Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΟΝ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

Η ΤΕΧΝΗ ΣΕ ΚΑΙΡΟΥΣ ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

laquoΗ τέχνη βρίσκεται παντού όπου ένα βίωmicroα χύνεται σε φόρmicroα και καταλήγει σε microορ-φήraquoBenedetto Croce

Οι ασχολούmicroενοι microε την ιστορία των οπτικών microορφών στην Ελλάδα επιλέγουν συνήθως για να περιγράψουν το σχετικό πολυδιάστατο υλικό ένα γραmicromicroικό σχήmicroα διαδοχής προσωπικοτήτων κατά τα πρότυπα φερrsquo ειπείν του κλασικού βιβλίου The Story of Art του Ernst Gombrich (εκδ Faedon) ή του νεότερου και πιο εκλαϊκευmicroένου From Giotto to Ceacutezanne του Michael Levey (εκδ Thames and Hudson) Πιο πρόσφατα εmicroφανίστη-καν microελέτες στις οποίες το βάρος δίνεται στον κοινωνικοπολιτικό περίγυρο και στην καθόλου ιστορία microε την άποψη ότι αυτή επηρεάζει άmicroεσα αν δεν διαmicroορφώνει τα καλλιτεχνικά γεγονότα Τέλος microια τρίτη προσέγγιση εστιάζει το ενδιαφέρον της στα έργα τα ίδια και από αυτά συνάγει τα όποια συmicroπεράσmicroατα Σήmicroερα η έρευνα έχει καταφέρει grosso modo να αποκαλύψει τον συσχετισmicroό του laquoδράmicroατοςraquo των microορφών προς το laquoδράmicroαraquo της ιστορίας επιτυγχάνοντας να υπερβεί τις ισχύουσες έως τώρα microάλλον επιφανειακές ερmicroηνείεςΣήmicroερα microια ιστορία της νεοελληνικής τέχνης οφείλει βεβαίως να είναι laquoελληνοκεντρι-κήraquo πρέπει όmicroως παράλληλα να απαντήσει σε κάποια κρίσιmicroα ερωτήmicroατα α) αποτελεί τmicroήmicroα της γενικότερης ευρωπαϊκής τέχνης ή συνιστά ένα αύταρκες τοπικό φαινόmicroενο β) συmicroπορεύεται microε τα ισχύοντα διεθνώς καλλιτεχνικά φαινόmicroενα και αν ναι πώς Ως ουραγός ή ως συνδιαmicroορφωτής γ) τέλος το ζήτηmicroα τοποθετείται και σε ένα επίπεδο αισθητικού πρωταθλητισmicroού Δηλαδή πόσο είναι γνωστή και σηmicroαντική η ελληνική τέχνη έξω ή πόσο αποτελεί οργανικό κοmicromicroάτι της ελληνικής κοινωνίας σε τρόπο ώστε διαmicroορφούmicroενη από αυτή να τη διαmicroορφώνει microε τη σειρά της Κάποτε τακτοποιούσαmicroε

οι ιστορικοί της ελληνικής τέχνης τα ανωτέρω ζητήmicroατα όπως-όπως διαmicroορφώνοντας microια laquoιστορίαraquo προσώπων που έδρασαν εκτός Ελλάδος παράλληλα microε την ιθαγενή σχολή και αναγνωρίζοντας εκπροσώπους λχ του κυβισmicroού ή του εξπρεσιονισmicroού και στο εσωτερικό σε έmicromicroεση όmicroως πάντα ή και άmicroεση αντιστοιχία microε τα δεσπόζοντα ρεύmicroατα του εξωτερικού (πχ η περίπτωση Μπουζιάνη)Η περίοδος του Μεσοπολέmicroου πιο συγκεκριmicroένα ανέδειξε καλλιτεχνικά microεγέθη και κυρίως καλλιτεχνικούς προβληmicroατισmicroούς που οδήγησαν την εντόπια δηmicroιουργία σε microια αληθινή χειραφέτηση microετά τη ροmicroαντική ηθογραφία και τον ακαδηmicroαϊσmicroό του 19ου αιώναΕίναι χαρακτηριστικό ότι απαιτείται πολιτική παρέmicroβαση ndashαυτή του Αλέξανδρου Παπα-ναστασίουndash για να διοριστεί αριστίνδην καθηγητής ο Κωνσταντίνος Παρθένης στη Σχο-λή Καλών Τεχνών (ΣΚΤ) η οποία έναν χρόνο αργότερα θα αναβαθmicroιστεί microε νοmicroοθετική πράξη σε ανωτάτη (ΑΣΚΤ) microε πρώτο διευθυντή της τον γαλλοθρεmicromicroένο γλύπτη Κων-σταντίνο Δηmicroητριάδη (1881-1943) τον αποκαλούmicroενο και laquoπαρισινόraquo Ο Δηmicroητριά-δης ο δηmicroιουργός του Δισκοβόλου (1927) φορέας ενός νεωτερικού πνεύmicroατος και εκφραστής των ροντενικών αποήχων στη δεκαετία του 1920 θα διαδεχθεί στην ηγεσία της Σχολής τον Γεώργιο Ιακωβίδη (1853-1932) εκπρόσωπο του πλέον κατεστηmicroένου ακαδηmicroαϊσmicroού Είναι χαρακτηριστική η απαξιωτική φράση του Κόντογλου σχετικά microε το συντηρητικό γούστο των νεόπλουτων αστών που κολακεύονται microεν να θεωρούν τον Γκρέκο συmicroπατριώτη τους αλλά δεν κατανοούν την επαναστατικότητα της τέχνης του laquoσrsquo αυτουνούς αρέσουνε στην πραγmicroατικότητα οι Ιακωβίδηδεςraquo Έτσι εκ των πραγ-microάτων ο Παρθένης εmicroφανίζεται ο κύριος εκφραστής νεωτερικών microορφών στην αυγή του νέου αιώνα και γύρω του παρατάσσονται καλλιτέχνες όπως ο Νικόλαος Λύτρας ο Πλάτων Ροδοκανάκης ο Λυκούργος Κογεβίνας ο Κωνσταντίνος Μαλέας ο Περικλής Βυζάντιος ο Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης δηmicroιουργοί που είτε επανδρώνουν την πρωτοποριακή Συντροφιά των Εννιά στην Κέρκυρα το 1914 ndashστην οποία συmicromicroετέχει και ο συγγραφέας Κωνσταντίνος Θεοτόκηςndash είτε διαmicroορφώνουν την πολυπληθέστερη και πλέον παρεmicroβατική Οmicroάδα Τέχνη το 1917 Ο Παρθένης αριστοκράτης εσωστρεφής υπερευαίσθητος απόmicroακρος εξ ιδιοσυγκρασίας ndashο Τσαρούχης ονόmicroαζε τη διδασκαλία του στην ΑΣΚΤ laquoαυστηρή σαν σουηδική γυmicroναστικήraquondash θα γίνει ο καταλύτης των καλ-λιτεχνικών εξελίξεων την περίοδο του Μεσοπολέmicroου ταυτιζόmicroενος κατrsquo αρχάς microε τον

Ο laquoΔισκοβόλοςraquo (1927) στον Κήπο του Ζαππείου στην Αθήνα

οι ιστορικοί της ελληνικής τέχνης τα ανωτέρω ζητήmicroατα όπως-όπως διαmicroορφώνοντας microια laquoιστορίαraquo προσώπων που έδρασαν εκτός Ελλάδος παράλληλα microε την ιθαγενή σχολή και αναγνωρίζοντας εκπροσώπους λχ του κυβισmicroού ή του εξπρεσιονισmicroού και στο εσωτερικό σε έmicromicroεση όmicroως πάντα ή και άmicroεση αντιστοιχία microε τα δεσπόζοντα ρεύmicroατα του εξωτερικού (πχ η περίπτωση Μπουζιάνη)Η περίοδος του Μεσοπολέmicroου πιο συγκεκριmicroένα ανέδειξε καλλιτεχνικά microεγέθη και κυρίως καλλιτεχνικούς προβληmicroατισmicroούς που οδήγησαν την εντόπια δηmicroιουργία σε microια αληθινή χειραφέτηση microετά τη ροmicroαντική ηθογραφία και τον ακαδηmicroαϊσmicroό του 19ου αιώναΕίναι χαρακτηριστικό ότι απαιτείται πολιτική παρέmicroβαση ndashαυτή του Αλέξανδρου Παπα-ναστασίουndash για να διοριστεί αριστίνδην καθηγητής ο Κωνσταντίνος Παρθένης στη Σχο-λή Καλών Τεχνών (ΣΚΤ) η οποία έναν χρόνο αργότερα θα αναβαθmicroιστεί microε νοmicroοθετική πράξη σε ανωτάτη (ΑΣΚΤ) microε πρώτο διευθυντή της τον γαλλοθρεmicromicroένο γλύπτη Κων-σταντίνο Δηmicroητριάδη (1881-1943) τον αποκαλούmicroενο και laquoπαρισινόraquo Ο Δηmicroητριά-δης ο δηmicroιουργός του Δισκοβόλου (1927) φορέας ενός νεωτερικού πνεύmicroατος και εκφραστής των ροντενικών αποήχων στη δεκαετία του 1920 θα διαδεχθεί στην ηγεσία της Σχολής τον Γεώργιο Ιακωβίδη (1853-1932) εκπρόσωπο του πλέον κατεστηmicroένου ακαδηmicroαϊσmicroού Είναι χαρακτηριστική η απαξιωτική φράση του Κόντογλου σχετικά microε το συντηρητικό γούστο των νεόπλουτων αστών που κολακεύονται microεν να θεωρούν τον Γκρέκο συmicroπατριώτη τους αλλά δεν κατανοούν την επαναστατικότητα της τέχνης του laquoσrsquo αυτουνούς αρέσουνε στην πραγmicroατικότητα οι Ιακωβίδηδεςraquo Έτσι εκ των πραγ-microάτων ο Παρθένης εmicroφανίζεται ο κύριος εκφραστής νεωτερικών microορφών στην αυγή του νέου αιώνα και γύρω του παρατάσσονται καλλιτέχνες όπως ο Νικόλαος Λύτρας ο Πλάτων Ροδοκανάκης ο Λυκούργος Κογεβίνας ο Κωνσταντίνος Μαλέας ο Περικλής Βυζάντιος ο Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης δηmicroιουργοί που είτε επανδρώνουν την πρωτοποριακή Συντροφιά των Εννιά στην Κέρκυρα το 1914 ndashστην οποία συmicromicroετέχει και ο συγγραφέας Κωνσταντίνος Θεοτόκηςndash είτε διαmicroορφώνουν την πολυπληθέστερη και πλέον παρεmicroβατική Οmicroάδα Τέχνη το 1917 Ο Παρθένης αριστοκράτης εσωστρεφής υπερευαίσθητος απόmicroακρος εξ ιδιοσυγκρασίας ndashο Τσαρούχης ονόmicroαζε τη διδασκαλία του στην ΑΣΚΤ laquoαυστηρή σαν σουηδική γυmicroναστικήraquondash θα γίνει ο καταλύτης των καλ-λιτεχνικών εξελίξεων την περίοδο του Μεσοπολέmicroου ταυτιζόmicroενος κατrsquo αρχάς microε τον

Ο laquoΔισκοβόλοςraquo (1927) στον Κήπο του Ζαππείου στην Αθήνα

ανερχόmicroενο βενιζελισmicroό και φιλοτεχνώντας στο τέλος τα σύmicroβολα του laquoνέου κράτουςraquo του Ιω Μεταξά Υπάρχει αντίφαση σε αυτό Θα το εξετάσουmicroε Απλώς ας θυmicroηθούmicroε ότι ανάmicroεσα στα δύο γεγονότα microεσολαβεί η καταλυτικής σηmicroασίας για το microέλλον του ελληνισmicroού microικρασιατική καταστροφή του rsquo22 η οποία και θα σηmicroαδέψει τότε καθορι-στικά τόσο τα πρόσωπα όσο και τις ιδέες ή τις πράξεις τους Ο Παρθένης θα χαρίσει πολύ πρώιmicroα έναν πίνακά του ένα ιmicroπρεσιονιστικό κωδωνοστάσι λουσmicroένο στο τρια-νταφυλλί φως microιας αττικής δύσης για να διακοσmicroηθεί η Λέσχη των Φιλελευθέρων ενώ αργότερα η κυβέρνηση του Ελ Βενιζέλου θα του οργανώσει τη microεγάλη του αναδροmicroική στο Ζάππειο το 1920 Εκεί θα εκτεθεί το τρίπτυχό του Ελληνική Εποποιία το οποίο περιλαmicroβάνει τον Αγώνα του Περικλέους το Βυζάντιο της Αγίας Σοφίας και τη νέα Ελλάδα του Κρητικού πρωθυπουργού Στον τρίτο microάλιστα πίνακα φτιαγmicroένο περί το 1919 εικονίζεται ο ίδιος ο Βενιζέλος Αργότερα ο Παρθένης θα αποστείλει στον φυλα-κισmicroένο Αλέξανδρο Παπαναστασίου microία microικρή σύνθεση τον Ευαγγελισmicroό microε τη φράση laquoΗ Ελλάς δεν είναι βασιλικόν τιmicroάριονraquo 25 Μαρτίου 1924 (από το δηmicroοκρατικό microα-νιφέστο του Αρκάδα πολιτικού) Επίσης σώζονται τρία πορτραίτα του Παπαναστασίου φτιαγmicroένα από τον Παρθένη και αντίστοιχα της Αριστοβούλης Λοπρέστη αδελφής του Αρκάδα πολιτικού Τα πορτραίτα τώρα του Γεωργίου Βrsquo και του Ιω Μεταξά αλλά και η φιλοτέχνηση του εmicroβλήmicroατος της 4ης Αυγούστου εντάσσονται στη σταδιακή microετα-στροφή του καλλιτέχνη προς συντηρητικότερα πιστεύω τα οποία πάντως δεν αφίστα-νται της γνωστής και πολλαπλώς εκπεφρασmicroένης πατριδολατρίας του Ας microην ξεχνάmicroε επίσης ότι το Ελεύθερο Πνεύmicroα του Γιώργου Θεοτοκά που κυκλοφόρησε στα 1929 και ο νεαρός συγγραφέας το υπέγραφε συmicroβολικά ως laquoΟρέστης Διγενήςraquo ζητούσε επίmicroονα την έξοδο από την ηττοπάθεια και την κλειστοφοβική ατmicroόσφαιρα αλλά και κάποια που θα ετίθετο επικεφαλής της ανανεωτικής προσπάθειας του έθνους

laquoΠραξικοπήmicroατα του ΧρωστήροςraquoΚατά την περίοδο του Μεσοπολέmicroου η ελληνική τέχνη ενηλικιώνεται καθώς την εκ-φράζουν δηmicroιουργοί microε υψηλή παιδεία συνείδηση ιστορίας και σαφή άποψη για τα γενικότερα καλλιτεχνικά ζητήmicroατα που απασχολούν την Ευρώπη Πρόκειται για προ-σωπικότητες όπως ο ζωγράφος Κωστής Παρθένης Κωνσταντίνος Μαλέας Φώτης Κό-ντογλου Μιχαήλ Οικονόmicroου Γεώργιος Μπουζιάνης οι χαράκτες Δηmicroήτρης Γαλάνης

Ο Π Ροδοκανάκης συmicroπερι-λαmicroβάνεται στους καλλιτέχνες

Το έργο του Κωνσταντίνου Παρ-θένη laquoΕυαγγελισmicroόςraquo ζωγραφι-

Άγγελος Θεοδωρόπουλος Ευθύmicroης Παπαδηmicroητρίου οι γλύπτες Κωνσταντίνος Δη-microητριάδης Μιχαήλ Τόmicroπρος Αντώνης Σώχος και βέβαια η εmicroβληmicroατική microορφή ενός δηmicroιουργού πρωτεϊκού σαν τον Γιαννούλη Χαλεπά ο οποίος ακριβώς κατά τη microεσο-πολεmicroική περίοδο (1918-1938) έδωσε το πιο κρίσιmicroο και βαρυσήmicroαντο έργο του όχι microόνο ζευγνύοντας δύο αιώνες αλλά και καλύπτοντας το συχνά τεχνητό χάσmicroα ανάmicroεσα στην παράδοση και τη νεωτερικότητα Παράλληλα κινήθηκαν και οι αρχιτέκτονες και στοχαστές Δηmicroήτριος και Αριστοτέλης Ζάχος Πικιώνης Πράγmicroατι αυτή η νέα γενιά καλλιτεχνών που πρωτοεmicroφανίζεται περίπου την περίοδο του πρώιmicroου βενιζελισmicroού και εν πολλοίς εκφράζει το πνεύmicroα ανατροπής και ανάτασης που ίσχυσε εκείνη την εποχή συγκροτεί παράλληλα microια συmicroπαγή οmicroάδα φορέα microοντερνιστικών ιδεών προ-σαρmicroοσmicroένη όmicroως σύmicroφωνα microε τις ανάγκες της καθrsquo ηmicroάς ανατολής Πράγmicroα που θα πει ότι η αποκαλούmicroενη συmicroβολικά γενιά του Παρθένη επιχειρεί συmicroπορευόmicroενη microε το γενικότερο zeitgeist (πνεύmicroα της εποχής) να συγκροτήσει microιαν laquoεθνική σχολήraquo βα-σισmicroένη αφενός στη νέα τέχνη που προπαγανδίζει ο καινούργιος αιώνας (Jugendstil microετεmicroπρεσιονισmicroός εξπρεσιονισmicroός) αλλά και αφετέρου στην εντόπια καλλιτεχνική παράδοση Το ίδιο επιχειρούν εξάλλου η γενιά του Σκαλκώτα στη συmicroφωνική microουσική (συχνά τονισmicroένη σε λαϊκά microοτίβα ή δηmicroώδη ακούσmicroατα) και η γενιά του Παλαmicroά στην ποίηση η οποία απαλλασσόmicroενη από την όποια καθαρολογία συνδυάζει τη δηmicroοτική λαλιά microε όλο τον ιστορικό πλούτο της ελληνικής γλώσσαςΚατrsquo ουσίαν ο Παρθένης υλοποιεί το αίτηmicroα αυτό διδάσκοντας πως laquoφως ίσον χρώmicroαraquo και microεταφέροντας στα έργα του microε σεζανική πειθαρχία τις πιο ποιητικές συλλήψεις του συmicroβολισmicroού και microια θεmicroατική microόνο ελληνοκεντρική (πρβλ τους πίνακες Τα Αγαθά της Συγκοινωνίας και Αποθέωσις του Αθανασίου Διάκου) Ο Αλεξανδρινός Παρθένης σύγχρονος του Καβάφη laquoεπιστρέφειraquo στην Ελλάδα ύστερα από microια microακρά microαθησιακή περιήγηση στη Ρώmicroη στη Βιέννη και στο Παρίσι microεταφέροντας στο συντηρητικό αθη-ναιοκεντρικό κράτος της προβενιζελικής Ελλάδας τα σκιρτήmicroατα και τον κραδασmicroό του καινούργιου Γιrsquo αυτό και το έργο του καταρχάς αντιmicroετωπίζεται microε καχυποψία συχνά λοιδορείται ενώ συσπειρώνει εναντίον του ολόκληρο το ακαδηmicroαϊκό κατεστηmicroένο της εποχής της Σχολής Καλών Τεχνών συmicroπεριλαmicroβανοmicroένηςΤο 1938 ο Παρθένης microαζί microε τον γλύπτη Μιχαήλ Τόmicroπρο και τον χαράκτη Άγγελο Θε-οδωρόπουλο θα εκπροσωπήσουν την Ελλάδα στη φασιστική Biennale Βενετίας Εκεί

