Uvod

Iako je ve} po o dav na uo ~e na va` nost car ske od lu ke da seRi je ci do di je li sta tus »slo bod ne luke« (1719.), te su po zna tii broj ni pla no vi gra da i luke, kao i pro jek ti ur ba ni sti~ kog ra -zvo ja Ri je ke u 18. sto lje }u, nije jo{ do kra ja istra ̀ e na vo de -}a ulo ga in ̀ e nje ra An to na Gnam ba, vi {e de set ljet nog vo di te -lja gra di telj skog ure da Ri je~ ko ga gu ber ni ja. Tek osno va niGu ber nij (1776.), pro du ̀ e na ruka sre di{ njih ugar skih vla sti, imao je pr ven stve no za da }u da iz gra di mo der nu luku i dapo dr ̀ a va ra zvoj dr ̀ av ne gos po dar ske izvo zne po li ti ke. Utim je na sto ja nji ma vrlo va` na ulo ga pr vih mo der nih ri je~ kihpro jek ta na ta i gra di te lja.

Iako se ve} i Rad mi la Ma tej ~i} po do sta ba vi la ri je~ kim pro -jek tan ti ma i gra di te lji ma s kra ja 18. sto lje }a, te su se nji maba vi li i dru gi istra ̀ i va ~i, po put Ivy Len ti} Ku gli i Ras tkaSchwal be1, bi tan je uvid u Gnam bov rad omo gu }en pro na la -skom vrlo za ni mlji ve gra |e, pla no va i na cr ta za iz grad nju nove ri je~ ke luke i pro mi {lja nja o iz grad nji pro met ni ca pre -ma sje ve ru, u Ma |ar skom dr ̀ av nom ar hi vu u Bu dim pe {ti(Mag yar Országos Levéltár).2

Taj je ma te ri jal ko ri {ten i za rad na pro jek tu Ada mi }e vo doba 1780.-1830., u or ga ni za ci ji Mu ze ja gra da Ri je ke, kojije upra vo do vr {en »mo no graf skom tri lo gi jom« – Ada mi }e vo doba 1780.-1830., Doba mo der ni za ci je, 1780.-1830. i Te me -lji mo der ne Ri je ke, 1780.-1830. Tri knji ge ve li kog for ma ta suku pno vi{e od de vet sto stra ni ca i oko pet sto ti na ilu stra ci -ja, objav lje ne u ras po nu od pro sin ca 2005. do ruj na 2006., daju kom plek san uvid u ri je~ ke, hr vat ske i eu rop ske pri li ke toga doba.3

Gnambov sam rad u okvi ru ovo ga pro jek ta izlo ̀ io u uvod -nom di je lu tek sta o gra di telj skom radu An dri je Lju de vi taAda mi }a (1766.-1828.), koji je za po ~eo svo ju gra di telj skuka ri je ru upra vo u Gnam bo vu gu ber nij skom ure du.4

Na osno vi tih sam ma te ri ja la odr ̀ ao i izla ga nje o Gnam buna Kon gre su po vje sni ~a ra umjet no sti Hr vat ske u Za gre bu ina pi sao ovaj rad, koji se usre do to ~u je na Gnam bo ve na po reza iz grad nju »in fra struk tu re«, pri je sve ga nove ri je~ ke luke ina ro ~i to na iz grad nju pro met ni ca koje Ri je ku tre ba ju po ve -za ti s unu tra{ njo {}u, kao klju~ nom stra te{ kom pri o ri te tu.

Stoga se u ovom radu ne ba vim po seb no Gnam bo vim ur ba -ni sti~ kim ra zvoj nim pla no vi ma i pro jek ti ma za po je di ne,

uglav nom dr ̀ av ne zgra de u Ri je ci (Gu ber nij ska ku}a, pla -no vi za pre u re |e nje au gu stin skog sa mo sta na i dru gi).

Habsbur{ka po li ti ka 18. sto lje }a iza bra la je 1719. Ri je ku zajed nu od stra te{ kih dr ̀ av nih izvo znih sre di {ta. Za pra vo, upr vim je pre mi {lja nji ma oko iz bo ra po god ne luke iz bor paoupra vo i samo na Ri je ku, no do go di lo se da je car Kar lo VI.sta tus »slo bod ne luke« do di je lio i Tr stu, koji je usko ro be~ -kom dvo ru po stao va` ni ji i po stao vo de }om car skom lu kom.^ak je i Ri je ka sre di nom sto lje }a pod vr gnu ta no vo o sno va -noj tr {}an skoj »Tr go va~ koj in ten dan ci«, uprav nom sre di {tuAu strij sko ga pri mor ja, koje se`e sve do Kar lo ba ga i pod po -seb nom je pa ̀ njom Dvor ske ko mo re, za du ̀ e ne za uprav lja -nje gos po dar stvom i po ti ca nje izvo zne tr go vi ne.

Slijed ve li kih dvor skih, a to zna ~i dr ̀ av nih, gos po dar skiham bi ci ja izrav no po ti ~e vi zi je ra zvo ja Ri je ke. Kako je ini ci -ja ti va car ska, i prvi su pro jek tan ti i gra di te lji car ski – Mat -thi as (Mat he us, Ma ti ja) An ton We iss, pu kov nik i {ef car skoggra di telj skog ure da, i nje gov te ren ski ri je~ ki iza sla nik i po -sli je ri je~ ki zet An to nio de Ver ne da. Upra vo oni ve} 20-ihgo di na 18. sto lje }a prvi pla ni ra ju iz grad nju no vo ga tr go va~ -kog gra da, lu~ ko ga su sta va i ra zvoj ko mu ni ka ci ja sa za le -|em. Ta tri glav na i vrlo ve li ka za dat ka po stav lje na u sa mompo ~et ku osta li su pri o ri te ti vi{e od dva i pol sto lje }a, sve doda nas. Od am bi ci o znih pla no va po do sta je i izve de no ve} upo ~et ku, pri je sve ga car ski la za ret na Braj di, tada po da lje odgra da, uz [ku rinj ski po tok. Bio je to ci je li kom pleks za izo -la ci ju bro do va, po sa de, tr go va ca i robe koja do la zi iz za ra -`e nih zona – {to zna ~i da je iz gra |en man dra}, hos pi cij,skla di {te za robu, bol ni ca i – gro blje.5

Izgra|ena je i ce sta Ka ro li na koja je grad spa ja la s Kar lov -cem. Ce stom se prvi pro ve zao sam car Kar lo VI. (1728.), koji je time ini ci jal no i sim bo li~ ki po ka zao svo ju pot po runo vo me ve li kom dr ̀ av nom pro jek tu.6

Sredinom osa mna e sto ga sto lje }a prve be~ ke in ̀ e nje re, ur ba -ni ste i ar hi tek te za mje nju ju tr {}an ski, po put Vin cen za (Vin -ka) Strup pi ja, Ma xi mil li a na Fre ma u ta, Fran ces ca Sa ve riaBo no ma i osta lih koji po vre me no do la ze i obav lja ju ve li keza da }e, pla ni ra ju ra zvoj gra da (Fre ma u ta) i rade na cr te za iz -grad nju ve li ke uprav ne pa la ~e Po vla {te nog tr {}an sko-ri je~ -kog tr go va~ kog dru{ tva (Bo no mo), iz grad nju Jo ze fi ne, ce steiz me |u Se nja i Kar lov ca (Strup pi).

