocederet ab eo, T /j.orb

    O. 2 Utrum Pater et Filius sintduo Spiratores, T ~ira.

    Diese Uebersicht drfte gengen. Sie zeigt erstens, dass sich diezweite Redaktion im Wesentlichen nach den Additiones und nichtnach dem eigentlichen Kommentar gerichtet hat. Sie zeigtzweitens, dass die Handschriften der zweiten Redaktion unvoll-

    stndig sind. Ein vollstndiges ExemplaT msste man erst ausA und B zusammensetzen.

    Hait man sich nun diesen Tatbestand vor Augen, nmiich

    unvollstndige Benutzung der Additiones und der ersten Redak-

    tion, und fragt man sich, ob die zweite Redaktion ein Werk Ja-kobs selbst ist, so wird man das wohl verneinen mssen. Denn

    wie sollte der Verfasser dazu kommen, sein igenes Werk zu ver-stmmeln ? Meine Meinung geht dahin, dassjakob frh verstor-ben ist, 1 und dass ein Mitbruder mit mehr gutem Willen als Ver-

    l. Jakobs Name findet sich nicht in der Urkunde vom 26. Juni 1303,durch dieder Konvent St. Jacques den Appell des Kocigs an ein allgemeines Konzil unter-

    A ADDITIONES

    vacat

    vacat

    vacat

    T 8ra'.

    vacat

    vacat

    vacat

    Ti/)ra

    vacat

    Ti~va

    vacat

    B

    vacatt

    vacat

    vacat

    Ba I2va

    vacat

    vacat

    vacat

    Ba i~ra

    vacat

    Ba i/).vb

    vacat

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    191/407

    JACOB VON METZ, 0. P. 189

    stand die zweite Redaktion hergestellt hat. Manmuss aiso zurBeur-

    teilimg des Mannes in erster Linie A + ~4~~MMgs heranziehen,wiedas auch Herveus in seiner Kritik getan hat.

    4. DiE BRIGEN BUCHER.

    Mein Urteil ber die Bcher II-IV muss sehr zurckhaltend

    sein, da ich nur Ba ganz in'Photographien besitze, leider nicht T.

    Auch habe ich bezglich des Textes in Paris nur Stichprobengemacht, da mir bei meinem Aufenthalt im Herbst I928 das

    literargeschichtiiche Problem der Schriften Jakobs noch nichtin seiner ganzen Verwickeltheit klar geworden war. Eins darf ich aber doch auf Grund meiner Untersuchungen sagen Zwischen

    A und B besteht hier sicher kein grosser Unterschied. Nun zu den

    Einzelheiten.Beim zweiten Buche bietet G eine Ueberraschung denn diese

    Handschrift enthlt soweit meine, Stichproben gehen nicht B,sondern A. Der Unterschied ist aber durchweg mehr stilistischerals sachlicher Art.

    T hat ein paar Eigenheiten Fr die Beantwortung der Frage,'M~~MMangelus malus a:~6~~ equalitatem divinam et sic ~6CC

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    192/407

    i ~ ARCHIVES D 'HIST OIRE DOCTR INALE ET LITT RAIR E D U MOYEN 6

    forma consecrationis sa~g"MMMssit hic est calix etc (Ba 96rb)~~M~ ~SMM convertatur in corpus Christi (Ba g8ra) T endetin d. 16, wie wir oben bereits sahen.

    5. DER QUATERNUS NOVUS UND DIE SPTERN

    BEARPEITPNGEN.a

    Wir mssen nun noch wenigstens- kurz den sogenannten

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    193/407

    JACoa VON AtBTZ,. P. 19}

    merkung Alias questiones vide in reporta-tionibus. Davon warschon oben f'S. iya) die Rede.

    7. [d. 10] C~M 10 dist. queritur, utrum Filius procedat per modumintellectus et Spiritus Sanctus per modum ~o~MM~M ~28vb-2Qvb). DieGrundlage ist Herveus, d. 10 q. 1 a. 1 u. 3.

    8. [d. Il] C'M'CS J~7 dist. queritur, utrum Spiritus Sanctus procedata Patre et Filio (2ovb-3orb). Herkunft unbekannt.

    g. Utrum Pater et .Ft/MSoweit der Inhalt des Quaternus novus, der natriich nicht auf

    Jakob von Metz zurckgeht, sondern auf einen jgnern Theo-

    logen, der das Werk des Mitbruders erganzen (i-Q, 11) und

    verbessern (10) wollte. Die ausgiebige Benutzung des HerveusNatalis zeigt seine theologische Richtung daneben ist der