Ο γλύπτης καθηγητής της ΑΣΚΤ και ακαδηmicroαϊκός Μιχαήλ

Άρα όταν microιλάmicroε για τον πρώτο νεοελληνικό microοντερνισmicroό δηλαδή αυτόν που θα γαλου-χήσει τη γενιά του rsquo30 των Εγγονόπουλου Τσαρούχη Εmicroπειρίκου Μαυροΐδη Διαmicroαντό-πουλου Άρη Κωνσταντινίδη κλπ οφείλουmicroε να αναγνωρίσουmicroε τον laquoήπιοraquo δηλαδή τον ελάχιστα διεθνιστικό και σφόδρα εθνοκεντρικό χαρακτήρα του Τηρουmicroένων των αναλογιών στον χώρο των οπτικών microορφών ίσχυσε στην πατρίδα microας κατά την εξετα-ζοmicroένη περίοδο ότι ίσχυσε microε τη δηmicroιουργία των laquoεθνικών σχολώνraquo στη Ρωσία την Ουγγαρία ή τη Ρουmicroανία στον χώρο της microουσικής Δηλαδή η ροmicroαντική εmicromicroονή στην ισχυρότατη λαϊκή παράδοση και microνήmicroη σε συνδυασmicroό microε τη χρήση ενός εκφραστικού οργάνου απόλυτα νεωτερικούΝοmicroίζω πως το microέτρο αυτού του πρώτου ελληνικού microοντερνισmicroού στα εικαστικά microετά την περίοδο microαθητείας και laquoαθωότηταςraquo του 19ου αιώνα microπορούν να δώσουν το έργο και η γενικότερη πολιτιστική παρέmicroβαση των προσωπικοτήτων του Παρθένη (1878-1967) του Κόντογλου (1895-1965) και του Γεωργίου Μπουζιάνη (1887-1959) Πρόκει-ται για δηmicroιουργούς που ενώνουν το εντόπιο microε το διεθνές και microπολιάζουν τα έργα τους microε πρωτότυπους όσο και προσωπικούς προβληmicroατισmicroούς αποσκοπώντας στην ευρύτερη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας που τους περιβάλλει Στο σηmicroείο αυτό ο ιστορικός οφείλει να διασαφηνίσει ορισmicroένα ζητήmicroατα microεθόδου Προσεγγίζουmicroε τη συγκεκριmicroένη περίοδο laquoεργοκεντρικάraquo ή την αντιmicroετωπίζουmicroε ως microια αλυσίδα προσώπων που microε το κύρος τους laquoφτιάχνουν ιστορίαraquo Ή microήπως πάλι η προτεραιότητα δίνεται στα εκκολα-πτόmicroενα καλλιτεχνικά φαινόmicroενα τις νέες ιδέες που διαmicroορφώνουν την περιρρέουσα ατmicroόσφαιρα και το γενικότερο κοινωνικοπολιτικό κλίmicroα που επηρεάζει τόσο τους δηmicroι-ουργούς όσο και τα έργα τουςΗ απάντηση πέρα από δογmicroατισmicroούς οφείλει να είναι σύνθετη δίνοντας πάντως περισ-σότερο βάρος στην τρίτη εκδοχή κυρίως επειδή αυτή αντιmicroετωπίζει την ιστορία της τέχνης και την εξέλιξη των microορφών ως οργανικό τmicroήmicroα της καθόλου ιστορίας Πόσο microάλλον που θα microπορούσε κανείς να εκκινήσει από την ιστορία των microορφών microιας συγκε-κριmicroένης εποχής για να κατανοήσει τόσο την ίδια την εποχή όσο και να ερmicroηνεύσει τους ειδοποιούς χαρακτήρες της Ο Εmicromicroανουήλ Ροΐδης οξυδερκής και καυστικός κριτικός ενοχλείται συχνά από τα laquoπραξικοπήmicroατα του χρωστήροςraquo τα οποία πάντως microια σύγ-χρονη θεωρία της τέχνης θα συστοίχιζε microε ασφάλεια προς τα σύγχρονά τους στρατιω-τικά ή πολιτικά πραξικοπήmicroατα (εφηmicro laquoΑκρόπολιςraquo 161896) Από την άλλη πλευρά

Το laquoΚαθιστό Κορίτσιraquo υδατογρα-φία του Γεωργίου Μπουζάνη

θα εκτεθεί η microικρή και η microεγάλη Αποθέωσις του Αθανασίου Διάκου που βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη Θα άξιζε να σταθούmicroε λίγο στην επικής σύλληψης Αποθέωσιν του Αθανασίου Διάκου που φιλοτεχνείται microετά το 1931 αντιδιαστέλλοντάς την microάλιστα microε τον κατά τριάντα χρόνια νεότερο αλλά εξίσου microεγαλειώδη Χριστό που επίσης εκτίθεται στην Εθνική Πινακοθήκη Στη σύνθεση αυτή ο δάσκαλος συγκεφαλαιώνει τα microέχρι τότε κεκτηmicroένα του και παρουσιάζει την κόπωση που δηmicroιουργούν ο φορmicroαλισmicroός και η εmicromicroονή στην τυποποίηση Ο πίνακας είναι συγκρατηmicroένος σε microια χρωmicroατική σουρντίνα microε κυρίαρχα τα ελεγειακά microπλε και τα ψυχρά πράσινα Τέσσερις microορφές παρουσιάζο-νται άκρως σχηmicroατοποιηmicroένες στο πρώτο επίπεδο και microε σαφή τον συmicroβολικό τους προσανατολισmicroό Από δεξιά εικονίζεται νεαρή γυναίκα microε αρχαιοπρεπή εσθήτα που ραίνει microε άνθη τον ήρωα δίπλα της Πρόκειται για την Άνοιξη η οποία επιmicroένει στη ζωική κατάφαση ακόmicroη και εκεί που διαφεντεύει ο θάνατος Ο Διάκος αναλαmicroβάνεται δίπλα της φορώντας ιερατικό χιτώνα και έχοντας τη microορφή άνηβου νέου Την προς άνω κίνηση τονίζουν οι παράλληλες ευθείες γραmicromicroές των πτυχώσεών του Τρίτο εmicroφανίζε-ται το πνεύmicroα του πολέmicroου υπεύθυνο για τη φρίκη τη θυσία αλλά και την αποθέωση το οποίο πάντως εικονογραφικά microε τον ποδήρη χιτώνα θυmicroίζει περισσότερο Αθηνά microε ασπίδα και φτερά Τον κύκλο ολοκληρώνει το πνεύmicroα της Ανάστασης microπροστά σε ανοιχτό κενοτάφιο Ψηλά η σύνθεση ολοκληρώνεται microε τον ανοιχτό ουρανό και τη συναυλία των Αγγέλων οι οποίοι microε βαρβίτους και τροmicroπέτες υποδέχονται τον ήρωα Επάνω και δεξιά άγγελος κατέρχεται για να στέψει τον Διάκο microε δύο στεφάνους εκεί-νον του Μάρτυρα και εκείνον του Ήρωα Η λύση αυτή παραπέmicroπει σαφώς στην αττική αγγειογραφία αλλά και στα Θεοφάνεια microε τη συναυλία των Αγγέλων που συνήθως

υπάρχει ένα κείmicroενο που εmicroπνέει και προβληmicroατίζει τους τολmicroητίες της νεωτερικότητας λειτουργώντας ως το οιονεί microανιφέστο τους Πρόκειται για την laquoΕλληνική Γραmicromicroή και το Ελληνικό Χρώmicroαraquo του Περικλή Γιαννόπουλου (1904) microελέτηmicroα το οποίο συνενώνει την laquoαρχαία και την τωρινή Ελλάδαraquo και βρίσκει laquoτο κλειδί προς νόησινraquo αυτών των εννοιών που αλληλοπεριχωρούνται στη δηmicroιουργία microιας εθνικής σχολής και στην κατα-νόηση της ιδιαιτερότητας της πνευmicroατικότητας του ελληνικού φωτός

Η laquoΑποθέωσις του Αθανασίου Διάκουraquo ελαιογραφία του Κων-

συναντάmicroε στις θρησκευτικές συνθέσεις του Γκρέκο Η πρόσφατη microάλιστα απόκτη-ση του αποτmicroήmicroατος του πίνακα Ευαγγελισmicroός microε τίτλο Συναυλία των Αγγέλων από την Εθνική Πινακοθήκη (1931) προσφέρει στον Παρθένη ένα περαιτέρω ερέθισmicroα Ο πίνακας κολοσσιαίων διαστάσεων (380 x 380 micro) λειτουργεί ως ζωφόρος προσώπων πάνω σε ένα ασκητικό κυβίζουσας λογικής τοπίο Για τον ώριmicroο Παρθένη σηmicroασία πλέον έχει η γραmicromicroή το σχέδιο ως φορέας πνευmicroατικότητας και λιγότερο το χρώmicroα microε τη συναισθηmicroατική του φόρτιση Παράλληλα αφήνονται microεγάλα τmicroήmicroατα του microουσαmicroά αζωγράφιστα ή χωρίς primatura δηλαδή αρχικό πέρασmicroα microε microιαν ουδέτερη απόχρω-ση Κάτι τέτοιο καθιστά πιο άmicroεσο αλλά και πιο τραχύ το αποτέλεσmicroα Ο Παρθένης εδώ θυσιάζει την όποια gratia υπέρ του sublime Πάντως παρά την επιβλητική ρητορεία του ο πίνακας microοιάζει να βουλιάζει από το βάρος των συmicroπαραδηλώσεών του καθώς λησmicroονεί πως πρέπει να είναι περισσότερο ζωγραφική και λιγότερο microανιφέστο Αντί-θετα στον Χριστό που φιλοτεχνήθηκε γύρω στο 1900 όταν δηλαδή ο ζωγράφος ήταν 22 ετών το ζωγραφικό αίσθηmicroα κυριαρχείΑκολουθώντας microπαρόκ πρότυπο του Guido Reni ο Παρθένης στήνει microια επιβλητική σύνθεση ακολουθώντας την τεχνική του πουαντιγισmicroού που εφάρmicroοζε τότε ο νεοϊ-microπρεσιονισmicroός των Seurat και Signac Οmicroοειδείς κουκίδες καθαρού χρώmicroατος τοπο-θετούνται έτσι ώστε να δηmicroιουργούν τα δευτερεύοντα χρώmicroατα στη συνείδηση του θεατή επιτυγχάνοντας τη microέγιστη δυνατή λαmicroπρότητα Ο Χριστός που έχει σελιδωθεί σε διαγώνια θέση microορφοποιείται microε laquoψηφίδεςraquo microπλε και γαλάζιων αποχρώσεων που θα καταστούν πράσινες που ροδίζουν σύmicroφωνα microε τον νόmicroο των συmicroπληρωmicroατικών χρωmicroάτων στο επάνω microέρος την κορύφωση δηλαδή της σύνθεσης Το έργο χαρακτη-ρίζεται από κατασκευαστική πειθαρχία και ελεγχόmicroενο συναισθηmicroατισmicroό τόσο ώστε να αποσπάσει βραβείο στη διεθνή θρησκευτική έκθεση της Ρώmicroης το 1903

Οι επαναστάτες και οι αιτίες τουςΠρώτη κατάκτηση του πρώιmicroου ελληνικού microοντερνισmicroού που microορφοποιείται microε το γύ-ρισmicroα του αιώνα για να αποδώσει καρπούς ωριmicroότητας κατά τον Μεσοπόλεmicroο αποτελεί η σύλληψη και η απόδοση του ελληνικού τοπίου και του ελληνικού φωτός ταυτόχρονα ως εmicroπειρία των αισθήσεων αλλά και ως πνευmicroατική microέθεξη (contemplatio) Θα έλεγε

Ο Χριστός σε ελαιογραφία του Κωνσταντίνου Παρθένη έργο

Ο πίνακας του Δοmicroίνικου Θεοτο-κόπουλου laquoΣυναυλία των Αγγέ-

κανείς πως οι ζωγράφοι του 19ου αιώνα δεν βλέπουν την ελληνική φύση δεν την παρατηρούν δεν την εντάσσουν στις προτεραιότητές τους Και όταν ακόmicroη τη χρησι-microοποιούν ως ντεκόρ των ηθογραφικών τους ασκήσεων την αντιmicroετωπίζουν microέσα από πεπαλαιωmicroένα κατασκευαστικά κλισέ Οι εξαιρέσεις ελάχιστες ο Περικλής Πανταζής (1849-1884) ο Ιω Αλταmicroύρας (1852-1878) ο Πολυχρόνης Λεmicroπέσης (1848-1913) ο Συmicroεών Σαββίδης (1859-1927) ο Γιώργος Χατζόπουλος (1859-1935) ο Οδυσσεύς Φωκάς (1857-1946) οι οποίοι αξιοποιούν από γνώση ή από ένστικτο microια microατιά κατά το microάλλον ή ήττον ιmicroπρεσιονιστική Όmicroως το τοπίο ως παλλόmicroενη πραγmicroατικότητα η απότοκος της δράσης του φωτός και ως υλική επικράτεια των ατοmicroικών ή συλλογικών φαντασιώσεων που ενσωmicroατώνει σαν επιδερmicroίδα τον παρόντα αλλά και τον παρελθό-ντα χρόνο δηλαδή ένα τοπίο-ταυτότητα το κατακτούν οι ζωγράφοι Νικόλας Λύτρας (1883-1927) Κωνσταντίνος Μαλέας (1879-1928) Μιχαήλ Οικονόmicroου (1888-1933) Θάλεια Φλωρά-Καραβία (1871-1960) Σπύρος Παπαλουκάς (1892-1957) Γεράσιmicroος Στέρης (1898-1987) και ο Περικλής Βυζάντιος (1893-1972) Ο Λύτρας microε την πα-θιασmicroένη υγρή σαρκώδη πινελιά ένας Βαν Γκογκ από την Τήνο που καθηλώνει την εκρηκτική ενέργεια του microεσηmicroεριανού ήλιου ο ευαίσθητος Μαλέας που ενδιαφέρεται εξίσου για τη διάσωση της λαϊκής αρχιτεκτονικής και ταξιδεύει τόσο στην ελληνική ενδοχώρα όσο και στην Αίγυπτο για να αιχmicroαλωτίσει θέmicroατα ο Μιχαήλ Οικονόmicroου microε την σχεδόν παραισθητική χρήση του χρώmicroατος το οποίο άλλοτε ξεγυmicroνώνει τα αντικεί-microενα ή τον χώρο από τις σκιές του και άλλοτε τα βυθίζει σε ένα αινιγmicroατικό ηmicroίφως η Φλωρά-Καραβία microε τον ασυναγώνιστο δυναmicroισmicroό της ndashακολουθούσε τον διάδοχο Κωνσταντίνο και τον στρατό του στο microέτωπο της Μακεδονίας για να καταγράφει στιγ-microιότυπαndash και την αξιοσηmicroείωτη αίσθηση του δράmicroατος που οι χώροι εγκυmicroονούν ndashέχει ζωγραφίσει την πιο αισθαντική και laquoαmicroαρτωλήraquo Κωνσταντινούποληndash ο στοχαστικός και τελειοθήρας Παπαλουκάς ο οποίος αποκαλύπτει microέσα από τους εξαντλητικούς πειρα-microατισmicroούς του και την εmicromicroονή του στην οργάνωση της microορφής και την πλαστική ρυθ-microολόγηση των επιφανειών της τη microεταφυσική του τοπίου και τον microυστικιστικό χαρα-κτήρα του Από τον Άθω στην Αίγινα και από τα Πατήσια στην Πάρο ο κορυφαίος ίσως ζωγράφος microας στον 20ό αιώνα φιλοτεχνεί ένα συναξάρι microορφών microοναδικής ενάργειας Ο Βυζάντιος κοmicroψός και ουσιώδης microπορεί να συλλαmicroβάνει το εξαιρετικό που έχει παραπέσει ανάmicroεσα σε λεπτοmicroέρειες και να διεκδικεί το προσωπικό του ύφος microέσα από

Ο Ιωάννης Αλταmicroύρας ανήκει στους ζωγράφους του 19ου

τις ποικίλες επιρροές και επιδράσεις που έλαβε στο Παρίσι Είτε δουλεύοντας ενορατι-κές θαλασσογραφίες είτε στήνοντας τοπιογραφικά σκίτσα εξπρεσιονιστικής ενάργειας παραmicroένει θελκτικός και άmicroεσος Ενδεικτικά από αυτή την οmicroάδα θα σχολιάσουmicroε δύο έργα Το Ψάθινο Καπέλο του Λύτρα και τα Σπίτια στον Κυπριάδη του Παπαλουκά Η πρώτη σύνθεση θα microπορούσε να ονοmicroαστεί αποθέωση του ελληνικού θέρους ένα παραλήρηmicroα χρωmicroατικής ελευθερίας και δεξιοτεχνικής επάρκειας Με πλατιές χειρο-νοmicroίες ο ζωγράφος χτίζει τον χώρο γύρω από το παιδί microε το ψάθινο καπέλο το οποίο βρίσκεται contre lumieure πίσω του ανοίγεται ένα ξέφωτο microε τα διαφορετικά επίπεδα να συνωστίζονται το ένα πάνω στο άλλο microε microόνο αξιολογικό κριτήριο τη φωτεινότητά τους Ανάmicroεσα στην εκτυφλωτική λευκότητα των κυβοειδών σπιτιών και τη γαιώδη υφή του καπέλου ένα ολόκληρο σύmicroπαν φωτός παρελαύνει microε την ηθική των φωβ αλλά και microε τον ψυχισmicroό ενός ζωγράφου αφοσιωmicroένου στη microοναδικότητα του αιγιακού τοπίου Ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε microόλις λίγα χρόνια πριν από τον αδόκητο θάνατο του ζωγράφου (περ 1925) Τα Σπίτια του Κυπριάδη ζωγραφίζονται δέκα χρόνια αργότερα (1938) και ακολουθούν την αγαπηmicroένη λύση του καλλιτέχνη το non finito Το τοπίο αναδύεται microέσα από έναν κάναβο του οποίου οι χρωmicroατικές πυκνώσεις και οι αραιώ-σεις δηmicroιουργούν πλαστικά γεγονότα σχέσεις οπτικές και τελικά microέθεξη Πρόκειται για microια ζωγραφική των ορίων ανάmicroεσα στην αναπαράσταση και την αφαίρεση ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το όποιο του σηmicroαινόmicroενο ανάmicroεσα στην επικράτεια του ουρανού και τον βιολετή Υmicroηττό ανάmicroεσα στα οργανικά και τα ελεύθερα στοιχεία που συνθέτουν την εικόναΣτοχασmicroός ασκητικότητα ποίηση είναι το κέρδος στο τέλος Ο Παπαλουκάς θα αγι-ογραφήσει ανανεώνοντας δυναmicroικά τη βυζαντινή τυπολογία τη microητρόπολη της Άmicro-φισσας (1927-32) συζευγνύοντας τα πλέον ετερόκλητα στοιχεία σε ένα σύνολο τόσο στιβαρό που ακόmicroη και σήmicroερα παρά τις προϊούσες φθορές του εντυπωσιάζει Η συνέχεια αυτού του ανοίγmicroατος ώστε να ριζοσπαστικοποιηθεί η παράδοση δίνεται microε την πρόταση του Σπύρου Βασιλείου (1903-1985) σχετικά microε την αγιογράφηση του Αγίου Διονυσίου της οδού Σκουφά στην Αθήνα (1936-39) αποτελώντας το δεύτερο microεγάλο σύνολο δηmicroόσιας ζωγραφικής και microάλιστα επιλεγmicroένης Έπειτα από διαγωνισmicroό το τρίτο σύνολο κατασκευάζεται από το 1937 έως το 1939 και αφορά στις αίθουσες του Δηmicroαρχείου Αθηνών στην πλατεία Κοτζιά

Η Κωνσταντινούπολη όπως την laquoείδεraquo η Θάλεια Φλωρά-Καρα-

Και εδώ δύο microοντερνιστές βρίσκονται επάνω στις σκαλωσιές ο Γιώργος Γουναρόπου-λος (1890-1977) και ο Φώτης Κόντογλου Ο πρώτος θα αφηγηθεί microε το γνωστό ονει-ρικό σουρεαλίζον ύφος του την ιστορία της αθηναϊκής δηmicroοκρατίας υπό τον Περικλή και ο δεύτερος microε λογιοσύνη και λαϊκό αίσθηmicroα θα στήσει ένα συναξάρι ηρώων που αρχίζει από την αρχαιότητα και φτάνει στο rsquo21 Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για ένα οπτικό microανιφέστο που διατρανώνει την αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής ιστορίας και σαν τέτοιο θα καταστεί έπαλξη της γενιάς του rsquo30 αν microάλιστα ληφθεί υπόψη η σαγήνη που άσκησε ο Κόντογλου σε δύο κορυφαίους εκπροσώπους αυτής της γενιάς στον Εγγονόπουλο (1910-1955) και στον Τσαρούχη (1911-1989)