363

Er vin Du bro vi}

An ton Gnamb, mo der ni za ci ja ri je~ ke luke i pro met ni ca

Arhitektura 19. i 20. stolje}a

364

Posljednju ~e tvrt sto lje }a u Ri je ci ko na~ no obi lje ̀ u ju udo -ma }e ni ili do ma }i in ̀ e nje ri i gra di te lji. I ov da{ nji tr gov ci ipo slov ni lju di kra jem 18. sto lje }a po ~i nju ima ti sve sna` ni jiutje caj na ra zvoj gra da i na od lu ke koje se di je lom do no se nari je~ kom gu ber ni ju, a di je lom na sa bo ru u Po ̀ u nu (Bra ti sla -vi) i na dr ̀ av nim gos po dar skim ko mi si ja ma u Pe {ti.

Kada je 1775. car Jo sip II. po sje tio Ri je ku i Pri mor je, mo raoje ustvr di ti da se ne ra zvi ja ju do bro pr vot ne za mi sli nje go vadje da Kar la o ra zvo ju gra da i luke. Kao su vla dar svo je maj -ke Ma ri je Te re zi je, pred la ̀ e da se Ri je ka do di je li Ugar skojjer je Au stri ji o~i to ne po treb na.

Osnutak ri je~ ko ga gu ber ni ja (1776.) do i sta je dao bi tan im -puls iz grad nji naj ve }e ugar ske luke, {to zna ~i ve li kog izvo -znog tr go va~ kog ~vo ri {ta za izvoz pro i zvo da Pa no ni je, pri jesve ga ̀ ita, i to sa {i ro kih pro sto ra koji se`u sve do Voj vo di -ne i Tran sil va ni je, jer ta da{ nja jo{ ne ra zvi je na ko mu ni ka ci jas Tur skom, koja se tada pro sti re na {i ro kim ju go i sto~ no e u -rop skim pro sto ri ma od Save i Be o gra da sve do Cr no ga mora, jo{ ne po ti ~e raz mi {lja nja o isto~ nom, ri je~ nom izvo -znom putu, nego sav izvo zni pro met i sve ra zvoj ne kon cep -ci je sve do 90-ih go di na 18. sto lje }a be zi zni mno upu }u je kRi je ci, sre di {tu ta da{ nje ga – Ugar skog pri mor ja.

To za Ri je ku pri je lo mno doba, od sre di ne se dam de se tih dokra ja osa mna e sto ga sto lje }a, obi lje ̀ u je sre di{ nja li~ nost An -to na Gnam ba, ge o me tra, in ̀ e nje ra, hi dro teh ni ~a ra (sam sena zi va i »hydra u li co«), gra di telj skog in spek to ra (»is pet to retec ni co«, »Ba u in spek tor«), i glav nog in ̀ e nje ra (»di ri gen tein ge gne re«) Ri je~ ko ga gu ber ni ja.7

I Gnamb po tje ~e iz tr {}an ske gra |e vin ske upra ve, no i pri jeuprav ne re or ga ni za ci je ovih kra je va, pri je uki da nja Tr {}an -ske tr go va~ ke in ten dan ce i pri je osnut ka Ri je~ ko ga gu ber ni -ja ve} radi u Ri je ci i u Gor skom ko ta ru. Nje go va je dje lat -nost u od no su na da na{ nje obi ~a je vrlo {i ro ka; Gnamb je ige o me tar (izra |u je i po je di ne de talj ne ze mljo pi sne kar te) ipro jek tant in ̀ e njer skih za hva ta (ce sta i mo sto va), glav ni ri -je~ ki ur ba nist (izra |u je pla no ve ri je~ ko ga No vo ga gra da) a usto i hi dro teh ni ~ar (pro jek ti ra iz grad nju nove ri je~ ke luke iosmi {lja va za hva te po treb ne za re gu la ci ju Kupe za plo vid -bu).8

U kon tek stu stra te{ kih pro mi {lja nja va` nih za ra zvoj gos po -dar stva ma nje su va` ni nje go vi pro jek ti po je di nih zgra da ire do vi ti po slo vi, po put nad zo ra nad iz grad njom (is pet to retec ni co) u Ugar skom pri mor ju, kako se tada na zi va po dru~ -je ko jim uprav lja Ri je~ ki gu ber nij. Gnamb je pri je sve ga au -tor »ma kro ur ba ni sti~ kih« za hva ta, koji se od no se na stal napro mi {lja nja bo lje ga po ve zi va nja Ri je ke s unu tra{ njo {}u i utom kon tek stu tre ba ra zu mi je va ti i nje go ve grad ske, »lo kal -ne« pla no ve, koji su ta ko |er dio op }eg pla na ra zvo ja i mo -der ni za ci je ugar sko ga gos po dar stva.9

Ve li ki pla no vi za iz grad nju luke

Prvi am bi ci o zni pla no vi za ra zvoj Ri je ke, na sta li sre di nom20-ih go di na 18. sto lje }a, kon ci pi ra ni su s ci ljem osni va njastra te{ kog gos po dar skog sre di {ta na jugu Mo nar hi je, koja se

po ~i nje i na moru nad me ta ti s Ve ne ci jom, koja jo{ dr`i obli -`nje kra je ve iz me |u Tr sta i Ri je ke, ve}i dio Istre, Kvar ner -ske oto ke, kao i ci je lu Dal ma ci ju. Pro jek ti su uglav nomusmje re ni na ure |e nje po sto je }e luke u u{}u Rje ~i ne, naisto~ noj stra ni gra da, me |u tim i na vrlo va` nu iz grad nju la -za re ta s lu kom (za tvo re nim man dra }em) na su prot noj, za -pad noj stra ni, do volj no da le ko od gra da da se spri je ~i {i re njemo gu }ih za ra za.10 Tako je ve} po ~et kom osa mna e stog sto -lje }a za mi {ljen je di no mo gu} su stav od vo je nih lu~ kih po -stro je nja (pri sta ni {ta i skla di {ta), je dan za »si gur ne« i dru giza »ne si gur ne« bro do ve, te re te i tr gov ce, one koji uglav nomdo la ze s bli sko i sto~ nih ili afri~ kih oba la i mo gu }i su pri je no -sni ci za ra za.11

U tom kon tek stu tre ba shva }a ti Gnam bo va pro mi {lja nja opo god nom po lo ̀ a ju i obli ko va nju nove luke. Nje mu je me|upr vi ma ja sno da ve} ti su} ljet na upo tre ba luke u u{}u Rje ~i -ne ne za do vo lja va ve li ke dr ̀ av ne am bi ci je i da umje sto stal -no ga ~i {}e nja na no sa mu lja ko na~ no tre ba u~i ni ti ra di ka lanza o kret i iz gra di ti novu luku.