    Kommentar des Romanus de Roma benutzt. Ob die Quaestionen,deren Herkunft ich nicht nachweisen

    kann,und das Plus

    ge-genuber Herveus in den brigen Fragen geistiges Eigentum des

    Kompilators ist, bleibt zweifelhaft. Jedenfalls ist dieser Kom-

    pilator nicht mit dem Schreiber S~ identisch. Das ergibt sich aus

    den vielen Fehlern im Text.Die Bedeutung des (~M~~MMS novus liegt natrlich darin, dass

    er zeigt, wie Jakobs Werk weiterwirkte. Sein Kommentar wurde

    gewissermassen Schuleigentum. Sehr interressant sind in dieserHinsicht die Randbemerkungen in T ich habe schon oben auf'das

    sic legi totaliter )) im Inhaltsverzeichnis und die andere dort

    befindliche Notiz primam opinionem ibi cepi, sed totum resi-

    duum in Ber[nardo]. hingewiesen. Auf denselben Bernarduswird am untern Rande von f. 35r verwiesen

    In hac questione ostenduntur tria, vid. primo quid est vestigium.Satis bene est, hic. Sed tamen, quod dicitur in hoc primo membroexponitur in primo membro Ber[nardi]. Secundo penes quid sumaturmelius Bernardus art. secundo. Tertio, utrum in omni creatura repe-riatur quasi idem Ber[nardus]. Sed tamen assignationem Egidiiimprobat et bene ipsum recita.

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    194/407

    192 ARCHIVES D'HISTOIRE DOCTRINALE ET UTTRAIRE DU MO~EN AGE

    Der hier zitierte Bernardus drfte der Dominikaner Bernardusde Gannato oder de Claromonte sein der sich mitAegidius Romanus

    auseinandergesetzt hat.Fol. 34v hat dieselbe Hand auf dem untern Rande die Frage

    eingetragen, utrum Deus sit cognoscibilis per creaturas, obgleichJakob dieses Problem auch behandelt (T g4vb). Leider ist derText durch Beschneidung der Handschrift verstmmelt worden.

    Wichtig ist die Quellenangabe: Hec accepi de quaterno Guil-lermi Jacobite de Bisuncio. Derselbe Benutzer trug 37r 1 Sent.d. 8 q. i a. i des Herveus ein.

    Ein anderer versah f. 35v und 36 mit Bemerkungen zwischendem Text und am Rande dieselbe Hand findet man auch sonstwieder. Sie drfte die des Schreibers Sg sein, der die Additioncsindie Handschrift eintrug.

    Der wichtigste unter den Benutzern des Werkes Jakobs istDurandus de S. Porciano. Je langer ich mich mit beiden Domini-kanern befasse, um so klarer wird mir der grosse Einfluss, den deraltre auf den jngern ausgebt, hat, ein Einfluss der sich nurdurch das Verhltnis des Lehrers zum Schler erkiarenlasst. Indem zweiten Teile dieser Arbeit werde ich zeigen, in welchenLehren Durandus von Jakob abhngig ist.Hier mchte ich hervor-heben, dass jener von diesem auch bezglich der literarischenForm beeinflusst ist. Jakobs Kommentar ist gewissermassen die

    Vorlage fr Durandus gewesen von ihm ist er ausgegangen undhat ihn durch neue Materialien, Gesichtspunkte, Fragen undBeweise bearbeitet und ergnzt. Aber der Grundstock ist JakobsWerk. Ich mchte das, um nicht weitschweifig zu werden, wenig-stens an einer Frage zeigen, nmiich an IV Sent. (C) d. 44 q. i.Durandus stellt zunchst die Frage, utrum ad hoc, quod idem homo

    resurgat, requiratur, quod /O~MM~M~CO~MSM

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    195/407

    JACOB VON METZ, 0. P.. iM

    Reihenfolge. Das in contrarium findet sich bei Jakob im corpusarticuli (Ba mra 1. 6-13). Beide verteidigen dieselbe These, quodcuicumque materie uniatur anima Petri in resurrectione, ex quoest eadem forma secundum numerum, per consequens erit idemPetrus secundum numerum . Die beiden Beweise, die Durandusformuliert, finden sich bereits bei Jakob. Der erste geht davonaus, dass die Materie reine Potenz ist und daher alle Bestimmtheitvon der Form empfngt. Jakob entwickelt diesen Gedanken inArt. i seiner Quaestio (Ba novb 1. 30-43) beide berufen sich auf

    Augustinus und Averroes. Der zweite Beweis besagt Wenn die

    ganze Einheit der Materie nicht von der Form kme, wre einLebewesen nach der Nahrungsaufnahme nicht mehr dasselbe wievorher. Durandus fasst damit zwei Gedankenreihen Jakobs (Bamra 1. 2-6 und 13-16) zusammen. Der Unterschied ist nur der,dass Jakob vom Wachstum aus argumentiert. Nach dem positivenBeweis bringen beide Einwnde gegen ihre These der zweiteund dritte des Durandus sind mit denen Jakobs identisch. DieAntworten gehen von denselben Prinzipien aus. Durandusmacht noch eine Instantia und lst sie. Am Schluss kritisierter das argumentum in contrarium, das Jakob fur vollgltig hait.Damit zeigt Durandus, dass ihn die Abhngigkeit von Jakobnicht unseibstndig macht. In formeller Hinsicht fUt einembei dem

    Studium der beiden Quaestionen natrlich auf,dass der

    Text des Durandus sorgfaltig ausgearbeitet und sehr umfangreichist, whrend der kurze Text Jakobs den Charakter der Reportationicht verleugnen kann.