Ο Κόντογλου και η προσφορά τουΟ Κόντογλου έρχεται από έναν άλλο κόσmicroο που χάθηκε βρίσκεται σε έναν κόσmicroο που δεν τον θέλγει και ονειρεύεται έναν διαφορετικό κόσmicroο έως το τέλος της ζωής του microε πείσmicroα και microε πίστη Η εmicromicroονή του ως προς την αναβίωση της βυζαντινής παράδοσης θα microπορούσε να τον κατατάξει στον πιο εθελοτυφλούντα συντηρητισmicroό Η ουσία όmicroως του έργου είναι πολύ διαφορετική Ο απολεσθείς παράδεισος δεν επι-τρέπεται να οδηγήσει σε απώλεια microνήmicroης Η τέχνη είναι microια άλλη microορφή της εθνικής συνείδησης και ο καλλιτέχνης ο υπερασπιστής microιας microεταφυσικής ανάγκης σε εποχές ορθολογισmicroού και απιστίας Η νεωτερικότητα του Κόντογλου έγκειται στο ότι διεκδικεί microια παράδοση ζώσα αναγνωρίζοντας στο Βυζάντιο τον καταγωγικό microύθο του νεότερου ελληνισmicroού χωρίς όmicroως να εξαντλείται σε microιmicroητικά ή γραφικά στοιχεία Η φόρmicroα που προωθεί αντιστρατεύεται τον όποιο ακαδηmicroαϊσmicroό περιφρονεί το αστικό γούστο και αναγνωρίζει τη διαρκή αξία του λαϊκού ήθους Ο Κόντογλου δεν είναι ένας Σπυρίδων Λάmicroπρου του 20ού αιώνα αλλά περισσότερο ένας νεοδιαφωτιστής όπως ο Herder ή ο Vico γνώστης της σύγχρονής του ευρωπαϊκής πρωτοπορίας προς την οποία όmicroως δεν πιθηκίζει microιmicroητικά αλλά θέλει να την προσαρmicroόσει ισότιmicroα laquoεις τα καθrsquo ηmicroάςraquo Σε microιαν laquoΑνατολή δια της Ανατολήςraquo όπως ήταν το σύνθηmicroα του 19ου αιώνα Είναι χαρακτη-ριστικό το ιδιότυπα υπερρεαλιστικό κλίmicroα που εντοπίζεται τόσο στα κείmicroενά του ndashόλα σε ένα ρωmicroαλέο δηmicroώδες ιδίωmicroα πλην των αισθητικών ληmicromicroάτων που συνέγραφε για την εγκυκλοπαίδεια Ήλιον τα οποία ακολουθούν την καθαρεύουσα της έκδοσηςndash όσο και στην κοσmicroική ζωγραφική του η οποία βρίθει διεικαστικών συmicroπαραδηλώσεων

laquoΣπίτια στον Κυπριάδηraquo ελαιο-γραφία του Σπύρου Παπαλουκά

Στα έργα του Φώτη Κόντογλου είναι εmicroφανής η προσήλωσή

Ως εmicroβληmicroατικό έργο του Φώτη Κόντογλου θα σχολιάσουmicroε το τοιχογραφικό σύνταγmicroα που φιλοτέχνησε microαζί microε τους microαθητές του Νίκο Εγγονόπουλο και Γιάννη Τσαρούχη στο καθιστικό του σπιτιού του στο Γαλάτσι Σήmicroερα το κορυφαίο αυτό έργο της νεοελληνι-κής τέχνης microε τους συmicroβολικούς χαρακτήρες εκτίθεται σχεδόν πλήρως αποτοιχισmicroένο αλλά έπειτα από πάmicroπολλες περιπέτειες στην Εθνική Πινακοθήκη Εδώ ο ζωγράφος παραθέτει το αισθητικό του credo το οποίο αρχίζει από τα υλικά ή τη χρήση του χώρου και καταλήγει στις συγκεκριmicroένες εικονογραφικές επιλογές Σε microια εποχή που κυριαρχεί η γλυκερή αστική ηθογραφία και η ζωγραφική εξαντλείται σε φορητούς πίνακες (ελαιογραφίες) που αναρτώνται στα σαλόνια στοχεύοντας στη διακόσmicroηση των ιδιωτικών χώρων αλλά και στην ανάδειξη του κοινωνικού status του ιδιοκτήτη ο Κόντογλου επιλέγει το επικό microέσο της τοιχογραφίας al fresco το οποίο microεγαλούργησε στον Μεσαίωνα αλλά και συνεχίστηκε στις microονές ή στους ναούς της τουρκοκρατούmicroε-νης Ελλάδας για να καταδείξει τον δηmicroόσιο τον ηρωικό χαρακτήρα της ζωγραφικής Ακόmicroη πρόκειται για microία έκφραση που δεν εκποιείται στην αγορά της τέχνης αλλά διατηρεί την ανεξαρτησία της προς τις όποιες ισχύουσες συmicroβάσεις Η όλη σύνθεση έχει δοmicroηθεί σε τέσσερις ζώνες και περιλαmicroβάνει έναν τοίχο microε δύο ανοίγmicroατα θυρών Χαmicroηλά βρίσκεται η ποδέα το ζωγραφισmicroένο δηλαδή ύφασmicroα που συνηθίζεται στη βυζαντινή παράδοση Στην επάνω ζώνη εικονίζονται εικοσιτέσσερα στηθάρια microε προ-τοmicroές microυθικών microορφών της τέχνης και της επιστήmicroης Ανάmicroεσά τους ο Πρωτογένης ο Πλίνιος ο Θεοτοκόπουλος ο Φράγκος Κατελάνος ο Ηρόδοτος ο Μπεζάτ ο Πέρσης ο Διογένης ο Στράβων κά Συζευγνύονται δηλαδή η Ανατολή και η Δύση ο παγανισmicroός και ο χριστιανισmicroός η θύραθεν παιδεία και η θεολογία Συγχρόνως δίνεται ένα στίγmicroα των πεποιθήσεων του καλλιτέχνη του αισθητικού του συγκρητισmicroού δηλαδή ο οποίος πάντως στηρίζεται σε ένα ακλόνητο ιδεολογικό κρηπίδωmicroα Αmicroέσως microετά στη δεύτερη ζώνη ακολουθούν οι συνθέσεις του Φτυχισmicroένου Κονέκ-Κονέκ του βασιλιά της Ισπρο-βάνας (Ιάβας) Οι Ολλαντέζοι και το Κάστρο Μπόκα-Ρούα ο Κατακλυσmicroός κά Κυρίως όmicroως δεσπόζει η κτητορική επιγραφή η οποία λειτουργεί ως απαράmicroιλλο αισθητικό microανιφέστο καθώς θίγει ζητήmicroατα της απλής τέχνης της Ανατολής και laquoτου παλιού συ-στήmicroατος πλην σήmicroερα περιφρονηmicroένουraquo κατrsquo αντίθεση του ακαδηmicroαϊσmicroού στη Δύση laquoΕπειδή οι τωρινοί ανθρώποι χάσανε τη γέψη της απλής τέχνηςraquo (1932) Επίσης οmicroιλεί περί microιας laquoιδιότροπης φαντασίαςraquo δηλαδή ορίζει ipso facto τον προσωπικό του υπερ-

Άποψη της τοιχογραφίας al fresco την οποία ο Φώτης

ρεαλισmicroό Παράλληλα ο laquoλαϊκόςraquo Κόντογλου ο οποίος εικονίζεται αυτοπροσώπως microαζί microε την κόρη του Δέσπω και τη σύζυγό του Μαρία πλαισιώνει αυτό το οmicroαδικό πορτραί-το microε τετράστιχα όπως το εξής laquoΌποιος δεν είναι microερακλής πρέπει για να πεθάνει γιατί στον κόσmicroο άδικα τον τόπο microόνο πιάνειraquo Και το άλλο laquoΚατακαϋmicroένε άνθρωπε σαν ποντικός γεννιέσαι ωσάν λιοντάρι γίνεσαι και σαν ανθός microαδιέσαιraquoΑπλή τέχνη λαϊκή άδολη microούσα αθώα συνύπαρξη του αρχαίου microε το νεότερο microνήmicroη που αγρυπνεί πρωτόγονοι πολιτισmicroοί που καταστρέφονται από Ευρωπαίους αποικιο-κράτες παρατήρηση των φυσικών στοιχείων της χλωρίδας και της πανίδας ως έmicroψυ-χων φαινοmicroένων της θείας οικονοmicroίας αυτές είναι οι βασικές παράmicroετροι της οπτικής αυτής βίβλου κατά τον Κόντογλου Και η κορωνίδα της τρίτης ζώνης των κεντρικών δηλαδή πινάκων που βρίσκονται πάνω από την ποδέα Από αριστερά ο Φακίρης της Ινδίας ένας ασκητής που θα microπορούσε να είναι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής και δίπλα του ένα τρίmicroορφον microε τις ολόσωmicroες φιγούρες του Άγριου της Βραζιλίας του Αϊβαλιώτη καπετάνιου όπως λέγεται η παράσταση του Χριστού microε την Παναγία και τον Πρόδροmicroο αριστερά και δεξιά του και του Άγριου της Γιάβας εκ πρώτης παράλογη ανοίκεια συ-νύπαρξη Μια ενδελεχέστερη όmicroως microατιά θα οδηγούσε σε κάποια σχεδόν αυτονόητα συmicroπεράσmicroατα Ο Κόντογλου εδώ microνηmicroειώνει τρεις διαφορετικούς πολιτισmicroούς που τους έχει πλήξει η δυτική αλαζονεία Βραζιλία Ινδονησία και ελληνική Μικρασία Δέκα χρόνια microετά την καταστροφή το ορόσηmicroο της νεότερης ιστορίας microας και πολιτικής και καλλιτεχνικής ο ζωγράφος καταθέτει microαρτυρίες και ζωγραφίζει microαρτύρια Και microόνο όσοι ενέχονται στις εθνοκαθάρσεις ή τα φυλετικά εγκλήmicroατα microπορούν να καmicroώνονται πως δεν κατανοούν την κραυγή του που αγκαλιάζει όλους τους κατατρεγmicroένους της γης και καταγγέλλει τις θεωρίες περί υπεροχής του ενός πολιτισmicroού έναντι του άλλου Ο Κόντογλου ακολουθώντας διαφορετική γραφή υπερασπίζεται παρόmicroοιες αισθητικές απόψεις microε τον Γκογκέν (Gauguin) τις Demoiselles drsquo Avignon του Πικάσο ή τις ξυλο-γραφίες του Kirchner Βασικό γνώρισmicroα της ώριmicroης ευρωπαϊκής νεωτερικότητας είναι η πίστη σε microια δηmicroοκρατία των πολιτισmicroών και η έmicroπρακτη υπονόmicroευση της υπεροχής του κλασικιστικού δυτικού microοντέλου Ο Κόντογλου microε τη microνηmicroειώδη τοιχογραφία του συναντά αυτές τις απόψεις από διαφορετικό δρόmicroο τοποθετώντας συγχρόνως τα θεmicroέ-λια για έναν γηγενή microοντερνισmicroό ο οποίος θα στηρίζεται σε δοκιmicroασmicroένες microορφές και θα εκφράζει εντόπιες ανάγκες Ο Jacob Burckhardt το διατύπωσε προφητικά από τον

Η σύνθεση του laquoΦτυχισmicroένου Κονέκ-Κονέκraquo τmicroήmicroα της τοι-

19ο αιώνα laquoΣυχνά microια εποχή παρουσιάζεται συmicroπυκνωmicroένη στο έργο ενός ανθρώπου και microορφοποιείται σε microια προσπάθεια και microόνη προσπάθειαraquo ndash το εγελιανό ZeitgeistΤο microέγα ζήτηmicroα βέβαια είναι πώς εmicroπλέκεται η τοπική ιστορία της τέχνης προς τη γενικότερη και πώς προσωπικότητες όπως ο Χαλεπάς ή ο Κόντογλου κατοχυρώνονται στην ευρωπαϊκή καλλιτεχνική παράδοση (στην οποία εξάλλου ανήκουν και από την οποία προέρχονται) Εδώ η ακολουθητέα πολιτιστική πολιτική αλλά και η στρατηγική των microουσείων τέχνης έρχονται να συmicroπληρώσουν τις υστερήσεις ή και την ανεπάρκεια των ιστορικών ερmicroηνειών Ο ρόλος των microουσείων ως προθηκών της ιστορίας σύmicroφωνα microε τη φράση του sir John Summerson Δες Dana Arnold Art History A very short introduction Oxford University Press 2004 σελ 72) ή ως επιστηmicroονικών προτάσε-ων εν χώρω που διατυπώνονται microέσα από οπτικές αλληλουχίες έρχονται σήmicroερα να συmicroπληρώσουν τα θεωρητικά κείmicroενα και να εξισορροπήσουν τη νοησιαρχική γνώση microε την αισθητηριακή όπως υποστήριζε ο Καντ (Kant) στην Κριτική της Κριτικής Δύνα-microης (1789) Στο Μουσείο Ορσαί του Παρισιού το καλοκαίρι του 2005 παρουσιαζόταν microεγάλη έκθεση-αφιέρωmicroα στον νεοϊmicroπρεσιονισmicroό και στους πρωτεργάτες του Seurat Σινιάκ (Signac) και Πιζαρό (Pissaro) αλλά και στον τρόπο microε τον οποίο προσελήφθη αυτή η κατεξοχήν microεθοδολογική και γλωσσοκεντρική πρόταση από άλλους καλλιτέχνες όπως ο Μόντριαν (Mondrian) ή ο Πικάσο Παράλληλα ανθολογούνταν έργα και δηmicroι-ουργοί που επηρεάστηκαν από αυτό το κίνηmicroα και προέρχονταν από την ευρωπαϊκή περιφέρεια και είχαν έmicromicroεση επαφή microε τα καλλιτεχνικά κέντρα του Παρισιού των Βρυξελλών ή της Βιέννης Grosso modo στην έκθεση αυτή θα microπορούσαν microε βάση τα ιστορικά κριτήρια που είχαν θέσει οι ίδιοι οι επιmicroελητές της να αποτελέσουν κάποια πουαντιγιστικά έργα του Παρθένη ή του Παπαλουκά (Μ Στεφανίδη laquoΦως εκ Φωτόςraquo 7 της Κ Ελευθεροτυπίας 21805) Εδώ αναφύεται βέβαια το θέmicroα της πολιτικής των εθνικών microουσείωνΥπάρχει ένας οmicroφάλιος λώρος που συνδέει τον ιδεαλισmicroό του Ν Γύζη (1842-1901) του σηmicroαντικότερου Έλληνα ζωγράφου του 19ου αιώνα microε τον συmicroβολισmicroό του Παρ-θένη πατέρα της εικαστικής avant-garde στις αρχές του 20ού αιώνα Και ο Παρθένης πάλι συνδέεται microε τους Ναmicroπί και τους νεοϊmicroπρεσιονιστές Εξάλλου όπως συmicroβαίνει στην καθόλου ιστορία έτσι και στην ιστορία της τέχνης τα χρονικά όρια και οι τοmicroές είναι περισσότερο εργαλεία εργασίας παρά απηχούν microια αντικειmicroενική πραγmicroατικότητα

Στο πλαίσιο της άρνησης της υπεροχής του κλασικισmicroού στην

Από την άλλη ο φωβισmicroός ή οι Ναmicroπί δηλαδή οι γαλλικής υφής microεταϊmicroπρεσιονιστικές κινήσεις θα εmicroψυχώσουν τις απόπειρες της Οmicroάδας Τέχνη του 1917 η οποία θα αντι-παρατεθεί δυναmicroικά προς τον συντηρητικό Σύνδεσmicroο των Ελλήνων Καλλιτεχνών που από το 1910 και microε πρόεδρο τον Γ Ιακωβίδη επιδιώκει να ορθοτοmicroήσει έναν αισθητικό κανόνα της αρεσκείας του Η πρώτη πάντως θα αξιωθεί ενός ευmicroενέστατου ορίζοντα υποδοχής από τις πολιτικές δυνάmicroεις του βενιζελισmicroού και τους διανοουmicroένους που στοιχίζονται γύρω από τον Παλαmicroά τον Σικελιανό τον Γρ Ξενόπουλο τον Ζ Παπα-ντωνίου κά δηλαδή των ζωντανών εκείνων δυνάmicroεων που δεσπόζουν στη δεκαετία του rsquo20 και επιχειρούν την υπέρβαση του microικρασιατικού άγους microέσα από microια πνευmicroα-τική ανανέωση και κάθαρση Ο Γεράσιmicroος Στέρης microε τα Οmicroηρικά Ακρογιάλια του προα-ναγγέλλει τον σεφερικό λόγο και συmicroπορεύεται τόσο από πλευράς περιεχοmicroένου όσο και microορφής microε τον Βολιώτη Τζόρτζιο ντε Κίρικο (1888-1978) και τους microεταφυσικούς του πίνακες την περίοδο 1911-19 Είναι ενδεικτικό ότι η έκθεση που θα παρουσιάσει το 1931 στο ξενοδοχείο Palais de Versailles λόγω του αντικοmicroφορισmicroιστικού-αντιακα-δηmicroαϊκού χαρακτήρα της θα δηmicroιουργήσει αmicroέσως σκάνδαλο Οι κριτικοί χωρίζονται Ο laquoθεσmicroικόςraquo κριτικός της εποχής για να χρησιmicroοποιήσουmicroε τον όρο του σύγχρονου Αmicroερικανού φιλόσοφου George Dickie εισηγητή της institutional theory of art από το rsquo70 ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου microε όλο του το κύρος αποδοκιmicroάζει την έκθεση ενώ αντί-θετα οι νεότεροι Δ Πικιώνης Χρ Καρούζος Σπ Μελάς Γ Μηλιάδης Στρ Δούκας κά την εκθειάζουν Δηmicroιουργείται έτσι microια συζήτηση γύρω από ένα αισθητικό πρόβληmicroα που γρήγορα θεωρητικοποιείται κάτι σπάνιο για τα ήθη και τα θέσmicroια της εποχής Οι laquoαντιρρησίεςraquo microάλιστα θα εκδώσουν τα υποστηρικτικά τους κείmicroενα σε microικρό βιβλίο Η ζωγραφική του Στέρη πάντως δεν microπορεί να θεωρηθεί ανατρεπτική αλλά κινεί-ται microάλλον σε ένα ονειρικό κλίmicroα και σε έναν κόσmicroο κατοικηmicroένο από microελαγχολικές microορφές σε ιδανικά τοπία microε έντονη την εξωπραγmicroατική αίσθηση Ο ζωγράφος αυτός αποτελεί την πιο έγκυρη εκδοχή της Pittura Metafisica στον ελλαδικό χώρο Ο Στέρης πικραmicroένος από τη δεξίωση του έργου του θα εγκαταλείψει την Ελλάδα για τις ΗΠΑ όπου θα ζήσει βίο microυθιστορηmicroατικό microη σταmicroατώντας ποτέ να ζωγραφίζει αλλά και microη επικοινωνώντας microε τη γενέθλια γη Επιπλέον εγκαταλείπει το ονοmicroατεπώνυmicroό του και ζει στην αλλοδαπή microε ψευδώνυmicroο Μόνο microετά τον θάνατό του αποκαλύπτεται η πλαστοπροσωπία του microέρος και αυτή εξάλλου του καλλιτεχνικού του έργου Ας σηmicroει-

Πίνακας του αντικοmicroφουρmicroιστή και αντιακαδηmicroαϊκού ζωγρά-

ωθεί ότι το 1933 ο Φιλίππο Τοmicroάζο Μαρινέττι επισκέπτεται την Αθήνα και δηmicroοσιεύει στο Ελεύθερον Βήmicroα στις 10233 το laquoΜανιφέστο προς την νεολαίαν της Ελλάδοςraquo την οποία προκαλεί να οmicroολογήσει ότι laquoο Παρθενών είναι η ξεπερασmicroένη microεγαλοπρεπής θερmicroάστρα της ΕλλάδοςhellipraquoΤο 1923 ο Στρατής Δούκας και ο Σπύρος Παπαλουκάς επισκέπτονται το Άγιον Όρος και εργάζονται από κοινού microε τον Κόντογλου ο οποίος θα έλθει λίγο microετά Οι microελέτες τα σκίτσα και τα microεγαλύτερα έργα του Παπαλουκά που θα φιλοτεχνήσει εκεί αποτελούν microαζί microε την ενότητα της Αίγινας την κορυφαία δηmicroιουργία του ζωγράφου Στοχασmicroός πλαστικότητα όγκων δοmicroηmicroένη σύνθεση φως που αβρύνει και οργανώνει τις αρχι-τεκτονικές microορφές και πάνω από όλα η βαθύτατα πνευmicroατική σχέση που αναπτύσσει ο δηmicroιουργός microε το θέmicroα του τα ασκηταριά τους αρσανάδες την πρωτεϊκή φύση αποτελούν τα απαράmicroιλλα πλεονεκτήmicroατά τηςΤο 1923 σύmicroπτωση εντυπωσιακή επισκέπτεται για πρώτη φορά τη Σκύρο και microελετά τα τραγούδια τα έθιmicroα και τα χειροτεχνήmicroατά τους η λαογράφος Αγγελική Χατζηmicroιχά-λη Αποτέλεσmicroα της έρευνας αυτής που αποτελεί βασικό βοήθηmicroα για τη γενιά του rsquo30 που ακολουθεί είναι το βιβλίο που εκδόθηκε το 1925 Η ίδια αφηγείτο αργότερα laquoΕίδα τη Σκύρο σαν ζωγραφικήraquo (περ Ζυγός τευχ V-65 Ιούνιος 1965 σελ 52)Το 1927 η ίδια εκθέτει στην αίθουσα Στρατηγοπούλου 46 έργα εmicroπνευσmicroένα από τη λαϊκή τέχνη το παλλάδιο δηλαδή της εγχώριας νεωτερικότητας Παράλληλα βοηθά το ζεύγος Σικελιανού για τις δελφικές γιορτές (1917-1930) Το 1931 ο Αντώνης Μπενάκης ο αλεξανδρινός ευπατρίδης και Τρελαντώνης της Πηνελόπης Δέλτα ιδρύει το Μουσείο και αναθέτει στη Χατζηmicroιχάλη την οργάνωση των λαογραφικών συλλογών ονοmicroάζοντάς την microέλος της καλλιτεχνικής επιτροπήςΤο 1930 εξάλλου ιδρύεται το Βυζαντινό Μουσείο από τους Γεώργιο και Μαρία Σωτη-ρίου δίνοντας έmicroφαση και στη λαϊκή θρησκευτική τέχνη εντασσόmicroενη στην ευρύτερη microεταβυζαντινή παράδοση Το 1931 η Χατζηmicroιχάλη ιδρύει τον Σύνδεσmicroο Ελληνικής Χει-ροτεχνίας που θα microετατραπεί σε κρατικό οργανισmicroό το 1960Η δεκαετία του rsquo30 σφραγίζεται από τα δηmicroόσια έργα της δικτατορίας του Ιω Μετα-ξά τα οποία microάλιστα ανατίθενται σε laquomicroαλλιαρούςraquo καλλιτέχνες ξεσηκώνοντας την αντίδραση του ακαδηmicroαϊκού κατεστηmicroένου το οποίο εγκαλεί τον δικτάτορα ότι ευνοεί τους laquoφουτουριστάςraquo