Prvi je po zna ti pri jed log za iz grad nju pot pu no nove lukesmje {te ne uz u{}e Rje ~i ne, ispred Fra nje va~ ke braj de (da -na{ nja Del ta), pri ka zan na ne pot pi sa nom pla nu gra da iz1778.,12 pa sto ga ne zna mo ni je li to ve} bila Gnam bo va za -mi sao. No nje gov je, ured no pot pi san i da ti ran, onaj do ne kleiz mi je njen i mno go ra zra |e ni ji plan, s nad nev kom od 6. li -sto pa da 1787., koji u po sve ne iz mi je nje nu obli ku osta je ak -tu a lan sve do kra ja sto lje }a.13

Gnambova je nova, umjet na luka sa za tvo re nim ba ze nom,smje {te na od mah po kraj sta re, uz u{}e Rje ~i ne, uz koju bi ta -ko |er tre ba lo oba vi ti neke ra do ve. Pred vi |e no je i da se po -sto je }i dr ve ni most pre ko ri je ke za mi je ni zi da nim koji bi segra dio ne {to ju` ni je, na po lo ̀ a ju koji bi bio na tra si ko jombi se sa gra di la nova ce sta kroz fra nje va~ ki vrt, da se bo ljepo ve ̀ e ri je~ ka sa su {a~ kom stra nom. Ta ko |er bi se malopro du lji lo i zi da nim oba la ma re gu li ra lo u{}e Rje ~i ne, {to jenu` no i zbog grad nje lu ko bra na nove luke. Luka je tre ba laima ti broj ne sa dr ̀ a je – pri je sve ga kao naj ve }i je za hvat pla -ni ra na iz grad nja ve li kog po lu kru` nog »umjet nog« lu ko bra -na, za koji nema ni ka kvih pri rod nih po god no sti, nego je po -treb no iz gra di ti na sip u du bo kom moru. Unu tar ba ze na lukepred vi |en je i po se ban man dra} (Sa nitäts Man dra chio), aope ra tiv na oba la na pro sto ru Fra nje va~ ke braj de bila bi do -bro po ve za na i s ri je~ kom i sa su {a~ kom stra nom da omo gu -}i ~im lak {u do stu pnost s ko pna i bude po god na za iz grad -nju skla di{ nih zgra da i otvo re nih sto va ri {ta.

Gnamb je do bro ra zra dio i cje lo ku pno funk ci o ni ra nje lu~ kogsu sta va i osmi slio pro sto re i objek te za zdrav stve nu za {ti tu,odr ̀ a va nje reda i obra nu luke od na pa da s mora. Uz sa ni tet -ski man dra} pred vi |e na je iz grad nja i »sa ni tet skog ka si na«(Sa nität Ca si no), {to se mo`e shva ti ti i kao uo ~a va nje va` no -sti lu~ ke zdrav stve ne slu` be i kao pre u zi ma nje di je la ob ve -za la za re ta na Braj di. Na da lje je pla ni ra na iz grad nja broj nih»za {ti tar skih« obje ka ta za nad zor i ~u va nje luke – stra ̀ ar ni -ca man dra }a, stra ̀ ar ni ca za lu~ ke stra ̀ a re (»sol da te«) te jo{i stra ̀ ar ni ca za voj sku i mala stra ̀ ar ni ca uz Rje ~i nu.

E. Dubrovi}, Anton Gnamb, modernizacija rije~ke luke i prometnica

365

Od obram be nih obje ka ta pred vi |e ne su dvi je utvr |e ne bit ni -ce, sva ka na svo joj stra ni po do sta uskog »pro cje pa« – pro la -za kroz pr sten lu ko bra na, koji osta je je di ni ulaz u ve lik i pro -stran glav ni lu~ ki ba zen.14

Unutar glav ne luke, na di je lu ope ra tiv ne oba le uz Rje ~i nu,pred vi dio je i iz grad nju bro do gra di li {ta, koje na zi va »ar se -na lom za grad nju bro do va«. Nije za bo ra vio ni du hov nuokre pu, pa je ~ak pred vi dio i cr kvu za po mor ce.

Uz pla ni ra nje iz grad nje ve li kog lu~ kog ba ze na na po lo ̀ a ju koji iza zi va broj ne te{ ko }e i izu zev bli zi ne gra da nema ni ka -kvih pri rod nih po god no sti, Gnam ba luka i da lje za ni ma kaosu stav vi{e od vo je nih po go na, pa tako pred vi |a i novo dis -lo ci ra no pri sta ni {te za »ra su te te re te« koje smje {ta po do staizvan gra da i po sve od vo je no od glav ne luke – na Mla ki, naza pad noj stra ni gra da, na pre dje li ma gdje su na pri je la zu sto -lje }a ve} po ~e li ni ca ti prvi pro i zvod ni po go ni, a uz njih i prve stam be ne vile.15

Gnambov pri jed log za pri sta ni {te na Mla ki, na ce sti za Pon -sal, nije oso bi to am bi ci o zan, no za ni mljiv je kao jez gra mo -gu }e od vo je ne luke i kao dalj nje ra zvi ja nje lu~ kog su sta va s vi{e od vo je nih je di ni ca.16

Na po dru~ ju Mla ke, kao ni pred gra dom, ta ko |er nema ni ka -kva pri rod nog za klo na ili za lje va koji bi pru ̀ a li si gur nost iolak {a va li iz grad nju si gur ne luke, ali tu nije ni za mi {lje nani ka kva am bi ci o zni ja grad nja, nego samo oma nje pri sta ni {teza pre to var uglje na i dr ve ne gra |e.

No pri jed log iz grad nje pri sta ni {ta za pre to var uglje na i dr ve -ne gra |e ipak pod sje }a da je to prva za mi sao o lu~ kim po go -ni ma na tome pre dje lu. Pri sta ni {te je, osim obal nom ce stom,tre ba lo po seb nim od voj kom biti po ve za no i s »glav nom ce -stom« (na zi va nom i Nje ma~ kom ce stom) koja kroz Po stojn -ska vra ta vodi pre ma Lju blja ni i Au stri ji.

Od izrav nih je lu~ kih »ure |a ja«, uz ve} po sto je }u ku}u na -mi je nje nu za nad zor ni kov stan, pred vi |e no samo ure |e njeoba le no vim na si pa va njem i iz grad nja dr ve no ga gata (pa la -de) za pri sta ja nje bro do va. Is pr va bi se gra di lo samo jed noskla di {te za ugljen i dr ve nu gra |u, no pred vi |e na je mo gu} -nost gra |e nja dru gog skla di {ta jed na ke ve li ~i ne, s jed na kimpo god no sti ma za pre to var. Uz si tu a cij ski plan koji pre do ~u -je ras po red zgra da i uda lje nost od la za re ta, Gnamb je na cr -tao i pre sjek dvo e ta` nog skla di {ta, u ko jem bi se iz sta ti~ kihra zlo ga pri ze mno skla di {tio ugljen, a na katu dr ve na gra |a.