    Diese Feststellung der Linie Jakob von Metz Durandus istnatrlich sehr wichtig. Bisher stand letzterer gewissermassen in a splendid isolation da. Aus dieser wird erjetzt endgltigherausgezogen. Es ist auch klar, dass bei Jakob nicht alles originellist vielmehr muss die Linie Durandus Jakob v. Metz berdiesen hinaus zurckverfolgt werden. Und hier kommen wir wieich zeigen werde zu dem bekannten, aber noch wenig erforschtenThomasschJer Petrus de Alvernia einerseits, zum alten Augus-tinismus anderseits. Somit erhalten wir eine ganze Richtung, die

    trotz der aristotelischen Grundeinstellung doch vielenLehrstzendes Aquinaten kritisch gegenbersteht. Jedenfalls kann keineRede davon sein, dass das berhmte Dominikanerkloster vonSt. Jacques in Paris gegen Ende des 13. Jahrhunderts eintrchtigsich zur Lehre des hl. Thomas bekannt habe. Man muss vielmehrwohl zwei Richtungen unterscheiden, die Thomisten und die

    Arehivesd'Histoire.?4. 13

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    196/407

    f~ ARCHIVES D'mS'fOR 'BoctRiNL Et HffRARE DU MOYEN AGE

    Ajtitithomisten; oder Vielleicht ware es fichtiger, letztere askritische Thomisten zu bezeichnen.

    Um Klarheit ber diese ntwickelung zu bekommen, mussman die Sentehzehkoniinentate der Pariser Dominikaner einmal genelogisch Untersuchei, d. h. feStstellen, wie dise Werke voneinander abhngig sind. Die Aehniichkelt der einen und die Ver-schiedenheit der andrn wird diih Aufschluss ber die tatsa.chlichwirksamen StrlH.ugen gebeil.

    V. CORRECTORtUM FRTRS JACOB! METENSIS

    Nunmehr mssen wir die tait den Worten Prima d. q. 4' a. 2dicit, quod theologia a~&

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    197/407

    JACOB VON MSTZ, O. P. i9g

    (M 164 ra-vb) Zum Schluss wendet der Verfasser sich gegen ei-ne Instantia seines Gegners

    Ad instantiam dico, quod non oportet receptum semper sequiproprietates recipientis in omnibus alioquin cum quantitas recipiaturin substantia que de se est indivisibiUs, reeiperetur indivisibil)ter,cuius oppositum videmus nam quantitas, que est recepta in sub-stantia, trahit substantiam ad proprietatem suam in aliquo, se. inhoc, quod facit eam divisibilem unde in aliquibus receptum sequiturprcprietates recipientis, et in aliquibus e converse ideo non oportet,quod si virtus ista recipiatur in corpore, quod non possit nisi in ali-quid corppreum. Propositio autem illa, quod receptnm in aliquo reci-

    pitur per modum recipientis, habet suuHi jnteUectum, qui fuit pasitusin primo ~~9 ~~P~OM~ 0~ (M I~4Vb).

    Nun kommt freilieh der Verfasser im ersten Buche bei derKritik von 1 Sent, d. 8 q. Jakobs auf das gleiche Problem zu

    sprechen jedoch sagt er hier nicht mehr als in obiger Antwortauf die Instantia 2, Demnach kann sich der Hinweis nur auf den

    eigenen Sentenzenko.mnientar des Verfassers b.e~iehen und .nunlsst sich der Hinweis im Kommentar des Heryeus yeri~zieren,Hier liest man in I Sent. d.. q, 4

    Ad intellectum ergo illius propositionis communis est intelligen-dum, quod quando aliquid recipitur in aliquo, utrumque trahit utrum-

    que in aliquo ad naturam suam. Et quod dicitur, quod recipitur permodum recipientis et non per modum recepti, non sic est intelligen-dum, quod receptum in nullo retineat modum, qui sibi per se conve-nit, sed quia non omnem modum habet illud, quod in isto recipitur,quem haberet, si non esset receptum, vel quem haber~t, si esset re-

    ceptum in alio alterius conditionis. Similiter etiam potest dici de reci-piente, quod se. recipiens aliquid trahitur in aliquo in naturam re-

    cepti, et non habet omnem modum, quem haberet, si non reiperetvel si aliud reciperet quam istud

    Dieser Beweis kmite wohl fr sich gengen. Wir wollen ihn

    aber durch einen zweiten verstarken. Das Correctorium stimmtin vielen Punkt-en inhaitlich ~ind wrtiich mit den echten Schriften

    des Herveus berein.