laquoΑριάδνηraquo γκουάς χαρτί του Γεράσιmicroου Στέρη που φιλοτε-

Ο Ιω Μεταξάς υπεραmicroύνεται των επιλογών του λέγοντας πως laquoΗ τέχνη δια να αναπτυ-χθεί θέλει ελευθερίανraquo (περ Νέα Εστία τ 340 15241 σ 163) Τη διαmicroαρτυρία υπέ-γραφαν ο Σπυρίδων Βικάτος καθηγητής της ΑΣΚΤ και ακαδηmicroαϊκός ο Άγγελος Προκο-πίου ζωγράφος της microικρασιατικής εκστρατείας ο Κωνσταντίνος Αρτέmicroης χαρακτηρι-στικός εκπρόσωπος της ναζαρηνής θρησκευτικής ζωγραφικής και ο Ανδρ Γεωργιάδης ο Κρης οπαδός ενός νεοmicroπαρόκ ύφους Η αιτία της όχλησής τους υπήρξε η προτίmicroηση στον τριαντάρη Σπύρο Βασιλείου για να αγιογραφήσει τον Άγιο Διονύσιο στη Σκουφά (1936-9) Εκεί ο Βασιλείου αντιmicroετωπίζει το εσωτερικό του ναού ως ένα αδιαίρετο όλον microε τη Σταύρωση και τον Σεισmicroό που τη συνοδεύει να κυριαρχούν στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα της θολωτής οροφής Παράλληλα όπως αφηγείται ο ίδιος ο Γουναρόπουλος laquoτον Αύγουστο του 1937 ήρθε και microε βρήκε ο Φώτης Κόντογλου για να microου πει πως microε ζητούσαν στην τότε διοίκηση πρωτευούσης Ο Κοτζιάς microε ρώτησε αν θέλω νrsquo αναλάβω τη διακόσmicroηση της αιθούσης του Δηmicroοτικού Συmicroβουλίου Η προσφορά microου έγινε δεκτή τον ίδιο microήνα υπέγραψα συmicroβόλαιο και άρχισα να ζωγραφίζω microακέτες και προσχέδια Όmicroως η εγκατάστασή microου για την επιτόπου εκτέλεση του έργου έγινε microόνον στις 4 Μαρτίου 1938 λόγω επιδιορθώσεως των τοίχων της αιθούσηςraquo Οι τοιχογραφίες οι οποίες δουλεύτηκαν microε ελαιόχρωmicroα και κάλυψαν επιφάνεια 112 τετραγωνικών microέτρων περατώθηκαν τον Σεπτέmicroβριο του 1939Τον Απρίλιο του 1910 κυκλοφορεί ένα laquoανατρεπτικόraquo για τα microέτρα της εποχής περιο-δικό ο Καλλιτέχνης Ο Τώνης Σπητέρης υπογραmicromicroίζει ότι ο διευθυντής του Γεράσιmicroος Βώκος ο οποίος υπήρξε κατά καιρούς τρόφιmicroος του ψυχιατρείου ακολούθησε προο-δευτικές σοσιαλίζουσες τάσεις Ο Γεράσιmicroος Βώκος (1868-1927) ήταν φιλόλογος και ζωγράφος αδελφός του Νικόλαου Βώκου (1861-1902) χαρακτηριστικού εκπροσώπου της σχολής του Μονάχου Ο Καλλιτέχνης λειτούργησε ως βήmicroα αmicroφισβήτησης ένας προάγγελος του Φραγγέλιου που θα εκδώσει το 1926 ο Ν Βέλmicroος Το 1911 η κυβέρ-νηση του Ελευθέριου Βενιζέλου προωθεί στην αναθεωρητική Βουλή το νέο σύνταγmicroα το οποίο περιλαmicroβάνει άρθρα για τη γλώσσα και κατοχυρώνει τη δωρεάν στοιχειώδη εκπαίδευση Το 1911 επίσης ο Σύνδεσmicroος των Ελλήνων Καλλιτεχνών ο οποίος είχε ιδρυθεί την προηγουmicroένη χρονιά θα εισηγηθεί και θα διοργανώσει έναν θεσmicroό ο οποί-ος επρόκειτο να σηmicroαδέψει θετικά και αρνητικά την ελληνική τέχνη κατά τον 20ό αιώ-να Πρόκειται για την Αrsquo Πανελλήνιον Έκθεσιν η οποία θα στεγαστεί στους χώρους του

Αυτοπροσωπογραφία της λαο-γράφου ζωγράφου και συγ-

Ο υπέρmicroαχος του ακαδηmicroαϊ-σmicroού ζωγράφος καθηγητής και

Ζαππείου και θα λειτουργήσει ως καλειδοσκόπιο των σύγχρονων δηmicroιουργών και των σύγχρονων έργων Ο Σύνδεσmicroος Ελλήνων Καλλιτεχνών από το 1914 θα διοργανώνει τακτικές ετήσιες εκθέσεις microε ασφυκτική την παρουσία των ακαδηmicroαϊκών δηmicroιουργών Το 1917 ο Ν Λύτρας microέλος της προκριmicroατικής επιτροπής επειδή κατηγορείται για microε-ροληψία ποδοπατά το έργο του και παραιτείται Η διάσπαση microια ελληνική Sezession έχει πραγmicroατοποιηθεί και οδηγεί το προοδευτικό κοmicromicroάτι του Συνδέσmicroου θα ιδρύσει την Οmicroάδα Τέχνη microια κίνηση microε συγκεκριmicroένες αισθητικές αρχές και σχέδιο δράσης Πρωτοπαλίκαρά της είναι ο Λύτρας ο Μαλέας ο Ο Περβολαράκης ο Π Βυζάντιος ο Δ Στεφανόπουλος ο Μ Τόmicroπρος ο Γρ Ζευγώλης Συmicroπαρίστανται ο Ο Φωκάς και ο Γ Ιακωβίδης Τον τελευταίο ο microαθητής του Γ Ζογγολόπουλος τον θυmicroάται ως laquoάριστο σχεδιαστήraquoΗ Οmicroάς Τέχνη υλοποιεί την πρώτη της έκθεση-microανιφέστο από τον Δεκέmicroβριο του 1917 έως τον Ιανουάριο του 1918 πετυχαίνοντας πρώτον να δηmicroιουργήσει αντίλογο και δεύτερον να επιβάλει το τοπίο στη νεοελληνική ζωγραφική το τοπίο που αποτελούσε το κύριο θέmicroα για τον ιmicroπρεσιονισmicroό τον νεοϊmicroπρεσιονισmicroό και τον φωβισmicroόΠανελλήνια έκθεση ξανά στο Ζάππειο θα επαναδιοργανωθεί microόλις το 1926 Το 1937 δηλαδή έντεκα χρόνια microετά εγκαινιάζεται καλλιτεχνική έκθεση στο πλαίσιο της Διε-θνούς Εκθέσεως Θεσσαλονίκης ως laquoγενική δοκιmicroή της ΠανελληνίουraquoΟ Κωνσταντίνος Παρθένης το 1937 θα αποσπάσει το Χρυσό Βραβείο της Διεθνούς Έκθεσης του Παρισιού microε το έργο του Ηρακλής και Αmicroαζόναι και την επόmicroενη χρονιά θα εκπροσωπήσει την Ελλάδα στη ndashφασιστικήndash Μπιενάλε της Βενετίας Ήδη ο παλιός βενιζελικός υποστηρίζει microε την τέχνη του τη δικτατορία του Μεταξά προφανώς ως δέ-σmicroιος εθνικιστικών βιωmicroάτων Το 1948 στην πρώτη microεταπολεmicroική Πανελλήνιο εκθέτει τη microνηmicroειωδών διαστάσεων σύνθεσή του Αποθέωσις του Αθανάσιου Διάκου θέmicroα που τον απασχολεί ήδη από τη δεκαετία του rsquo30 για την οποία βραβεύεται microε το Χρυσό Βραβείο τιmicroή η οποία αργότερα ανακαλείται Ο Παρθένης αποφασίζει και παραιτείται από τη Σχολή και εγκλείεται στο σπίτι του επί της οδού Ροβέρτου Γκάλλη Έκτοτε η παρουσία του και το έργο του θα έχουν έντονα αποσπασmicroατικό-ελλειπτικό χαρακτήρα Παρrsquo όλα αυτά ο Παρθένης δεν υπήρξε άmicroοιρος διακρίσεων και κοινωνικής αναγνώρι-σης ώστε η σταδιακή του αυτοπεριθωριοποίηση να οφείλεται και στην ετοιmicroόρροπη ψυχική του ισορροπία

Φωτογραφία των microελών του Συνδέσmicroου Ελλήνων Καλλιτε-

Η έκθεση του 1920 ήλθε ως επιστέγασmicroα της απονοmicroής προς τον ζωγράφο του Εθνι-κού Αριστείου Γραmicromicroάτων και Τεχνών (Νοέmicroβριος του 1919) Ο βενιζελισmicroός ήξερε να ανταmicroείβει την ιντελιγκέντσιά του Ήδη όmicroως κατά την περίοδο αυτή η Μικρασιατική εκστρατεία είναι σε εξέλιξη Το 1921 στέλνονται στη Σmicroύρνη ως στρατιωτικοί ζωγρά-φοι οι Περικλής Βυζάντιος Σπ Παπαλουκάς και Πλ Ροδοκανάκης Το 1920 ο ελληνικός στρατός προελαύνει στην Αδριανούπολη ενώ στον Βόσπορο ναυλοχεί ο Αβέρωφ Η ύβρις microε την αρχαία έννοια συνετελέστηκε Η νέmicroεσις είναι πλέον υπόθεση χρόνου Η υποχώρηση του rsquo22 θα καταστρέψει το σύνολο σχεδόν της παραγωγής των παρα-πάνω ζωγράφων και θα στιγmicroατίσει δραmicroατικά το έργο τους Το 1922 θα εκθέσει στο Ζάππειο ο Μάρκος Ζαβιτσιάνος διανοούmicroενος καλλιτέχνης ενώ θα αναχωρήσει για το Παρίσι ο microόλις εικοσάχρονος Μίmicroης Βιτσώρης απολακτίζοντας τη Σχολή Καλών Τεχνών του laquoδιαβολοϊακωβίδηraquo Ο Βιτσώρης microαζί microε τον Στέρη και τον Γουναρό υπήρξαν οι αληθινά επαναστατηmicroένοι δηmicroιουργοί του ΜεσοπολέmicroουΤο 1923 ο Σύλλογος Φιλοτέχνων του Βόλου θα οργανώσει πανελλήνια έκθεση προσπά-θεια η οποία θα επαναληφθεί την επόmicroενη χρονιά στο Ζάππειο (1924) Την ίδια χρονιά εmicroφανίζονται σε κοινή έκθεση τέσσερις νέοι οι οποίοι αποτελούν τους προάγγελους της λεγόmicroενης γενιάς του rsquo30 Πρόκειται για τους Σπ Βασιλείου Πολ Ρέγκο Αντ Πο-λυκανδριώτη και Γ Κόκκινο Η Έκθεση των Τεσσάρων υποστήριξε microια έντεχνη ναϊβιτέ και συγχρόνως την εξισορρόπηση ανάmicroεσα στη ζώσα παράδοση (Άθως Κόντογλου) και στον δυτικό microοντερνισmicroό (Matisse Derain Dufy)Εν τω microεταξύ από τις 25 Ιουλίου 1924 ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου έχει κηρύξει ως επίσηmicroο καθεστώς της χώρας την αβασίλευτη δηmicroοκρατία το σήmicroα της οποίας φιλοτεχνεί ο φίλος του Κωστής Παρθένης Την ίδια εποχή ο Λυκούργος Κογεβίνας κοσmicroοπολίτης και ανήσυχος εκθέτει στο Λονδίνο Λίγο microετά η Ένωσις Ελλήνων Ζωγρά-φων Παρισίων οργανώνει εκεί έκθεση των Δ Στεφανόπουλου και της συζύγου του Χ Αλεξανδρίδου (1925) Τον επόmicroενο χρόνο ο αναρχικός Ν Βέλmicroος ποιητής ζωγράφος και ηθοποιός εκδίδει το ολιγόζωο πλην άκρως επαναστατικό περιοδικό Φραγγέλιο Η έκδοσή του θα σταmicroατήσει το 1929 Έως τότε θα κυκλοφορήσει αρκετά τεύχη Παράλ-ληλη δραστηριότητα του Βέλmicroου είναι το Άσυλο Τέχνης ένας χώρος έκφρασης ο οποί-ος θα φιλοξενήσει αντισυmicroβατικές εκθέσεις και microεταξύ των άλλων θα παρουσιάσει το 1928 τον ζωντανό microύθο Γιαννούλη Χαλεπά και τον νεότατο Γιάννη Τσαρούχη και έπειτα

Η laquoΟmicroάς Τέχνηraquo microία οmicroάδα νεωτεριστών καλλιτεχνών έκανε

Ο Μίmicroης Βιτσώρης microαζί microε τον Γεράσιmicroο Στέρη αποτελούν τους

τον Δ Διαmicroαντόπουλο (1931) Πρέπει εδώ να ειπωθεί ότι ο Δηmicro Καλογερόπουλος διευθυντής του περιοδικού Πινακοθήκη θα επισκεφθεί στην Τήνο τον laquoζωντανόνεκροraquo Χαλεπά microαζί microε τον Ζαχ Παπαντωνίου και τον γλύπτη Θ Θωmicroόπουλο για να δουν τα νεότερα έργα του Απόρροια της επίσκεψης αυτής είναι η έκθεση γλυπτών του Χαλεπά στην Ακαδηmicroία Αθηνών στις 3141925 Ο Βέλmicroος θα ακολουθήσει Πάντως το κοινω-νικό περιβάλλον κάνει τους καλλιτέχνες να ασφυκτιούν

Η υπέρβαση του καρυωτακισmicroούΤο 1927 ως ένδειξη της επικοινωνίας Αθήνας και Ευρώπης ο Κογεβίνας εκθέτει στο Παρίσι microια σειρά ζωγραφικών και χαρακτικών έργων Στη συνέχεια όmicroως όταν το Παρίσι επιδιώκει να εκτεθεί στην Ελλάδα microέσω των κυβιστικών έργων της Ερασmicroίας Μπερτσά το microόνο που καταφέρνει είναι να εισπράξει microια αρνητική κριτική από το Ελεύθερον Βήmicroα (12111927) Την ίδια χρονιά πεθαίνει ο ζωγράφος Συmicroεών Σαββίδης ο οποίος παρότι σπουδάζει στο Μόναχο ως microαθητής και προστατευόmicroενος του Γύζη εντούτοις γίνεται διαπρύσιος υποστηρικτής ενός laquoιmicroπρεσιονισmicroού της Ανατολήςraquo και microιας ζωγραφικής γεmicroάτης αισθητικότητα χρώmicroα και φωςlaquoΤα θέmicroατα που θεώρησα κατάλληλα να διακοσmicroήσω την αίθουσα όπου θα συνεδρία-ζαν οι δηmicroοτικοί σύmicroβουλοι της πόλεως των Αθηνών τα πήρα από microυθικά και ιστορικά γεγονότα που έχουν συνδεθεί microε τη δηmicroιουργία την ανάπτυξη τη δόξα και τη ζωή της Αθήναςhellipraquo (περ Ζυγός αρ 91-92 1963 σελ 18) Έτσι γύρω από την Αποθέωση του Περικλέους ndashθυmicroηθείτε τη σχεδόν σύγχρονη Αποθέ-ωσιν του Αθανασίου Διάκου του Παρθένη που εκείνον τον καιρό ταξίδευε στη Βενετία microε επίτροπο τον Π Πρεβελάκηndash αποδίδονται η έριδα της Αθηνάς και του Ποσειδώνα η διαmicroάχη Θεmicroιστοκλή-Ευρυβιάδη ο Σωκράτης να πίνει το κώνειο ο Παύλος να κηρύττει στον Άρειο Πάγο η σγία Φιλοθέη να απελευθερώνει τις υπηρέτριές της ο Ηρώδης Αττικός αλλά και ο Φαβιέρος να πορεύεται προς την Ακρόπολη Οι τοιχογραφίες υπέ-στησαν φθορές κατά τα Δεκεmicroβριανά ενώ το 1962 ο ίδιος ο ζωγράφος microετά από πρό-σκληση του Άγγελου Τσουκαλά συντήρησε το έργο του Οι συνθέσεις διατηρούν microεν το ονειρικό ύφος του Γουναρόπουλου microε τα σαφή περιγράmicromicroατα και τα ρευστά φόντα ταιριάζουν όmicroως απόλυτα ως προς τη ρητορική τους στις επιδιώξεις της 4ης Αυγού-στου Δηλαδή ταύτιση microύθου και ιστορική πραγmicroατικότητα όπως επίσης και συνέχεια

Ο Πολύκλειτος Ρέγκος ανήκε στους καλλιτέχνες-προάγγελους

laquoΤο άναmicromicroα του τσιmicroπουκιούraquo ελαιογραφία του Συmicroεών Σαβ-

της ελληνικής ιστορίας από το απώτατο παρελθόν ως τη σύγχρονη εποχή Εξάλλου την πολιτική Μεταξά για το Νέον Κράτος υποστηρίζουν προσωπικότητες όπως ο Π Πρεβελάκης ο Κ Μπατσιάς ο Δ Ροντήρης ο Ν Χατζηκυριάκος-Γκίκας κά ενώ ήδη έχουmicroε αναφερθεί στην περίπτωση Παρθένη Ειδικά στη συνείδηση του τελευταίου η πατριωτική microεγαλαυχία του Μεταξά συνεχίζει στον βενιζελικό microεγαλοϊδεατισmicroό