Iako je naj va` ni je rje {e nje Gnam bo va pla na pri jed log za iz -grad nju glav ne luke na »Fra nje va~ koj braj di« (koju Gnam -bov plan zove fra nje va~ ki vrt – Fran cis ca ner Gar ten, a za -pra vo je da na{ nja Del ta), uz sta ru luku u u{}u Rje ~i ne, u ko -joj bi mo gli pri sta ja ti i ve li ki bro do vi, sva ka ko je va` na ~i -nje ni ca da Gnamb kao isku san ur ba nist uvi jek pro mi {lja luku kao slo ̀ en su stav, koji mora biti dio jo{ op se` ni jeg pro -met nog i tr go va~ kog su sta va. No nje gov vrlo am bi ci o zanpro jekt koji pred vi |a po ~e tak ra do va ve} slje de }e 1788.ostao je za u vi jek i u pot pu no sti ne o stva ren. Mo` da su ve li -ka ula ga nja u ure |e nje pro met ni ca pre ma Pa no ni ji us po ri lagrad nju ri je~ ke luke. Tre ba se i pri sje ti ti da su na kon po ~et -nog uzle ta Ri je ke kra jem 18. sto lje }a vrlo brzo na stu pi la

te`a vre me na i mno go ne po god ni je pri li ke, koje su bit no us -po ri le gos po dar ski ra zvoj. Fran cu ske Ilir ske pro vin ci je(1809.-1813.) ima ju dru ga ~i je pri o ri te te, a za vri je me novedo mi na ci je »na sljed nih« au strij skih ze ma lja (1813.-1822.)po red tr {}an ske nema po tre be za ri je~ kom lu kom.

U sva kom slu ~a ju »Gnam bo va luka« nije ni kad izra |e na, au vri je me no vih ra zvoj nih im pul sa po ~et kom 20-ih go di na19. sto lje }a, uo~i po nov nog pri pa ja nja Ri je ke Ugar skoj, jav -lja se nova za mi sao An dri je Lju de vi ta Ada mi }a, ne ka da{ nje -ga Gnam bo va su rad ni ka, da se ve li ka luka ne gra di uz u{}eRje ~i ne, nego pred sa mim sta rim gra dom, i da se ko na~ nopo sve od ma kne od u{}a koje osta je ne po god no sve do po lo -vi ce 19. sto lje }a, kada je Rje ~i ni pro mi je njen tok a do ta da{ -nje u{}e pre tvo re no u ka nal. Ta }e »Ada mi }e va« luka ka sni -je do i sta biti iz gra |e na, ali }e tre ba ti pri ~e ka ti jo{ koje de set -lje }e.17

Pro mi {lja nja o iz grad nji pro met ni ca

Od sve je {i ro ke Gnam bo ve dje lat no sti naj va` ni je hva ta njeuko {tac s ve li ~i nom za hva ta koji su se na me ta li nje go vu vre -me nu – jer ga nisu uspje li ri je {i ti nje go vi pret hod ni ci. Na -mje ra da se Ri je ka do brim pro met ni ca ma ~vr sto po ve ̀ e sasje ve rom, bila je ostva re na tek dje lo mi~ no, ce stom Ka ro li -nom koja se po ka za la i pre u skom i pre str mom te je bila podstal nom op sa dom raz boj ni ka. Novi je, pak, tr go va~ ki grad,sa svim po treb nim po slov nim in sti tu ci ja ma, u pret hod no doba tek na zna ~en na pla no vi ma gra da. A na mje ra da se iz -gra di nova, mo der na i ve li ka luka na kon iz grad nje La za re ta nije da lje na pre do va la.

Mladi ali spo so ban ge o me tar ve} 1770. obav lja iz mje re uRav noj Gori i Sta roj Su {i ci (tada Most Su {i ca) u pre dje li ma kuda je pro la zi la Ka ro lin ska ce sta, te je izra dio i kar tu s pre -ci zno ozna ~e nom kon fi gu ra ci jom tla. Kar ta se ra di la za po -tre be pro jek ta nove ce ste iz me |u Su {i ce i Rav ne Gore, takoda se Gnamb ve} tada upo znao s klju~ nim pro ble mi ma ko -mu ni ka ci je Ri je ke sa za le |em i te{ ko }a ma koje o~e ku ju tr -gov ce iz unu tra{ njo sti koji ̀ ele izve sti svo ju robu. Vje ro jat -no je ve} tada upo znao i jo{ sje ver ni je pre dje le, po dru~ ja uz Kupu i Savu, koja je i ka sni je obi la zio, kao i Kar lo vac, za koji je ra dio i neke pro jek te, po put na cr ta mo sta i stra ̀ ar ni -ce (1785.).18

Gnambova je dje lat nost se za la od Ri je ke do Kar lov ca i taj jeklju~ ni dr ̀ av ni pro met ni smjer pre ma unu tra{ njo sti jed na odnje go vih naj ve }ih bri ga, te pri li ke ga tje ra ju da se ne pre sta -no za o ku plja ra zvo jem pro met ni ca tim pu tom.

Otkad je do vr {e na Ka ro li na (1728.), vi dje lo se da ce sta nosimno ge pre pre ke i da ne za do vo lja va po tre be »tr go va~ ke ce -ste«.19

Pojedini su se di je lo vi od po ~et ka mo ra li po bolj {a va ti, a rano su po ~e la i vrlo ra zli ~i ta pro mi {lja nja o pro na la ̀ e njunaj bo ljih mo gu} no sti za una pr je |e nje pro me ta kroz ve li kepri rod ne pre pre ke Gor sko ga ko ta ra.

Ve} se 80-ih go di na 18. sto lje }a in ten zi vi ra la ra spra va o iz -grad nji ka na la koji bi glav na sre di {ta Mo nar hi je spa ja li s lu -ka ma na Ja dra nu. Am bi ci o zni je in ̀ e njer J. F. Ma i re, hi dro -teh ni ~ar i ge o graf, izra dio ~i tav su stav ka na la koji bi se kaokr vo ̀ il ni su stav ra di jal no {i ri li od Be~a, » srca Eu ro pe«, donaj u da lje ni jih pre dje la i oba la – a po seb no do po mor skih luka. Je dan je ka nal bio za mi {ljen i do Tr sta, a dru gi, pri ka -zan u Ma i ro vu atla su na po seb noj Hi dro graf skoj kar ti ze ma -lja au strij ske ku}e (Car te hi dro gra fi que des Etats de la Ma i -son d’ Au tri che), se zao je od Be~a do Kra lje vi ce!20

Kanali su tre ba li biti `e lje zni ca osa mna e sto ga sto lje }a! Pla -no va je bilo mno go, ali ve }i na je, ~ak i onih izve di vih, osta -la samo na pa pi ru. No pla ni ra no ih je i po do sta go to vo ne i -zve di vih, po put onih koji su s po mo }u mno go broj nih usta vai kom pli ci ra nih ure |a ja htje li am bi ci o zno pre ko ra ~i ti s jed nena dru gu stra nu Alpa. Od svih ka na la koji su pla ni ra ni iz me -|u Be~a i mora me|u ri jet kim je izve de ni ma ne ve li ka di o ni -ca do Be~ kog No vog Mje sta!