    Beginsen wir mit

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    198/407

    i96 ARCHIVES D'HISTOIRE pOCTRINAL~ ET LITTERAIRE DU MOYEN AGE

    Frage, M~M~M divinis sint ~M~s.~oc~ssto~s realiter distincte.

    Jakob stellt die These auf, die Durandus spter wiederholt Tertia decima d. q. prima a. 30 [dicit], quod generare et spirare,generari et spirare realiter distinguntur (M i~ova). Nachdemder Kritiker die Begrndung Jakobs kurz. angefhrt hat, erhebter seine Bedenken. Was nun folgt, stimmt fast wrtiich mit desHerveus I Sent. d. 13 q. 2 a. 2 berein, wie bereits die folgendeEinteilung zeigt

    Herveus

    Nunc restat ponere positionem,

    quam credo veram. Ad cuius maio-rem evidentiam primo ponendesunt quedam distinctiones se-cundo accipiende conclusiones pro,-bande per ordinem tertio pro-babuntur.

    Co~~C&~MMM

    Sed illud non videtur habere

    veritatem. Ad habendum igitur,quomodd processiones distin-guntur in divinis, primo ponendesunt quedam distinctiones 2conclusiones probande 3 earumprobationes (M l5ova).

    Nicht bloss dise Einteilung, sondern fast der ganze Text der

    q. 4 (M i~ova 1. 44 bis i~irb 1. g) stimmt fast wrtiich mit demdem Artikel des Herveus berein 1.

    [Q. 6] Decima septima d.[q. 3]a. &

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    199/407

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    200/407

    t88 ARCHIVES D'HISTOIRE DOC')TRtNA!;E,ET !TTRA!RE DU MOYEN AGE

    Herveus (43vb)

    Quantum ad 3m, quid se. per-sona significet in divinis, utrumsc. persnam vel relationen, pr-mitto trs conclusiones proban-das. in divinis (44ra 1. 9)

    Cp~~c

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    201/407

    JACOB VON METZ, 0. P. 199

    Sed hoc non videtur verum.Ideo est alia opinio, dicens,

    quod illa est vera et propriaPater et Filius diligunt se Spi-ritu Sancto. Dicunt tamen, quoddiligere potest teneri duplicitervel essentialiter vel notionaliter.

    Die Darlegung dieser Ansicht ist bei beiden fast gleich.

    (28va) Sic ergo non est veranec consimiles, si diligere diceturnotionaliter.

    Jetzt bringt Durandus eine Evasio Sed ad hoc respondentquidam. Spiritu Sancto . Das ist nun genau der Abschnitt, in

    dem Herveus, 1 Sent. d. 32 q. i a. und Correct. I Sent. q. 12 berein-

    stimmen. Die Evasio ist also auf jeden Fall von Herveus. Hat Duran-dus sie aus dem Kommentar oder aus dem Correctorium ? Meines

    Erachtens aus dem Correctorium i) Wie wir gezeigt haben, folgtDurandus in dieser Quaestio den Darlegungen des Jakob von

    Metz wenn er nun von einer Responsio des Herveus spricht, so

    kann das nur eine Kritik der Gronde Jakobs sein, und die liegtnicht in dem Kommentar des Herveus vor,wo der Abschnitt ohne

    jede polemische Absicht geschrieben ist, sondern in dem Correc-

    ~M

  • 8/8/2019 Archives d'histoire du Moyen Age (E. Gilson) - 1929-1930

    202/407

    200 ARCHIVES D 'H ISTOIRE DOCT RINALE ET LITT RAIR E D U MOYEN AGE

    tiam sed in aliud per suppositum.[Generatio enim et spiratio di-cunt transitum in aliud supposi-tum a generante et spirante, nonsic intelligere et velle.] Quedamautem sunt, que simul dicunttransitum realem cum transi-tu rationis..

    fehlt.] Quedam autem sunt quedicunt transitum realem et trans-itum rationis simul.

    Aus diesen beiden Grnden ergibt sich mit ausreichender Sicher-

    heit, dass Durandus die Evasio aus dem Correctorium entnommenhat. Nun knnte jemand einwenden Da der Verfasser der Evasionicht genannt wird, so ist noch garnicht bewiesen, dass Durandus

    den Herveus fr den Urheber des Co~~o~M?MShait. Die Antwortist nicht schwer. In der Kritik der Evasio sagt Durandus Itemistud dict