Λυκούργος Κογεβίνας και αστική παράδοσηΜια πολύ σηmicroαντική αν και παραγνωρισmicroένη microορφή του Μεσοπολέmicroου είναι ο Κερ-κυραίος ζωγράφος και ανανεωτής microαζί microε τον Δηmicroήτρη Γαλάνη της εγχώριας χαρα-κτικής ο Λυκούργος Κογεβίνας Γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1887 και ανδρώθηκε σε ένα ροmicroαντικό περιβάλλον που γνώριζε τον Μπάυρον και τον Λαmicroαρτίνο από στήθος Δεκαέξι ετών βρίσκεται στη Ρώmicroη για καλλιτεχνικές σπουδές και έπειτα πηγαίνει στο Παρίσι για να γίνει microηχανικός ιερέας δηλαδή της νέας θρησκείας που λέγεται microηχανή και τεχνολογία Παράλληλα εγγράφεται στη Σχολή Καλών Τεχνών Grande Chaumieacutere και microετά στην Academie Julian όπου είχε δάσκαλο τον Jean-Paul Laurens Επιστρέφοντας στην Ελλάδα ξαναβλέπει το microεσογειακό φως microε άλλα microάτια και συνθέτει έργα πληmicro-microυρισmicroένα από την ενέργειά του Το 1909 πρωτοεmicroφανίζεται στο Ζάππειο ως καλλιτέ-χνης Τελειώνοντας το στρατιωτικό του επιστρέφει στο Παρίσι και αποκτά ατελιέ στη Μονmicroάρτη (Rue Nouvelle Place Clichy) Εδώ microαθαίνει τη χαρακτική δίπλα στον χαλ-κογράφο Dunoyer de Segonzac Στρατεύεται το 1912 στους Βαλκανικούς πολέmicroους και επιστρέφει στη Γαλλία για να συmicromicroετάσχει στις εκθέσεις του Salon drsquo Automne και των Indeacutependants δηλαδή να συmicroπορευθεί ισότιmicroα microε ότι πιο πρωτοποριακό συνέβαινε τό-τε στο Παρίσι Το 1915 εκθέτει στον Παρνασσό περίπου 60 συνθέσεις και eaux fortes Το 1916 συνεκθέτει στο Ζάππειο microε τους Παρθένη Μαλέα Λύτρα Βυζάντιο Περβολα-ράκη Τριανταφυλλίδη Φωκά Τόmicroπρο κά Ζωγραφίζει εξαντλητικά τη Σαντορίνη αλλά και τη Μάχη της Δοϊράνης το Όρος Σκρα ή το Σmicroήνος Αεροπλάνων Ως καλλιτεχνικός ανταποκριτής του Στρατού ndashσαν την Θάλεια Φλωρά-Καραβίαndash σκιτσάρει την ιστορική στιγmicroή κατά την οποία ο Γάλλος στρατηγός Franchet drsquo Espeacuteret παρασηmicroοφορούσε τη σηmicroαία της laquoπροσωρινής κυβερνήσεωςraquo Βενιζέλου microετά τη νικηφόρα προέλευση στον Σκρα Για τη δράση του αυτή έλαβε χρυσό γαλλικό microετάλλιο Τελευταία περίοδος στη Γαλλία (1919-1933) Τον Σεπτέmicroβριο του 1919 microαζί microε τους λοιπούς εκπροσώπους της

laquoΤοπίο από την Κέρκυραraquo ελαι-ογραφία του Λυκούργου Κογε-

πρώτης ελληνικής πρωτοπορίας εκθέτει στη γκαλερί της Rue de la Boeumltie Την έκθεση εγκαινιάζει ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος προστάτης εξάλλου της ΟmicroάδαςΣτη συνέχεια οργανώνει ατοmicroική έκθεση για την γκαλερί Arteacutes της rue Tronchet που θα πραγmicroατοποιηθεί το 1922 και ετοιmicroάζει τη microνηmicroειώδη έκδοση microε την τεχνική eau forte αφιερωmicroένη στο Άγιον Όρος Στο Salon drsquo Antomne του 1919 εκθέτει τον Κεράτιο Κόλπο και το Βατοπέδι Το 1920 στο Salon de la Socieacutete National des Beaux Arts παρουσιάζει την Παλαιοκαστρίτσα (σήmicroερα στην Εθνική Πινακοθήκη) και τη Νήσο Σαντορίνη Το λεύκωmicroα microε τις 12 eaux fortes (οξυγραφίες) από τον Άθω κυκλοφορεί σε 250 αντίτυπα microε πρόλογο του διεθνούς φήmicroης βυζαντινολόγου Charles Diehl microας διανύει τη microεγάλη του ωριmicroότητα το σχέδιό του αδρό δυναmicroικό microε αίσθηση του συνόλου και γνώση των λεπτοmicroερειών ενώ το χρώmicroα του έχει ποιότητα και λάmicroψη Το 1924 εκθέτει στην Galerie Tooth της Bond street στο Λονδίνο και γράφουν για την ιδιαιτερότητα της δουλειάς του οι Times ο Observer και η Morning Post Το 1927 ολοκληρώνει το τρίτο porto folio microε οξυγραφίες από τη βυζαντινή Ελλάδα και πρόλογο του Gabriel Millet Την ίδια χρονιά εκθέτει στη γκαλερί Georges-Petit του Παρισιού Τον Δεκέmicroβριο του 1932 αυτός ο ακαταπόνητος δηmicroιουργός συνεκθέτει microε τους κο-ρυφαίους συγχρόνους του χαράκτες Δ Γαλάνη Γ Κεφαλληνό Μ Ζαβιτσιάνο και Αγγ Θεοδωρόπουλο στο Στούντιο Ρωκ Εν τω microεταξύ ολοκληρώνεται το βιβλίο Η Αθήνα microε κείmicroενα του αναδροmicroάρη της Αττικής Δ Καmicroπούρογλου και ξυλογραφίες δικές του Τελευταία του παρουσίαση στην Galerie Paul της κοσmicroοπολίτικης Αλεξάνδρειας τη χρονιά της αποδηmicroίας του Καβάφη Το 1938 λιθογραφεί το τελευταίο του βιβλίο τα Καράβια του Αγώνος microε πρόλογο του ναυάρχου Φωκά που θα κυκλοφορήσει λίγο microετά Εν τω microεταξύ η φυmicroατίωση καλπάζει Το νήmicroα του βίου του συmicroβολικά καλύπτει τον ελληνικό Μεσοπόλεmicroο Σβήνει έναν microήνα microετά την ιταλική επίθεση στη Βόρεια Ήπει-ρο Το έργο του πολυσήmicroαντο και για τον όγκο και για την αξιοποίηση διαφορετικών υλικών και τεχνικών και την αταλάντευτη εξισορρόπηση του laquoεντός και εκτόςraquo Σαν την αναπόφευκτη microοίρα ολόκληρης της ελληνικής τέχνης

Ο Χαλεπάς ο Μπουζιάνης και η εποχή τουςΗ microικρή ιστορία της ιστορίας της νεοελληνικής τέχνης δεν microπόρεσε να αποφύγει τις ιδεοληψίες της γενικότερης νεοελληνικής ιστορίας Ποιος δηmicroιουργεί τι και πώς αξι-

Ελαιογραφία του Λυκούργου Κογεβίνα microε τίτλο laquoΤοπίο microε

ολογείται το ιστορικό γεγονός Τα πρόσωπα ή η εποχή τους οι θεσmicroοί ή τα υποκεί-microενά τους Από την άλλη είναι η ιστορία της τέχνης laquoιστορίαraquo ή απλώς ξετυλίγει ένα κουβάρι βιογραφιών σαν τις vitae του microανιεριστή Giorgio Vasari εmicroπλέκοντας σε αυτό και κάποια σηmicroαντικά καλλιτεχνικά γεγονότα Υπάρχει microια ιεραρχία στη γνώση όπως υποστήριξε ο Winkelmann ή η αισθητηριακή και η νοησιαρχική αντίληψη αλληλοσυ-microπληρώνονται όπως απαιτεί το εγελιανικό VolksgeistΚαταλύτης για τις καλλιτεχνικές εξελίξεις της εποχής είναι βέβαια ο τεχνοκριτικός και διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης Ζαχαρίας Παπαντωνίου ένθερmicroος βενιζελικός Ο Παπαντωνίου υποστηρίζει τον Παρθένη αλλά βλέπει microε σκεπτικισmicroό και συχνά microε microεροληψία microεγέθη όπως του Κόντογλου του Στέρη ή του Μπουζιάνη Ο Παρθένης είναι γιrsquo αυτόν η ενσάρκωση της ιδέας του υψηλού στη ζωγραφική Επίσης microαζί του microοιράζεται το πάθος και τον ενθουσιασmicroό για τον Ελ Γκρέκο (1541-1614) Τον καλλιτέ-χνη όmicroως ή τον microυθικό πρόγονο Μάλλον το δεύτερο αν κρίνουmicroε από τον αγώνα που έδωσε ο ίδιος για να αγοραστεί ένας microέτριος και κολοβωmicroένος πίνακας του ιδιοφυούς Κρητικού Πρόκειται για τη Συναυλία των Αγγέλων το απότmicroηmicroα microιας microακρόστενης σύν-θεσης που φιλοτεχνήθηκε από το 1610 έως το 1622 microε θέmicroα τον Ευαγγελισmicroό και microε πιθανότατη τη συmicroβολή του γιου του ζωγράφου Χόρχε-ΕmicromicroανουέλΕκτός του Ελ Γκρέκο που αποκτήθηκε σε δηmicroοπρασία του Μονάχου το 1931 αντί του ποσού των 5950000 δρχ ο ίδιος αγόρασε έναν Δοξαρά έναντι 200000 δρχ και έναν Πάνο Αραβαντινό έναντι 800000 δρχΙδού τώρα επιστολή του Παπαντωνίου προς τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου τότε πρό-εδρο της Επιτροπής της Πινακοθήκης η οποία αναφέρεται σε λεπτοmicroέρειες της αγο-ράςlaquoΜόναχον 18 Ιουνίου 1931Κύριε ΠρόεδρεΠιστεύω εις τις ιδέες-forces Ιδού το αποτέλεσmicroα Εδώ και τρεις εβδοmicroάδες όνειρο Σήmicroερα πράγmicroαΤην Τετάρτη το microεσηmicroέρι microπήκα στο τραίνο των Αθηνών την Τρίτη σήmicroουν αγοραστής του Γκρέκο Και ποιον Γκρέκο Α η πίστις είναι microεγάλη δύναmicroιςΜη microε ρωτήσετε πως τον πήρα Ένα είναι βέβαιον πως πήγα στη δηmicroοπρασία microε κοmicro-microένα τα φτερά διότι δύο ώρες προτήτερα ήλθε το τηλεγράφηmicroα του κ Κασσαβέτη που

Ο τεχνοκριτικός Ζαχαρίας Παπαντωνίου (1877-1940) διο-

microου ανήγγελλε τα βάσανα της εξοικονοmicroήσεως των 5 εκατοmicromicroυρίων και microου έθεταν ελαχιστότατον περιθώριονΗ στιγmicroή που αι προσφοραί επέρασαν τα 5 εκατοmicromicroύρια ήταν για microένα κόλασις Ο κ Χάνφσταίγκλ microου ψιθύρισε Ας απελπιστούmicroεΑλλά τότε σε κείνα τα τραγικά δευτερόλεπτα η απελπισία microου έγινε δύναmicroις και τρά-βηξα εmicroπρός Επλειοδότησα δύο φορές Ενίκησα Πώς συνέβη και υπεχώρησε ο microεγα-λέmicroπορος Drag αυτός που είχα χτυπήσει στα 250000 Μάρκα και φοβήθηκαν επίσης οι άλλοι αυτό πλέον δεν το ξέρω Μυστήριο είναι η ψυχολογία των στιγmicroών αυτών Ξέρω microόνον πως ο Γκρέκο microας κατεκυρώθη στα 275 χιλιάδες microάρκα και πως έζησα microια στιγmicroή τραγικής ευτυχίας που δεν microπορώ να την περιγράψωΤώρα πλέον η Πινακοθήκη είναι ένα από τα σπουδαία Μουσεία του κόσmicroουΌτι πιστέψατε και ελπίσατε και θελήσατε τις τελευταίες βραδυές που microιλούσαmicroε για το πλεόνασmicroα Σούτσου έγινε Τόσο κοντά είναι η πίστη στα πράγmicroατα Κιrsquo είmicroαστε ακόmicroα στην αρχήΣυmicromicroερίζοmicroαι τον ενθουσιασmicroό σας Αλλά θα γίνετε ευτυχής αν ιδήτε το έργοΠαρακαλώ να ειπήτε τα σέβη microου εις την Κυρία Λοπρέστη η οποία φαντάζοmicroαι πόσο θα εχάρηκε και τους χαιρετισmicroούς microου στον κ ΛοπρέστηPension Internationale Δι-ατελώ microε τιmicroή και σεβασmicroόVon de Tannstr 22 ΖΑΧ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥraquo

Οι τρεις παράγοντεςΜιλώντας συνοπτικά την ελληνική τέχνη στον Μεσοπόλεmicroο διαmicroορφώνουν τρεις πα-ράγοντες ο πρώτος είναι η όχι πάντα εύκολη ή αυτονόητη σχέση της microε τα διεθνή κέντρα στα οποία κυοφορούνται πάντως όλα τα microεγάλα κινήmicroατα και προς τα οποία διαλεκτικά προσβλέπει Οι άξονες κέντρο-περιφέρεια και αβανγκαρντισmicroός-παράδο-ση συmicroβάλλουν τα microέγιστα προς την εκκόλαψη των εγχώριων microορφών Ο δεύτερος είναι το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον η περιρρέουσα ατmicroόσφαιρα του Tain microε τους θεσmicroούς που εντέλει προτείνει ή microε τα συντηρητικά ανακλαστικά που αναπτύσσει Ο δηmicroιουργός οφείλει να λαmicroβάνει υπόψη το γούστο του κοινού του αλλά και συγχρόνως

να καθοδηγεί το κοινό αυτό να ασκεί κριτική στις ενέργειες της πολιτείας αλλά και να εξαρτάται απο αυτή Αυτό το σχιζοφρενικό καθεστώς το γέρας της νεωτερικότητας είναι υπεύθυνο για την ανάπτυξη αλλά και τις δυσπλασίες της εικαστικής έκφρασης κατά τον Μεσοπόλεmicroο Η στρατιωτική στάση στο Γουδί το 1909 εγκαινίασε microια ανα-νεωτική προσπάθεια η οποία κορυφώνεται microε την ακmicroή του βενιζελισmicroού κάτι που συmicroπαρασύρει ανάλογα και το καλλιτεχνικό δυναmicroικό της χώρας γνωρίζει την ύβρη της Μικρασιατικής εκστρατείας και καταλήγει στη microεταξική δικτατορία κατά την οποία πάλι ο στρατός όπως στις αρχές του αιώνα προσπαθεί να καταφέρει ότι η πολιτική δεν πέτυχε Ούτως ή άλλως οι παραλληλίες από πλευράς προσώπων δεν είναι ευκαταφρό-νητες Κλεmicroανσώ Βενιζέλος Λόυδ Τζωρζ Ουίλσον Κάιζερ Γουλιέλmicroος Κωνσταντίνος Αrsquo Εδουάρδος της Αγγλίας Μουσολίνι Μεταξάς Χίτλερ Φράνκο Όmicroοια θα microπορούσε να διατυπωθεί και microια παραλληλία καλλιτεχνικών προσωπικοτήτων Σεζάν (Ceacutezanne) και Παρθένης Derain και Γαλάνης Κ Ηλιάδης Ερρίκος Φραντζισκάκης Nolde Kirchner και Μπουζιάνης Γκογκέν (Gauguin) και Μαλέας Medardo Rosso και Χαλεπάς Epstein και Τόmicroπρος Ροντέν (Rodin) και Κ Δηmicroητριάδης Επ Θωmicroόπουλος Λουκάς Δούκας Ματίς (Matisse) και Τσαρούχης Διαmicroαντόπουλος Μαυροΐδης Ν Νικολάου Ντε Κίρικο (De Chirico) και Στέρης κοκ Το πρόβληmicroα βέβαια είναι ποτέ ή σπανιότατα τα δεύτε-ρη microέρη των συmicroβαλλοmicroένων ζευγών δεν κατέστησαν τmicroήmicroα της ευρωπαϊκής ιστορί-ας Όπως λχ συνέβη microε άλλους καλλιτέχνες της περιφέρειας οι οποίοι microπόρεσαν να γίνουν τmicroήmicroα της δυτικής avant-garde πχ ο Τσέχος Frantisek Kupka (1871-1957) ή ο Μεξικάνος David Alfaro Siqueiro (1896-1974) ή ο Σουηδός Evert Lundquist (1904) ακόλουθος του Munch Το ίδιο πράγmicroα συνέβη στη microουσική microε τους Smetana Dvorac Borodin de Falla κλπΗ κυρίαρχη microουσική φόρmicroα της συmicroφωνικής σύνθεσης microπολιάστηκε microε τα στοιχεία της λαϊκής παράδοσης Το αποτέλεσmicroα microεικτό πλην νόmicroιmicroο όπως θα έλεγε και ο Διονύσιος Σολωmicroός Στα καθrsquo ηmicroάς πραγmicroατικά διεθνείς δηmicroιουργοί ελληνικής καταγωγής σαν τους Κουνέλλη ή Τάκι έχουmicroε microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Ειδική οmicroάδα αποτελούν οι Έλληνες καλλιτέχνες των ΗΠΑ πχ οι William Baziotes Πολύγνωτος Βαγής Jean Xceron Θεόδωρος Στάmicroος Χρύσα κλπ Σrsquo εmicroάς πάλι οφείλουmicroε να το παραδεχτούmicroε κανένα καλλιτεχνικό microέγεθος δεν υπήρξε τόσο ισχυρό ώστε να κατακτήσει το διεθνές κοινό και να παραmicroείνει στη συνείδησή του σε διαρκή βάση Η φράση του Τσαρούχη

Πορτραίτο της Αριστοβούλης Λοπρέστη αδελφής του Αλέξαν-

Ελαιογραφία του Δηmicroητρίου Γαλάνη microε τίτλο laquoΟ κυνηγόςraquo

να καθοδηγεί το κοινό αυτό να ασκεί κριτική στις ενέργειες της πολιτείας αλλά και να εξαρτάται απο αυτή Αυτό το σχιζοφρενικό καθεστώς το γέρας της νεωτερικότητας είναι υπεύθυνο για την ανάπτυξη αλλά και τις δυσπλασίες της εικαστικής έκφρασης κατά τον Μεσοπόλεmicroο Η στρατιωτική στάση στο Γουδί το 1909 εγκαινίασε microια ανα-νεωτική προσπάθεια η οποία κορυφώνεται microε την ακmicroή του βενιζελισmicroού κάτι που συmicroπαρασύρει ανάλογα και το καλλιτεχνικό δυναmicroικό της χώρας γνωρίζει την ύβρη της Μικρασιατικής εκστρατείας και καταλήγει στη microεταξική δικτατορία κατά την οποία πάλι ο στρατός όπως στις αρχές του αιώνα προσπαθεί να καταφέρει ότι η πολιτική δεν πέτυχε Ούτως ή άλλως οι παραλληλίες από πλευράς προσώπων δεν είναι ευκαταφρό-νητες Κλεmicroανσώ Βενιζέλος Λόυδ Τζωρζ Ουίλσον Κάιζερ Γουλιέλmicroος Κωνσταντίνος Αrsquo Εδουάρδος της Αγγλίας Μουσολίνι Μεταξάς Χίτλερ Φράνκο Όmicroοια θα microπορούσε να διατυπωθεί και microια παραλληλία καλλιτεχνικών προσωπικοτήτων Σεζάν (Ceacutezanne) και Παρθένης Derain και Γαλάνης Κ Ηλιάδης Ερρίκος Φραντζισκάκης Nolde Kirchner και Μπουζιάνης Γκογκέν (Gauguin) και Μαλέας Medardo Rosso και Χαλεπάς Epstein και Τόmicroπρος Ροντέν (Rodin) και Κ Δηmicroητριάδης Επ Θωmicroόπουλος Λουκάς Δούκας Ματίς (Matisse) και Τσαρούχης Διαmicroαντόπουλος Μαυροΐδης Ν Νικολάου Ντε Κίρικο (De Chirico) και Στέρης κοκ Το πρόβληmicroα βέβαια είναι ποτέ ή σπανιότατα τα δεύτε-ρη microέρη των συmicroβαλλοmicroένων ζευγών δεν κατέστησαν τmicroήmicroα της ευρωπαϊκής ιστορί-ας Όπως λχ συνέβη microε άλλους καλλιτέχνες της περιφέρειας οι οποίοι microπόρεσαν να γίνουν τmicroήmicroα της δυτικής avant-garde πχ ο Τσέχος Frantisek Kupka (1871-1957) ή ο Μεξικάνος David Alfaro Siqueiro (1896-1974) ή ο Σουηδός Evert Lundquist (1904) ακόλουθος του Munch Το ίδιο πράγmicroα συνέβη στη microουσική microε τους Smetana Dvorac Borodin de Falla κλπΗ κυρίαρχη microουσική φόρmicroα της συmicroφωνικής σύνθεσης microπολιάστηκε microε τα στοιχεία της λαϊκής παράδοσης Το αποτέλεσmicroα microεικτό πλην νόmicroιmicroο όπως θα έλεγε και ο Διονύσιος Σολωmicroός Στα καθrsquo ηmicroάς πραγmicroατικά διεθνείς δηmicroιουργοί ελληνικής καταγωγής σαν τους Κουνέλλη ή Τάκι έχουmicroε microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Ειδική οmicroάδα αποτελούν οι Έλληνες καλλιτέχνες των ΗΠΑ πχ οι William Baziotes Πολύγνωτος Βαγής Jean Xceron Θεόδωρος Στάmicroος Χρύσα κλπ Σrsquo εmicroάς πάλι οφείλουmicroε να το παραδεχτούmicroε κανένα καλλιτεχνικό microέγεθος δεν υπήρξε τόσο ισχυρό ώστε να κατακτήσει το διεθνές κοινό και να παραmicroείνει στη συνείδησή του σε διαρκή βάση Η φράση του Τσαρούχη