U tom op }em odu {ev lje nju ka na li ma kao naj mo der ni jim rje -{e njem za pri je voz robe, koje po ve zu je mor ske i ko pne nepu to ve, neki su pla no vi se za li i do Ri je ke, oso bi to ot kad je grad u ugar skom po sje du. Ve} se po ~et kom 70-ih go di na 18.sto lje }a po ~e lo raz mi {lja ti o re gu la ci ji Save i Kupe, a 1785.ka na li ma i ri je ka ma kao pro met nom rje {e nju po ~i nje se ba -vi ti i Ri je~ ki gu ber nij. No ve} po ~et kom 90-ih, uz sje ve ro ja -dran ske kon ku ren te, po jav lju je se i nova opa snost – noviizvo zni smjer. Put ri je ka ma do no vo o sno va ne luke Ode se idru gih cr no mor skih luka, na kon skla pa nja mira iz me |u Au -stri je, Ru si je i Tur ske, ~ini se vrlo po god nim i za izvoz ugar -sko ga ̀ ita, pa ~ak i je dan obli ̀ nji tr go vac, Kar lov ~a nin Va -len tin Gol lner, ve} 1791. me|u pr vi ma agi ti ra za taj put,sma tra ju }i pre ve li ki ma te{ ko }e koje se na me }u i na takokrat koj uda lje no sti kao {to je ova iz me |u Kar lov ca i Ri je -ke.21

O oz bilj nom po mi {lja nju dr ̀ a ve – Ugar ske za jed no s Hr vat -skom – da ra zvi ja isto~ ni, ri je~ ni put izvo za, svje do ~i i za da -tak {to ga je Gnamb po vje rio svo me su rad ni ku Ada mi }u, koji je lje ti 1795. po za dat ku pu to vao Sa vom, Du na vom imo rem sve uo ko lo do Ri je ke, da od va gne te{ ko }e ko pne ne veze iz me |u Pa no ni je i Ri je ke s oni ma koje do istih sre do -ze mnih odre di {ta vode isto~ nim ri je~ nim pu tom.22

Adami} je s u{}a Du na va po slao iz vje {taj s kal ku la ci jom iz koje pro i zla zi da je na putu od Pa no ni je do Ge no ve, sre di {tasre do ze mne tr go vi ne `i tom, tro {ak go to vo isti pu tu je li sepre ko Gor skog ko ta ra do Ri je ke ili ri je ka ma do Cr nog mora.No bit na je pred nost, sma tra Ada mi}, da u pr vom slu ~a ju no -vac osta je kod ku}e, da na uslu ga ma i pri je vo zu za ra |u ju na{i lju di, a ne tur ski po da ni ci!23

U tako opa snoj po li ti~ koj kli mi sklo noj da pre u smje ri tr go -va~ ke pu te ve, Ri je ~a ni mo ra ju ne {to po du ze ti ne ̀ ele li osta -ti po sve mar gi na li zi ra ni i is pa sti iz uta kmi ce. Sto ga nije slu -~aj no da su ri je~ ki tr gov ci i stru~ nja ci na opa snost od go vo -ri li vrlo sna` no i mje ro dav no – sa sta vi li su vi{e is cr pnih i te -me lji tih pri jed lo ga i ela bo ra ta ko ji ma obra zla ̀ u kon cep ci jera zvo ja gos po dar stva, tr go vi ne i izvo za pre ko ri je~ ke luke

(neki su pri jed lo zi ~ak i ti ska ni) i pre da li ih 1791. tr go vin -skom po vje ren stvu Po ̀ un skog sa bo ra.24

Me|u naj za ni mlji vi ji ma je Gnam bov pri jed log – Raz mi {lja -nja o pre du vje ti ma za uspje{ ni ju tr go vi nu Ugar skog kra ljev -stva pre ma ta ko zva nom Ugar skom pri mor ju. (Rif fles si o niso pra l’ ag gi e vo lez za d’ un piu van tag gi o so Com mer cio dalRe gno d On ghe ria ver so si det to Lit to ra le on ga ri co, Fi u me,10. gi u gno 791).25 Iako je po ziv za pod no {e nje pri jed lo gabio upu }en pri je sve ga tr gov ci ma, Gnamb se osje }ao po zva -nim i sma trao da ima {to re}i – ne o sa moj tr go vi ni, nego opre du vje ti ma za nje zin ra zvoj, pr ven stve no o ko mu ni ka ci ja -ma i ma kro ur ba ni sti~ kim za hva ti ma – o ce sta ma i ri je~ nimpu to vi ma koji }e Ri je ku ~vr {}e po ve za ti s unu tra{ njo {}u iomo gu }i ti ne sme tan pro tok robe.

Upravo se tih go di na sve vi{e ra sprav lja o go to vo ne sa vla di -vim te{ ko }a ma ce stov nog pro me ta sta rom ce stom, Ka ro li -nom, koja se de set lje }i ma be zu spje{ no po prav lja. Gnambve} ima po god nu kli mu za pro mi {lja nje ri je~ nog pro me ta kroz Gor ski ko tar sve do Kar lov ca, pa ga u svom pri jed lo guobra zla ̀ e mno gim pred no sti ma. Svo je je op {ir no izla ga njena mi je nio po li ti ~a ri ma, po slov nim lju di ma i tr gov ci ma. Sto -ga ela bo rat nije ni ~im ilu stri rao – kako bi smo to o~e ki va li odjed nog in ̀ e nje ra. No pri jed log je te me lji to ra zra dio i, za la -`u }i se za iz grad nju no vih ce sta i re gu la ci ju ri je ka za plo vid -bu, vrlo su stav no na veo sve te{ ko }e puta od Ri je ke do Kar -lov ca, a po seb no sve pre pre ke {to se po jav lju ju iz me |u Bro -da i Kar lov ca, po ka zu ju }i ko li ko te me lji to po zna je te kra je -ve koje je ve} dav no upo znao kao mlad »te ren ski rad nik«.Pod sje tio je na sve pli }a ke i sve br za ce, ka ska de, mli no ve ipre gra de {to se na la ze na bu du }em plov nom putu, kao i pod -sje tio na mo ~var ne pre dje le koje bi tre ba lo isu {i ti i me li o ri -ra ti.

Naveo je i sve tro{ ko ve {to bi ih izi ski va li ve li ki za hva ti, alita ko |er i da je sva ko novo rje {e nje bo lje od ne po treb nog ula -ga nja u Ka ro li nu. Sto ga hva li i ce stu koju je no vom tra som,od Ri je ke do Bro da na Kupi, ve} do tad bio pro jek ti rao pot -pu kov nik Fi lip Vu ka so vi}, a koja }e biti mno go po god ni jaza pro met od sta re ce ste. No Gnamb se pr ven stve no po sve -}u je ri je~ nim pu to vi ma. Upu stio se i u izra ~u ne ko ji ma je htio po ka za ti u{te de koje }e tr gov ci ima ti pu tu ju li bu du }imvo de nim pu tom, u od no su na pu to va nje ta da{ njom ce stom,ko joj ne do sta ju i broj ne nu` ne uslu ge jer pro la zi te{ ko pro -hod nim, ri jet ko na se lje nim i ne go sto lju blji vim pla nin skimkra je vi ma ko ji ma ha ra ju raz boj ni ci. Kao je dan od po sljed -njih ar gu me na ta u pri log iz grad nji vo de nih pu to va, upe re nihpro tiv Ka ro li ne, upo tri je bio je po tre san po da tak o ta kvoj ne -sta {i ci hra ne zbog koje se pri je de se tak go di na u Pri mor juumi ra lo od gla di iako je u Kar lov cu ̀ ita bilo u izo bi lju. Umi -ra lo se pri je sve ga zato {to ga nije bilo mo gu }e do pre mi ti udo volj nim ko li ~i na ma. Sto ga se Gnamb, po sve u duhu pro -svje ti telj skog i fi lan trop skog doba, osim na po slov nu ko ristno vih pu to va u svo joj ar gu men ta ci ji po zi va i na – » op}e do -bro« (co mun bene)!