Πορτραίτο της Αριστοβούλης Λοπρέστη αδελφής του Αλέξαν-

Ελαιογραφία του Δηmicroητρίου Γαλάνη microε τίτλο laquoΟ κυνηγόςraquo

παρότι χιουmicroοριστική αποκαλύπτει κάτι άκρως σοβαρό laquoΟι Έλληνες καλλιτέχνες είναι σαν τον Άγιο Νεκτάριο που είναι θαυmicroατουργός στην Αίγιναraquo Τοπικοί άγιοι και διε-θνείς αστέρες ένα παιχνίδι που αφορά εντέλει στην αγορά της τέχνης και όχι στην ιστορία της Δύο δηmicroιουργοί πάντως ξεφεύγουν από τον παραπάνω κανόνα και αξίζουν microιας πανευρωπαϊκής αναγνώρισης έστω και αν δεν τους ευνόησε η ιστορική συγκυρία Πρόκειται για τον Γιαννούλη Χαλεπά (1851-1938) και τον Γεώργιο Μπουζιάνη (1887-1959) δύο συνειδήσεις του υπαρξιακού δράmicroατος που εκφράζει η τέχνη του 20ού αιώνα οι οποίες ελάχιστα έγιναν κατανοητές στην εποχή τους και για τις οποίες το στοίχηmicroα της ευρύτερης αναγνώρισής τους παραmicroένει ανοιχτόΕξάλλου στην τέχνη η κλοπή δεν είναι κολάσιmicroη αλλά είναι όρος για τη συνέχεια και τη διάδοση των microορφών που ακολουθούν microια δική τους ζωή αχνά εις πείσmicroα των χωροχρονικών συντεταγmicroένων (H Focillon) Διαβάζουmicroε λχ στην πιο πρόσφατη έκδοση του καλλιτεχνικού λεξικού των Thames and Hudson (1994) microε επιmicroελητή τον Nikos Stangos και στο λήmicromicroα Lundstrum Vilhelm (1893-1950) laquoΔανός κυβιστής ζωγράφος και κατασκευαστής collages του οποίου η εργασία προκύπτει (derivos) από τον Πικάσο και τον Archipenkovraquo Τι συmicroβαίνει εδώ Έχουmicroε κατrsquo αρχάς έναν ζωγράφο που προέρχεται από microια τοπική σχολή του V Lundstrum που δρα κυρίως στον Μεσοπόλεmicroο Δεύτερο χαρακτηριστικό η καταγωγή του Είναι Δανός δηλαδή εκτός αλλά και πλησίον καλλιτεχνικών κέντρων όπως το Βερολίνο το Παρίσι ή οι Βρυξέλλες Επίσης ακολουθεί το διεθνές κίνηmicroα του κυβισmicroού δηλαδή η προσωπική του έρευνα αξιοποιεί κατακτήσεις άλλων Η κλοπή που προαναφέραmicroε δεδοmicroένου ότι ως πρώτο κυβιστικό έργο microπορούν να θεωρηθούν οι Demoiselles drsquo Anignon του 1907 Τέλος το λήmicromicroα ολοκληρώνεται πάλι microε προσωποκεντρικές αναφορές Για να κατανοήσουmicroε και για να εντάξουmicroε τον Lundstrum οφείλουmicroε να γνωρίζουmicroε τους Πικάσο και Archipenco Το λήmicromicroα τελειώνει χωρίς καmicroία άλλη αναφορά για τη σχέση του καλλιτέχνη microε τη δηmicroιουργία της πατρίδας του Πρόκειται για ένα παράδειγmicroα που αποτελεί κοινό τόπο στην κυρίαρχη δυτικοευρωπαϊκή και αmicroερικανική ιστοριο-γραφία Οι δηmicroιουργοί της περιφέρειας ασχέτως των προθέσεών τους ή του έργου τους οφείλουν να αντιmicroετωπίζονται δορυφορικά προς τα κυρίαρχα κέντρα και πάντα σε αναφορά προς ένα κεντρικό πρόσωπο Έτσι πλάι στην επίσηmicroη ιστορία του Σεζάν (Cezanne) του Πικάσο (Picasso) του Ματίς (Matisse) του Beuys κλπ αναπτύσσονται

laquoΔέντρα στις όχθες του Σηκου-άναraquo πίνακας του Andre

Ο Γεώργιος Μπουζιάνης υπήρξε εκπρόσωπος του ελληνικού

πολυάριθmicroες υβριδικές laquoιστορίεςraquo τοπικού χαρακτήρα οι οποίες συγκροτούν και τα επιθυmicroητά ζεύγη που ανέφερα Άρα στο ζεύγος Lundstrum-Πικάσο θα microπορούσε να αναφερθεί το εγχώριο ζεύγος Γκίκας-Πικάσο έστω και αν η εργασία του πρώτου έχει ελάχιστα κοινά στοιχεία σε επίπεδο γραφής ή περιεχοmicroένου microε τον δαιmicroόνιο Ισπανό Αντιλαmicroβάνεται κανείς πως το πρόβληmicroα δεν επιδέχεται microια microόνη λύση ή microάλλον η κάθε εποχή συνεισφέρει τη δική της λύση σε αυτό Τέλος ας ειπωθεί εντελώς συνο-πτικά ότι στη δεκαετία του rsquo70 στις ΗΠΑ κυρίως παρουσιάστηκαν έρευνες που αναφέ-ρονταν στη διάσταση ανάmicroεσα σε microια τέχνη αποικιοκρατών και microια αντίστοιχη αποι-κιοκρατούmicroενων ή στην ανισότητα ανάmicroεσα σε άντρες και σε γυναίκες δηmicroιουργούς ή γενικότερα σε δηmicroιουργούς που εκπροσωπούν φυλετικές κοινωνικές εθνοτικές ή σεξουαλικές microειονότητες και στον τρόπο που τους αντιmicroετωπίζουν οι laquoκυρίαρχοιraquo (Cynthia Freeland Art Theory A very short introduction στο κεφ Postcolonial Politics and diasporic hybrids σελ 54-55 Oxford University Press 2003) Το 1985 συγκροτή-θηκε στη Νέα Υόρκη microια οmicroάδα γυναικών καλλιτεχνών η Guerilla Girls που επεδίωκε να εναντιωθεί στον σεξισmicroό που ισχύει στον χώρο της τέχνης Σε microια αφίσα τους το 1989 διαπιστώνουν ότι τα γυναικεία γυmicroνά στο Μητροπολιτικό Μουσείο καταλαmicroβά-νουν το 85 των συνολικών έργων ενώ οι γυναίκες που εκθέτουν microόλις το 5 Το 1971 η θεωρητικός Linda Nochlin δηmicroοσίευσε ένα άρθρο που έκανε πάταγο και είχε τον τίτλο laquoΓιατί δεν υπάρχουν microεγάλες γυναίκες στον χώρο της τέχνηςraquo υποστηρίζο-ντας ότι δεν υπάρχουν αντίστοιχες γυναίκες πλάι στον Μικελάντζελο (Michelangelo) τον Ρέmicroπραντ (Rembrandt) τον de Kooning ή τον Γουόρχολ (Warhol) Υπεραmicroυνό-microενη των σηmicroαντικών αλλά υποβαθmicroισmicroένων γυναικών καλλιτεχνών η Judy Chicago κατασκεύασε ένα τεράστιο περιβάλλον το 1979 microε τίτλο Dinner Party στο οποίο συmicromicroετέχουν microόνο γυναίκες Από τη Virginia Woolf έως την Doris Lessing και από την Calo έως τη Sherman Και εδώ όmicroως από το ισχύον star system επιλέγει πάλι η δηmicroιουργός περιπτώσεις για να στοιχειοθετήσει τη διαmicroαρτυρία της δικαιολογώντας έστω και αντίστροφα τον τρόπο microε τον οποίο ο κυρίαρχος microηχανισmicroός συγγράφει την επίσηmicroη ιστορία Θα microπορούσε διερωτώmicroαι να γραφεί ένα άρθρο που να εξηγεί γιατί δεν υπάρχουν microεγάλοι καλλιτέχνες εκτός των κυρίαρχων δυτικών κέντρων Για την ελληνική πάντως πραγmicroατικότητα του Μεσοπολέmicroου και ασχέτως των microύθων που καλλιέργησε η συγκεκριmicroένη εποχή τα ονόmicroατα του Χαλεπά και του Μπουζιάνη παρα-

Η περίφηmicroη αφίσα της γυναι-κείας καλλιτεχνικής οmicroάδας

Το έργο της Αmicroερικανίδας καλλι-τέχνιδας Judy Chicago microε τίτλο

microένουν σε microια διεθνή διαθεσιmicroότηταΟ Γιαννούλης Χαλεπάς γεννιέται στον Πύργο της Τήνου το 1851 και αποτελεί τον πρω-τότοκο γιο του εργολάβου-microαρmicroαρογλύπτη Ιωάννη Χαλεπά Ήδη από τη γέννησή του προδιαγράφεται να καταστεί ένα alter ego της πατρικής υπεροχής προς ευτυχία της φροϋδικής ερmicroηνείας της τέχνης Στη microόλις απελευθερωmicroένη Ελλάδα το Σχολείον των Τεχνών ιδρύθηκε το 1837 και η γλυπτική άρχισε να διδάσκεται συστηmicroατικά δέκα χρόνια αργότερα από τον κλασικιστή Βαυαρό καλλιτέχνη Christian Siegel (1808-1883) Ο Χα-λεπάς θητεύει στο Σχολείο των Τεχνών microε καθηγητή τον microαθητή του Siegel εξελληνι-σmicroένο Βαυαρό Λεωνίδα Δρόση (Dorsch) και συνεχίζει microε υποτροφία του ιδρύmicroατος της Παναγίας Τήνου στο Μόναχο microε δάσκαλο τον Max von Windmann (1873-1876) Το 1874 απέσπασε το πρώτο βραβείο της Ακαδηmicroίας πρωτοετής όντας για το πρόπλασmicroα Το πα-ραmicroύθι της Πεντάmicroορφης - Η Πριγκίπισσα του Ρήνου Παρά τις επιτυχίες του επιστρέφει στην Αθήνα επειδή το ΙΙΕΤ διέκοψε την υποτροφία Το 1876 αρχίζει να εργάζεται στην πασίγνωστη Κοιmicroωmicroένη δηλαδή το microνηmicroείο της Σοφίας Αφεντάκη στο Αrsquo Νεκροταφείο Το 1877 ολοκληρώνει τον microνηmicroειώδη Σάτυρο που παίζει microε τον Έρωτα της Εθνικής Πινα-κοθήκης έναν γοητευτικό συνδυασmicroό ανοιχτών microορφών στον χώρο που διατυπώνονται σχεδόν ως αφηρηmicroένη σύνθεση κλειστών και ανοικτών καmicroπυλών και ένα στιβαρό αmicroάλγαmicroα κλασικιστικών θεmicroάτων και ρεαλιστικής γλυπτικής αίσθησης Αυτό το παιχνίδι του laquoισχυρούraquo και του laquoανίσχυρουraquo του εξουσιαστή και του εξουσιαζόmicroενου και η δραmicroατικά αισθησιακή σχέση των δύο σωmicroάτων που απασχολεί σε όλο τον βίο του σε πολυάριθmicroα σχέδια και σε 12 πλαστικές παραλλαγές έως το 1936 Το πρόπλασmicroα του έργου απέσπασε χρυσό microετάλλιο στην έκθεση του Μονάχου το 1875 και το microαρmicroάρινο εκτέθηκε στη Διεθνή Έκθεση των Παρισίων το 1878 Αυτή όmicroως υπήρξε και η τελευταία δηmicroόσια εmicroφάνιση του δηmicroιουργού ο οποίος σε έναν παροξυσmicroό θραύει τη Μήδεια που έχει ξεκινήσει Ακολουθεί microια δεκαετία microελαγχολίας και σιωπής και το 1888 εγκλείεται στο Ψυχιατρείο Κέρκυρας ως laquoπάσχων εξ ανοίαςraquo Εκεί θα παραmicroείνει έως το 1902 για να επιστρέψει στο πατρικό του σπίτι ως στήριγmicroα αmicroφίβολο της microητέρας του αφού ο πατέρας του είχε ήδη πεθάνει (1901) Η microητέρα του θα πεθάνει το 1916 και το γεγο-νός αυτό microοιάζει να απελευθερώνει τη δηmicroιουργικότητά του Σαν να την κατέστελλαν η πατρική και η microητρική εξουσία Αφηγήσεις διατείνονται πως η microητέρα του microετά το

Το microνηmicroειώδες έργο του Γιαν-νούλη Χαλεπά laquoΣάτυρος που

1902 κατέστρεφε ότι πρόπλασmicroα επιχειρούσε να φιλοτεχνήσει ο Χαλεπάς θεωρώντας το σαφώς αιτία της πνευmicroατικής του νόσου Και συmicroβαίνει τότε το πραγmicroατικά απίστευ-το Ο δηmicroιουργός που laquoκοιmicroότανraquo σαν τον Ριπ Βαν Ουίνκλ από το 1878 έως το 1918 αφυπνίζεται καλλιτεχνικά και κατασκευάζει έως τον θάνατό του το 1938 ένα έργο που τον τοποθετεί λόγω του αmicroφίσηmicroου και κρυπτικού χαρακτήρα του στην καρδιά της ευ-ρωπαϊκής πρωτοπορίας Θα λέγαmicroε πως ο Χαλεπάς δικαιώνει τον ελληνικό Μεσοπόλεmicroο Σήmicroερα βέβαια microελέτες ή εκθέσεις που πειραmicroατίζονται ως προς τα όρια της ψυχασθέ-νειας και της καλλιτεχνικής έκφρασης ή αλλιώς της microεγαλοφυΐας και της τρέλας είναι σχεδόν του συρmicroού Πριν από microια δεκαετία ο Jean Clair διευθυντής του Museacutee Picasso στο Παρίσι και αναγνωρισmicroένος θεωρητικός οργάνωσε στο Palazzo Grassi της Βενετίας microια αιρετική έκθεση που microε όρους του Φουκώ (Foucault) διερευνούσε την αποδοχή ή απόρριψη του σώmicroατος κατά τον 19ο αιώνα τη διαφορετικότητα και την παράνοια εκθέτοντας πλάι στα έργα τέχνης ιατρικά εργαλεία ή όργανα ανατοmicroίας και φωτογραφίες από άσυλα ψυχασθενών Ο Clair πόνταρε πλάι στα γνωστά και microερικά άγνωστα ονόmicroατα προερχόmicroενα από την ευρωπαϊκή περιφέρεια Αν κάποιοι θεσmicroοί ή κάποια πολιτική της πατρίδας microας είχε προωθήσει την περίπτωση Χαλεπά έγκαιρα τότε είναι πολύ πι-θανό να τον περιλάmicroβανε σε πρωταγωνιστικό ρόλο ο επιmicroελητής της έκθεσης Identity Alternity (Βλ τον κατάλογο Identity and Alternity Figures of the Body 1895-1995 La Biennale di Venezia 46 Esposizione σελ xxx στο κεφ Imposible Anatomy) Καλύπτει απολύτως το ζητούmicroενο των θεωριών του Το 1925 γίνεται η πρώτη έκθεση έργων του στη νεοσύστατη Ακαδηmicroία Αθηνών Το 1927 η Ακαδηmicroία του απονέmicroει το Αριστείον Γραmicromicroάτων και Τεχνών Το 1928 εκτίθενται έργα του στο Άσυλο Τέχνης τον εναλλακτικό χώρο δηλαδή των εκκεντρικού κριτικού ηθοποιού και εκδότη του περιοδικού Φραγγέλιο Νίκου Βέλmicroου Το 1930 η ανιψιά του Ειρήνη Β Χαλεπά φέρνει τον ογδοντάρη δηmicroιουργό στην Αθήνα και του εξασφαλίζει εργαστήριο στο σπίτι της στην οδό Δαφνοmicroήλη στον περιφερειακό του Λυκαβηττού Εδώ θα ολοκληρώσει τις προσπάθειές του δίνοντας το microυστηριώδες κατάφορτο συmicroπαραδηλώσεων έργο του και θα αναχωρήσει τον Σεπτέmicro-βριο του 1938 έχοντας ήδη εγκαταστήσει ζωντανό τον microύθο του στις συνειδήσεις των συγχρόνων τουΣτον Ερmicroή και Άγιο Χαραλάmicroπη συνδυάζει τον προστάτη-θεό των αρχαίων λιθοξόων microε τον Άγιο που επικαλούνται οι microαρmicroαράδες της εποχής του Και όλα αυτά χωρίς κανένα

Από το 1930 και microέχρι τον θάνατό του το 1938 ο Γ Χαλε-

Πού έγκειται όmicroως η microεγαλοσύνη του Χαλεπά

Ο γλύπτης αποδίδει τον άνθρωπο ως δράmicroα της ύπαρξης και ως microύστη της πλέον βαθιάς microελαγχολίας Οι συνθέσεις του αποτελούν επίτευγmicroα δοmicroικής οργάνωσης και ισορρο-πίας καθώς οι όγκοι τους δεν στηρίζονται σε αρmicroατούρα (εσωτερικό σκελετό) αλλά σε δυνάmicroεις που αναπτύσσονται αφrsquo εαυτών Τα θέmicroατά του απορρέουν από την επα-νάληψη συγκεκριmicroένων εmicromicroονών της πριγκίπισσας της Μήδειας του Σάτυρου του Οιδίποδα της Αντιγόνης του Αγγέλου της Παναγίας του Αλέξανδρου της Κοιmicroωmicroένης Γλωσσοκεντρικός στον πυρήνα της έmicroπνευσής του θέλει να διατυπώσει σε laquoαντικειmicroε-νικόraquo δηλαδή γλυπτικό κείmicroενο όσα αταξινόmicroητα στοιχειώνουν στο υποσυνείδητό του Ο Χαλεπάς επιπλέον επιχειρεί ερmicroηνείες και είναι ο πρώτος που συνέλαβε microε ενάργεια την ιδιοπροσωπία αλλά και το αmicroφίσηmicroο δράmicroα του νεότερου ελληνισmicroού που συνέ-νωσε τον νεωτερικό άνθρωπο microε τον καταγωγικό του microύθο όπως λχ συmicroβαίνει στο laquoΜυστικόraquo της Εθνικής Πινακοθήκης Κέντρο της σύνθεσης είναι η προτοmicroή ενός microελαγ-χολικού βυθισmicroένου στη ρέmicroβη του χρόνου Μεγαλέξανδρου πλάι του microια φιγούρα σε microικρότερη κλίmicroακα επιχειρεί να του πει κάτι στrsquo αφτί Να επικοινωνήσει microαζί του Μάταια Κορυφαία του επίσης σύνθεση είναι η laquoΜήδεια που σκοτώνει τα παιδιά τηςraquo microε καλύτερη παραλλαγή τη σύνθεση της Εθνικής Πινακοθήκης του 1933Η Μήδεια βαδίζει αποφασισmicroένη σέρνοντας κυριολεκτικά τα δύο βρέφη και κρατώντας σφιχτά το microαχαίρι Το ένα παιδί κινείται microετωπικά προς τον θεατή ενώ το άλλο έχει στρέψει τα νώτα του δηmicroιουργώντας έτσι έναν περιδινούmicroενο άξονα γύρω από την κεντρική φιγούρα Το γλυπτό λειτουργεί σαν microια τέλεια microηχανή που αυτοτροφοδοτείται από δυνάmicroεις κεντροmicroόλες και φυγόκεντρες Κανένα ηθικολογικό σχόλιο κανένα ηθο-γραφικό συmicroβάν δεν έχει θέση εδώ Η microοίρα των προσώπων προδιαγράφεται από το τραγικό τους microέγεθος Ο Χαλεπάς επιτυγχάνει εκεί που συντρίβονται οι περισσότερες σύγχρονες αναβιώσεις του ευριπίδειου κειmicroένουΤέλος ο εξαιρετικά πρωτογενής αυτός δηmicroιουργός ndashδεν οφείλει σε κανέναν τίποτεndash microε την απίστευτη οπτική microνήmicroη ndashδουλεύει σπανιότατα microε microοντέλοndash συγκροτεί συνθέσεις που αποτελούν ολόκληρους κόσmicroους microε επιmicroέρους κεφάλαια που παραmicroένουν ηmicroιτελή σαν το microυθιστόρηmicroα της νεωτερικότητας (Kafka Broch Joyces Proust) Μέσα στο κυρίαρχο κείmicroενο τη βασική αφήγηση (φερrsquo ειπείν στο παραmicroύθι της Πεντάmicroορφης

laquoΗ Μήδεια που σκοτώνει τα παι-διά τηςraquo κορυφαία microε έντονο το

ιδεολογικό χάσmicroα καmicroία ιδεοληπτική κατασκευή Στον κόσmicroο του Χαλεπά ο τρόmicroος είναι microεταφυσικός και η αθωότητα προπτωτική Τα γλυπτά του σταθερά συνέχουν δέος και έκστασηΕίναι εύκολο να microιλήσει κανείς για τις σουρεαλιστικές υπερβάσεις ή το εξπρεσιονιστικό νεύρο του προσωπικού του ύφους Κάτι τέτοιο είναι σχεδόν αυτονόητο αφού αναφερό-microαστε σε έναν δηmicroιουργό που ζει την ευρωπαϊκή πρωτοπορία microε τον δικό του microυστικό τρόπο αλλά δεν απαντάmicroε στο αίνιγmicroα Δεν λείπουν οι ετικέτες από τον Χαλεπά αλλά η ερmicroηνεία Στην νεωτερικότητα η διάρρηξη ndashη κλοπή που προαναφέρθηκεndash οδηγεί αφεύκτως στη ρήξη Στη microελέτη του Η Κλοπή της Μόνα Λίζα (εκδ Κέδρος microετφρ Μα-ρία Σπηλιοπούλου 2005 ο Darian Leader microέσα από microια ψυχαναλυτική προσέγγιση υπο-στηρίζει πως τα έργα τέχνης microέσα από υποσυνείδητες διεργασίες microας βοηθούν στην αναζήτηση laquoαυτού που δεν υπάρχειraquo αλλά στοιχειώνει την πραγmicroατικότητά microαςΠρόκειται για το laquoπράγmicroαraquo του Λακάν που βρίσκεται στο πιο κλειστό δωmicroάτιο του υποσυνειδήτου microας και εισχωρούmicroε σε αυτό microε τα όνειρα ή την τέχνη Αλίmicroονο αν δεν χρησιmicroοποιήσει τέτοια εργαλεία η σύγχρονη έρευνα για να αποκαλύψει τον Χαλεπά Η επιτυχία microιας ακόmicroη microελοδραmicroατικής βιογραφίας είναι εκ των προτέρων εξασφα-λισmicroένη Το βλέmicromicroα κινητοποιείται και η ανάγνωση αρχίζει όταν συνειδητοποιείται microια απουσία (Εν προκειmicroένω για τον Leader η κλοπή της Τζοκόντα από το Λούβρο το 1911 και το γεγονός ότι συνέρρεαν πλήθη για να δουν τον κενό τοίχο) Στην ακαδη-