Vrlo je ja sno i to~ no pred vi dio i nove ra zvoj ne mo gu} no sti,od ko jih su se neke ostva ri le tek na kon vi{e od dva de set go -di na, na kon iz grad nje nove ce ste – Luj zi ja ne. Tvr dio je da }e

366

Arhitektura 19. i 20. stolje}a

se no vim pu to vi ma mo}i do vo zi ti hra sto vi na iz {uma ko ji maHr vat ska obi lu je, koja je to li ko po treb na za grad nju bro do -va, a koju do tad nije bilo mo gu }e do pre mi ti do bilo koje ja -dran ske luke. Obi sti ni lo se nje go vo pred vi |a nje da }e ta nova gra na tr go vi ne biti vrlo uno sna i za dr ̀ a vu i za ra zvojtr go vi ne pre ma Ugar skom pri mor ju, u ko jem }e je di no Ri je -ka biti u sta nju isko ri sti ti tu po god nost.

Na kra ju svo ga op se` nog ela bo ra ta, u ko jem se pri je sve ga dr`i svo je stru ke hi dro teh ni ~a ra, ge o me tra, Gnamb za vr {a vari je ~i ma koje i pod sje }a ju na nje go vu ulo gu vo de }e ga ri je~ -kog ur ba ni sti~ kog pla ne ra: »Tko ne mo`e uvi dje ti vi{e negohit nu po tre bu da se, pri je nego {to se po duz mu ve li ki ra do -vi, izra di ge na ral ni plan da bi se po sli je mo glo ra do vi ma pri -stu pi ti raz mjer no po tre ba ma i za slu ga ma sva ko ga mje sta?Ina ~e po sto ji opa snost izla ga nja po vr{ nim i be sko ri snimtro{ ko vi ma.« Gnamb je svo ju sud bi nu ve zao uz Ri je ku i pro -`i vio u njoj vi{e od tri de set go di na (do smr ti 1806.) i, uzbroj ne ne re a li zi ra ne pla no ve za ra zvoj gra da i luke, ipak mo -der ni zi rao grad, za tr pao ro vo ve (1780.) i sru {io grad ske be -de me, obli ko vao osno vu da na{ nje ga Kor za te sa gra dio Gu -ber nij sku pa la ~u i vi{e ku}a imu} nih tr go va ca. Sto ga seiskre no sa ̀ i vio s gra dom u us po nu, koji ga je udo mio i omo -gu }io mu da stva ra ve li ke pla no ve za sret nu bu du} nost. Svo -je je Re flek si je (Rif fles si o ni) za vr {io `e ljom koja mu se une mir na vre me na na po le on skih ra to va, {to su usko ro usli je -di la, nije po sve ostva ri la: da vidi »Ri je ku kao grad u ko jem}e pro cvje ta ti tr go vi na«.26 No zato je ipak us pio po sta vi tiosno ve mo der ni za ci je in fra struk tu re, pu to va pre ma unu tra{ -njo sti i ri je~ ke luke, kao je di ne dr ̀ av ne (ugar ske) izvo zne luke.

Bi lje{ ke

1RAD MI LA MA TEJ ̂ I], Ba rok u Istri i Hr vat skom pri mor ju, u:Ba rok u Hr vat skoj, Za greb, In sti tut za po vi jest umjet no sti, 1982.,425.; IVY LEN TI] KU GLI, Ne ko li ko pla no va i pro je ka ta zgra dejav ne na mje ne u Ri je ci u dru goj po lo vi ci 18. sto lje }a, u: Go di{ njakza {ti te spo me ni ka kul tu re Hr vat ske, Za greb, 4 (1988.); 5 (1989.) iRAS TKO SCHWAL BA, Ada mi }e vo doba – naj zna ~aj ni je raz do -blje ri je~ kog ur ba ni te ta, u: Novi Ka mov, V, br. 2, sv. 15, 2005.

2Plan samt. Pro fi le der Ba u wer cke so mit Bau Si stem für das 1788.Ja hre zu ma chen an ge tra gen wird, Fi u me, 6... 8.bre 1787., An tonGnamb, Bau.ins., MOL, 512 div XIII No 845-0013.Rif fles si o ni so pra l ag gi e vo lez za d un piu van tag gi o so Com mer ciodal Re gno d’ On ghe ria ver so si det to Lit to ra le On ga ri co, Fi u me 10.gi u gno 791., An to nio Gnamb, MOL, N 104, Fasc. 9, NT. 73-c.

3Ada mi }e vo doba 1780.-1830., Ri je~ ki tr go vac u doba ve li kih pro -mje na, (prir.) ER VIN DU BRO VI], Ri je ka, Muzej gra da Ri je ke,2005.; Doba mo der ni za ci je 1780.-1830., More, Ri je ka, Sred nja Eu -ro pa, (prir.) ER VIN DU BRO VI], Ri je ka, Mu zej gra da Ri je ke,2006.; Te me lji mo der ne Ri je ke, Gos po dar ski i dru{ tve ni `i vot,(prir.) ER VIN DU BRO VI], Mu zej gra da Ri je ke, Ri je ka, 2006.

4ER VIN DU BRO VI], Iz grad nja Ri je ke, Ada mi }e vo ka za li {te i in -`e njer ske am bi ci je (po glav lje: An ton Gnamb, ur ba nist i gra di telj),u: Ada mi }e vo doba 1780.-1830., (bilj. 3), 91-109.

5Ri je~ ka luka: po vi jest, iz grad nja, pro met, (ur.) ER VIN DU BRO -VI], Mu zej gra da Ri je ke, Ri je ka, 2001.

6Ri je~ ka luka (bilj. 5)

7Ti su na zi vi, osim u do ku men ti ma, za pi sa ni i na broj nim pla no vi -ma i na cr ti ma {to ih izra |u je sam Gnamb ili nje go vi su rad ni ci.

8ER VIN DU BRO VI] (bilj. 4) i NE NAD LA BUS, Ada mi}, kup skika nal i Luj zin ska ce sta, u: Ada mi }e vo doba (bilj. 3)

9ER VIN DU BRO VI] (bilj. 4)

10MA RI JAN BRA DA NO VI], Ri je~ ki la za re ti, u: Ri je~ ka luka (bilj.5)

11Pro te klo je vi{e od pu no ga sto lje }a do iz grad nje no vog la za re ta(1833.) u po do sta uda lje noj i sto ga si gur noj uva li Mar tin {}i ca naisto~ noj stra ni gra da. Ve} po ~et kom 19. sto lje }a sta ri la za ret nije seupo tre blja vao u pra voj na mje ni iako su se ko ri sti la nje go va skla di -{ta i dru ge zgra de.MARIJAN BRA DA NO VI] (bilj. 10)

12Na la zi se u Kri eg sar chi vu u Be~u.

13 Vidi bilj. 2.

14ER VIN DU BRO VI] (bilj. 4), 99.

367

E. Dubrovi}, Anton Gnamb, modernizacija rije~ke luke i prometnica

15PE TAR PU HMA JER, Ar hi tek tu ra Tr {}an sko-ri je~ ke pri vi le gi ra nekom pa ni je 1750-1828., u: Ada mi }e vo doba (bilj. 3), 38-40.

16Uz ve} po sto je }i su stav la za re ta – ka ran te ne – koja iz ra zu mlji vihra zlo ga mora biti iz dvo je na da bi se spri je ~i lo {i re nje za ra za.

17 Prvi ra do vi na bu du }em ve li kom lu ko bra nu za po ~i nju 40-ih go di -na 19. sto lje }a, a oz bilj ni ji su za hva ti usli je di li tek 70-ih, u vri je me nove ma |ar ske upra ve gra dom.

18\UR\ICA CVI TA NO VI], Kul tur na i umjet ni~ ka ba {ti na Kar lov -ca od osnut ka tvr |a ve do 19. sto lje }a, u: Kar lo vac 1579.-1979.,Zbro nik ra do va, Hi sto rij ski ar hiv u Kar lov cu, 1979., 375.

19MLA DEN GR GU RI], Iz grad nja pro met ni ca i tr go va~ kih pu to va,u: Te me lji mo der ne Ri je ke (bilj. 3)

20NE NAD LA BUS (bilj. 8)

21U sve ̀ nju spi sa {to su ih ri je~ ki tr gov ci i stru~ nja ci 1791. do sta vi -li na raz ma tra nje Ugar skom sa bo ru, po red Gnam bo vih Rif fles si o ni,na la zi se i Gol lne ro va kon cep ci ja ri je~ no ga izvo za do Cr nog i Sre -do ze mnog mora (Ma |ar ski dr ̀ av ni ar hiv, Bu dim pe {ta – MOL).

22NE NAD LA BUS (bilj. 8)

23AN DRI JA LJU DE VIT ADA MI], Ra zla ga nja i izra ~u ni (Ri fles si ecal co li), u: Ada mi }e vo doba (bilj. 3), 167-169.

24Sa ~u va ni u Ma |ar skom dr ̀ av nom ar hi vu u Bu dim pe {ti (MOL).

25 Vidi bilj. 2.

26Rif fles si o ni (bilj. 2)

Summary

Ervin Dubrovi}

Anton Gnamb: Modernization of Rijeka’sHarbour and Traffic Routes

In the framework of an extensive project on Adami}’s times(1780-1830), the urban development of Rijeka and its har-bour, as well as the improvement of its traffic, were studiedfrom a number of aspects, but further research is still need-ed in this respect.

Land surveyor, hydro-technician (hydraulico), architect, andurban planner Anton Gnamb, the chief engineer (dirigenteingegnere) of Rijeka Gubernium, pursued the Hungarianpolicy of the city’s economic development. The strategicgoal of the state was to build a harbour and modernize thecity, which was to become the administrative, commercial,and industrial centre and a firm stronghold for the export ofHungarian goods.

Even though Rijeka was rather small, by the end of the 18th

century it had become one of the largest and most developedCroatian cities, the most important economic centre, andalso the arena of intense building activity.

Anton Gnamb came to Rijeka in 1773 at the command ofTrieste administration and remained there until his death(1806). When Rijeka became a gubernium and separatedfrom Trieste (1776), it created conditions for faster develop-ment and a competitive position with respect to the moredominant, far larger, and more successful imperial harbourof that city.

Gnamb was an architect of the »transitional« Baroque/Classicist period, which defined the last two de cades of the18th century. The question of »stylistic relations« betweenthe earlier Baroque and the oncoming Classicist architecturewould be solved only years later, when Gnamb was alreadyin decline. The most representative example of this »mixedstyle« in Rijeka is the representative Baroque/Classicistadministrative building of the Trade Association of Triesteand Rijeka (the so-called »Sugar Refinery«, designed by theyet unidentified authors in 1786). Gnamb’s most significantarchitecture achievement was the Administration Palace(Gubernialhaus), but he also designed tradesmen’s houses atKorzo and Fiumara (the Dead Canal).

However, his greatest merits were those in the fields ofurban planning and civic engineering: in his time, the citywalls around the Old Town were torn down and the »newtown« (Città nuova) was built on the place of the formerlycluttered »suburbium« – the Borghi. His projects for theconstruction of a large harbour at the Rje~ina estuary areequally important, and so were his suggestions for buildinga road and regulating the Kupa River in order to create atraffic line from Brod na Kupi to Karlovac.

Twenty more years were to pass between Gnamb’s death in1806 and the first mature Classicist achievements. As a mat-ter of fact, compared to the previous generation of »imperi-al architects« from Vienna, the building department ofRijeka Gubernium gave a far more important contribution tothe new physiognomy of the city, albeit with its urbanistinterventions and projects rather than its architecturalachievements.

368

Arhitektura 19. i 20. stolje}a

369

E. Dubrovi}, Anton Gnamb, modernizacija rije~ke luke i prometnica

Ve} kao mlad ge o me tar Gnamb radi na ce sta ma u Gor skom ko ta ru. Ova rana kar ta (1770.) sa ~u va na je u ka sni jem, sma -nje nom pre cr tu (1788.) Gnam bo va ri je~ kog »gra |e vin skog kan ce li sta« Igna ca Hol lu ba. Karta pri ka zu je kon fi gu ra ci judo li ne s okol nim bre go vi ma iz me |u Sta re Su {i ce i Rav ne Gore, te tra su Ka ro lin ske ce ste pod no Ja vo ro ve kose. Sta raSu {i ca se u to vri je me zove Most Su {i ca. (Mag yar Orszá gos Levéltár – Ma |ar ski dr ̀ av ni ar hiv, Bu dim pe {ta)

Plan »pri mor sko ga grada i slo bod ne luke« Ri je ka iz 1778. koji, uz pri kaz po sto je }e luke u u{}u Rje ~i ne, izno si za mi sao o no voj luci naisto~ noj stra ni gra da, pred Fra nje va~ kom braj dom. Plan pri ka zu je grad u pu noj {i ri ni, koju ome |u ju po sto je }a i nova luka – na za pad nomkra ju gra da man dra} la za re ta na Braj di, a na isto ku pla ni ra na glav na luka na Fra nje va~ koj braj di (»Fran cis ca ner gar tten«). Sre di {te gra -da uglav nom pri ka zu je po sto je }e sta nje i ne ko li ko tek pla ni ra nih blo ko va na oba li pred sta rim gra dom, koji je jo{ uvi jek opa san zi di na -ma i jar ci ma s vo dom, {to }e upra vo slje de }ih go di na biti za tr pa ni (1780.). (Kri eg sar chiv, Be~)