ΙΙ του 1918 στο Ι ΤΗ Π) παρεmicroβάλλονται εmicroβόλιmicroες αφηγήσεις ανεξάρτητα παρα-κείmicroενα τα οποία επιτείνουν το ευδιάθετο microυστήριο της φύσης τους Το δράmicroα δεν περιγράφεται υποβάλλεται microrsquo ένα montage που διακόπτει τη γραmicromicroικότητα και την παραδοσιακή ανάπτυξη της πλοκής Ο Χαλεπάς είναι βιωmicroατικά αντιακαδηmicroαϊκός αλλά και βιωmicroατικά ιδεαλιστής βιωmicroατικά κλασικός σε τρόπον ώστε να καταδεικνύεται πως η αντιπαράθεση πρωτοπορίας και παράδοσης να συνιστά ψευδοδίληmicromicroα Εξάλλου σηmicroα-σία έχει ο τρόπος που η παράδοση αξιοποιείται στο κεντρικό έργο όπως λχ συmicroβαίνει στη γλυπτική του Picasso του Moore του Giacometti Ο Χαλεπάς επαναπροτείνει την παράδοση microέσα από ρηξικέλευθες ερmicroηνείες (πρβλ το γλυπτό laquoΠήγασος Περσέας και Ανδροmicroέδαraquo)

microαϊκή τέχνη όλα microας προτρέπουν να κοιτάξουmicroε όλα εξαντλώνται στην ηδονή του βλέmicromicroατος Στη νεωτερικότητα η microατιά microας παρεmicroποδίζεται από κάτι αδιόρατο microεν υπαρκτό δε Οφείλουmicroε να microάθουmicroε να παρατηρούmicroε αλλιώς Να αποδώσουmicroε στο εσωτερικό βλέmicromicroα τα δικαιώmicroατά του Ο Χαλεπάς είναι το πιο εύγλωττο παράδειγmicroα για τη νεότερη τέχνη microας Το laquoπράγmicroαraquo αποτελεί laquomicroιαν απροσπέλαστη ζώνη στην οποία προβάλλουmicroε εικόνες τρόmicroου και απουσίας Τα αντικείmicroενα που microεταφέρονται σε αυτόν τον χώρο αποκτούν νέες ιδιότητεςhellipraquo Σαν τους ήρωες της microυθολογίας του Τήνιου laquoζωντανόνεκρουraquo κατά την έκφραση του Θ Βελλιανίτη όπως εmicroφανίζονται ξανά και ξανά σαν για να υποκλιθούν σε microια φαντασιακή πρεmicroιέρα στα 115 σωζό-microενα γλυπτά του και τα απειράριθmicroα σχέδιά του microε τις επάλληλες παραστάσεις στα δέκα ευρισκόmicroενα κατάστιχα της πατρικής επιχείρησης Σπουδαίας σηmicroασίας για την ανάγνωση του έργου του το βιβλίο της Danile Calvo-Platero Ο Γλυπτικός Χώρος του Γιαννούλη Χαλεπά όπου το έργο προσεγγίζεται microέσα από την ψυχαναλυτική θεωρία Συνοψίζοντας Πόσο laquoτρελόςraquo υπήρξε ο Χαλεπάς Πόσο ο εγκλεισmicroός του πραγmicroατικός και συναισθηmicroατικός διαmicroορφώνει το έργο του Πόσο ο κοινωνικός και πνευmicroατικός του περίγυρος επηρεάζει την έκφρασή του Υποστηρίζεται ότι ο Χαλεπάς έχει δει τα Cahiers drsquo Arts τα πρωτοποριακά δηλαδή τεύχη που εκδίδει ο Teacuteriade στο Παρίσι όταν φθάνει το 1930 στο σπίτι της ανιψιάς του Αυτό το υλικό του ανοίγει νέους δρόmicroους Μόνο που οι βασικοί χαρακτήρες των λεγοmicroένων laquomicroεταλογικώνraquo γλυπτών του έχουν διαmicroορφωθεί ήδη από την περίοδο 1918-22 και απλώς εξελίσσονται οργανικά έως τον θάνατό του Ο Χαλεπάς είναι το αίνιγmicroά του που τον κατατάσσει στην καρδιά της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας είναι ο τόπος του που τον τιmicroωρεί για την υπερευαισθησία του και τέλος είναι ο πρωτεϊκός χαρακτήρας των έργων του που ούτε λέγουν ούτε κρύπτουν αλλά σηmicroαίνουνΜετά τον Χαλεπά και τον Παρθένη ο τρίτος microεγάλος έγκλειστος της νεοελληνικής τέχνης είναι ο Γεώργιος Μπουζιάνης (1885-1959) Πρόκειται για έναν καλλιτέχνη που επίσης εγκύπτει στο δράmicroα της ύπαρξης και που έγκαιρα κατά την περίοδο του Με-σοπολέmicroου laquoσυνυπηρετείraquo microε τη λεγόmicroενη δεύτερη γενιά του γερmicroανικού εξπρεσιονι-σmicroού δραστηριοποιούmicroενος ο ίδιος στη Δρέσδη στο Μόναχο και στο Παρίσι Λέγεται microε επίταση πως ο εξπρεσιονισmicroός δεν ευδοκιmicroεί στο microεσογειακό φως αλλά είναι περισ-σότερο προϊόν του σκοτεινού βορρά Μόνο που το κίνηmicroα αυτό επιδιώκει όχι να περι-

Ο αρχαίος προστάτης των λιθο-ξόων Ερmicroής microαζί microε τον άγιο

microαϊκή τέχνη όλα microας προτρέπουν να κοιτάξουmicroε όλα εξαντλώνται στην ηδονή του βλέmicromicroατος Στη νεωτερικότητα η microατιά microας παρεmicroποδίζεται από κάτι αδιόρατο microεν υπαρκτό δε Οφείλουmicroε να microάθουmicroε να παρατηρούmicroε αλλιώς Να αποδώσουmicroε στο εσωτερικό βλέmicromicroα τα δικαιώmicroατά του Ο Χαλεπάς είναι το πιο εύγλωττο παράδειγmicroα για τη νεότερη τέχνη microας Το laquoπράγmicroαraquo αποτελεί laquomicroιαν απροσπέλαστη ζώνη στην οποία προβάλλουmicroε εικόνες τρόmicroου και απουσίας Τα αντικείmicroενα που microεταφέρονται σε αυτόν τον χώρο αποκτούν νέες ιδιότητεςhellipraquo Σαν τους ήρωες της microυθολογίας του Τήνιου laquoζωντανόνεκρουraquo κατά την έκφραση του Θ Βελλιανίτη όπως εmicroφανίζονται ξανά και ξανά σαν για να υποκλιθούν σε microια φαντασιακή πρεmicroιέρα στα 115 σωζό-microενα γλυπτά του και τα απειράριθmicroα σχέδιά του microε τις επάλληλες παραστάσεις στα δέκα ευρισκόmicroενα κατάστιχα της πατρικής επιχείρησης Σπουδαίας σηmicroασίας για την ανάγνωση του έργου του το βιβλίο της Danile Calvo-Platero Ο Γλυπτικός Χώρος του Γιαννούλη Χαλεπά όπου το έργο προσεγγίζεται microέσα από την ψυχαναλυτική θεωρία Συνοψίζοντας Πόσο laquoτρελόςraquo υπήρξε ο Χαλεπάς Πόσο ο εγκλεισmicroός του πραγmicroατικός και συναισθηmicroατικός διαmicroορφώνει το έργο του Πόσο ο κοινωνικός και πνευmicroατικός του περίγυρος επηρεάζει την έκφρασή του Υποστηρίζεται ότι ο Χαλεπάς έχει δει τα Cahiers drsquo Arts τα πρωτοποριακά δηλαδή τεύχη που εκδίδει ο Teacuteriade στο Παρίσι όταν φθάνει το 1930 στο σπίτι της ανιψιάς του Αυτό το υλικό του ανοίγει νέους δρόmicroους Μόνο που οι βασικοί χαρακτήρες των λεγοmicroένων laquomicroεταλογικώνraquo γλυπτών του έχουν διαmicroορφωθεί ήδη από την περίοδο 1918-22 και απλώς εξελίσσονται οργανικά έως τον θάνατό του Ο Χαλεπάς είναι το αίνιγmicroά του που τον κατατάσσει στην καρδιά της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας είναι ο τόπος του που τον τιmicroωρεί για την υπερευαισθησία του και τέλος είναι ο πρωτεϊκός χαρακτήρας των έργων του που ούτε λέγουν ούτε κρύπτουν αλλά σηmicroαίνουνΜετά τον Χαλεπά και τον Παρθένη ο τρίτος microεγάλος έγκλειστος της νεοελληνικής τέχνης είναι ο Γεώργιος Μπουζιάνης (1885-1959) Πρόκειται για έναν καλλιτέχνη που επίσης εγκύπτει στο δράmicroα της ύπαρξης και που έγκαιρα κατά την περίοδο του Με-σοπολέmicroου laquoσυνυπηρετείraquo microε τη λεγόmicroενη δεύτερη γενιά του γερmicroανικού εξπρεσιονι-σmicroού δραστηριοποιούmicroενος ο ίδιος στη Δρέσδη στο Μόναχο και στο Παρίσι Λέγεται microε επίταση πως ο εξπρεσιονισmicroός δεν ευδοκιmicroεί στο microεσογειακό φως αλλά είναι περισ-σότερο προϊόν του σκοτεινού βορρά Μόνο που το κίνηmicroα αυτό επιδιώκει όχι να περι-

Ο αρχαίος προστάτης των λιθο-ξόων Ερmicroής microαζί microε τον άγιο

γράψει ιλουζιονιστικά το φως αλλά να φέρει σε φως εσωτερικές καταστάσεις ένστικτα φοβίες ψυχικές περιπέτειες Άρα η ανάπτυξή του λίγο επηρεάζεται από γεωγραφικές συντεταγmicroένες αλλά σχετίζεται microε την προσωπικότητα και το πάθος του δηmicroιουργού Ο εξπρεσιονισmicroός επιχειρηmicroατολογεί σχετικά microε το κάλλος του άσχηmicroου αξιοποιεί τον δυναmicroισmicroό της παραmicroόρφωσης επιmicroένει στις εξαρθρώσεις του σώmicroατος και τη βαρβαρική χρήση του χρώmicroατος για να αναδείξει αυτό που κατά κανόνα απέκρυπτε η ακαδηmicroαϊκή επιφάνεια Ο εξπρεσιονισmicroός γειώνεται microε τη ροmicroαντική παραφορά του Γκόγια (Goya) και νοmicroιmicroοποιεί την υποκειmicroενική κραυγή στις αρχές του 20ού αιώνα Η ελευθερία γραφής του εξπρεσιονισmicroού θα κατευθύνει την εξέλιξη του σουρεαλισmicroού και της αφαίρεσης έως τις microέρες microας και ως τέτοιος θα καταστεί δηmicroοφιλής και στην Ελλάδα Επηρεάζονται έmicromicroεσα ή άmicroεσα καλλιτέχνες όπως ο Θεόφραστος Τριανταφυλ-λίδης (1881-1955) ο Μίmicroης Βιτσώρης (1902-1945) ο Νικόλαος Λύτρας (1883-1927) ο Μιχαήλ Οικονόmicroου (1888-1933) ο Εmicromicroανουήλ Ζαΐρης (187678-1948) ο νεανικός Σπύρος Βασιλείου (19023-1985) ο Θάνος Τσίγκος (1914-1965) ο Ορέστης Κανέλ-λης (1910-1979) ο Ηλίας Δεκουλάκος (1929-1998) ο Ερρίκος Φραντζισκάκης (1908-1959) ο Γιώργος Μαυροΐδης (1913-2003) ο Τζων Χριστοφόρου (1921) ο Διαmicroαντής Διαmicroαντόπουλος (1914-1995) ο Γιάννης Σπυρόπουλος (1912-1990) ο Γιάννης Γαΐτης (1923-1984) ο Γιάννης Μαλτέζος (1915-1987) ο Νίκος Σαχίνης (1924-1980) ο Δα-νιήλ (1924) ο Κοσmicroάς Ξενάκης (1925-1984) ο Παναγιώτης Τέτσης (1925) ο Βλάσης Κανιάρης (1928) ο Χρίστος Καράς (1930) ο Νίκος Κεσσανλής (1930-2004) ο Μάκης Θεοφυλακτόπουλος (1939) ο Δηmicroοσθένης Κοκκινίδης (1929) ο Ντίκος Βυζάντιος (1924) ο Πάρις Πρέκας (1926-1999) ο Γιώργος Βακιρτζής (1923-1988) ο Θανάσης Στεφόπουλος (1928) ο Νίκος Χουλιαράς (1940) ο Χρόνης Μπότσογλου (1941) κά Άρα το γεγονός και microόνο ότι οι σηmicroαντικότεροι ζωγράφοι microας λειτούργησαν ως εξπρε-σιονιστές σε κάποια φάση της έρευνάς τους απορρίπτει τον microύθο πως laquoΣτην Ελλάδα και γενικά στο νότο ο εξπρεσιονισmicroός σπανίζει Ίσως γιατίhellipτο φως της Μεσογείου απορροφά τις ψυχικές εκρήξεις σκορπίζει τα φαντάσmicroατα Η γενιά του rsquo30 ωστόσο microας έδωσε microερικούς εξπρεσιονιστές (sic) Ο Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης (1881-1955) hellip ο Γιάννης Μηταράκης (1898-1963) hellip ο Μίmicroης Βιτσώρης (1902-1945) hellip Ο microέγιστος και πιο αυθεντικός Έλληνας εξπρεσιονιστής παραmicroένει ο Γεώργιος Μπουζιάνης (1885-1959)hellipraquo (Μ Λαmicroπράκη-Πλάκα Εθνική Πινακοθήκη 100 χρόνια Αθήνα 2000 σελ

laquoΟ Κυνηγόςraquo έργο του Γιαν-νούλη Χαλεπά του 1933

Ο Εmicromicroανουήλ Ζαΐρης (18768-1948) συmicroπεριλαmicroβάνεται

188) Πέραν του λάθους που αντιδιαστέλλει την εξπρεσιονιστική γραφή προς το φως ως microη έδει ndashεύγλωττο παράδειγmicroα ο Δεκουλάκοςndash η ανωτέρω οmicroάδα δεν έχει καmicroία σχέση microε τη γενιά του rsquo30 η οποία εγκαινιάζεται microε τους Γκίκα Κοντόπουλο Διαmicroαντό-πουλο Τσαρούχη Μόραλη Καπράλο Νικολάου Βασιλείου δηλαδή microε την ονοmicroαζόmicroε-νη γενιά της ελληνικότητας λόγω των συγκεκριmicroένων θεmicroατικών της εmicromicroονώνΑς επιστρέψουmicroε όπως στην περίπτωση ΜπουζιάνηΟ Νοέmicroβριος του 1934 είναι ο χρόνος της προσωρινής και έπειτα οριστικής επιστρο-φής από το Μόναχο και εγκατάστασής του στην Αθήνα Ο κύριος λόγος της επιστρο-φής είναι η υπόσχεση του πρεσβευτή Ραγκαβή εκ microέρους της κυβέρνησης Παναγή Τσαλδάρη ότι θα διοριστεί καθηγητής στην ΑΣΚΤ Παρά τους ενδοιασmicroούς του εντέλει πείθεται συνειδητοποιώντας και τους κινδύνους που προδιαγράφει για το ίδιο το έργο του η άνοδος των Ναζί στην εξουσία Στα χέρια του έχει έγγραφο υπογεγραmicromicroένο από τον Αrsquo Γραmicromicroατέα της πρεσβείας Αχιλλέα Κύρου και δύο συστατικές επιστολές του Ραγκαβή από το Βερολίνο Πουλά το σπίτι του στο Eichenan και αγοράζει κατοικία στην περιοχή της Δάφνης (σήmicroερα οδός Μπουζιάνη) Το 1935 τον ακολουθεί η γυ-ναίκα του και ο γιος του Η δικτατορία την 4η Αυγούστου δεν θα επιτρέψει ποτέ την είσοδο του Μπουζιάνη στη σχολή Ο ίδιος έκτοτε θα παραmicroείνει αξιοπρεπώς απών-παρών στα καλλιτεχνικά δρώmicroενα της εποχής του έως τον θάνατό του Παρrsquo όλα αυτά το έργο του γίνεται γνωστό microέσω των οmicroαδικών εκθέσεων Το 1934 εκθέτει στο Στού-ντιο της Σελέστ Πολυχρονιάδη το 1936 στην Οmicroάδα Τέχνη και το 1938-39 στην Αrsquo και στη Βrsquo Πανελλήνια Το 1948 γίνεται microέλος της κριτικής επιτροπής που θα διοργανώσει την πρώτη microεγάλη microεταπολεmicroική πανελλήνια Εκεί σύmicroφωνα microε microαρτυρία του Κώστα Ηλιάδη ήθελε να τοποθετήσει τον Κωστή Παρθένη στον τοmicroέα των διακοσmicroητικών τε-χνών Αντιλαmicroβάνεται κανείς πως αυτός laquoο ζωγράφος microιας άφθονης αιmicroατηρότηταςraquo κατά τον Νίκο Καρούζο έβλεπε microε καχυποψία τους κοmicroψούς γραφισmicroούς του Παρθένη και τον αντιmicroετώπιζε microάλλον δύσπισταΟ Μπουζιάνης πριν επιστρέψει στην Ελλάδα θα παραmicroείνει επί 30 χρόνια στο Μόναχο ndashαπό το 1906ndash microε microικρά διαλείmicromicroατα αναχωρήσεων για να επισκεφθεί τη Βιέννη το Βερολίνο και το Παρίσι Η ζωγραφική του ανθρωποκεντρική ανασύρει τις ατοmicroικές περιπτώσεις microέσα από έναν σκοτεινό και απροσδιόριστο χώρο και τις αντιmicroετωπίζει ως υπαρξιακά δράmicroατα Οι παραmicroορφώσεις τους δεν λειτουργούν σαρκαστικά ή σατιρικά

Ο Σπύρος Βασιλείου (19023-1985) ανήκει στη λεγόmicroενη

Το 1936 ο Γεώργιος Μπουζάνης έχει επιστρέψει οριστικά στην

αλλά περισσότερο σχετίζονται microε τραύmicroατα και έλκη του ψυχικού τοπίου Όπως και να rsquoχει πάντως η προσωπική τους αξιοπρέπεια δεν παραmicroορφώνεται Το 1933 συγκαλεί-ται microε πρωτοβουλία του Le Corbusier το συνέδριο της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων και συντάσσεται η Χάρτα των Αθηνών Τις εργασίες του παρακολουθούν microεταξύ των άλλων οι Laslo Moholy-Nagy και Christian Zervos Ο τελευταίος δεσπόζει στο Παρίσι ως εκδότης και κριτικός τέχνης (Veacuterve) παράλληλα microε τον επίσης Έλληνα Teacuteriade ανα-καλύπτει microέσω του Γιώργου Γουναρόπουλου τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο microε τον οποίο θα συνεργάζεται από το 1927 έτος κατά το οποίο ο ονειροπαρmicroένος φουστανελάς επιστρέφει στη Μυτιλήνη από το Πήλιο Ο Γουναρόπουλος είχε φωτογραφήσει στον Βόλο και στην Ανακασιά έργα του Θεόφιλου από το 1925 Στον Θεόφιλο αφιερώνει το πρώτο του τεύχος Του περιοδικού 20ός αιώνας που εκδίδει ο Μ Τόmicroπρος Το 1925 τέλος είναι η χρονιά που ο Γουναρόπουλος microόλις επιστρέφει από το Παρίσι εκθέτει στο Ζάππειο προκαλώντας microε τον λυρικό του σουρεαλισmicroό σκάνδαλοΓια να αποδείξει στους επικριτές του ότι γνωρίζει τα microυστικά της ζωγραφικής εκτελεί microέσα σε microια νύχτα και αναρτά στον χώρο της έκθεσης έναν πίνακα παραδοσιακής τε-χνοτροπίας Το 1929 στην τότε ΣΚΤ συmicroβαίνει κάτι microοναδικό Μετά από 13ήmicroερη απερ-γία των σπουδαστών που διαmicroαρτύρονται για το επίπεδο σπουδών και για τον τρόπο διεύθυνσης από τον Γ Ιακωβίδη αποβάλλονται οριστικά ο Φιλοποίmicroην Κωνσταντινίδης ndashο οποίος θα καταφύγει στο Παρίσιndash και επrsquo αόριστον ο Γ Ζογγολόπουλος Πάντως λίγους microήνες microετά αποχωρεί λόγω ηλικίας ο Ιακωβίδης και microε τον νόmicroο 4791 (1930) η σχολή αναδιοργανώνεται καθιστάmicroενη ανώτατη (ΑΣΚΤ) Νέος διευθυντής αναλαmicroβάνει ο πανευρωπαϊκής φήmicroης γλύπτης Κ Δηmicroητριάδης ο επονοmicroαζόmicroενος ΠαρισινόςΠοια όmicroως υπήρξε και συνεχίζει να υπάρχει η υποδοχή των Χαλεπά-Μπουζιάνη από την επίσηmicroη ιστορία της νεοελληνικής τέχνης παρά τους ρηmicroατικούς ύmicroνους Τέσσερα περιστατικά του laquoπεριθωρίουraquo είναι αποκαλυπτικά 1) Στο τεύχος του πιο έγκριτου καλλιτεχνικού περιοδικού της εποχής τον Ζυγό (Νοέmicroβριος 1959) δηmicroοσιεύεται έκ-κληση του καθηγητή Γ Μουρέλα για την ενίσχυση του πένητα και ασθενή Γ Μπουζιά-νη Στο επόmicroενο τεύχος 49 του Δεκεmicroβρίου διαβάζουmicroε (σελ 4) laquoΗ έκκλησις του κ Γ Μουρέλου που δηmicroοσιεύθηκε στον Ζυγό του περασmicroένου microηνός για την υπόθεση Μπουζιάνη είχε microεν απήχηση και σχολιάστηκε από τον καλλιτεχνικό microας κόσmicroο δεν απέδωσε όmicroως το απαιτούmicroενο για την πραγmicroατοποίηση του σκοπού της υλικό αποτέ-

Ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος Χατζηmicroιχαήλ (1873-1934)

Ο Κώστα Δηmicroητριάδης ο απο-καλούmicroενος και laquoΠαρισινόςraquo

λεσmicroα Οι εισφορές εξακολουθούν να είναι δύο και το ποσόν 2000 δρχ Απολογισmicroός πενιχρός Να το αποδώσουmicroε στο ότι η έκκλησις έτυχε να γίνει σε ηmicroέρες εορτών σε microια δηλαδή περίοδο γεmicroάτη από έκτακτες υποχρεώσεις και φροντίδες για τον καθένα Μπορείhellip Κάτι πάντως πρέπει να φταίει Κι ας microη βιαστούmicroε να βγάλουmicroε συmicroπεράσmicroατα εις βάρος της πνευmicroατικής microας κοινωνίας Λίγη ακόmicroη υποmicroονή και βλέποmicroεraquo Όταν δηmicroοσιεύθηκε το σχόλιο αυτό ο Μπουζιάνης είχε πεθάνει Προκλη-τική σύmicroπτωση το συγκεκριmicroένο τεύχος είναι αφιερωmicroένο στην αυτοδίδακτη ζωγρά-φο Λίλη Αρλιώτη σύζυγο του τραπεζίτη Κάρολου Αρλιώτη (έγχρωmicroο εξώφυλλο 11 ασπρόmicroαυρες αναπαραγωγές έργων της εντός κείmicroενα των Τώνη Σπητέρη και Γιάννη Μηλιάδη διευθυντή του Μουσείου της Ακροπόλεως) Οι έγκυροι microελετητές αναγνω-ρίζουν στη microετέπειτα ξεχασmicroένη ζωγράφο εξπρεσιονιστικές αρετές 2) Το 1994 στην Εθνική Πινακοθήκη παρουσιάζεται θεmicroατική έκθεση σχετικά microε τον ελληνικό microοντερ-νισmicroό στην οποία συmicromicroετέχουν περίπου 120 καλλιτέχνες Η επιmicroελήτρια της έκθεσης Άννα Καφέτση δεν επιλέγει τον Χαλεπά 3) Στη microικρή έκδοση για τα 100 χρόνια της Εθνικής Πινακοθήκης ο Μπουζιάνης ανθολογείται microε τρία έργα στις σελίδες 190-1 και ο Τέτσης πρόεδρος του Ιδρύmicroατος από το 2003 microε εφτά έργα (σελ 235-243) το ένα εξ αυτών τρίπτυχο 4) Στο βιβλίο του καθηγητή Αντώνη Κωτίδη Μοντερνισmicroός και Παράδοση στην ελληνική τέχνη του Μεσοπολέmicroου δεν αντιmicroετωπίζεται η περίπτωση Χαλεπά προφανώς ως microη ανήκουσα στην πρωτοπορία αλλά και microη εντασσόmicroενη σε κάποια παράδοση Κοινωνικές άρα δυνάmicroεις πολιτικές αντιπαλότητες αλλά και προ-σωπικά συmicroφέροντα ή δοσοληψίες καθορίζουν εν πολλοίς το τι θα επισηmicroοποιηθεί και θα προταθεί ως microεγάλο έργο και τι όχι Ο καλλιτέχνης όσο και αν περιφρονεί ndashή θα rsquoπρεπεndash τον κοσmicroικό του περίγυρο εξαρτάται από αυτόν Συmicroπέρασmicroα πικρό Η ελλη-νική δηmicroιουργία στον Μεσοπόλεmicroο οφείλει να επανεξεταστεί microακριά από προσωπικές ιδεοληψίες και microέσα από ένα σύγχρονο πρίσmicroα που θα αναδεικνύει το διαλεκτικό εύρος των συγκεκαλυmicromicroένων της αντιθέσεων

Για τη γενιά του rsquo30Η Οmicroάς Τέχνη σταδιακά ατόνισε για να ανασυσταθεί microόλις επέστρεψε ο Ελ Βενιζέλος στην εξουσία το 1929 Το νέο της όνοmicroα ήταν Οmicroάς Τέχνη 1930 και ενεργοποιείται στα καλλιτεχνικά πράγmicroατα του τόπου χωρίς όmicroως την παλιά της ζέση Ο Παρθένης είναι

Ο laquoΖυγόςraquo του Δεκεmicroβρίου του 1959 είναι αφιερωmicroένος

ήδη καθηγητής στην ΑΣΚΤ ο Κωνσταντίνος Δηmicroητριάδης είναι ο νέος διευθυντής της οι Νικόλαος Λύτρας και Κωνσταντίνος Μαλέας δεν ζουν πια και η δικτατορία ανατα-ράσσοντας τα νερά θα βοηθήσει κατά βάθος την επιβολή ενός νέου ακαδηmicroαϊσmicroού έστω και microε πρόσωπα της πάλαι ποτέ πρωτοπορίας Δέλεαρ για αmicroφοτέρους εξουσία και δηmicroιουργούς η πατριδοκαπηλική ρητορεία Στην πράξη βέβαια ότι και αν υπο-στηρίζουν πρόσφατα microελετήmicroατα οι νεωτεριστές και οι συντηρητικοί ζωγράφοι όπως εmicroφανίζονται στην Οmicroάδα Τέχνη και στον Σύνδεσmicroο των Ελλήνων Καλλιτεχνών υπό τον Ιακωβίδη δεν ιδεολογικοποιούν τις καλλιτεχνικές τους διαφορές ούτε συγκρούονται γιrsquo αυτές Πόσο microάλλον που αρκετοί από αυτούς συνυπάρχουν σε ποικίλες οmicroαδικές εκθέσεις ή αλλάζουν στρατόπεδο κατά συγκυρία αναmicroειγνύοντας προσωπικά συmicroφέρο-ντα microε αισθητικές επιλογέςΗ οmicroάδα εκείνη των καλλιτεχνών που διατήρησε έως το τέλος την καθαρότητα των προθέσεών της και τον οmicroοιογενή της χαρακτήρα είναι η λεγόmicroενη γενιά του rsquo30 η οποία προκύπτει ως εξέλιξη των προτάσεων δύο δασκάλων της του Παρθένη και του Κόντογλου microε τον Παπαλουκά ως ενδιάmicroεσο Υπάρχει σαφής διαφορά πέραν της χρο-νολογικής ανάmicroεσα στους δασκάλους και τον κύκλο του Τσαρούχη Μαυροΐδη Γκίκα Εγγονόπουλο και Μόραλη Ενός κύκλου που συmicroπορεύεται microε την οmicroάδα του Σεφέρη Εmicroπειρίκου Ελύτη Καραντώνη Κ Πολίτη Αγγ Τερζάκη κλπ Πρόκειται για δηmicroιουρ-γούς που διαmicroορφώνουν εmicroπνευσmicroένα το κυρίαρχο ελληνοκεντρικό αίτηmicroα στηρίζο-ντάς το στη ζωντανή παράδοση ndashλχ τον Θεόφιλο ή το Θέατρο Σκιώνndash αλλά και την ευρωπαϊκή avant-garde (Eliot Matisse Ungaretti Lorca Picasso De Chirico Dali Apollinaire κοκ) Ξύπνησαν microε το microαρmicroάρινο κεφάλι του Μυθιστορήmicroατος Γrsquo στα χέρια που τους εξαντλούσε microε τους αγκώνες αλλά τους πότιζε microε microια καινούργια δύναmicroη Η γενιά του rsquo30 γεννιέται περίπου την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα και εmicroφανίζεται καλλιτεχνικά τη δεκαετία του rsquo30 και ανοίγει γόνιmicroο διάλογο αφενός microε τον σουρεαλισmicroό του Breton και αφετέρου microε τις ανανεωmicroένες θεωρίες κατά τον Με-σοπόλεmicroο περί λαϊκής τέχνης Όπλο της γενιάς αυτής αρχικά τα περιοδικά 20ός αιώνας που εκδίδει ο γλύπτης Μιχάλης Τόmicroπρος (1889-1974) το Τρίτο Μάτι που κυκλοφορεί το 1935 από τους Στρατή Δούκα Δηmicro Πικιώνη Ν Χατζηκυριάκο-Γκίκα Σπύρο Παπα-λουκά και Σωκράτη Καραντινό Έως το 1937 κυκλοφορεί έξι τεύχη ενώ προστίθενται στη συντακτική επιτροπή ο χαράκτης Άγγελος Θεοδωρόπουλος ο ποιητής Τάκης Πα-

Η laquoΟmicroάς Τέχνηraquo επέστρεψε στα καλλιτεχνικά πράγmicroατα ως

Από τους σηmicroαντικότερους εκπροσώπους της γενιάς του

πατζώνης και ο Τόmicroπρος Την περίοδο 1935-41 δεσπόζουν στο πνευmicroατικό τοπίο της εποχής τα Νέα Γράmicromicroατα microε διευθυντή τον Αντρέα Καραντώνη αντίπαλο δέος της Νέας Εστίας που ιδρύθηκε το 1927 και των παλαιότερων Νέων Πρωτοπόρων που εξέφραζαν σοσιαλιστικές απόψεις Το 1938 ο ζωγράφος Ερρίκος Φραντζισκάκης κυκλοφορεί την Τέχνη microε άρθρο του Γιάννη Τσαρούχη για τον Θεόφιλο που είχε εντοπίσει πριν από microια δεκαετία στο Βόλο ο Γουναρόπουλος και αξιοποίησε στη Μυτιλήνη ο Στρατής Ελευθε-ριάδης (Teacuteriade) Ο Θεόφιλος είχε πεθάνει πριν από τέσσερα χρόνια και ο microύθος του ήδη συνεκροτείτο από τους πρωταγωνιστές της γενιάς του rsquo30 τόσο τους ζωγράφους όσο και τους ποιητές ακολουθώντας παράλληλη microοίρα microε εκείνη του ΜακρυγιάννηΟι Έλληνες δηmicroιουργοί και ιδιαίτερα όσοι εmicroφανίζονται στη δεκαετία του rsquo30 αποτελώ-ντας την οmicroότιτλη γενιά εγκύπτουν στο πρόβληmicroα της ελληνικότητας κατά τα πρότυπα της Englishness Espanidad ή Italianitaacute Αυτή θα είναι το συγκροτητικό στοιχείο καλ-λιτεχνών εκ διαmicroέτρου αντίθετων και αυτή θα είναι το laquoκάρφος των οφθαλmicroώνraquo των ασυmicroβίβαστων διεθνιστών της γενιάς του rsquo60 που θα ακολουθήσει Η laquoεθνική σχολήraquo του Παρθένη δασκάλου των περισσοτέρων από τους πρωταγωνι-στές της γενιάς του rsquo30 εξελίσσεται σε ένα εκρηκτικό microείγmicroα παραδοσιακών εmicromicroονών και πρωτοποριακών εφαρmicroογών αλλά και συχνά εκφυλίζεται σε microια εικονογραφία της ιθαγένειας Και όmicroως η ίδια γενιά συστεγάζει τους laquoαφηρηmicroένουςraquo Α Κοντόπουλο Γ Σπυρόπουλο Ν Σαχίνη Γ Μαλτέζο Τ Μάρθα τον κυβιστή χαράκτη Κ Γραmicromicroατόπου-λο τους γλύπτες Ι Ζογγολόπουλο Γ Σκλάβο Λ Λαmicroέρα Γ Αβραmicroίδη που κινούνται από τον εξπρεσιονισmicroό έως τον κονστρουκτιβισmicroό έτσι ώστε η ετικέτα της ελληνι-κότητας που τους προσάπτεται συχνά υποτιmicroητικά να κρίνεται ως ψευδεπίγραφη ή τουλάχιστον αφελής Η γενιά αυτή επαναφέρει τα αιτήmicroατα της αυτογνωσίας και της ισότιmicroης συmicroπόρευσης προς τα διεθνή δρώmicroενα microε κύρος και θεωρητική επάρκεια Ο Γκίκας ο Εγγονόπουλος ο Διαmicroαντόπουλος ο Τσαρούχης ο Μαυροΐδης έχουν αφήσει κείmicroενα εξαιρετικά ενδιαφέροντα στα οποία διαφαίνεται το αισθητικό τους credo ή οι πολύπλευρές τους αναζητήσεις Να ένα πρωιmicroότατο δείγmicroα γραφής του Διαmicroαντή ΔιαmicroαντόπουλουlaquoΑπό το 1931 παράλληλα προς την προσπάθειά microου στη ζωγραφική σκεπτόmicroουν και θεωρητικά πάνω σrsquo αυτό το θέmicroα και το 1936 όταν microου ζητήθηκε συνεργασία από το τότε εκδιδόmicroενο περιοδικό Το Τρίτο Μάτι έδωσα microια microελέτη microου microε τον τίτλο

Το 1938 κυκλοφορεί η σηmicroα-ντική εικαστική εφηmicroερίδα

Ο γλύπτης Λάζαρος Λαmicroέρας πιστός στα αφαιρετικά σχήmicroατα

Καθορισmicroός των γραφικών έργων Τις περισσότερες διαπιστώσεις και τα περισσότερα συmicroπεράσmicroατα αυτής της microελέτης (που τότε απορρίφθηκε από το Τρίτο Μάτι και της οποίας έχω χειρόγραφο που έδωσα τότε σε αυτό το περιοδικό) τα βρίσκω σωστά και σήmicroερα Ουσιαστικά από κείνα τα χρόνια άρχισα να γράφω ένα δοκίmicroιο microε πνεύmicroα τε-χνικό επιστηmicroονικό και φιλοσοφικό microε τον τίτλο Ζωγραφική που αναφέρεται έmicromicroεσα και στις άλλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις του ανθρώπουΑνεξάρτητα από τη χρησιmicroότητα αυτών των θεωρητικών εργασιών την οποία παραδέ-χοmicroαι νοmicroίζω ότι το έργο ζωγραφικής πρέπει microετά τη δηmicroιουργία του να στέκεται από microόνο του στα πόδια του χωρίς να στηρίζεται σε θεωρητικά δεκανίκια Και κάτι άλλο Πιστεύω πως τα επιτεύγmicroατα στην περιοχή των Καλών Τεχνών θα rsquoπρεπε να τα καρπώνονται όλα τα microέλη της κοινότητας ανεξάρτητα από την ειδικότητά τους πρέπει να microπορούν να παρακολουθήσουν τις τεχνικές επιστηmicroονικές και φιλοσοφικές έρευνες πάνω στο φαινόmicroενο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας Αυτές οι microελέτες κατrsquo αρχήν ενδιαφέρουν τους καλλιτέχνες τους επιστήmicroονες και τους φιλοσόφουςΜετά την παρουσίασή τους αν έχουν καταλήξει σε σωστά συmicroπεράσmicroατα microπορεί η ουσιαστική τους προσφορά νrsquo ανακοινώνεται microε λίγα λόγια σrsquo όλα τα microέλη της κοι-νότητας microπορεί να τη συζητήσουν Στην προκειmicroένη περίπτωση οι περιστάσεις microας ανάγκασαν νrsquo αρχίσουmicroε microε λίγα λόγια που τώρα αναπτύσσουmicroε εκτενέστερα προτού καταστεί δυνατή η παρουσίαση του κειmicroένου του δοκιmicroίουhellipraquo(Μάνου Στεφανίδη Ο Δ Διαmicroαντόπουλος και η Γενιά του rsquo30 Διδ Διατριβή ΑΠΘ 2003 σελ 157)Ο αισθητικός συγκρητισmicroός είναι το κυριότερο γνώρισmicroα της γενιάς του rsquo30 Έτσι ο Τσαρούχης παράλληλα microε τον Παρθένη θητεύει πλάι στον Κόντογλου από το 1931 έως το 1934 (όπως εξάλλου θητεύει τα φαγιούmicro τον Ματίς τον Καραβάτζιο ή τις λαϊκές ρεκλάmicroες) Ο Εγγονόπουλος πάλι πλην του Κόντογλου αναφέρει πως laquoο Παρ-θένης ο microεγάλος δάσκαλος επέστησε την προσοχή microου στη λεγόmicroενη βυζαντινή τέχνη Ευτύχησα να γνωρίσω τον microεγάλο ποιητή Ανδρέα Εmicroπειρίκο και τον microεγάλο ζωγράφο microεγάλο Βολιώτη Γεώργιο ντε Κήρυκο Συγκαταλέγω ανάmicroεσα στους προ-σφιλείς microου δασκάλους κα τον microεγάλο Πάουλ Κλέεhellip Ανάγκη πάσα ο καλλιτέχνης να είναι του καιρού τουhellipraquo Τέλος ας microην αγνοηθεί ο γλωσσοκεντρικός χαρακτήρας της

laquoΜελαχρινός νέος καθιστός microε πανωφόριraquo (1937) έργο του

γενιάς αυτής εκφερόmicroενος είτε εν λόγω ανθηρώ είτε εν εικόνι Ο Γκίκας τέλος και αυτός laquoδιδαχθείς κατrsquo οίκον από τον Παρθένη συνεχίζει τις σπουδές του στο Παρίσι Το 1926 έχει ήδη εγκαταλείψει την Academic Ranson microετά τη δήλωση του ίδιου του διευθυντή της Bissire πως laquoδεν έχει πια τίποτε να του διδάξειraquo Το 1927 δύο πίνακές του έγιναν δεκτοί στο Salon des Indeacutependants και τον Νοέmicroβριο παρουσίασε την πρώτη του ατοmicroική έκθεση στη γκαλερί Percier microε κείmicroενο του Maurice Raynal Τον ίδιο χρόνο η Ερασmicroία Μπερτσά επιχειρεί να δείξει κυβιστικά έργα στην Αθήνα για να εισπράξει αρνητική κριτική (Ελ Βήmicroα 12111927 Ζ Παπαντωνίου) Ένας άλλος laquoΠα-ρισινόςraquo ο Δηmicroήτριος Γαλάνης θα οργανώσει microεγάλη έκθεση στο Ιλίου Μέλαθρον Ο ίδιος σε όλο του το έργο διχάζεται ανάmicroεσα σε ένα πνεύmicroα ελευθερίας και στην εσώ-τερη επιταγή για πειθαρχία και ακρίβεια Το 1933 είναι στην Ελλάδα ndashθα επιστρέψει την επόmicroενη χρονιά στην Πόλη του Φωτόςndash και θα συmicromicroετάσχει στην τρίτη έκθεση microετά την επανίδρυση της Οmicroάδας Τέχνης στην αίθουσα της Λέσχης Καλλιτεχνών επί της Καραγιώργη Σερβίας 8 Ο Ι Μ Παναγιωτόπουλος κρίνει ως εξής τα έργα του Γκίκα που εκτίθενται εκεί (εφ Πρωία 19121933) laquoΟ κ Χατζηκυριάκος-Γκίκας κατέχει microια πολυεδρική ιδιοσυγκρασίαhellip Είναι ένας microοντέρνος ψυχρός και υπολογιστικόςhellipraquo Και ο Γκίκας απαντά την επόmicroενη ηmicroέρα laquohellipΜε τα καλά αισθήmicroατα λέγει ο Ζιντ γίνεται κακή φιλολογίαraquo Και ο Παρθένης παρεmicroβαίνοντας στη συζήτηση τον συmicroβουλεύει κατrsquo ιδίαν σύmicroφωνα microε τα λόγια του ίδιου του Γκίκα laquoΧωρίς αίσθηmicroα και ευαισθησί-αν δεν υπάρχει καmicroία τέχνη Μη microας την αφαιρείτε τόσο εύκολαraquo Ως ρεβάνς προς τους παλιούς microαθητές του ο Παρθένης το 1937 θα αποσπάσει το Χρυσό Βραβείο της Διεθνούς Έκθεσης Παρισίων microε το έργο του Ηρακλής και Αmicroαζόνα Νόηmicroα λοιπόν δεν έχει να εισαγάγεις τον microοντερνισmicroό αλλά να τον παραγάγεις microέσα από τις ισχύουσες ιδιαιτερότητές σου Διαφορετικά τον καταναλώνεις σαν ένα ακόmicroη microάθηmicroα ιστορίας της τέχνης

Το 1927 ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας τυγχάνει σηmicroαντικής ανα-

Το έργο του Κωνσταντίνου Παρ-θένη laquoΗρακλής και Αmicroαζόναraquo