Arhitektura 19. i 20. stolje}a

370

Gnambov »ide al ni plan« Kra lje vi ce sa za le |em i ucr ta nom »glav -nom ce stom« Ka ro li nom, od voj kom za Kra lje vi cu, te ce stom za Senj i okol nim vo do to ci ma. Pri ka zan je i smje {taj ar se na la – car -skog rat nog bro do gra di li {ta. (Mag yar Orszá gos Le vé ltár – Ma |ar -ski dr ̀ av ni ar hiv, Bu dim pe {ta)

In`enjer Ma i re u tri je sve ska (Stras bo urg 1786.-1788.) tek sto vi mai op se` nim sli kov nim pri ka zi ma, kar ta ma, na cr ti ma s teh ni~ kimpo je di no sti ma ka na la i po je di nih po stro je nja (usta va), izlo ̀ io plo -vid bu od Be~a do ra znih eu rop skih mora. Unato~ te{ ko }a ma {to jeza da ju pla nin ski pre dje li, ko jih je i Ma i re svje stan jer pri ka zu je ipo do sta to~ nu kon fi gu ra ci ju tla, jed na od ka ra ta pri ka zu je i spoj iz -me |u Ja dra na i Kupe. (Kri eg sar chiv, Be~)

Ambiciozan Gnam bov plan iz 1787. ko jim pred la ̀ e grad nje u Ri je~ koj luci ti je kom sli je de }e go di ne (dio koji pri ka zu je luku u u{}u Rje ~i ne i novu »umjet nu« luku). Plan izno si na cr te – tlo crt i pre sje ke – po je di nih di je lo va op se` nog lu~ kog su sta va u kojiula zi i sta ra »pri rod na« luka u u{}u Rje ~i ne, te ve lik novi lu~ ki ba zen uz u{}e, pred Fra nje va~ kom braj dom ali i od vo je ni po gonna Mla ki, u bli zi ni La za re ta za »ra su te te re te« (ugljen) i gra |ev no drvo. Glavno bi lu~ ko sre di {te bio novi umjet no iz gra |en lu~ -ki ba zen po lu kru` nim lu ko bra nom. (Mag yar Orszá gos Levéltár – Ma |ar ski dr ̀ av ni ar hiv, Bu dim pe {ta)

E. Dubrovi}, Anton Gnamb, modernizacija rije~ke luke i prometnica

371

Odvojen lu~ ki po gon na Mla ki, na za pad noj stra ni Ri je ke (dio pla na – na cr ta koji obu hva }a ci je li »lu~ ki su stav«), pred vi |en je kao jez -gra nove luke za »ra su te te re te«, i to na dru goj stra ni gra da, na ce sti za Pon sal, u ne po sred noj bli zi ni La za re ta. Tu bi se iz gra dio pri stu -pni put koji pri sta ni {te spa ja s »glav nom ce stom« pre ma Lju blja ni i Au stri ji, te ure |e na oba la s dr ve nim ga tom (pa la da), kao dva skla di -{ta za ugljen i gra |ev no drvo. Na po seb nom pre sje ku dvo e ta` ne zgra de Gnamb iz sta ti~ kih ra zlo ga pred la ̀ e skla di {te nje uglje na u pri ze -mlju, a smje {taj da sa ka i dr ve ne gra |e na katu. (Mag yar Orszá gos Levéltár – Ma |ar ski dr ̀ av ni ar hiv, Bu dim pe {ta)

Lu~ka »stra ̀ ar ni ca«, vi{e na lik vo jar ni, pla ni ra na je na ula zu u u{}e Rje ~i ne (pro jekt 1788.). Na crt pot pi su ju glav ni in ̀ e njer Gnamb i nje -gov kan ce list Hol lub. Ona je naj ve }i objekt u si gur no snom su sta vu lu~ kog kom plek sa od ko je ga ve }i na osta je ne iz gra |e na. Uz stra ̀ ar ni -cu su jo{ tre ba le biti iz gra |e ne i nove to pov ske bit ni ce na ula zu u luku. (Mag yar Orszá gos Levéltár – Ma |ar ski dr ̀ av ni ar hiv, Bu dim pe -{ta)

372

Arhitektura 19. i 20. stolje}a

Gubernijska ku}a (Gu ber ni al Haus), iz gra |e na je pre ma Gnam bo vu na cr tu kra jem 1770.-ih (no ovaj je na crt izra |en de se tak go di na ka -sni je, 1789.). Zgra da je sre di {te upra ve tr go va~ kog i lu~ kog Gu ber ni ja. Ne pra vil na je tlo cr ta zbog ur ba ni sti~ kih uvje ta, jer je u nju uklo -plje na i ve} po sto je }a »Tr go va~ ka ku}a« (Ko mer zi al Haus). Oko unu tra{ njeg dvo ri {ta ras po re |e ne su sve po treb ne funk ci je – gu ver ne ro -vi re zi den ci jal ni pro sto ri, ure di (u biv {oj Tr go va~ koj ku}i) i po mo} ne pro sto ri je – za po slu gu, ko nju{ ni ce i spre mi {ta. (Mag yar Orszá gosLevéltár – Ma |ar ski dr ̀ av ni ar hiv, Bu dim pe {ta)

Unato~ po ja vi `e lje zni ce pro jek ti za izra du ka na la i re gu la ci ju ri je -ka ak tu al ni su jo{ dugo na kon Gnam bo vih Pro mi {lja nja (Rif fles si -o ni...), po put ovo ga pla na Ze malj ske vi{e gra |e vin ske upra ve koja1828. pred la ̀ e re gu la ci ju Kupe kod Sre di~ ko ga. (Mag yar Orszá gosLevéltár – Ma |ar ski dr ̀ av ni ar hiv, Bu dim pe {ta)

Gnamb od po ~et ka 1770.-ih pra ti pro mi {lja nja o re gu la ci ji Save i Ku pe, a 1785. Ri je~ ki je gu ber nij raz ma trao tro{ ko ve koje bi izi ski -vao pot hvat omo gu }a va nja plo vid be od Kar lov ca do Bro da na Ku -pi. Plovidba ka na li ma i ri je ka ma sma tra la se kra jem osa mna e sto gai po ~et kom de vet na e sto ga sto lje }a naj po god ni jom, te je iz toga vre -me na i naj a trak tiv ni ji od svih pri jed lo ga {i ro ko osmi {ljen i objav -ljen (1786.-1789.) su stav po ve zi va nja Be~a sa svim eu rop skim mo -ri ma pa tako i s Ja dra nom – do Kra lje vi ce. Na kon za vr {et ka rata sTur skom, po ~et kom 1790.-ih sve vi{e ja~a po mi sao na plo vid buSa vom i Du na vom do Cr nog mora i dru gih pre dje la Sre do ze mlja,pa Gnamb 1795. {a lje u izvid ni cu An dri ju Lju de vi ta Ada mi }a, no -vog kan ce li sta, da istra ̀ i »kru` no pu to va nje« ri je ka ma i mo ri ma doRi je ke. (Kri eg sar chiv, Be~)